Geletterdheid in Vlaanderengewikt en gewogen

Recepten voor een krachtig

geletterdheidsbeleid

Mariet Schiepers

Ellen GillardLies StrobbeGoedele Vandommele

2

HOOFDSTUK1_INLEIDING

Heel wat volwassenen zijn niet in staat om geschreven of gedrukte informatie te begrijpen of tegebruikenenwordendaardoorgehinderdomactiefenvolwaardigtekunnenparticiperenaanonzehuidigemaatschappij.Daarnaastloopteengrotegroepvolwassenenhetrisicoommoeilijkhedenmetgeschreven of gedrukte informatie te ondervinden op een kantelmoment in hun leven, wanneerbepaaldevaardigheidseisenthuis,ophetwerkofindemaatschappijveranderen.Wesprekeninditverbandoverlaaggeletterdheid.Laaggeletterdenzijngeenergzichtbaregroepinonzesamenleving.Zeproberenhungeletterdheidsproblementeverdoezelen,zevermijdenbepaaldegeletterdheidsrijkeomgevingenoftrekkenzichopeencreatievemanieruitdeslagdooranderecompetentiessterkeruitte spelen. De manier waarop ze omgaan met hun situatie getuigt echter vaak van een grootleervermogen.Devoorbijedecenniagroeidedebelangstellingvoor(laag)geletterdheidintalvanmaatschappelijkesectoren. In steedsmeer Europese landen gingen ook de overheden expliciet de strijd aan tegenlaaggeletterdheidbijvolwassenen.Deverontrustendecijfersuitdiverseinternationaleonderzoeken–IALS,PIAACenPISA–overdegraadvangeletterdheidvanbepaaldegroepenindebevolking,spoordenookbeleidsmakersinVlaanderenaanomintezettenophetverhogenvangeletterdheid.Anno2017heeftVlaanderen21 jaargeletterdheidsbeleidachterderugomdegeletterdheidsproblematiekhethoofdtebieden.InaanloopnaareenderdeStrategischPlanGeletterdheidVerhogen ishetdanooktijdomevenstiltestaan.WatheefthetVlaamsegeletterdheidsbeleidtothiertoeopgeleverd?Watzijnrecentewetenschappelijkeinzichtendieeenfrisseblikbiedenvooreventueelnieuwbeleid?Inditacademischsyntheseverslagbiedenweeenoverzichtvandehuidigekennisbasisrondgeletterdheid.Webesprekendeevolutiediehetbegripgeletterdheidheeftondergaantotopvandaag.WebrengendebelangrijkstetrendsinkaartuitdriegrootschaligeinternationaleonderzoekenwaaraanVlaanderenheeft deelgenomen. We gaan kort in op de maatschappelijke uitkomsten van geletterdheid metspecifiekeaandachtvoorarmoedeenwerk. Ineenlaatstehoofdstukgaanweinophetbelangvansensibilisering en van preventieve en compenserende acties en maatregelen in functie van hetverhogen van geletterdheid. We beginnen met een kort overzicht van het Vlaamsegeletterdheidsbeleidalsaanleidingvoorhetopmakenvanditsyntheserapport.Concreethanterenwehierbijvolgendeonderzoeksvragen:

1. In welke richting heeft het Vlaamse geletterdheidsbeleid zich sinds de eerstebeleidsinitiatieven ontwikkeld? Spoort het Vlaamse geletterdheidsbeleidmet het EuropesebeleidenzijneropportuniteitenomVlaamsebeleidsactiesopEuropeesniveauintebedden?

2. Hoeisdeinvullingvanhetbegripgeletterdheiddeafgelopendecenniageëvolueerdenkunnenwedieevolutievertalennaareenadequate,heldereenwerkbaredefinitie?

3. Hoegeletterdzijn(jong)volwasseneninVlaanderen?Watzijndebelangrijkste(inter)nationaleevolutiesopditvlak?

4. Wat is er uit (inter)nationaal onderzoek bekend over de maatschappelijke gevolgen vanlaaggeletterdheid?

5. Welkebenaderingenwordengehanteerdomlaaggeletterdheidbij(jong)volwassenenaantepakkenenwatzegthetonderzoekoverdeeffectiviteitdaarvan?

6. Welke aanbevelingen voor het beleid kunnen we doen op basis van de antwoorden opbovenstaandevragen?

3

HOOFDSTUK2_SCHETSVANHETVLAAMSEGELETTERDHEIDSBELEID

Anno2017heeftVlaanderen21jaargeletterdheidsbeleidachterderugomdegeletterdheidsproblematiekhethoofdtebieden.Tijdensdekenniskringgeletterdheidop19december2016werdeenbeknoptoverzichtgegevenvanhetgeletterdheidsbeleidtotnogtoeenvaneenaantalgrotemijlpalendieditbeleidmeevormgaven(Backs,2016).Wegeveneensummieroverzichtpermijlpaal.WesituerenhetVlaamsegeletterdheidsbeleidookbinnendeEuropesebeleidscontext:wezoomeninhetbijzonderinopdeopportuniteitendiehetEuropesebeleidsteltterondersteuningvan(nieuwe)Vlaamsebeleidsinitiatieven.

3.3.1.HetVlaamsegeletterdheidsbeleid:kortehistoriek

Mijlpaal1:IALS-resultatenvoorVlaanderen(1996)DeresultatenvanhetIALS-onderzoekwaarVlaanderenin1996aandeelnam,betekendeeenomwentelinginhetdenkenovergeletterdheid.Totdanwerdaangenomendatlaaggeletterdheideenmarginaalprobleemwaswaarslechts1%vandevolwasseninVlaanderenmeetemakenkreeg.Indezeopvattingwerdlaaggeletterdheidgelijkgesteldaananalfabetisme.IndeIALS-visieopgeletterdheidwerdduidelijkdatookalfabetenonvoldoendegeletterdkunnenzijnomhundagdagelijkseenprofessioneleactiviteitenzonderproblemenuittevoeren.DeresultatenvanhetIALS-onderzoek–waaruitbleekdat1opde7volwasseneninVlaanderenonvoldoendegeletterdisomactiefenvolwaardigtekunnenparticiperenaanonzehuidigemaatschappij–maaktenduidelijkdatlaaggeletterdheideengrotermaatschappelijkprobleemvormdedantotdantoewerdaangenomen,metgevolgenopdiversebeleidsdomeinen,zoalssocialezaken,cultuur,tewerkstelling,armoede,gelijkekansen,…Dithadbovendienimplicatiesvoordegeschattemaatschappelijkeeneconomischekostvanlaaggeletterdheid.Diekostlaghogerdanoorspronkelijkingeschat(ziepunt4.2.5).Eengerichtgeletterdheidsbeleiddrongzichop.Mijlpaal2:StrategischPlanGeletterdheidVerhogen(2005-2011)DetegenvallendeVlaamseresultateninhetinternationaleIALS-onderzoekvormdendeaanleidingvoordedoelstellingennotaGeletterdheidVerhogen,diein2003werdgoedgekeurddoordeVlaamseRegering(VlaamseOverheid,2003).Ditresulteerdein2005ineeneersteStrategischPlanGeletterdheidVerhogen(2005-2011).Ditplanbevat34actiesverbondenaan14doelstellingenmethetoogophetverhogenvanhetgeletterdheidsniveauinVlaanderen.Dedoelstellingenenactieswerdenzoweldoorhetbeleidalsdoorhetwerkvelduitgetekend.DeactieswerdenindeeersteplaatsbinnenhetbeleidsdomeinenOnderwijsenWerkuitgevoerd,voornamelijkinsamenwerkingmetdeCentravoorBasiseducatie.OokdedoelgroepwerdbeperkttotpersonendieonderwijsgevolgdhebbeninhetNederlandsofdiehetNederlandsvoldoendebeheersen.LeerdersvanhetNederlandsalstweedetaalbehoordenniettotdedoelgroep,zodatdoelstellingenvoortaalverwervingendoelstellingenvoorhetverhogenvangeletterdheidelkaarnietdoorkruisten.Hetbeleidsplanvormdedeaanleidingvoordeontwikkelingvaneenaantalinnovatievepraktijkenenmethodieken.Debeleidsevaluatieweesechteruitdatdievoornamelijkkortetermijneffectenopleverden.Verdereontwikkeling,consolideringendisseminatiedrongzichop.Eennieuwplandiendehiertoeeennogsterkerstructureeldraagvlaktecreëren:allebeleidsdomeinenhebbeneengedeeldeverantwoordelijkheidinhetontwikkelenenondersteunenvanfunctionelegeletterdheid.Geletterdheidmoestmetanderewoordeneenhorizontaalaandachtspuntwordenzodatmenkon

4

komentotstructurelemaatregelenmetechteimpact(BeleidsevaluatieStrategischPlanGeletterdheidVerhogen2012-2016.Eindrapport.DepartementOnderwijsenVorming.Juni2016).Mijlpaal3:Decreetvolwassenenonderwijs(2007)HetDecreetvolwassenenonderwijshadimplicatiesvoorhetbeleidrondgeletterdheid.Basiseducatieengeletterdheidwerdeneenvolwaardigonderdeelenopdrachtvoorvolwassenenonderwijs,ondermeerviahetaanbodvanindividueleleertrajectenenbegeleiding.Daarbijwerdsterkingezetopverdereprofessionaliseringvandecentraenleerkrachtenvoorvolwassenenonderwijsenbasiseducatie.Mijlpaal4:VlaamseresultatenvanhetPIAAC-onderzoek(2012)DeVlaamseresultatenvanhetPIAAC-onderzoektonenaandatlaaggeletterdheid,ondanks7jaargeletterdheidsbeleid,nognietteruggedrongenis.Nogaltijdblijkteenaanzienlijkdeelvande(jong)volwasseneninVlaanderenlaaggeletterdenlaaggecijferdtezijnendaarnaasteenlaagprobleemoplossendvermogentehebbenineentechnologierijkeomgeving.DeresultatenvanhetPIAAC-onderzoekvoorVlaanderenverhogendesenseofurgencyvoorhetuittekenenvaneentweedePlanGeletterdheidVerhogen.Mijlpaal5:StrategischPlanGeletterdheidVerhogen(2012-2016)HeteersteStrategischPlanGeletterdheidVerhogenwerdin2012dooreentweedePlanGeletterdheidVerhogen(2012-2016)opgevolgd.BijhetaantredenvandenieuweVlaamseRegeringin2014werdgeletterdheiddoorverschillendeministersalsbeleidsprioriteitaangestipt.DefunctioneleengeïntegreerdevisieopgeletterdheiddiePIAAChanteert,voedtdenieuwedefinitievangeletterdheid,maarookdedoelstellingenenactiesvandittweedeplan.IntegenstellingtotheteerstePlanGeletterdheidVerhogenzethettweedeplaninoppreventiebinnenhetleerplichtonderwijs,o.a.viadeconceptnotaSamenTaalgrenzenVerleggen(m.b.t.taalvaardigheid)enhetActieplanvoorhetstimulerenvanloopbaneninwiskunde,exactewetenschappenentechniek(STEM-actieplanvoornumeriekeenICT-vaardigheden)endehervormingsplannenvoorhetsecundaironderwijs.Deopleidings-enbegeleidingstrajectendieinheteersteplangeletterdheidvoorvolwassenenwerdenopgezet,vindennuookingangbijleerplichtigejongeren.VoorhettweedePlanGeletterdheidVerhogenwerddedoelgroepuitgebreidvanNT1(primairedoelgroep)naarNT2(secundairedoelgroep).Daarnaastwerd,navolginggevendaandeaanbevelingendievoortvloeidenuitheteerstePlanGeletterdheidVerhogen,sterkbeleidsoverschrijdendgewerkt.Mijlpaal6:EvaluatievanhettweedePlanGeletterdheidVerhogen(eind2016)HettweedePlanGeletterdheidVerhogenwerdeind2016aaneenuitgebreideevaluatieonderworpen(BeleidsevaluatieStrategischPlanGeletterdheidVerhogen2012-2016.Eindrapport.DepartementOnderwijsenVorming.Juni2016).Dezeevaluatiewerddoorzoweldeopstellersvanhetplanalsdoordemensenuitdepraktijkuitgevoerd.DeevaluatiemaakteduidelijkdaterinVlaanderendoorverschillendeactorenenopverschillendeonderwijsniveausalheelwatactiesondernomenzijnomlaaggeletterdheidtevoorkomenenwegtewerken.Ookwerdenereenaantalpijnpuntenvanhetplanblootgelegd.DegrootstepijnpuntenwarenhetontbrekenvanSMART-geformuleerdedoelstellingenenactieswaarvanookdeeffecteninkaartkondenwordengebracht,hetontbrekenvaneenduidelijkefocusenprioritering,hetontbrekenvaneenplanvoordedisseminatievangoodpractices.Tegelijktekenenzichnogaltijdeenaantalduidelijke(inter)nationaletrendsaf(ziehoofdstuk4)dienopentotverdereactie.

5

ConcluderendkunnenwestellendaterheelwatbeleidsinspanningenzijngebeurdmetbetrekkingtotdegeletterdheidsproblematiekinVlaanderen.Tegelijkiserdevaststellingdatderesultatenvanhetbeleidvoorlopignoguitblijven.DitsyntheseverslagvatdaaromdemeestrecentewetenschappelijkeinzichtenrondgeletterdheidsamenenwilopdiemanierbijdragenaandedenkoefeningrondspecifiekebeleidsprioriteitenvooreenderdePlanGeletterdheidVerhogen.HiertoekanhetookinteressantzijnomtebekijkenhoehetVlaamsegeletterdheidsbeleidingepastkanwordeninhetEuropesegeletterdheidsbeleid.WelkeklemtonenwordenerEuropeesgelegdenwaarliggeneventueleopportuniteitenomVlaamsebeleidsactiesopEuropeesniveauintebedden.WeoverlopenhieronderinvogelvluchtdebelangrijksteEuropesebeleidsorganenen-initiatievendieookinvloedhebbenuitgeoefendofinvloedkunnenuitoefenenopVlaamsniveau.

