Reeks BBELICHTING

DUURZAAM-HEID

Wat is duurzaamheid?

Sociaal & Menselijk

Economisch

Duurzaamheid

Ecologisch

B1-3 | REcoEP | Belichting

De capaciteit van de aarde is eindig

Bron: Rockström et al., Nature, 461, 2009

B1-4 | REcoEP | Belichting

Vicieuse cirkel

bevolkingsgroei

grondstoffen& ontginning

consumptie& ruimte

massaproductie

energie

natuur& afval

B1-5 | REcoEP | Belichting

Niet elke actie heeft een meetbaar resultaat.

Welke materialen, toestellen en activiteiten hebben de grootste impact?

Welke duurzaamheidsacties maken het grootste verschil?

De ene oplossing kan een negatief effect op een ander aspect hebben.

c

c

Gezond verstandDuurzaamheid is vooral een kwestie van gezond verstand.

Meten is wetenMeet en vergelijk jouwenergie- en materiaalverbruik.

Ken je stielJij bent de expert!

3 vuistregels

Duurzame keuzes makenB1-6 | REcoEP | Belichting

Impact vermijdenIk hak geen bomen om.

Impact beperkenIk gebruik dezelfde bomen voor zoveel mogelijk voorstellingen.

Gevolgen beperkenIk recycleer het afval en de bomen na de voorstelling

Gevolgen compenserenIk plant voor elke omgehakte boom een nieuwe boom.

Meten en acties bepalenB1-7 | REcoEP | Belichting

Grootte van het risico

IMPACT:Hoe groot is de impact?

FREQUENTIE:Hoe vaak komt het voor?

BLOOTSTELLING:Hoe lang komt het voor?

concept

ontwerp

constructie

voorstelling & repetitie

nazorg

Technische keuzes:• Materialen• Energie• Diensten/transport

Werkmethodes:• Onderhoud• Gebruik & levensduur• Recyclage & hergebruik• Planning & organisatie

transport

Doelstellingen integrerenB1-8 | REcoEP | Belichting

THEATER-BELICHTING

Verschillende standaarden

Voor de lichtspecialist?

Voor de artiest?

Voor de toeschouwer?

c

c

Bij Rosas maakt duurzaamheid deel uit van het artistieke proces.

Wat is lichtkwaliteitB2-10 | REcoEP | Belichting | Theaterbelichting

Controleerbaarheid• Dimbaarheid• Amberdrift• Nauwkeurigheid

Artistieke vrijheid• Keuze materialen• Flexibiliteit• Kwaliteit resultaat• Functioneel of artistiek?

Bedrijfszekerheid• Stabiliteit• Energie &

piekverbruik• Flexibiliteit• Levensduur

Kleurenkwaliteit• Kleurtemperatuur• Kleurstabiliteit• Kleurweergave (CRI)• Witpunt (CCT)

Duurzaamheidmaakt deel uit van hetvolledige proces.

BeoordelingsparametersB2-11 | REcoEP | Belichting | Theaterbelichting

Geen belichting meer...?B2-12 | REcoEP | Belichting | Theaterbelichting

LED licht?B2-13 | REcoEP | Belichting | Theaterbelichting

Spectrum

Natriumlicht?B2-14 | REcoEP | Belichting | Theaterbelichting

While we have a duty to make and use more efficient sources of light, we must also work to ensure that these sources provide the beautiful full spectrum of light.

Fred FosterCEO of Electronic Theatre Controls, Inc.

… of anders omgaan met licht?B2-15 | REcoEP | Belichting | Theaterbelichting

TECHNOLOGIE MATERIALEN ONTWERP

• Spaarzame technologie

• Duurzame materialen

• Met lage vermogens werken

• Zuiniger omspringen met energie en technologie

• Doelmatige belichting

• Levensduur verlengen

• Afval herbruiken & recycleren

• Doelgericht ontwerpen

• Experimenteren met nieuwe lichtbronnen

• Maatschappelijke en artistieke visie

Duurzame belichting heeft niet enkel te maken met spaarzame technologieën

ActiedomeinenB2-16 | REcoEP | Belichting | Theaterbelichting

MATERIAALKEUZE

milieu-parameters

Als ik duurzame materialen en toestellen gebruik heb ik er meer van nodig om hetzelfde effect te bekomen.