3.4.KrachtlijnenvanhetEuropesegeletterdheidsbeleid

EUHighLevelGroupofExpertsonLiteracy(2012)enELINET(2014)DeresultatenvandeverschillendeinternationalevergelijkendeonderzoekenalarmeerdenookEuropa.AlsantwoordopdezeresultatenrichttedeEuropeseCommissieeenHighLevelGroupofExpertsonLiteracyopdiedegeletterdheidsproblematiekvannaderbijbekeek.Innavolgingvandezegroepwerdin2014eenEuropeesnetwerkgeletterdheid–ELINET–opgerichtwaaraanactiefwerdgeparticipeerdvanuithetVlaamsePlanGeletterdheidVerhogen.ConcreetengageerdeVlaanderenzichomviertoolsvansensibiliseringtetesten:eeninfographic,herkenningswijzers,eentrainingvoorambassadeurseneenworkshop.DaarnaastwerderooknavolginggegevenaaneenaantalaanbevelingenuithetrapportvandeEUHighLevelGroupofExpertsofLiteracy(EUHighLevelGroupofExpertsofLiteracy:FinalReport,2012).Zowaserbijvoorbeelddeoproeptotactievoorelkeleeftijdsgroep:zoweljongekinderen,basisschoolleerlingen,tienersalsvolwassenenkampenmetspecifiekeuitdagingenbijhetverwervenvanlees-enschrijfvaardigheden.Dezeaanbevelingblijftookvandaagnogbijzonderrelevant.DaarnaastpleittedeEUHighLevelGroupofExpertsonLiteracyvooreen‘co-operativeapproach’.Structurelepartnerschappentussenactorenoverbeleidsdomeinenheenzijnnodigomeenfunctioneleengeïntegreerdeaanpakvangeletterdheidsproblemenaantepakken.BeideaanbevelingenwerdenvertaaldinkrachtlijnenvoorhettweedePlanGeletterdheidVerhogen.ET2020WorkingGrouponadultlearning(2014-2015)DeEuropeseCommissieendeRaadhebbeneenaantalgemeenschappelijkeprioriteitenopgesteldophetgebiedvanonderwijsenopleidingvoor2020.DezeprioriteitenwordenuitgevoerdviadeEducationandTraining(ET)2020werkgroepen.Eénvandezewerkgroepen–ET2020WorkingGrouponadultlearning–houdtzichspecifiekbezigmetvolwasseneneducatie.Ookdaarvormthetbevorderenvande‘basicskills’(geletterdheid,gecijferdheidenprobleemoplossen)bijallevolwasseneneencentraalaandachtspunt.Inditsyntheserapportzalregelmatigverwezenwordennaarbevindingenenaanbevelingendieuitdewerkzaamhedenvandezewerkgroepzijnvoortgevloeid.TheNewSkillsAgenda(2016)MetdeNewSkillsAgendabevestigtdeEuropeseCommissieopnieuwdatdevolwasseneneducatieeencruciaalonderdeelvormtvandelangetermijnstrategievandeCommissie.ConcreetbevatdeAgenda10voorstellenvoordekomendetweejaar.UpskillingPathwaysbehoorttotéénvandebelangrijkstewetsvoorstellendieuitdeAgendazijnvoortgekomenenwaarmeedeCommissiedestrijdwilaangaanmet(laag)geletterdheid.OverheelEuropazijnerimmers70miljoenvolwassenendieworstelenmet(te)lagegeletterdheidsvaardigheden.HetdoelvanUpskillingPathwaysisom

6

volwassenentehelpenentestimulerenomeenminimumniveauteverwervenophetvlakvangeletterdheid,rekenenendigitalevaardighedenen/ofhetophetvlakvaneenbrederesetvansleutelvaardigheden.Hierbijwordtspecifiekingezetophetbehalenvaneendiplomahogersecundaironderwijsofgelijkwaardig(niveau3of4vanhetEuropeanQualificationsFramework).Lidstatenmogenzelfprioritairedoelgroepenafbakenenopbasisvandespecifiekenodeninelkelidstaat.UpskillingPathwaysisdanookeenbelangrijkinitiatiefopEuropeesniveaudatnieuweinitiatievenbinnendelidstatenfinancieelwilondersteunen.Erasmus+KA3:projectGOALIndeconceptnotaVolwassenenonderwijsalskansenonderwijs.Kansenopleren,integrerenenkwalificeren,eenlevenlang.(2016)wordendealmaargroterwordendeuitdagingenvanhetvolwassenenonderwijsbeschreven.Hierinwordthetvolgendegesteld:“ZoleertonderzoekonsdatweinVlaandereneenleercultuurmissen,daternogsteedsteweinigvolwassenenaanhetlevenslanglerenparticiperen.Eenvandeoorzakendaarvanisdathetaanbodteweiniggekend,teweinigzichtbaarenteversnipperdis.Hetisdanookcruciaalommeerintezettenophettoeleidenvandezedoelgroepennaarhetvolwassenenonderwijs.HiervoorwordtmomenteelgeïnvesteerdinhetGOAL-onderzoeksprojectinhetkadervanhetErasmus+-programmavandeEuropeseCommissiedatloopttot2017.Naaraanleidingvanditrapportzalonderzochtwordenwatdemogelijkhedenzijnomdergelijkedienstverleningstructureelteverankerenindevolwasseneneducatie.”HetGOAL-projectwordtindiezingezienalseenbelangrijkerealisatietercompensatievandeniet-oprichtingvandecentravoorleerloopbaanbegeleiding.Opderesultatenvanditrapportishetnogevenwachten.Ophetvlakvanoutreachbesprekenwealvasteenaantalanderebronnenonderpunt5.4.4.

7

HOOFDSTUK3_WATISGELETTERDHEID?

Hetbelangvangeletterdheidwordtalgemeenaanvaard,maarhetbegripgeletterdheidisgeeneenduidigconcept.Deinvullingvanhetbegripgeletterdheidisdevoorbijedecenniaooksterkgeëvolueerdenkendeeenaantalbelangrijkeparadigmashifts.HierondergaanwekortinopdezeevolutieenbesprekenwededefinitiedievandaaghetmeestgangbaarisendieookwerdovergenomenbinnenhettweedePlanGeletterdheidVerhogen.Westaanstilbijdeonduidelijkheiddieernogsteedsheerstoverdeterm;webesprekendeopkomstvanvelesoortengeletterdheidenwelichtenhethuidigediscourstoeoverdenormatieveinvullingvanhetbegripgeletterdheid.TenslottesituerenwegeletterdheidbinnendecapabilitiesbenaderingvanNussbaum.3.1.Geletterdheid,eencomplexbegrip

Deinvullingvanhetbegripgeletterdheidisdevoorbijedecenniageëvolueerd(zieo.a.Houtkoop,1997,VanDamme,1999).Aanvankelijkfocustehetbegripnormatiefophetkunnenlezenenschrijven,enwerdiemanddiebasalelees-enschrijfvaardighedenmiste,analfabeetgenoemd.Geletterdheidwerddanopgevatalseendichotoombegrip,waarbijeenduidelijkonderscheidwerdgemaakttussengeletterdenenongeletterden.

Indejaren‘90werderafgestaptvaneenengeinvullingvangeletterdheidalsanalfabetismenaareenruimereinvullingvangeletterdheid.Onderzoekmaakteduidelijkdathetgeletterdheidsprobleempositieverenruimerbenaderdmoestworden.Erwerdonderkenddatdeaantelerenkennisenvaardighedenookpraktischbruikbaarmoetenzijnenbetekenismoetenhebbenbinnendeconcreteleefwereldvanmensen.Daarmeekwamhetconceptfunctionelegeletterdheidopdevoorgrond.Functionelegeletterdheidwordtformeelomschrevenals“devaardigheidomgedrukteengeschreveninformatietegebruikenomtefunctionerenindemaatschappij,deeigendoelenterealisereneneigenkennisenmogelijkhedenteontwikkelen”(Kirschetal.,1993).Dezedefinitieomschrijft(on)geletterdheidopeenpositievewijzeennietalseendeficit,alsietsdatmensentekorthebben.Hetbegripwordtverruimdtoteenbredewaaiervaninformatieverwerkingsvaardighedeninrelatietotgeschreventaal,waarmeevolwasseneninverschillendeomgevingengeconfronteerdworden.Geletterdheidisdannietlangereenaandachtspuntvooreenbeperktedoelgroepmaarwordteenwerkpuntvooriedereen.Geletterdheidisdanookgeendichotoombegripmeer–ietswatjebentofnietbent–hetwordteengradueelbegrip.

Tenslotteiserhetbegripbasisvaardighedenofsleutelcompetentieswaarbijhetmeestalgaatomdeformuleringvaneenminimumaankwalificatieswaarovermenmoetbeschikkenomopdearbeidsmarktenindemaatschappijtekunnenfunctioneren.Houtkoop(1999)heefthetoverde‘lifeskills’.Hetgaatdannietalleenmeeroverdebestaandevaardigheidsgebiedendieindegeletterdheidsmetingenvandejaren‘90(IALS,InternationalAdultLiteracySurvey)zijnonderscheiden,maarookovernieuwevaardigheidsgebieden,zoalsprobleemoplossendvermogen,aanpassingsvermogen,verantwoordelijkheidszinensocialevaardigheden.Demeestrecentegeletterdheidsmetingen(PIAAC,ProgrammefortheInternationalAssessmentofAdultCompetences)sluitenaanbijdezeinvullingvangeletterdheidalssleutelcompetenties.Vansleutelcompetentieswordtaangenomendatze overdraagbaarzijn,indiezindatzerelevantzijnvooruiteenlopendesocialeveldenenwerksituatiesendatze“leerbaar”zijnendusbeïnvloedbaardoorbeleid.

RekeninghoudendmetdezeevolutieformuleerdedestuurgroepvanhetPlanGeletterdheidop27februari2013hetbegripgeletterdheidalsvolgt:

8

"Geletterdheidomvatdecompetentiesominformatieteverwerven,teverwerkenengerichttegebruiken.Ditbetekentmet

1.taal,2.cijfersengrafischegegevenskunnenomgaanen3.gebruikkunnenmakenvanICT.

Geletterdzijnisbelangrijkomzelfstandigtefunctionerenenparticiperenindesamenlevingennodigomzichpersoonlijktekunnenontwikkelenenbijtekunnenleren."

OpdewebsitevanhetDepartementOnderwijslezenweverderdatdekernvraagvandaagisofvolwassenenindezetijdgenoegbasisvaardigheden–waarondergeletterdheid–hebbenomactiefdeeltenemenaandesamenleving.Indebeleidsplannenishiermeedeklassiekeprobleemomschrijvingvannietkunnenlezenenschrijvenookduidelijkvoorbijgestreefd.

Dezeverschuivingenvandeongeletterdheidvanmensendienauwelijkskunnenlezenofschrijvennaargeletterdheidalseenfenomeenwaarinprincipeiedereenmeetemakenheeft,brengtechterookeengebrekaaneenduidigheidmetzichmee.UitdekwalitatieveanalysesdiebijdefocusgroepeninhetkadervandebeleidsevaluatieStrategischPlanGeletterdheidVerhogenwerdenuitgevoerdblijktdaterondanksdediverseactiesvandevoorbijejarenophetterreinnogsteedsgroteonduidelijkheidheerstomtrent,enonbekendheidmet,hetbegripgeletterdheid(BeleidsevaluatieStrategischPlanGeletterdheidVerhogen2012-2016.Eindrapport.DepartementOnderwijsenVorming.Juni2016).Ditgeldtzowelvoordeveldwerkerszelfalsvoormensenwaarmeezijzelfbinnenhunprofessionelewerkzaamhedenincontactkomen.Zoweldeverbredingindedoelgroep,demultimodaliteitvangeletterdheidendecomplexesamenhangvangeletterdheidmetandereproblematiekenenaandachtspuntenwaaronderbijvoorbeeldarmoedeenouderparticipatie,makendatgeletterdheidalseenmoeilijkbegripervarenwordt.Uitdebevragingblijktdathetbegriponvoldoendedediverseladingendekt,maarookdatderespondentennietonmiddellijkeenalternatiefzien.Denoodzaakaaneenherkenbareenomvattendetermblijftvolgenshenwelbestaan.Devaststellingdatgeletterdheidgeenonbesprokeneneenduidigbegripis,isnietnieuw.D'hertefeltetal.(2007)wezenalopdecomplexiteitvandetermdiezoweltemakenheeftmetdebredeladingdiezedektalsmetdecontextenhetevoluerenddiscourswaarinzewordtgebruikt.Deonderzoekersstellenhetalsvolgt:“hetbegrip‘geletterdheid’kentmeerderetypesofsoorten,dimensiesengebruiksperspectieven.Deveelheidzorgtervoordatgeletterdheidniettereducerenistotéénsoortactiviteit,vaardigheidofkennis.Indieoptiekisgeletterdheidnietminderdaneencontainerbegrip.”Daarnaastmerkenzijopdathetadjectief‘functioneel’hetbegripgeletterdheidweliswaargerichterheeftgemaakt,tegelijkisdeinhoudvangeletterdheidafhankelijkvandemanierwaaropendecontextwaarineenpersoonzijnofhaargeletterdheidsvaardighedengebruiktofmoetgebruiken.“Geletterdzijn“krijgthaastvoorelkindividueenuniekebetekenis.OokVanDamme(2000)steltindiezindat“hetnietteverwonderenisdatervandaagnogalwatverwarringbestaatoverhetbegripgeletterdheidendatderhalveelkernstigwerkbegintmetdeonmogelijkeopdrachthettedefiniëren.”

3.2.Soortengeletterdheid:nietéénmaarvelegeletterdheden

Debredeladingenhetopenkaraktervanhetbegripgeletterdheid,heefterookvoorgezorgddatdetermingangheeftgevondeninanderemaatschappelijkeveldenenpraktijkendieverderafstaanvandeorigineletoepassingsgebieden.VanDammemaaktein2000alhetvolgendelijstjeop(VanDamme,2000):“computerliteracy,visualliteracy,technologicalliteracy,scientificliteracy,media

9

literacy,culturalliteracy,enzovoort.”Hijgafaandatdezelijstgeenszinsexhaustiefwasenvoorspeldedatdelijstnogverderzouaangroeien.DeVlaamseOnderwijsRaad(Vlor,2014)gingmeerrecentkritischinopdezeverbredingvanhetbegripgeletterdheidenomschrijfthetalsvolgt:

“Hetsuccesvandetermgeletterdheidheeftechtereenmerkwaardiggevolggehad.Determgeletterdheidisonderhevigaanbetekenisinflatie.Uitdrukkingenalspolitiekegeletterdheid,medischegeletterdheid,muzikalegeletterdheid,seksuelegeletterdheid,…getuigendaarvan.”

(AdviesovergeletterdheidnaaraanleidingvandepublicatievandePIAAC-resultaten,p.1).

Hetprobleemdateenverbredingvanhetbegripgeletterdheidmetzichmeebrengtwordtookininternationalecontextopgemerkt.HetEuropeanLiteracyPolicyNetwork(Elinet)publiceerdeonlangsrichtlijnenvoorhetgebruikvanterminologieaangaandegeletterdheidbijvolwassenen(Duncan&Shwab,2015).Ookzijwijzenopeenaantaloorzakenvoordezeonduidelijkheid,namelijkhetgegevendatdetermopverschillendemanierengebruiktwordtinverschillendelandeneninverschillendeonderzoekstradities.Demeestdominanteinvullingvandetermisvolgenshennogsteedslezenenschrijven(EUHighLevelgroupofExpertsonLiteracy,2012).Maarineenalledaagsgebruikwordtdetermtoegepastopallerleiintellectueleenanderevaardighedenzoalsingevalvan“culturelegeletterdheid”of“emotionelegeletterdheid”(Duncan&Shwab,2015,p.4).Deonderzoekersformulerenhierbijdekritiekdateendergelijketoepassingvandetermhogestandaardenveronderstelt.Ditkanvolgenshenhetgevoelvaneengebrekkigegeletterdheidbijmensennogverhogenwaardoordemotivatieomaangeletterdheidstrainingendeeltenemen(nogmeer)inhetgedrangkankomen.DebelangrijksteredenenvooreenduidelijkereterminologiezijnvolgensDuncanenShwab(2015)danookdenoodzaakaanprecisieoverwelksoortgeletterdheidmenspreekt.Hetrespectvoordemensenwaaroverwesprekenenhetbelangdaterschuiltinhetverduidelijkenvandedoelgroepstaatcentraal.

Feitblijftdatinhetinternationaleonderzoekhetbegripgeletterdheiddelaatstejarensteedsvakergecontextualiseerdenbestudeerdwordtbinnenspecifiekecontextenoflevensdomeinen(zieo.a.deGreef&Segers,2016).Dezeverschillendecontextenvragenomanderewijzenvancommunicatieenvereisenanderespecifiekevaardigheden.Ditsluitaanbijdehierbovengeschetsteevolutievanhetbegripgeletterdheidenookbijdehedendaagseinvullingervanalsbasisvaardighedenofsleutelcompetenties.Zowordteronderzoekgedaannaarfinanciëlegeletterdheid,digitalegeletterdheid,familiegeletterdheid,gezondheidsgeletterdheid,mediageletterdheid,datageletterdheid,grafischegeletterdheid,beeldgeletterdheid.Geletterdheidislevenslang,maarooklevensbreed,hetstrektzichuitoververschillendelevensdomeinen.

Hetisduidelijkdateenperfecteterminologieonmogelijkis.Deuitdagingisomeenevenwichttezoekenindespanningtussendecomplexiteitvangeletterdheidenhetverlangennaareenpreciezereterm.InhunrichtlijnenradenDuncanenShwab(2015)aanomzotransparantmogelijktecommunicerenoverhetdoel,decontextenhetdoelpubliekvandecommunicatie.Verderisookeenrespectvolleenpositieveformuleringbelangrijk.

3.3. Hetnormatievekaraktervangeletterdheid

Hetbelangvaneenrespectvolleenpositieveformuleringhangtooksamenmetdenormatieveinvullingdiehetbegripgeletterdheidtochnogvaakkrijgt.Deetnografischeensociolinguïstischetraditiebinnenhetonderzoeksveldvandegeletterdheidsstudiessteltzichkritischopmetbetrekkingtotwatdeheersendenormisinzakegeletterdheid.Dezeonderzoekstraditiebenadertgeletterdheid

10

nogopeenanderemanier,namelijkalseensocialepraktijk.Ditwilzeggendatgeletterdheidgezienwordtalsietswatmensenopeenbepaaldemanierdoen,binneneenbepaaldecontextenomeenbepaaldereden(Barton&Hamilton,1998;Baynham,1995).Alsgevolgdaarvankunnenwegeenopdelingmakentussengeletterdenenlaaggeletterden:geletterdheidbetekentimmersietsandersafhankelijkvandecontext.Volgensonderzoekersbinnendezetraditiemoetenwedaaromverschillendeniveausvangeletterdheidofvaardigheidformuleren(Street,1995).Geletterdheids-deskundigeMallowformuleerthetineenactueeldebatalsvolgt1:“Menseninruralegemeenschappenindejaren‘70en‘80werdengeachtonwetendtezijn.Maardiezelfdemensenhaddenvelevaardighedendieonderwijzersbinnendevolwasseneneducatiezelfniethadden.Zekondenbijvoorbeeldhuneigenhuizenrepareren,hetlandbewerken.Wanneermendusspreektoverlaaggeletterdenof‘mensenmetlagevaardigheden’zondertepreciserenwatmenbedoelt,doetmentekortaanvaardighedendievangrootbelangzijninconcretealledaagsecontextenenaandemensendiedezevaardighedengebruiken.”Hetisevenbeledigendomiemandzoteomschrijvenwanneerhijbeperkingenheeftopvlakvangeletterdheid,aldusMallow.Wemoetensteedsingedachtenhoudendatookdemensenwaaroverwenusprekenalslaaggeletterdofalsmensenmetlagevaardigheden,mensenzijndiemeerderetalenspreken(denkaanmigranten),meerderevoertuigenbesturen,expertenzijninagricultuurofinatletiek,familiesopvoeden,huishoudbudgettenbeherenendeelnemenaanhetburgerlijkleven.Eenbenaderingvangeletterdheidalssocialepraktijkkanergwaardevolzijnomkritischteevaluerenwatdenormisbinnenonzesamenleving.Onderzoekbinnendezetraditiewijstbijvoorbeeldopverborgenvormenvangeletterdheidspraktijken.Mensteltdevraagwiensgeletterdheid“schoolgeletterdheid”is?Onderzoektoondeaandatkinderenwiensgeletterdheidthuisverschiltvandegeletterdheidopschoolbenadeeldzijn(ShirleyBriceHeath,1983).Deformeletaalopschoolishentevreemd.Hetontwikkelenvaneengevoeligheidvoorhetopsporenvandergelijkediscrepantiesisbelangrijkommeetenemenwanneerwewillenwerkenaangeletterdheid.Anderedeskundigenbeoordelendezebenaderingechteralsterelativistisch.EenvoorbeeldhiervanisdefilosofeMarthaNussbaum,wiensbenaderingwehieronderweergeven.Tochsluitenbeidebenaderingenelkaarnietvollediguit.3.4. Geletterdheidalscapability

MarthaNussbaumenAmartyaSenzijndebelangrijkstevertegenwoordigersvaneengroeiendegroepdeskundigendieingaantegendeheersendemodellenwaarbijhetgemiddeldebruto-nationaalproduct(bnp)alsmaatstafgehanteerdwordtvoordelevenskwaliteitvaneenland.Hoeweleconomischegroeideeluitmaaktvaneenverstandigoverheidsbeleidisditvolgensdezebenaderingnietmeerdaneeninstrumenteelonderdeel.Hetwerkelijkedoelvanontwikkelingismenselijkeontwikkeling.Deontwikkelingvaneenland–oflieverzijnbevolking–hangtmeerafvandemogelijkheden,de‘capabilities’2,dieindividuenhebbendanvanhetbnppercapita.ConcreetsteltNussbaumeenlijstvoorvantiencapabilitiesdieessentieelzijnvoorhetleidenvaneenvolwaardigleven.Eensamenlevingdiedezerechtenenvrijhedennietkangaranderenaanhaarburgersisvolgensdecapabiliteitsbenaderinggeenvolledigrechtvaardigesamenleving.Eénvandeze1Zieactueeldebat‘Low-skilled?Really?’ophetElectronicPlatformforAdultLearninginEurope(Epale):https://ec.europa.eu/epale/node/298542InhetverloopvanditrapportblijvenwedeEngelstaligeterm‘capability’gebruikeninovereenstemmingmetdekeuzevandevertalervanCreatingcapabilities.Thehumandevelopmentapproach.Wedoenditomconceptueleverwarringtevermijden.Wezoudenzelfkiezenvoordeterm‘mogelijkheden’maardatgeeftindecontextvanditrapportnietduidelijkgenoegaanwelkeinvullingNussbaumaanhetconceptgeeft.Ookdekeuzevoor‘bekwaamheden’of‘vermogens’achtenwenietopportuunomdatdezeeensterkeconnotatiehebbenmetstriktpersoonlijkekenmerkenofcognitievevaardigheden.

11

capabilitiesomvatookgeletterdheid.Geletterdheidkrijgthierineenruimeinvulling:geletterdheidheeftvoorNussbaumtemakenmetelementairelees-,schrijf-enrekenvaardigheid,maarookmetvaardighedendieverbandhoudenmetdegeesteswetenschappenendekunsten,metkritischdenkeneninlevingsvermogen.Ditallesisimmersessentieelvooreenverantwoordelijkdemocratischburgerschap.IndiezinwaarschuwtNussbaumdemeestemodernenaties,die,ongerustovernationalewinstenhunaandeelindewereldmarkt,hunonderwijssteedsmeergaanrichtenopeenbeperkteverzamelingmarktgerichtevaardigheden,waarvanwordtgedachtdatzeoverhetpotentieelbeschikkenomkortetermijnwinstentegenereren(Nussbaum,2011).DebenaderingvanNussbaumwerkteinspirerendopverschillendevlakken.Zowerdhaarideeëngoedonderanderegebruiktalseenrationalevoorgeletterdheidsprogramma’svoorvolwassenen(Maddox,2008).Decapabilitiesbenaderingsteltgeletterdheidsprogramma’smeerveiligdanbenaderingendievertrekkenvanuithetideevanmenselijkkapitaal.Wekomenhieropterugonderpunt4.2.5.,waarwekritischzullenreflecterenovermodellendiedemaatschappelijkekostvangeletterdheidsprogramma’sinkaartbrengenenkwantificeren.Nussbaumswaarschuwingdatinsommigelandenheteconomischebelangvanonderwijszosterkbenadruktwordtdatdebrederemaatschappelijk-culturelevormingenwaardeopvoedinginhetgedrangkomt,inspireerdeookineigenland.ZoverwijstVandenBrandennaarNussbaumineenreflectieoverhetonderwijsvande21steeeuw(VandenBranden,2016).Hijbrengtdegangbareantwoordenopdevraag‘waarvoordienenscholen’onderindriecategorieën.Eeneersteisheteconomischperspectiefdatsteltdatscholenmoetenvoorbereidenopdearbeidsmarkt.Eentweedeishetmaatschappelijk-cultureelperspectief:hierinwordtgestelddatscholenvrije,verantwoordelijke,kritischdenkendeburgersmoetenvormendievolwaardigkunnenfunctionerenindemaatschappijwaarinzeleven.Volgenshetperspectiefvandepersoonlijkeontwikkeling,tenslotte,moetonderwijservoorzorgendatelkeenzijnofhaarleveninhandenkannemen,zelfstandigkanlerendenkenenonafhankelijkbeslissingenkannemen.OokVandenBrandenbesluit,netalsNussbaum,dathetonderwijsvande21steeeuwjongeren,maarookvolwassen,nietalleenmagvoorbereidenomdevolgendelichtingwerknemersen‘nuttigewinstmakers’teworden.Omgekeerdkanbinneneenopleidingdieforsuitgaatvandepersoonlijkeinteressesteweinigtijdoverblijvenvoorcompetentiesdiedeleerderzelfminderinteressantvindt,maardiewelbelangrijkzijnvoorhetopnemenvanburgerschapindebredesamenlevingofhetfunctionerenopdearbeidsmarkt.Metzijnpleidooiombinnenonderwijsbovenalintezettenopsleutelcompetentiesvoorde21steeeuwsluitVandenBrandenbovendienperfectaanbijdeverbredingvandetermgeletterdheidnaarsleutelcompetentieszoalsbeschrevenonderpunt1.1.NaastVandenBranden,verwijstookIlseMariën(2016)naardecapabiliteitsbenaderingomdeheersendenorminvraagtestellen:zijdoetditindecontextvandigitalegeletterdheid.Mariënwaarschuwt,netalsNussbaum,voorheteenzijdiginzettenopopleidingendiedekenniseconomieondersteunen.Naasthetinzettenopdeontwikkelingvanvaardighedenvanmensenopdatzemeezoudenkunnenmetdealmaartoenemendedigitalisering,moetenwetegelijkdevraagstellenhoeeninwelkedomeinenwetoenemendwillendigitaliseren.