Is het gebruik van duurzamere materialen en toestellen verantwoord als men er meer van nodig heeft om hetzelfde resultaat te bekomen?

De efficiëntie is ook afhankelijk van de levensduur en herbruikbaarheid

Levensduur: hoe lang gaat het materiaal of toestel mee?

Kan het herbruikt worden?

Levert het een meetbaar resultaat op?

DilemmaB3-18 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

Directe ImpactImpact bij gebruik: energie-verbruik van een spot

Indirecte ImpactImpact bij productie: een LED heeft nauwlijks impact bij gebruik, maar vergt wel erg veel energie bij productie. Bijproducten: ventilator voor de koeling van een spot

Ontginning

Vervaardiging

Verpakking

Gebruik

Afval & recyclage

Levenscyclus van toestellen

ImpactB3-19 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

c

Milieu-impact

Bij vervaardiging

Energieverbruik & rendement

Efficiëntie & systeemefficiëntie

Levensduur

Recycleerbaarheidc

c

c

Herstelbaarheid

Compatibiliteit

Onderhoudbaarheid

Transporteerbaarheid

c

c

Gebruiksparameters

KeuzeparametersB3-20 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

grafiek: klimaat.be

Licht is een neveneffect:20% licht, 80% warmte

EnergieverbruikB3-21 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

De transformator van een doorsnee woonkamerlamp verbruikt in rust jaarlijks evenveel als een droogkast in een gemiddeld Belgisch gezin.

Rendement:hoeveel energie steek je erin;hoeveel bruikbare energie levert het op?

Rustverbruik:kunnen toestellen volledig uit-geschakeld worden?

Extra koeling = extra energie:+/- 3W koeling per 1W warmte

RendementB3-22 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

Is het toestel compatiebel met bestaande toestellen en standaarden?:

Standaardcomponenten.

Standaard protocolsDMX, LAN, DALI.

Standaard accessoires en wisselstukken

EMC / EMI / RFI interferentie

Systeemefficiëntie & compatibiliteitB3-23 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

Filters houden tot 80% licht tegen

RGB-lichtbronnen

Lenzen houden tot 5% licht tegen

gecoate lenzen

Armatuurwand absorbeert licht

condensatorlenzen

Messen & gobo’shouden licht tegen

Lichtlekkenlicht ontsnapt

Spiegels zorgen voorwarmteontwikkeling

koudlichtspiegels

Lampen hebben tot 80% warmteverlies

LichtverliesB3-24 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

additieve kleurmenginggebruikt 100% van het uitgestraalde licht

Gekleurde lichtbron

subtractieve kleur-menginghoudt 50% tot 80% van het uitgestraalde licht tegen

Lichtfilters

LichtfiltersB3-25 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

Volledig lampvermogenEnergieverbruik van continu brandende lamp

Mechanisch

Vermogen van de lamp wordt verminderdKan levensduur lamp verminderenEnergieverbruik dimmers

Elektronisch

Mechanische dimmercfr. moving heads

DimmersB3-26 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

Stroomvervuiling:harmonische frequentiesTrilling filament: kortere levensduur lampen

Fase-afsnijding

Efficiëntie & stabiliteitLangere levensduur lampenMeer koeling nodig

Sinusdimmer

Dimmer Regulation: overbelasting van lampen beperken. Kijk naar high end trim level of maximum output level op de dimmer.