3.5. Samenvattend

DoorheendevolgendehoofdstukkenzullenweafentoeterugverwijzennaareenaantalvandebenaderingswijzenvangeletterdheiddiewehierkorthebbenbeschrevenenopwatzeconcreetkunnenbetekenenvoorhetnieuwePlanGeletterdheidVerhogen.Afsluitendkunnenwealvaststellendatdecomplexiteitvandetermgeletterdheiddelaatstejarennietisafgenomen.Wiehetonderzoeksonderwerp‘geletterdheid’onderdeloepneemt,kijktonvermijdelijkineencaleidoscoopvanperspectieven,soortenendimensies.Opbasisvandeliteratuurstudiekunnenwedanookstellendatgeletterdheidalseenrelatiefenvariabelbegripwordtgedefinieerd.Eenvastebegripsinvulling,

12

eenhomogeenreferentiekaderofeenuniverselebepalingvaneenondergrenszijnweinigrealistisch.Bijgevolgisookhetstrevennaaréénoperationeledefinitieenafbakeningvangeletterdheiddietoepasbaarisbijverschillendedoelgroepen,inverschillendecontextenenmetverschillendebedoelingeneerdermoeilijk.Hetoperationaliserenvanrelatievedefinitiesvangeletterdheidmoetgebeurennabepalingvandedoelgroep(ofpersoon),debedoelingendecontext,nietervoor.Indiezinkanhetnuttigzijnomhetconceptgeletterdheidtebenaderenvanuithetgebruikersperspectiefopeenmicro-,meso-enmacroniveau.

Hetperspectiefvanhetmicroniveaubekijktgeletterdheidophetniveauvandeindividuelepersoon.Hetmicroniveaumaakthetmogelijkomdeevolutievangeletterdheidbinneneenlevenslooponderdeloeptenemen,nategaanopwelkemanierindividuelepersonengeletterdheidaanlerenenbijleren,hoepersonen(laag)geletterdheidervarenenwelkemethodeserzijnomlaaggeletterdheidtevoorkomenofteverhelpen(D’hertefelde.a.,2007).Hetmesoniveaubetrefteenstructureleenorganisationelekijkopgeletterdheidinindividueleorganisaties(zoalsscholen,verenigingen,diensten…)ennetwerken(zoalshetgezin…).Opeenmesoniveauwordtelkecontextapartbekeken.Eenverschillendeaanpakvanenvisieopgeletterdheid,afhankelijkvanderegio,hetland,desocialeklasse…kanopdiemaniergedistilleerdworden.Hetmacroniveau,tenslotte,omvatdehelesamenlevingofpopulatie.Internationalegegevensenvergelijkingen,zoalsIALS,PIAACenPISA,behorentotditperspectief.

Dezedrieperspectievenkunnenooktoegepastwordenopdedefiniëring,ofbeter,operationaliseringvanhetbegripgeletterdheid.Het‘containerbegrip’situeertzichopmacroniveauenevolueertmeemetmaatschappelijkeveranderingenenmetontwikkelingenophetvlakvanvastgesteldegeletterdheidsnodenen-prioriteiten.Zodrageletterdheidwordtbekekenbinnenspecifiekelevensdomeinenofopindividueelniveau,kanhetgeletterdheidsbegripopbasisvandespecifiekecontext,dedoelgroependedoelenverdergeconcretiseerdengeoperationaliseerdworden.Metdezebenadering,waarindedefinitievangeletterdheidverderaangepastwordtaandetaalkundigeenculturelecontext,maarookaanhetpubliekenhetdoel,sluitenweookaanbijdeprincipesvanElinet.

Eenlaatstebedenkingdiegemaaktkanwordenbijdehuidigedefinitievangeletterdheid,zoalsdezeomschrevenwerdinhettweedePlanGeletterdheidVerhogen,isofeninwelkematehetfunctioneleperspectiefvoldoendetransparantvertaaldis.Eventueelkunnen,aanvullendopdehuidigedefiniëring,eenaantalrichtlijnenopgesteldwordendiealsleidraadfungerenbijeenverdereoperationaliseringindiversecontextenendieookdefunctioneleinsteekverderconcretiseren.

13

HOOFDSTUK4_GELETTERDHEIDINVLAANDEREN

Hoegeletterdzijn(jong)volwasseneninVlaanderen?Hoeverhoudtditgeletterdheidsniveauzichtenopzichtevanderestvandewereld?WiezijndelaaggeletterdeninVlaanderen?Watzijndegevolgenvanlaaggeletterdheidvoor(jong)volwassenen?

Omeenantwoordopdedrieeerstevragenteformuleren,besprekenweindithoofdstukdebelangrijksteresultatenentrendsuitdriegrootschaligeinternationaleonderzoekenwaarVlaanderenaanheeftdeelgenomen:hetIALS-onderzoek,hetPISA-onderzoekenhetPIAAC-onderzoek.

Naeenkritischereflectieronddemeestopvallenderesultatenentrends,staanwestilbijdelaatstevraagengaanweinopmaatschappelijkekostvanlaaggeletterdheidendecomplexesamenhangtussen(laag)geletterdheidenanderefactoren.Hetisimmersdesamenhangvanlaaggeletterdheidmettewerkstelling,armoede,gezondheiddieincombinatiemetderesultatenuitIALS,PIAACenPISAderationaleheeftgevormdvooreenVlaamsegeletterdheidsbeleid.

4.1.Omvangvande(Vlaamse)geletterdheidsproblematiekininternationaalperspectief

DriegrootschaligeinternationaleonderzoekenbiedenhouvastomdegeletterdheidsproblematiekinVlaanderentekaderen:IALS,PISAenPIAAC.BinnenzowelhetIALS-,hetPISA-alshetPIAAC-onderzoekwordt,zijhetbijeenverschillendedoelgroep,gepeildnaar‘functionelegeletterdheid’:erwordtmetanderewoordeninkaartgebrachtinwelkematede(jong)volwassenenoverdebasiskennisen-vaardighedenbeschikkenomvolwaardigenactiefteparticiperenaandehedendaagsemaatschappij.DedeelnamevanVlaanderenaandezeonderzoekenzettehetprobleemvanlaaggeletterdheidvoorVlaanderenopdekaartengafinzageindeomvangvanhetprobleem.OpdiemanierhebbendezeonderzoekeneenbelangrijkeimpactgehadophetVlaamsegeletterdheidsbeleidvandelaatsteeenentwintigjaar.

Elkonderzoeklegtechterookeigenaccenten.Hierondervolgteersteenkortoverzichtvanelkvandeonderzoekenendebelangrijksteresultatenervan.Vervolgenswordtaandehandvanderesultatenvandeverschillendeonderzoekendedoelgroepvanlaaggeletterdeninkaartgebracht.

4.1.1.IALS-onderzoek(InternationalAdultLiteracySurvey)

Watenwanneer?DeVlaamsedeelnameaanhetIALS-onderzoekdateertvan1996.HetIALS-onderzoekbrachtbijvolwassenen(16-65jaar)inkaarthoedevaardighedenlezen,schrijvenenrekenenverspreidzijnonderdedoelgroepenhoedievaardighedengelinktzijnaansociaal-demografischevariabelenentewerkstelling.IALSonderzoekthierbijdevolgendedrievormenvangeletterdheid(Cincinnato&DeMeyer,2013,p.5):

ü Prozageletterdheid,ditisdekennisenvaardighedennodigominformatieuitdoorlopendetekstenzoalsartikels,nieuwsberichten,gedichtenenfictietebegrijpenentegebruiken.

ü Documentgeletterdheid,ditisdekennisenvaardighedennodigominformatieuitverschillendetekstformatenzoalsloonlijsten,kaarten,tabellenengrafiekentevindenentegebruiken

14

ü Kwantitatievegeletterdheid,ditisdekennisenvaardighedennodigomlosseofopeenvolgenderekenkundigebewerkingenmetgetallenuitgedruktematerialenuittevoeren(bijv.berekenenvaneenfooiofbepalenvandehoeveelheidinterestopeenlening).

Belangrijksteresultaten?DeresultatenvanhetIALS-onderzoekin1996tonenaandatVlaanderengemiddeldgenomengoedscoort.Maarondanksdegoedegemiddeldescoresblijktereenvrijgrotegroeptezijndiedebasisniveausnietbehalenenduslaaggeletterdzijn.Dezegroeplaaggeletterdenmaakt15,3%(documentschaal),18,4%(prozaschaal)en17,6%(kwantitatief)uitvandeVlaamsevolwassenen.Ditbetekentdat1opde7volwasseneninVlaanderenonvoldoendekanlezenofschrijvenomnaarbehorentekunnenfunctionerenindemaatschappij.Omgezetnaarconcreteaantallen:tussen15en18%vandeVlaamsebevolkingofwelzo’n700.000à850.000volwassenen.’(Cincinnato&DeMeyer,2013,p.4).

4.1.2.PIAAC-onderzoek(ProgrammefortheInternationalAssessmentofAdultCompetencies)

Watenwanneer?In2011-2012namen24landendeelaandeeersterondevanPIAAC.PIAACvertrektgrotendeelsvanuitdezelfdeuitgangspuntenalsIALS,maaronderzoektméérengrondiger.PIAACmeetnietenkelhetniveauvangeletterdheidengecijferdheid,maarkijktooknaardematewaarinvolwassenen(16-65jaar)complexeinformatiekunnenanalyserenenproblemenkunnenoplossenineentechnologierijkeomgeving.

ü Geletterdheidstaathierbijvoor‘devaardigheidomgeschreventekstentebegrijpen,teevalueren,tegebruikenenerzichopzo’nmaniermeeintelatendatmenkandeelnemenaandemaatschappij,deeigendoelenterealiserenendeeigenmogelijkhedenenkenniskanontwikkelen.’(Cincinnato&DeMeyer,2013,p.10)

ü Gecijferdheidstaatvoor‘devaardigheidomtoegangtekrijgentotwiskundigeinformatieenideeënendezetegebruiken,interpreterenenerovertecommunicerenzodatmenzichkanengagerenmetdeverschillendewiskundigeverwachtingeninhetdagelijkselevenenermeekanomgaan.’(Cincinnato&DeMeyer,2013,p.10)

ü Probleemoplossendvermogenstaatvoor‘Devaardigheidomdigitaletechnologie,communicatiemiddelenennetwerkentegebruikenominformatieteverzamelenenteevalueren,zodatmenmetanderenkancommunicerenenpraktischetakenkanuitvoeren.’(Cincinnato&DeMeyer,2013,p.10)

BinnenPIAACwordtergewerktmeteengeletterheidsschaalvanzesniveaus.Hetniveauonder1ishetlaagsteniveauvangeletterdheid,niveau5hethoogste.PIAACdefinieertniveau2alsdebenchmarkvoorfunctionelegeletterdheid.Volwassenendieonderditniveaupresteren,wordenbeschouwdalslaaggeletterdenbeschikkennietoverdevaardighedenomvolwaardigdeeltenemenaandemodernemaatschappij.

15

Belangrijksteresultaten?3DebelangrijksteresultatenuitdeeerstePIAAC-rondevan2011-2012staanschematischweergegevenintabel1,diedeVlaamsescoresvoordedrietypesgeletterdheidininternationaalperspectiefplaatst.Webesprekendemeestopvallenderesultatenmetbetrekkingtotdegemiddeldeprestatievoorzowelgeletterdheid,gecijferdheidalsprobleemoplossen.Daarnaastgevenweeenkortetoelichtingbijdeprestatieklooftussendezwakstenendesterkstenenbijdeachtergrondkenmerkendieeensterkesamenhangvertonenmethetrisicoop(te)lageprestaties.DegemiddeldeprestatievoorgeletterdheidinVlaanderenissignificantbeterdanhetgemiddeldevandeOESO-landen.ConcreetbetekentditdatdegemiddeldeVlaming(nognet)ophettweedegeletterdheidsniveaupresteert.Hetzelfdekangezegdwordenmetbetrekkingtotgecijferdheid:hiergeldtzelfsdatdegemiddeldeVlamingopeenniveaudrievangecijferdheidpresteert.OphetvlakvanprobleemoplossenpresteertdegemiddeldeVlamingopeenniveau1.OpditvlakdoetVlaanderenhetdanooksignificantslechterdanhetgemiddeldevandeOESO-landen.Datprobleemoplossenintechnologierijkeomgevingeneenwareuitdagingvormt,blijktookuithetfeitdat19%vandeVlaamsevolwassenbevolkinghierslechtseenniveauonderéénophaalt.Ditaantalligthogerdanvoorgeletterdheidengecijferdheidwaarresp.15%en14%vandeVlaamsevolwassenbevolkingniethogerdaneenniveauéénbehaalt.

GELETTERDHEID GECIJFERDHEID PROBLEEMOPLOSSEN

Plaatst.o.v.van22

deelnemendelanden

tussen7en10 tussen2en7 tussen9en15

Verhoudingt.o.v.

gemiddeldevanOESO-

landen

significantbeter significantbeter significantslechter

Prestatiekloof vergelijkbaarmetOESO-landen

vergelijkbaarmetOESO-landen

groterdanOESO-landen

Laaggeletterden 15% 14% 19%

Hooggeletterden 13% 18% 7%relatiefhooggeletterd

Tabel1:PIAAC-resultatenvoorVlaanderen,2011-2012

Alswekijkennaardeklooftussendezwakstenendesterkstenvoorzowelgeletterdheidalsgecijferdheid,danisditvergelijkbaarmetdeprestatiekloofvoordeOESO-landen,hetgeenovereenstemtmeteenprestatieverschilvandrievaardigheidsniveaus.Terwijldezwakstenpresteren3GedetailleerdeuitlegoverdePIAAC-metingenisterugtevindeninrapportenvandeOESO(OECD,2013a;OECD,2013b)enineenaantalpapers(PIAACLiteracyExpertGroup,2009;PIAACNumeracyExpertGroup,2009;PIAACExpertGroupinProblemSolvinginTechnology-RichEnvironments,2009).

16

opeenniveauéénvangeletterdheid,presterendesterkstenopniveauvier.Hetprestatieverschilisnogietsgrotervoorgecijferdheiddanvoorgeletterdheid.Probleemoplossenintechnologierijkeomgevingenwijkthieropnieuwvanaf:hierisdeprestatiekloofgroterdandeprestatiekloofvoordeOESO-landen.Terwijldezwakstenpresterenopeenniveauonderéénvanprobleemoplossen,presterendesterkstenopniveaudrie.

Alswetenslottekijkennaarwelkeachtergrondkenmerkeneensterkesamenhangvertonenmethetrisicoop(te)lageprestaties,danblijkenditbijallePIAAC-domeinenopleidingsniveauenmigratie-achtergrondtezijn.Leeftijdengeslachtspelenookgeenonbelangrijkerolinhetrisicooplagevaardigheidsniveaus,maartotopzekerehoogteishunrolondergeschikt.Deuitzonderinghieropisdesamenhangtussenleeftijdeneenlaagprobleemoplossendvermogen.PlaatsenweVlaanderentegenoverdeOESO-gemiddeldes,danblijktzowelbijgeletterdheidalsbijgecijferdheidhetVlaamseprestatieverschilvooralleachtergrondkenmerkensignificantgroterdanoverheendeOESO-landen.Ookvoorprobleemoplossengaatditop,behalvevoorwatgeslachtbetreft:daarvoorishetVlaamseprestatieverschiltussenmannenenvrouwenwelvergelijkbaarmetdatvanhetOESO-gemiddelde.Inparagraaf3.1.4.gaanwedieperinopdekenmerkenvanlaaggeletterden.

4.1.3.PISA-onderzoek(ProgrammeforInternationalStudentAssessment)

Watenwanneer?HetPISA-onderzoektestomdedriejaarbij15-jarigendekennisenvaardighedendieessentieelzijnvooreenvolwaardigedeelnameaandemaatschappij.Hetfocustdaarbijopleesvaardigheid,wiskundigegeletterdheidenwetenschappelijkegeletterdheidenwordtsindsdecyclusvan2009uitgebreidmeteendigitalecomponent.IndiezinvormthetPISA-onderzoekeenderdeinternationaalvergelijkendonderzoekdatonsrelevanteinformatieverschaftoverdegeletterdheidsproblematiekinVlaanderen.DeeerstemetingvoorhetPISA-onderzoekwerdin2000uitgevoerdondertoezichtvandeOrganisatievoorEconomischeSamenwerkingenOntwikkeling(OESO).

ü LeesvaardigheidwordtbinnenPISAgedefinieerdals‘hetbegrijpenengebruikenvangeschreventeksten,reflecterenovergeschreventekstenenzichinlatenmetgeschreventeksten,zodatdoelenbereiktworden,kennisencapaciteitenontwikkeldwordeneneradequaatkangeparticipeerdwordenaandemaatschappij.’(VakgroepOnderwijskunde,UGent,2015,p.10)

ü Wiskundigegeletterdheidwordtgedefinieerdals‘hetvermogenvaneenindividuomwiskundeinverschillendecontextentegebruiken,teformulerenenteinterpreteren.Ditomvatwiskundigredenerenenhetgebruikvanwiskundigebegrippen,werkwijzen,feitenenhulpmiddelenomfenomenentebeschrijven,teverklarenentevoorspellen.Wiskundigegeletterdheidhelptmensenomderolvanwiskundeinhetdagelijkseleveninteschatten,gefundeerdeoordelentevellenengefundeerdebeslissingentenemenalsconstructieve,betrokkenenreflectieveburgers.’(VakgroepOnderwijskunde,UGent,2015,p.12)

ü Wetenschappelijkegeletterdheidstaatvoor‘hetbeheersenvanvaardighedenomalskritischeburgeromtegaanmetwetenschappelijkeonderwerpenenideeën.’(VakgroepOnderwijskunde,UGent,2015,p.4)

Belangrijksteresultaten?DePISA-resultatenvoor2009tonenaandatVlaanderengemiddeldsteedsheelhoogscoortopdePISA-schalenvoorleesvaardigheidenwiskundigegeletterdheid.Tegelijktonenbijkomendeanalyses

17

daterreedsindezeleeftijdscategoriebijbepaaldegroepeneenreëelgeletterdheidsprobleemoptreedt.Sindshetbeginvanhetonderzoekin2000haaltinelkecyclus12à13%vandegetesteVlaamse15-jarigenhetvooropgesteldebasisniveauvoorleesvaardigheidniet(Cincinnato&DeMeyer,2013,p.8).OokalblevendezecijfersineersteinstantieonderdeEuropesebenchmarkvan15%,tochwerdrecentbenchmarkoverschreden.Derecentstepeilingen(2015)tonenaandatdegroepgroterwordtendatmetname17%vandeVlaamseleerlingenhetbasisniveauvoorleesvaardigheidniethaalt.Voorwetenschappelijkeenwiskundigegeletterdheidligtditpercentageeveneensop17%.Detrendsinhetgeletterdheidsniveauvoordeverschillendedomeinen,toneneendalingvandegemiddeldescorevoorVlaamseleerlingenvoorwetenschappelijkegeletterdheid(tussen2006en2015),leesvaardigheid(tussen2009en2015)enwiskundigegeletterdheid(tussen2003en2015).Voorwetenschappelijkegeletterdheidisdezedalingsignificant.Wanneerwekijkennaardegroeplaaggeletterden,danmerkenwedatdezegroepsignificantgroterwordt.Ondanksdeexplicieteontwikkelingsdoeleneneindtermenvoorgeletterdheid,wordtdegroepleerlingendiedebenchmarknietbehaaltvoorleesvaardigheid,wetenschappelijkegeletterdheidenwiskundigegeletterdheidsteedsgroter.DezegroepleerlingensitueertzichvoornamelijkinTSOenBSO,nagenoegalleleerlingenuithetASObehalendevooropgesteldeminimumniveaus.4.1.4. Kenmerkenvanlaaggeletterden

Uitdegeletterdheidsonderzoekenblijktdatdegrootsteverschilleningeletterdheidsamenhangenmethetbehaaldeonderwijsdiploma(Desjardins,2003;Kankarašetal.,2016;OECDandStatisticsCanada,2000):indegroepvan25-65-jarigenscorendevolwassenendiehogersecundaironderwijsnietafgerondhebben60puntenlagerdanzijdieditwelhebbengedaan.Ookvolwassenenmetoudersmeteendiplomahogersecundaironderwijsdoenhetbeter.

Anderevariabelendieeenrolspeleninhetgeletterdheidsniveau,zijnleeftijdenovereenkomsttussenafnametaalenmoedertaal.Genderverschillenzijnverwaarloosbaar,buitenindeouderecohorten,waarvrouwenlagerpresteren.Metbetrekkingtotdeachtergrondvariabelendiesamengaanmetlaaggeletterdheid,vindenweechtergroteverschillentussenlanden,watsuggereertdatookanderefactorenvanbelangzijn(Kankarašetal.,2016).

WegaanopbasisvandePIAAC-resultatennogietsdieperinopdesocio-demografischekenmerkeninVlaanderen,meerbepaaldopdekenmerkenvandegroeplaaggeletterden,endevergelijkingvandieVlaamsegroepmetdeinternationaletendensen.

Opleidingsniveauis,zoalsnetgesteld,degrootsteverklarendefactorvoorlaaggeletterdheid.Laaggeschooldevolwassenenvormendanookéénvandebelangrijksterisicogroepenvoorlaaggeletterdheid.Opleidingblijktdaarnaastookeenbelangrijkefactortezijninhetverwervenéninhetonderhoudenvangeletterdheid.Eriseenverbandtussendedeelnameaaneenopleidingofonderwijsactiviteitenhetniveauvangeletterdheid.Verderishetvanbelangomgeletterdheidteonderhoudenzowelindewerkcontextalsindevrijetijd.Daarbijiseennietonbelangrijkevaststellingdatdeelnamevanlaaggeletterdenaanformeelofnon-formeelonderwijslagerligtinVlaanderendanindeanderelanden.

TaalblijktinVlaanderen,zoalsookalgemeenvastgesteld,verbandtehoudenmetgeletterdheid.Meerbepaaldkomtlaaggeletterdheidsignificantmindervoorbijvolwassenenvoorwiedetaalvantoetsafnamedezelfdeisalsdemoedertaal.HierbijdientwelopgemerktdatdePIAAC-resultatenwijzenopeenprobleemvanlaaggeletterdheidinhetNederlands,maarophetniveauvangeletterdheidindemoedertaalvandeanderstaligenkrijgenwegeenzicht.Bijdetweedegeneratie

18

migrantenzijndeverschillentussenallochtoneenautochtonevolwassenennagenoegweggewerkt.DesamenhangtussentaalachtergrondenlaaggeletterdheidisvoorVlaanderenzelfsgroterdanvoordeandereEuropeselanden.

Hetpercentagelaaggeletterdenneemtoemetleeftijd:9%islaaggeletterdindeleeftijdsgroepvan18-24,invergelijkingmet26%bijde55plussers.DitlaatstecijferisvergelijkbaarmethetEuropeseaantallaaggeletterdenindiecategorie,terwijlVlaanderenhetvoordejongerecohortensignificantbeterdoetdandeandereEuropeselanden.DesamenhanginVlaanderenvanleeftijdenlaaggeletterdheidblijkthiermeeinVlaanderengroterdaninanderelanden.

WattewerkstellingssituatievanvolwasseneninVlaanderenbetreft,zijndeverschilleninniveauvangeletterdheidnagenoegonbestaande.

Geslachtspeeltinhetalgemeengeenrol,alzijnerinVlaanderenvoordelaatstePIAAC-resultatenietsmeervrouwenlaaggeletterd(16%),invergelijkingmet14%laaggeletterdemannen.Ookcultureelkapitaalindevormvanaantalboekenbleeknietsignificantsamentehangen.

NetalsinanderelandengeldtinVlaanderendathetopleidingsniveauouderssamenhangtmetdegeletterdheidsscore.

SamenvattendkunnenwestellendatinVlaanderendebelangrijksterisicogroepenvoorlaaggeletterdheidvolwassenenzijnmeteenlagescholing,eenlagesocio-economischestatus,ouderen,endeeerderegeneratiemigrantendiehetNederlandsnietalsthuistaalhebben.DezekenmerkenvanrisicogroepenvoorlaaggeletterdheiduithetPIAAC-onderzoeksluitennauwaanbijdebevindingenvanhetIALS-onderzoek.Ditonderzoekbeschouwthetopleidingsniveau,dethuistaal,deleeftijdendematewaarinvolwasseneninhunvrijetijdlezenalsbelangrijkstedeterminantenvoorhetgeletterdheidsniveauvanvolwassen.

4.1.5. (Inter)nationaletrends

DoordelinkmetIALSendeopnamevanIALS-vrageninhetPIAAC-instrumentarium,ishetmogelijkomeenvergelijkingtemakenindetijdwatbetreftdegeletterdheidvanvolwasseneninVlaanderen.Dezevergelijkinglevertinformatieoverdedaadkrachtvanhetgeletterdheidbeleiddatdeafgelopenjarengevoerdwerd.

Dezevergelijkinglevertdevolgendetrendsop:

AantallaaggeletterdendaaltnietDegemiddeldeVlaamsegeletterdheidsprestatieveranderdenietsignificanttussen1996en2011.ZowelbijIALSalsbijPIAACligtdezeopdegrenstussenhettweedeenhetderdevaardigheidsniveau.OokdeverdelingvandeVlaamsebevolkingoverheendevaardigheidsniveausveranderdeniettussenbeideonderzoeken.Nogsteedsbereikt15%vandeondervraagdeninPIAACdebenchmarkvanniveau2nietenisdusookin2011éénVlaamsevolwasseneop7laaggeletterd.Kleineverschuivingenm.b.t.devoorspellersvanlaaggeletterdheidOpmerkelijkeverschuivingendoenzichwelvoorbijdeleeftijdsgroepenentewerkstellingscategorieën.Terwijlin2011indeoudsteleeftijdscohorteveelminderpersonenonderniveau2presteren,neemthetpercentagelaagpresteerdersindejongstecategorienettoeenbereikenin2011ookminderjongerenhethoogstegeletterdheidsniveau.Bijdewerkzoekenden

19

zittenin2011dubbelzoveelhoogpresteerdersalsin1996endaaldehetaantallaagpresteerdersmet6procent.EffectentoenemendescholarisatieblijvenuitTenslottebevestigtdevergelijkingtussenIALSenPIAACdetoenemendescholarisatievandeberoepsbevolkingindelaatstedecennia.In2011isdegroepvolwassenenzonderdiplomasecundaironderwijsgehalveerd(van42,5%in1996naar20,5%in2011)enzijnzowelhetpercentagepersonenmeteendiplomasecundaironderwijsalsmeteendiplomahogerdansecundaironderwijsmetongeveer10%toegenomen.Helaasgaatdezestijginggepaardmeteensignificantedalingvandeprestatiesvandelaagstpresterendenindegroepenmeteendiplomasecundaironderwijsofhoger.AlsweookdePISA-resultatennaastIALSenPIAACleggen,zienwedathetgeletterdheidsprobleemdatIALSindejaren’90blootlegdevoordegroep(jong)volwassenenzichrecenterookaftekentbijjongerenvan15jaarinhetsecundaironderwijs.DePISA-resultatentonentussen2000en2009geenvooruitganginhetterugdringenvanhetaantal15-jarigendathetbasisniveauniethaalt.Concreetbetekentditdatereenconstanteinstroomvannieuwelaaggeletterdenwordtgegenereerd.