DimmersB3-27 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

Starter: verbruikspiek & flikkeren van lampVerkort levensduur lampWarmteontwikkeling

Analoge ballast

20% lager energieverbruikGeen starter nodig: geen flikkeren, verbruiks-pieken, warmteverlies…50% langere levensduur lampen

Elektronische ballast

VoorschakelapparatenB3-28 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

Halogeenlamp: 24V – 100W 240V – 100W

Vermogen 100 W 100 W

Stroom 4,17 A 0,417 A

Dikte filament 1 1/10

Lengte filament Korter Langer

Het kortere filament is efficiënter wantHet behoudt makkelijker een constante temperatuurMeer gefocust want het benadert de ideale puntlichtbron

PuntlichtbronB3-29 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

De reële levensduur van een toestel is afhankelijk van verschillende factoren:

Levensduur van elke componentHerstelbaarheidGebruiksomstandigheden

Gebruiksomstandigheden kunnen zijn

Frequent transport, schokkenTemperatuurschommelingenFrequent aan- en uitschakelenSpanningsschommelingen

Een led-lampje heeft theoretisch een onbeperkte levensduur, de elektronica die erachter steekt niet

LevensduurB3-30 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

Passieve koelingKoelvin

Actieve koelingVentilator

Slecht thermisch beheervermindert de efficiëntie en levensduur van de lamp en armatuur.

Optimale temperatuurLampen hebben een optimaal rendement bij een optimale omgevingstemperatuur.

Een ventilator heeft extra energie nodig en trekt stof en vuil aan.Extra koeling = extra energie: +/- 3W koeling per 1W warmte

Thermisch beheerB3-31 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

grafiek: ledsmagazine.com

Interne temperatuur > 70°CKleurstabiliteit vermindert (afhankelijk van kleur)Levensduur vermindert

Theoretisch oneindige levensduur.

LED lampenB3-32 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Milieu-parameters

MATERIAALKEUZE

gebruiksparameters

Is het materiaal of toestel recycleerbaar?

Wie kan het recycleren?

In welke omstandigheden?bv: tape of lijmresten maken materialen zijn onrecycleerbaar

Let op de materiaalcodes

Is het materiaal of toestel herbruibaar?

Kan het intern herbruikt worden?

Kan iemandanders het herbruiken?

Materialen kunnen slechts gerecycleerd worden wanneer ze gescheiden worden opgehaald.

RecycleerbaarheidB4-34 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

LevenscyclusB4-35 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

Is het toestel makkelijk te onderhouden?

Zijn de componenten makkelijk bereikbaar?

Toestellen vervangen betekent:

Afval door vervangingProductie-impact van nieuw toestel

Is het toestel makkelijk te herstellen?

Is er een garantie van de leverancier?Worden er standaard-componenten gebruikt?Gebruiksvriendelijkheid: zijn de onderdelen makkelijk toegankelijk?

20% van alle e-waste in de Europese Unie is perfect herstelbaar of herbruikbaar.

Onderhoudbaarheid & herstelbaarheidB4-36 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

Ik gebruik een zwaarder maar herbruikbaar materiaal of toestel.

Weegt het zwaardere transport op tegen de voordelen van herbruikbaarheid?

Wat is de impact van het transport?

Wat is de grootte, manier, afstand en frequentie van het transport?Hoe lang gaat het materiaal mee?Wat is het rendement ten opzichte van het minder duurzame materiaal of toestel?

Of is het duurzamer om ter plaatse een toestel te kopen of te huren?

Duurzaamheid & transportB4-37 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

Verbruiksmaterialen…eindigen erg snel in de vuilbak.

Beperk het gebruik ervan; zoek naar duurzame alternatieven.bv. Oplaadbare batterijen…

Optimaliseer de levensduur.

Sorteer en recycleer het afval.

VerbruiksmaterialenB4-38 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

Tape is zeer vervuilend:niet recycleerbaarniet herbruikbaarbeschadigt deondergrond

doelgerichte bevestigingtoestellen correct herstellenflappen, messen, en juist richten om lichtlekken op te lossen

Tape & blackwrapB4-39 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

Conventionele lamp

Laag rendement

Kleine productie-impact:bestaat uit glas, gas, en gloeidraad.