DePISA-resultatentonenopdatvlakaandatdevaardighedenvanjongereninbelangrijkematesamenhangenmethunsociaaleconomischestatus(OECD,2010);inVlaanderenisdezesamenhangzelfssterkerdaninanderelanden(DeMeyer&Warlop,2010).OokuithetPIAAC-onderzoekblijktdesociaaleconomischestatusvanvolwasseneneenbelangrijkevoorspellervanhuncognitievevaardigheden(OECD,2013;Cincinnato&DeMeyer,2013).Uitdezeonderzoekenblijktdatjongerenénvolwassenenmetaanlagesociaaleconomischestatusgemiddeldmindervaardigzijndanhuntegenhangersmeteenhogesociaaleconomischeachtergrond.Dehypothesevan‘persistentesocialeongelijkheid’biedteenmogelijkeverklaringsgrondvoordezeachterstandincognitievevaardigheden(Shavit&Blossfeld[eds.],1993).Volgensdezehypothesespelenersocialeselectiemechanismeninhetonderwijszodat,ondanksdeonderwijsexpansievandelaatstedecennia,desocialeafkomstnogsteedseeneffectheeftophetbehaaldeonderwijsniveau(zieookGroenez,2010).Personenmeteenlagesocialestatuskrijgenminderonderwijskansendanpersonenmeteenhogesocialeafkomst.Indiezinwordtsocialeongelijkheid(gedeeltelijk)gereproduceerd.Devraagsteltzichdanookof(formeel)onderwijsweleenvoldoendehefboomisvoorhetwegwerkenvanhetgeletterdheidsdeficit?WekomenhieropteruginHoofdstuk5.

4.2. Geletterdheideneconomischeensocialeuitkomsten

Devaststellingdateendeelvandebevolkinglaaggeletterdis,isnietlouterbelangrijkomwillevandecompetentiezelf.Geletterdheidgaatimmersvaaksamenmetandereaspectenvanindividueelenmaatschappelijkwelbevinden,zoalswerk,salaris,gezondheidenparticipatieaanpolitiekenvrijetijd.

4.2.1.Laaggeletterdheidenwerk

MetbetrekkingtotdesamenhangtussengeletterdheidenwerkinVlaanderenblijktdeVlaamsearbeidsmarktgevoeligervooropleidingsniveausdanvoordegeletterdheids-ensleutelvaardigheden(PIAACinfocus3).Hoemeerjarenonderwijseenvolwasseneheeftgenoten,hoegroterzijnofhaarkansoparbeidsmarktparticipatieentewerkstelling,enhoegroterookdeverloning.Ditbetekentnietdatgeletterdheids-ensleutelvaardighedenhelemaalgeenpositieveimpactzoudenhebbenoparbeidsmarktparticipatieentewerkstelling;hetgeldtenkelinminderematedanvoorhet

20

opleidingsniveau.Geletterdheid,ophaarbeurt,wordtvooreendeel,maarnietuitsluitendbepaalddoorhetopleidingsniveau.Hogeropgeleidenhooggeletterd,nochlageropgeleidenlaaggeletterd,vallenaltijdsamen.

Alsweverderinzoomenopdegeletterdheids-ensleutelvaardighedeninfunctievanwerk,danblijktdatinVlaanderen4%à16%vandeVlamingenonvoldoendevaardighedenheeftvoorhetberoep,terwijl6%à17%teveelvaardighedenheeft(PIAAC,hoofdstuk5).

4.2.2.Laaggeletterdheidenarmoede

Opbasisvaninternationaleliteratuurblijktdatlaaggeletterdeneenkwetsbaregroepvormenmetrelatiefvaakeenlaaginkomen.Meerbepaaldzijnlaaggeletterdheid,armoedeensociaaleconomischekansenaanelkaargerelateerd(Buckinghame.a.,2013).Enerzijdskaneenlaagtaalniveauviasociaaleconomischekansenbijdragentothetbehouden/ofdeontwikkelingvanarmoede.Tegelijkertijdkan(opgroeienin)armoedeviasociaaleconomischekansendeontwikkelingvantaalvaardigheidbeïnvloeden.Vaakishetechtermoeilijkomhetonderscheidtussenoorzaakengevolgtemaken,aangezienverschillendemechanismentegelijkwerkzaamzijn.SpecifiekvoordeNederlandsesituatiewijstditonderzoekvanChristoffelset.al.(2016)uitdathetverbandtussenarmoedeenlaaggeletterdheidkanaangetoondworden,zelfswanneermetanderefactorenwordtrekeninggehouden,zoalsbijvoorbeeldmigratieachtergrond,geslacht,leeftijd,werkverbandendesociaaleconomischestatusvandewoonwijk.Hetgaatmetanderewoordennietomeenschijnverband.

KijkenwespecifieknaarVlaanderen,danblijktdatindeeersteplaatshetopleidingsniveauvanvolwasseneneenpositieveimpactopdelonenheeft,eerderdanlaaggeletterdheid.Desamenhangtussengeletterdheidenlonenis,integenstellingtotdeinternationaletrend,nietsignificantvoorVlaanderen(PIAACinfocus3).Ditverschilwordtdoordeonderzoekersverklaard,enerzijdsvanuithetfeitdatdeVlaamsearbeidsmarktsterkgevoeligisvoorhetopleidingsniveau,anderzijdsvanuitdevaststellingdatopleidingsniveaunietvollediglosstaatvanlaaggeletterdheidbij(jong)volwassenen(zie3.1.2).

Verontrustendinditverbandisweldatdeachterstandvanlaagopgeleidendelaatste25jaargegroeidistenopzichtevanhogeropgeleiden.Bovendienisdeprognosedatdezeachterstandverderzalgroeien(deGraaf-Zijle.a.,2015).Ontwikkelingenzoalsglobalisering,flexibiliseringvandearbeidsmarktenhettoenemendebelangvandigitalevaardighedenleidenertoedatwerkgeversmeereisenstellenaande(geletterdheids)vaardighedenvanhunwerknemers.Christoffelsetal.(2016)waarschuwendanookdatlaaggeletterdenindetoekomstnogverderachteropzoudenkunnenrakenendatdearmoedeproblematiekonderlaaggeletterdeneerderzaltoenemendanafnemen.

4.2.3.(Laag)geletterdheidengezondheid

Nietalleenarmoedeenlaaggeletterdheidzijnnauwmetmekaarverbonden;laaggeletterdenhebbenookmeerkansopeenslechteregezondheid.ZotoontdereviewstudievanVanderHeideenRademakers(2015)ineenuitvoerigmaarniet-exhaustiefoverzichtvandeinternationalewetenschappelijkeliteratuursinds2005aandat(jong)volwassenenmetlageregeletterdheidscompetentiesslechterafzijnwathungezondheidbetreft.Ditgeldteveneensvoor

21

volwassenendiespecifiekmetbetrekkingtotgezondheidsgeletterdheidbeperkterevaardighedenhebben.

Laaggeletterdenmakenbijvoorbeeldmindervaakgebruikvanpreventievezorgennazorg,maarvakervanhuisartsen-enziekenhuiszorg.Daarnaastheeftdezegroepeengroteresterftekansenervarenzeeenverminderdementaleenfysiekeweerstand.Zeondervindenookproblemenopvlakvanzelfmanagementenzehebbenslechtereziekte-specifiekeuitkomsten.Deresultatenvoorvolwassenenmetbeperkterefunctionelegezondheidsvaardighedenkomengrotendeelsovereen.Enkelwatbetreftzelfmanagementenzorggebruiklatenstudieswisselenderesultatenzien.Ditisvolgensdeonderzoekersmogelijkteverklarendoorinternationaleverschilleninzorgsystemen.

4.2.4.Laaggeletterdheidenparticipatieaanvrijetijdenpolitiek

DesamenhangtussengeletterdheidenparticipatiewerdeveneensbinnenhetonderzoekvanChristoffelsetal.(2016)blootgelegd.Laaggeletterdenblijkenbijvoorbeeldmindervrijwilligerswerktedoen.Zehebbenmindersociaalvertrouwen,ervarenminderpolitiekvertrouwendanniet-laaggeletterden.Zewonenbovendienvakerineenwijkmeteenlageresocialestatus.Laaggeletterdenhebbeneengroterekansomarmtezijn,maardiekansisnoggroteralszeinslechterebuurtenwonen.

4.2.5.Totslot:maatschappelijkekostvanlaaggeletterdheid

Desamenhangvangeletterdheidmetwerk,armoede,gezondheidenparticipatiemakendatlaaggeletterdheidaanzienlijkekostenmetzichmeebrengt.Dezekostensituerenzichzowelophetniveauvanhetindividualsophetniveauvandemaatschappij.InallelandendiedeelnamenaandePIAAC-studiehebbenlaaggeletterdenonderanderemeerkansdanhooggeletterdenomeenzwakkegezondheidteervaren,tegelovendatzeweinigimpacthebbenophetpolitiekeproces,ennemenzeminderdeelaan(vrijwilligers)activiteiten.Indemeestelandenhebbenlaaggeletterdenookmindervertrouweninanderen(OECD,2013).Naastdezeminderkwantificeerbarekosten,zijnerookkostenzoalslagerebelastinginkomstenvoordeoverheid,verhoogdegezondheids-ensocialezekerheidsuitgaven.

Binnendeinternationaleliteratuurblijkenerweinigstudiestezijndieopeenmethodologischrobuustemanierdekostenenbatenvanrespectievelijklaaggeletterdheidengeletterdheidstrajecteninkaartbrengen(Windish,2015).Eenbeperktaantalstudiestoontaandatdevoordelenvanparticipatieaangeletterdheidstrajectenzichsituerenophetvlakvancompetentieversterkingbijdedeelnemersenophetvlakvanmaatschappelijkrendement.Hetbetrefthierpositieveuitkomstenmetbetrekkingtotgezondheidencriminaliteit,zelfvertrouwen,houdingtenopzichtevanleren,opvoedkundigekwaliteitenenmaatschappelijkengagement(Benseman,2012;Vorhausetal.,2011).Derelatietussenparticipatieaangeletterdheidstrajecteneneconomischerendement,zoalsproductiviteit,tewerkstellingenloon,isnogminderonderbouwd.Wekomenhieropteruginhoofdstuk5.

InNederlandwerdenerrecentstudiesuitgevoerdwaarindekostenverbondenaanlaaggeletterdheid,enerzijds,endebatenvandeelnameaangeletterdheidstrajecten,anderzijds,gekwantificeerdworden(StichtingLezen&Schrijven,insamenwerkingmetMaastrichtUniversity,ECBO,PWCenSEO,2016;GrootenMaassen,2006).Dezestudiesschattendetotalekostenvan

22

laaggeletterdheidinNederlandopongeveer560miljoeneuroopjaarbasis.Hetgrootstedeelvandezekostenwordtveroorzaaktdoorverminderdeproductiviteiténbelastinginkomsten.Daarbovenopkomendeuitkeringskostenvoorwerkloosheidendekostenvoorgezondheidszorg.Demaatschappelijkebatenvangeletterdheidstrajectenwerdenbestudeerdopeenzestallevensdomeinen(zieookhoofdstuk3en5).Hierbijwordtdevraaggesteldinwelkematehetinvestereningeletterdheidstrajectenleidttoteenbeteretaalbeheersing,eenbeterwelzijn,eenbetereconomischenarbeidsmarktperspectief,eenbeteregezondheid,betereopleidingskansenenbetereontwikkelings-enontplooiingskansen.Onderanderedooreenhogerearbeidsproductiviteiteneenbeteregezondheidnageletterdheids-entaaltrajecten,wordendemaatschappelijkebateninNederlandopruim700miljoeneurogeschatalsallelaaggeletterdeneencursuszoudenvolgen(KokenScholte,2013).

Losvandeeffectievevaliditeitvandergelijkeberekeningen,steltzichdevraaginwelkematehetkwantificerenvandekostenvan(envandeeventueleterugverdieneffectenvaninvesteringenin)geletterdheidwenselijkenopportuunis.WeverwijzenhiervoorterugnaardecapabiliteitsbenaderingvanNussbaum:dezebenaderingsteltgeletterdheidsprogramma’smeerveiligdanbenaderingendievertrekkenvanuithetideevanmenselijkkapitaal.Capabilitiesmoetenimmersnagestreefdwordenvoorelkepersoonopzich(alsdoelennietalsmiddel);zezijnnietgebaseerdopdelogicavanrendement,nochopdeveronderstellingdateropbrengstenmoetenzijnvoordenatieofwereldeconomie(bv.Robeyns,2006).BenaderingendievertrekkenvanuithetideevanmenselijkkapitaalgevenvolgensNussbaumeeneerderzwakkemotiveringvoorgeletterdheidsprogramma’svoorvolwassenen.Indienaangetoondzoukunnenwordendatdekostvoorgeletterdheidsprogramma’stehoogis,ofdatdeopbrengsttebeperktofonnodigis,danlopenzeimmershetrisicoomwegtevallen.

4.3.Samenvattend

Debeleidsinspanningenvandelaatste21hebbenzichvooralsnognietvertaaldineenkenteringophetvlakvandegemiddeldeVlaamsegeletterdheidsprestatie.Nogsteedsbereikt15%vandeondervraagdeninPIAACdebenchmarkvanniveau2niet.DitbetekentdatdegemiddeldeVlaamsegeletterdheidsprestatienietsignificantveranderdetussen1996en2011.DebelangrijksterisicogroepenvoorlaaggeletterdheidinVlaanderenzijnvolwassenenmeteenlagescholing,eenlagesocio-economischestatus,ouderen,endeeerderegeneratiemigrantendiehetNederlandsnietalsthuistaalhebben.Eriseenduidelijkesamenhangvangeletterdheidmetwerk,armoede,gezondheidenparticipatiediemaaktdatlaaggeletterdheidaanzienlijkekostenmetzichmeebrengt.Hetverbeterenvangeletterdheidkannietalleenbijdragentotbetereperspectievenopdearbeidsmarktenverminderingvanarmoede;verbeteringvangeletterdheidkanmogelijkookbijdragenaandematewaarinmenzichonderdeelvoeltvandesamenlevingenhoemendeeigengezondheidervaart.

Eenverontrustendeevolutieisdaterondankseentoenemendescholarisatietocheenconstanteinstroomvannieuwelaaggeletterdenwordtgegenereerd.AlswedePISA-resultatenimmersnaastIALSenPIAACleggen,zienwedathetgeletterdheidsprobleemdatIALSindejaren’90blootlegdevoordegroep(jong)volwassenenzichrecenterookaftekentbijjongerenvan15jaarinhetsecundaironderwijs.Netzoalsbijde(jong)volwassenenblijkendevaardighedenvanjongereninbelangrijkematesamentehangenmethunsociaaleconomischestatus(OECD,2010).Dehypothesevan‘persistentesocialeongelijkheid’biedteenmogelijkeverklaringsgrondvoordezeachterstandincognitievevaardigheden.Volgensdezehypothesekrijgenpersonenmeteenlagesocialestatusminderonderwijskansendanpersonenmeteenhogesocialeafkomst.Het(formeel)onderwijsblijkt

23

indiezinnogonvoldoendealshefboomtefungerenvoorhetwegwerkenvanhetgeletterdheidsdeficit.

BijdestagnatievandeVlaamsegeletterdheidsprestatiewillenweeenkritischekanttekeningplaatsen.Heelwatcompenserendemaatregelenenactiesdieinhoofdstuk5besprokenzullenworden,zijngerichteactiesdievaakingebedzijnineenlevensdomeinofineenberoepsopleiding.Indiezinbevindendezeactieszichophetmesoniveau(zieookhoofdstuk3).Binnenhetmesoniveauwordencontextenlosvanmekaarbekekenwaardooreenverschillendeaanpakvanenvisieopgeletterdheidgedistilleerdkanworden.Verhasselt(2002)merkthierbijterechtopdatditeenduidige(beleids)conclusieswatbetreftvaardighedenencompetentiesopnationaalofinternationaalniveaunietgemakkelijkmaakt.Progressienaaraanleidingvanactiesopmesoniveau,diezijnafgestemdopeenspecifiekedoelgroep,contextendoelen,vertalenzichmetanderewoordennietaltijddirectindealgemeneschalendiebinneninternationaleonderzoekengebruiktworden(zieverderonderhoofdstuk5).

24

HOOFDSTUK5_GELETTERDHEIDVERHOGENVIASENSIBILISERING,PREVENTIEVEEN

COMPENSERENDEMAATREGELEN

Omlaaggeletterdheidbijvolwassenenaantepakkenzijnverschillendebenaderingenmogelijk.InVlaanderenwordenerdrieonderscheiden,dieelkresulterenineigeninterventies:sensibilisering,preventieencompensatie(DepartementOnderwijsenvorming,2016).Sensibiliseringenbreedinformerenrondgeletterdheidvertrektvanuitdevaststellingdatdegeletterdheidsnodenenbijbehorendeproblematieknogteweinigbekendzijn.Vandaaruitformuleertmendedoelstellingomdemaatschappij(meer)bewusttemakenvanlaaggeletterdheidenprofessionelenteactiverenendeskundigtemakenindeomgangmetlaaggeletterden.Preventiewilfocussenophetvoorkomenvanlaaggeletterdheiddoorintezettenopmaatregelenvoorkinderentotachttienjaar,terwijlzeinhetleerplichtonderwijszitten.Zulkepreventieveactieszijnnodig,aangezienverschillendestudiesaangevendateendiplomasecundaironderwijsgeengarantiesbiedtopvoldoendegeletterduitstromenuithetleerplichtonderwijs,zekervoorleerlingenuitTSO-enBSO-richtingen.Preventieveactieshebbenalsvoordeeldatdepopulatiemetgroterisico’soplaaggeletterdheiddaargemakkelijkgezamenlijktebereikenenteremediërenis.(D’hertefelt,Gerda,etal.,2007,p.67).Eenremediërendebenadering,totslot,bouwtophetidentificerenvanlaaggeletterdejongvolwassenenenvolwassenenen/ofhetbiedenvanmogelijkhedenenondersteuningomgeletterdheidscompetenties(verder)teontwikkelen.Binnendezebenaderingkanmogelijknogverderonderscheidgemaaktwordentussenvroegecompensatie(onmiddellijknaschooluitval),enlatecompensatie(volwassenenprogramma’s)(Nicaiseetal.,2013).Inditluikgevenwevoorelkvandezebenaderingeneenoverzichtvaninterventiesmetdedoelstellingomgeletterdheidteverhogen.Webesprekendaarnaastookdeeffectenvandezeinterventies,voorzoverdezebekendzijn.Webeginnenonzeuiteenzettingmeteeninleidendebeschouwingwaarinwedevoor-ennadelenafwegenvanhetinzettenopeenpreventievebenaderingenerzijdsofopeencompenserendebenaderinganderzijds.

5.1. Voor-ennadelenvaneenpreventieveeneencompenserendeaanpak

OnderzoekvanCunhaenHeckman(2007)toontaandatinvestereningeletterdheidsprogramma’seconomischgezieninteressanterisalsdebeschikbaremiddelenwordenverdeeldoverdeleeftijden(vanvroegeinterventiestotinterventiesvooradolescenten).OmtotdezeconclusietekomenvergelekenCunhaenHeckmaneffectenvanenerzijdsmiddeleneenzijdiginzettenopvroegeinterventiesmetinterventiesvooradolescenten.Rationalehierachterisdatbijhetontwikkelenvancompetentiesvoortdurendvoortgebouwdwordtopeerderverworvencompetenties.Bovendienzijnerindicatiesdatervoorhetverwervenvanbepaaldebouwstenenvaneencompetentie‘gevoeligeperiodes’zijn,waaropjebeterkuntinspelenalsjekinderenovereenlangereperiodevolgt.Geletterdheidsprogramma’sénvroegstartenénlangopvolgen,blijkenkostenefficiënterdanprogramma’sdieenkelinspelenopremediëringvoorvolwassenlaaggeletterden.Breedinzettenopgeletterdheidsontwikkelingvanafjongeleeftijdlijktdaaromonontbeerlijkomlaaggeletterdheidtebestrijden.

25

Daartegenoverstaatdathetbelangrijkisomeengefocustgeletterdheidsbeleidtevoeren.DaarnaastiserdevaststellingdathetmoeilijkisomvanuiteenPlanGeletterdheidinvloeduitteoefenenopbeleidsprocessendielopendezijnofopgezetwordenbinnenhetleerplichtonderwijs.BovendienwijzenNicaiseetal.(2013)ineenonderzoeknaarvroegtijdigschoolverlateneropdatcompensatorischemaatregeleneengroterbereikeneengroterekortetermijnimpacthebben.Eenexclusievefocusopadolescentenbereiktslechtseenbeperktdeelvandepopulatie.Omwillevanhetkortetermijnbereikishetdaaromnoodzakelijkomookgrootschaligecompensatorischemaatregelentetreffen.ZowelVlaanderenalsNederlandkozeneromdieredenvooromvolwassenleerdersteselecterenalsprimairedoelgroepvoordebestrijdingvanlaaggeletterdheid,metdaarnaastaandachtvoorjongvolwassenen(16+)buitenhetleerplichtonderwijs.Indebeschrijvingvanactiesomgeletterdheidteverhogenzullenwedaaromnietingaanopprogramma’sdielouterinzettenopgeletterdheidsverhogingbijkinderenenbeperkenweonstotactiesgerichtopadolescentenenvolwassenen.

5.2.Sensibiliseringenbreedinformeren

SensibiliseringenoutreachSensibiliseringenbreedinformerenrondgeletterdheidvertrektvanuitdevaststellingdatdegeletterdheidsnodenenbijhorendeproblematieknogteweinigbekendzijnbijhetgrotepubliek.Vandaaruitformuleertmendedoelstellingomdemaatschappij(meer)bewusttemakenvanlaaggeletterdheidenprofessionelenteactiverenendeskundigtemakenindeomgangmetlaaggeletterden.Maarsensibiliseringeneffectieveoutreach-strategieënzijnindeeersteplaatsnodigomdelaaggeletterdevolwassenenzelftemotiverenomdeeltenemenaangeletterdheidstraining(EUHighLevelGroupofexpertsonLiteracy.Finalreport,2012).Veelvolwassenenerkennenzelfhuneigentekortkomingennietophetvlakvanlezen,schrijvenenrekenen.Ditverandertzodraereenbelangrijkeveranderinginhunlevengebeurt,bijvoorbeelddegeboortevaneenkind,hetoverlijdenvaneenpartnerwiensleesvaardigheidhuneigentekortkomingencompenseerde,ofnieuweverantwoordelijkhedenophetwerk.Volwassenenmeteenlageleesvaardigheidzijnbovendienvaakbeschaamdoverhuntekortkomingen;zehebbendanookdeneigingdezetekortenteverbergen,zelfstenaanzienvanvriendenenfamilie.Veelvolwassenendenkenookdatzeteoudzijnomteleren,anderenzijnbangomtefalenofgelovendatvooruitgangonmogelijkis.Sensibilisering,maarookeengoedepersoonlijkeondersteuning,kandezevolwassenenhelpenomhungevoelensvanschaamteeneerderenegatieveleerervaringenteoverwinnenenzoopnieuwtotlerentekomen.Hetbelangvaneffectieveoutreach-strategieëninhetkadervancompensatiewordtverdertoegelichtonderpunt5.4.4.SensibiliseringviabewustmakingscampagnesBewustmakingscampagnesoplokaal,nationaalenEuropeesniveaukunnenzinvolzijnomookeenbrederemaatschappelijkebetrokkenheidtecreërenronddegeletterdheidsproblematiek(EUHighLevelGroupofexpertsonLiteracy.Finalreport,2012).Dezecampagnesrichtenzichenerzijdsopdelaaggeletterdevolwassenenzelfenbeogenanderzijdseenmentaliteitsveranderingbijouders,beleidsmakers,opleidingsinstanties,bedrijven,socialeenmedischedienstenzodatelkeinstantiehetbelanginzietvaneengemeenschappelijkeaanpak.Dergelijkecampagnesomvattendoorgaanseenmediacomponent(publiciteitopradio,tvenviadepers),maarookhetverdelenvanpostkaarten,deintroductievaneengratistelefoonnummervooradviesendelanceringvaneenwebsite.

26

Eenaantalonderzoeksrapportenbewijzendatdezecampagneshettaboerondlaaggeletterdheidkunnenhelpenverkleinenentegelijkbijdragenaanhetinformerenvandebevolkingoverdewareomvangvanhetprobleem(NAO,2004;NALA,2005).IndemeesteEuropeselandenwordtdeimpactvandergelijkecampagnesechternietgemeten(Windish,2015).OokinVlaanderen,waarjaarlijksdeWeekvanGeletterdheidwordtgeorganiseerd,werddeimpactvandezeintensievemaarkortecampagnenognietinkaartgebracht.InNederland,daarentegen,verrichtteDeGreefetal.(2014a)onderzoeknaardeimpactvanverschillendecampagneactiviteiten:zijonderzochtentelkensofdekennisovergeletterdheidwastoegenomenenofdehoudingenhetgedragvandemensentenaanzienvandeproblematiekgewijzigdwas.Uitditonderzoekisgeblekendatkortecampagnes(van6weken)slechtsbeperkteinvloeduitoefenenopdehoudingenhetgedragvanmensen;langerecampagneswerkendaarentegenwel.DecampagnevanTaalvoorhetLevenduurdeeenjaarlang.Tijdensdatjaarnamdebetrokkenheidendeactieveinzetvanmensensterktoe.Laaggeletterdheidwerdnadecampagneerkendalseenbelangrijkprobleemwaarindemaatschappijmoetinvesteren.Watheteigengedragbetreft,blijktdatmeermensenlaaggeletterdheidbespreekbaarmakennadecampagneenlaaggeletterdenookgemakkelijkerherkennen.

Indiezinkunnendergelijkecampagnesookinspelenopdezogeheten‘handelingsverlegenheid’.Dezetermstaatvoorhetonvermogenvanprofessionalsomeenmoeilijkeproblematiekzoalslaaggeletterdheidterspraketebrengenenomeradequaatoptereagerenennaartehandelen.Zovindenmedewerkersvansocialedienstenensociale(wijk)teamshetvaakmoeilijkomdegeletterdheidsproblematiekbespreekbaartemakenbijeencliënt.Goedepraktijkinditkaderishetverdelenvan‘herkenninsgwijzers’.InVlaanderen,bijvoorbeeld,werdenherkenningswijzersontwikkeldomtegebruikenindiversecontextenenvoorspecifiekefuncties,waarondertoeleidersnaarwerk,leraarsenloketmedewerkersinlokalebesturen,mutualiteiten,ziekenhuizen,banken,verzekeringskantoren,depost,…

5.3. Preventie:actiesophetniveauvanhetleerplichtonderwijs

5.3.1. Aanpassingenmetbetrekkingtotdestructuurvanhetleerplichtonderwijs

IndehogervermeldestudievanNicaiseetal.(2013)–diefocustopdesterkaangeletterdheidgerelateerdeproblematiekvanvroegtijdigschoolverlaten–wordtgewezenopderolvanonderwijssystemenomvroegtijdigschoolverlatentegentegaan(naastmacro-economischeensocialecontextvariabelen,waaropeen(onderwijs)beleidweinigimpactheeft).Correlatiestussenvroegtijdigschoolverlatenenkenmerkenvanschoolsystemenwijzenvolgensdezestudieophetbelangvan(a)deuitbreidingvanhetleerplichtsysteem,(b)deverminderingvanzittenblijven,en(c)eengoeduitgebouwdberoepsonderwijsindebovenbouwvanhetsecundaironderwijs.Inminderematecorrelerenooksysteemkenmerkenalsvroegtijdigopdeleninverschillenderigideonderwijsvormen(‘earlyabilitytracking’)negatiefmetvroegtijdigschoolverlaten.Ditintegenstellingtotflexibele,maartijdelijkehomogenegroeperingsvormenbinneneenzelfdeklas.Structuuraanpassingenalleenzijnechteronvoldoendeomlaaggeletterdheidbijjongvolwassenenaantepakken.Immers,uitdePIAAC-resultatenenderesultatenvanPAVblijktdatheelwatjongvolwassenen,zelfsmeteendiplomasecundair,deeindtermenmetbetrekkingtotgeletterdheidniethalen.Actiesvoordezedoelgroepzullendusookmoeteninzettenopeenverhogingvanniveauvanlezen,schrijvenengecijferdheidenopdeeffectiviteitvanhetonderwijshiervan.Wezoomenhierkortverderopin.