Energiezuinige lamp

Hoog rendement

Grote productie-impact: bevatten gas, elektronica, kunststof, gassen, zware metalen…

Inzameling en recyclage van lampen door de eindverkoper via Recupel.

Let bij energiezuinige lampen op het RoHS-label!

LampenB4-40 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

Materiaalverlies:beperk afval en verliezen bij het versnijden.

Herbruik:gebruik standaardmatenberg filters correct opgebruik filterhouders

Recyclage:sommige leveranciers recycleren oude filters.

KleurfiltersB4-41 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

spuitbussenverven, vernis & lijmenonderhoudsproducten

CFC’s & zware metalenB4-42 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

Herlaadbare batterijen

32x minder vervuilend dan gewone batterijen.

Gaan langer mee (mits herladen onmiddellijk na gebruik).

Financiële besparing op lange termijn

Inzameling & recyclage van batterijen via www.bebat.be

The Apollo Theatre, Londen

64 herlaadbare batterijent.o.v. 850 gewone batterijen.

60 voorstellingen per maand

Terugverdientermijn: 15 weken.

Besparing: 200 EURper maand

Herlaadbare batterijenB4-43 | REcoEP | Belichting | Materiaalkeuze | Gebruiksparameters

GEBRUIK & ONDERHOUD

Juist gebruik is meestal ook duurzaam gebruik:

Bij juist gebruik gaan materialen langer mee, verbruiken zij minder energie, en doen ze precies wat ze moeten doen.

Gezond verstandLogische oplossingen zijn vaak het meest effectief.

Klein verbruik = kleine impactDoe de lichten uit als je ze niet nodig hebt.

Elk gebruik zijn eigen verbruikWerk je met het zaallicht aan of eerder met werklicht?

3 vuistregels

VuistregelsB5-45 | REcoEP | Belichting | Gebruik & onderhoud

Vermijd het gebruik van tape voor het bevestigen van kabels.

Maakt materialen herbruikbaar en recycleerbaar

Beperkt beschadiging van materialen door bv. lijmresten van tape.

Financiële besparing op lange termijn

Omkeerbare bevestigingB5-46 | REcoEP | Belichting | Gebruik & onderhoud

Energie- en materiaalverbruik in kaart brengen:

welke zijn de grootste verbruikers?

welke zijn de onverwachte verbruikers?

waar zitten de verliezen?

National Theatre of Scotland

Jaarlijkse meting van totale CO2-uitstoot van alle activiteiten.

Jaarlijkse CO2-limiet gelijk aan of lager aan resultaat voorbije jaar.

Indien limiet bereikt is: geen voorstellingen meer!

Verbruikskringen opsplitsen en meten helpt ook bij het opsporen van fouten en verliezen.

Meten is wetenB5-47 | REcoEP | Belichting | Gebruik & onderhoud

Elk toestel heeft:

specifieke capaciteiten en beperkingen

een welbedoeld gebruik

beste rendement in ideale gebruiksomstandigheden

Het Kaaitheater, Brussel

10 hoge luminantie TL’s vervangen 2 5kW HMI spots.

2x meer licht op scène

1/3 van het energieverbruik.

Doelmatig gebruik verlengt de levensduur van toestellen en materialen.

Doelmatig gebruikB5-48 | REcoEP | Belichting | Gebruik & onderhoud

Optiek:

Een diffuse lichtbundel heeft:

een kleiner lichtverlies, maareen lagere lichtintensiteit

Een gebundelde lichtbundel heeft:

een hogere lichtintensiteit, maareen een hoger lichtverlies

Lichtbundels afsnijden:

Lagere lichtuitstroom

Warmteconcentratie binnenin het armatuur

Kies een optimale plaatsing en optiek moet je zo weinig mogelijk moet afsnijden.

Kies de juiste optiek zodat gobo’s met optimaal rendement uitgelicht worden

LichtbundelsB5-49 | REcoEP | Belichting | Gebruik & onderhoud

Verbruiken stroom ook als zij uitgeschakeld zijn:

transfo’sstandby-functie…

Schakel de apparatuur volledig uit en sluit de stroomkringen af wanneer de apparatuur niet gebruikt wordt.

RustverbruikB5-50 | REcoEP | Belichting | Gebruik & onderhoud

Regelmatig onderhoud:

Verlengt levensduur van toestellen en materialen

Helpt problemen vroegtijdig op te sporen

Bij LED-armaturen:

Onderhoud van lamp en elektronica

Let steeds op de voorschriften van de producent!

Let op ecologisch verantwoorde onder-houdsproducten.

Of gebruik lichte oplossing van isopropylalcohol in gedistilleerd water

OnderhoudB5-51 | REcoEP | Belichting | Gebruik & onderhoud

Handig om de technische omzet-ting van een ontwerp te “testen” alvorens te beginnen bouwen.

Simulatie: flexibel maar soms wat abstract; dure software.

Schaalmodel: zeer realistisch maar een zware investering.

LightboxSchaalmodel voor belichting

Vermijd het gebruik van toxische lijmen en kunststoffen zoals piepschuim (polystyreen).

Testen & simulerenB5-52 | REcoEP | Belichting | Gebruik & onderhoud

ARTISTIEKEKEUZES

Duurzaamheid is een beperking vande artistieke vrijheid.

Kunst kan de maatschappelijke evolutiesniet negeren.

Nieuwe technologieën en werkmethodeszijn een meerwaarde voor creativiteit.

Artiestieke vrijheidB6-54 | REcoEP | Belichting | Artistieke vrijheid

Artistieke keuzes / visiedoelstelling om gedachtengoed uit te dragen?statement (cfr. Arcola Theatre)

Werkprocesartistiek proces is een zoektocht naar nieuwe tools?elk proces is uniek?nieuwe vormen van ontwerp (cfr. Rosas)

Een doel op zichwelk is het gewenste resultaat?draagt technologie iets bij tot het resultaat?technologie heeft specifieke artistieke eigenschappen

Keuzes makenB6-55 | REcoEP | Belichting | Artistieke vrijheid

…verschillende soorten licht

grafiek: wikipedia.com

Verschillende technologieën…B6-56 | REcoEP | Belichting | Artistieke vrijheid

Rosas: The SongRosas: Cesena

Alternatieve lichtbronnenB6-57 | REcoEP | Belichting | Artistieke vrijheid

Maximaal vermogen: 5 kWTechnologie: Stroomnet of zelf ontwikkelde waterstofgeneratorEindresultaat: lager verbruik, creatieve oplossingen

Waterstofgenerator (Hydrogen Fuelcell)The Arcola Factory, Londen

www.arcolatheatre.com

Alternatieve energiebronnenB6-58 | REcoEP | Belichting | Artistieke vrijheid

INFO &LINKS

Recyclage

Certificaten

Energielabels

Ecolabels

Labels en certificatenB7-60 | REcoEP | Belichting | Info & links

www.kringloopexpo.bewww.jongesla.be

www.huged.de

www.juliesbicycle.com

www.groenlichtvlaanderen.be

www.whitelight.ltd.uk/greenguide

LinksB7-61 | REcoEP | Belichting | Info & links

LinksA7-62 | REcoEP | Duurzaamheid | Info & links

Neem voor meer informatie, documentatie, tools en links een kijkje ophttp://www.podiumtechnieken.be/onderzoek/recoep. En op de volgende websites:

www.juliesbicycle.com

www.jongesla.be

www.huged.de

www.ig-tools.com

www.kringloopexpo.be

www.podiumtechnieken.be/onderzoek

REcoEP is een project van het Kenniscentrum Podiumtechnieken van het RITS/EHB met de steun van