27

5.3.2. Verhogenvaneffectiefleerkrachthandelen

HetPlatformOnderwijsNederlandsvandeNederlandseTaaluniesteldealin2005vastdathettoenmaligegeletterdheidsbeleidvooralhetaccentlegdeoplaaggeletterdevolwassenendiehetonderwijsalhebbenverlatenensuggereerdeomtochookvoldoendeaandachttebestedenaanhetvoorkomenvanlaaggeletterdheidbijkinderenenjongeren.Inhetzogvandezevaststellingwerdereenrapportopgesteldmetconcreteadviezenvoorgeletterdheidsbevorderinginhetregulieronderwijs,waarinaandachtgevraagdwerd(a)voortoegankelijkeenbruikbaredoelenfunctioneleleesvaardigheid,(b)voorkwaliteitsvolleentoegankelijketeksteninhetonderwijs,(c)voorhetontwikkelenvanleraarcompetentiesmetbetrekkingtothetstimulerenvanleesvaardigheid,(d)voordoordachteevaluatieenopvolgingvandefunctioneleleesvaardigheidvanleerlingenen(e)voorhetopnemenvanfunctioneleleesvaardigheidbinneneengoedtaalbeleid(Bogaertetal.,2008).

InhunwetenschappelijkrapportkomenBelfietal.(2011)totsoortgelijkeconclusiesopbasisvaneenreviewstudieeneenonderzoeknaardeonderwijsloopbanenvanVlaamseleerlingen.Ditrapportconcretiseertvoorkwaliteitsvolleesonderwijshetbelangvan:(a)explicieteensystematischeinstructievanleesstrategieën,woordenschatenspelling,(b)stimulerenvangemotiveerde,actiefbetrokkenenautonomelezers,(c)authentiekeenvoordelezersnuttige,interessanteenuitdagendeteksten(metduidelijkeleesdoelen)en(d)leerling-leerlinginteractieviawerkvormenalscoöperatieflerenentutoring.Omdittebereiken,zettensuccesvolleprogramma’sinoplangdurigeondersteuningvanleerkrachten.

HetcoachingstrajectG-KrachtiseeninspirerendvoorbeelddatdeadviezenvanhetPlatformOnderwijsNederlandsvandeNederlandseTaalunieinpraktijkbracht(Padmose.a.,2011).Concreetbeoogdehetprojectomgeïntegreerdtewerken,enerzijdsdoordevaardigheidvanleerkrachtenomgeletterdheidteintegrerenindelespraktijktevergrotenendesamenwerkingopditterreinbinnenhetschoolteamtebevorderen,anderzijdsdoortewerkenaan(deimplementatievan)geletterdheidinvakcontexten.Deeffectenvandittrajectwerdenuitgebreidinkaartgebracht.Zobleekereensignificantevooruitgangophetvlakvanfunctioneellezenenschrijven.InhetBSOhadG-KrachtinhetalgemeeneengrotereffectdaninhetTSO.Desterkstevooruitgangwerdvastgesteldbijdezwakstegroepen.Datzijndezittenblijvers,deleerlingenwaarvandemoedergeendiplomavanhetsecundaironderwijsheeft,endeleerlingendiethuisgeenNederlandsspreken.Laatstgenoemdeleerlingenboektendegrootstevooruitgang.Erwarenookeffectenophetvlakvandeleerkrachten.Hunkennisvangeletterdheidwassterktoegenomenenhunhoudingtenopzichtevanwerkenaangeletterdheidinhuneigenlespraktijkwasinpositievezinveranderd.WelbleekdatleerkrachtenhetnietgemakkelijkvondenomzelfstandigdeaanpakvanG-Krachtteintegrereninhunlessen.Zegavenaandatoverlegenervaringsuitwisseling,observatieenfeedbackopzoweldeeigenmaterialenalsophunaanpakinhetalgemeeneenbelangrijkemeerwaardevormdeninhettraject.AlscrucialefactoreninhetwelslagenvandecoachingonderscheiddendeG-coachesvanhetCentrumvoorTaalenOnderwijsdenoodzaakvaneenuitgebreidebeginsituatieanalyse,hetkoppelenvangeletterdheidaanvakdoelen,hetbiedenvanconcreteenpraktijkgerichteondersteuning,hetcreërenvansucceservaringen,hetinvesterenineeninterndraagvlakenhetinbouwenvanvoldoendeenlangetermijnondersteuningomverankeringvanhetprojectinhettaalbeleidvandeschoolmogelijktemaken.

28

5.4. Compensatie:actiesvoorvolwassenlaaggeletterden

Uithetvoorgaandeisgeblekendathetinzettenoppreventieeenbelangrijkeschakelisineendoeltreffendebestrijdingvanlaaggeletterdheid.Nicaiseetal.stellenhetalsvolgt:“Aswithmosttypesofsocialdamage,itismoreefficienttopreventitthantorepairthedamageexpost.”(Nicaiseetal.,2013,p.19)Ditbetekentnietdatcompensatiestrategieënoverbodigzoudenzijn.VolgensNicaiseetal.(2013)kunnengrootschaligecampagnesvaneducatievoorvolwassenenopkortetermijneengrotereimpacthebbenopdereductievanarmoedeensocialeinclusiedaneenhervormingvanhetreguliereonderwijs,watweleffectenzalhebbenopdelangetermijn.Hetbelangendeimpactvanvolwasseneneducatieblijktookuitandereinternationaleonderzoeken.IneenrapportvandeET2020WorkingGrouponAdultLearninglezenwe:“Thereislongitudinalevidencethatadultlearning(towhichbasicskillsserveasagateway)canimprovetheseoutcomes.”Hetbetrefthieruitkomstenzoalseenverhoogdezelfredzaamheid,eenbeteregezondheideneenactieveredeelnameaanhetmaatschappelijkeenpolitiekeleven.

Nietteminzijnerbinnendeinternationaleliteratuurrelatiefweinigstudiesdieopeenmethodologischrobuustemanierdebateneneffectenvanspecifiekegeletterdheidstrajecteninkaartbrengen(Windish,2015;zieookpunt4.2.5.).Daarnaastontbrekenerookgefundeerdeanalysesdieaangevenwaterwerktenwaternietwerktbinnengeletterdheidsprogramma’s.Laaggeletterdheidblijktbovenaleencomplexeproblematiekwaaraanveelverschillendeoorzakentengrondslagliggenendatbijgevolggeenvoordehandliggendeoplossingenkent.UitdereviewvanWindishblijktdanookdatergeenone-size-fits-alloplossingbestaat,nochophetvlakvandegeletterdheidsprogramma’szelfalsophetvlakvanoutreachstrategieën.Vastgesteldeknelpuntenzijn:(1)laaggeletterdevolwassenenmisseninitieelvaakdemotivatieomingeletterdheidsprogramma’sintestappenalsgevolgvannegatieveschoolervaringeninhetverledenmaarookomwillevanpraktischeredenen;(2)eensingestaptineengeletterdheidsprogramma,blijktereenrelatiefhooguitvalpercentage,grotendeelsalsgevolgvandekwaliteitvandecursussendieonvoldoendeafgestemdzijnopdenodenenbehoeftenvandevolwassenenen(3)nieuwverworventaal-enrekenvaardighedengaanopnieuwverlorenwanneerzeonvoldoendegebruiktwordeninhetdagelijkseleven,bijvoorbeeldindecontextvanwerk.

Omdezeknelpuntenoptelossen,zijnergerichteactiesnodigophetvlakvanzoweloutreachalsdeorganisatievandegeletterdheidsprogramma’szelf.Hieronderbesprekenwedemeestbeproefdepraktijkenuitde(inter)nationaleliteratuur.Voorzoverbekend,besprekenweookdeeffectenvandezeactiesenmaatregelen.Webeginnenmeteenkorteduidingbijhetconcept‘early-compensation’(gerichtopcompensatieonmiddellijknaschooluitval),zoalsgeïntroduceerddoorNicaise(2013).

5.4.1.Compensatienaschooluitval(vroegecompensatie)

OnderzoekvanNicaiseetal.(2013)wijstuitdateengedeeltevandejongerendiezonderdiplomadeschoolverlatenniet-formeleleermogelijkhedenbenuttenalseenalternatieverouteomtotontwikkelingtekomen.Voltijdssecundaironderwijsisnietdeenigemanieromeendiplomatebehalen.InVlaanderenisditookmogelijkviadecentraleexamencommissieofhettweedekansonderwijs.Vroegtijdigeschoolverlaterskunnenopdezemaniertochaaneendiplomageraken.Hoewelhetnatuurlijkgunstigisdatvroegtijdigschoolverlatersalsnogeendiplomahalen,wordtinternationaalbeargumenteerddathetgrotenadeelvandezealternatieveprogramma’sisdateenaantaljongerendeschoolnetverlatenomvandezemogelijkhedengebruiktekunnenmaken(Lamb,2011;Heckmanetal.,2008,2010;Tyler,2003).Ditisinlijnmetdebevindingenin

29

Vlaanderen.Inplaatsvaneenniet-formelealternatieveroutetebieden,zorgtdemogelijkheidomeendiplomatebehalenviadeexamencommissieernetvoordatleerlingendie(enkelejaren)zijnblijvenzittenendusouderzijndanhunmedestudentenzoeen‘gemakkelijkeuitweg’kiezen(Glorieuxetal.,2011).DaaromisvolgensNicaiseetal.(2013)eerdereeninnovatiebinnenhetreguliereonderwijsnodigdaneenverdereuitbreidingvanniet-formelealternatieveroutestothetbehalenvaneendiploma.

5.4.2.Volwassenenprogramma’s(latecompensatie)

Degroeplaaggeschooldevolwasseneniseenergheterogenegroepmetuiteenlopendeleerbehoeften.Ditmaaktdatergeeneenvormigeaanpakvangeletterdheidsprogramma’sbestaatdievooriedereenpast.Hetuitwerkenvangerichteinterventies,metinbegripvanincentivesvoordeelnameopmaatvanelkespecifiekedoelgroep,enhetverderprofessionaliserenvanhetleerkrachtenteamvormendebelangrijksteuitdagingenvooreeneffectieveaanpakvanlaaggeletterdheid(Windisch,2015).Hierbijmoeterrekeningwordengehoudenmetdemanierwaaropvolwassenenhetbestelerenenmet(hetscheppenvan)devoorwaardendievolwassenleerdershelpenomvoltehouden,eenszeineenopleidingzijningestapt.

Webesprekeneerstkortdebelangrijkstestrategieëndiekunnenwordeningezetomvolwassenentemotiverenomintestappenineengeletterdheidsprogramma.Daarnabesprekenweeenaantalgoedepraktijkenopvlakvandeprogramma’szelf.Hierbijwordengeïntegreerdeengecontextualiseerdegeletterdheidsprogramma’safgezettenopzichtevanalgemenegeletterdheidsprogramma’s.Daarnabesprekenwekorthetpotentieelvane-leren.Tenslottezoomenweinopdebelangrijkeroldiedeleerkrachtspeelt.

5.4.2.1.Strategieënvooroutreach

Laaggeletterdevolwassenenhebbenvaakeenmoeilijkeschoolsevoorgeschiedenisachterderug.Zijhebbendanookdeneigingombeduidendminderdeeltenemenaanlevenslangleren.Menspreektinditverbandookoverhetmatheuseffect:wiehetmeestbehoefteheeftaanvolwasseneneducatieneemtindepraktijkhetminstdeel.Nicaisesteltopditvlakdatdeuitdagingvooroverhedenerinbestaatomcompenserendoptetredenvoordezeongelijkheid(in:BlijvenLeren,detoekomst,2014,p.14).Eénvandezeuitdagingenisomdeovergangnaareenleeromgevingzorgvuldigaantepakken.Windisch(2015)onderscheidtopbasisvaninternationalestudieseenaantalsuccesvollestrategieëndiedezeovergangkunnenfaciliteren.

Hetinzettenopdesocialenetwerkenwaarindezevolwassenzichbewegen,iseeneerste.Volwassenendieoplatereleeftijdhebbenlerenlezenenschrijven,kunnenoptredenalsgeletterdheidsambassadeurs.Maarookvakbonden,werkgeversencollega’sspeleneenbelangrijkerolomlaaggeletterdevolwassenentemotiverenomeencursustevolgen.Hetlokaliserenvandezecursussenindevertrouwdeomgevingvandezevolwassenen,bijvoorbeeldingemeenschapscentra,iseenanderemanieromdedrempelzolaagmogelijktehouden.Vermeerschetal.(2010)stellenindiezinvoordat,analoogmetdenotievan‘bredeschool’,werkkanwordengemaaktvan‘bredevolwasseneneducatie’.

Informatie,adviesenbegeleidingopmaatiseentweedesuccesvollestrategieomzoweldeparticipatiealshetdoorzettingsvermogentebevorderen.ZovondenTyersetal.(2003)datdiepgaandebegeleidingeenpositieveimpactheeftop‘hard-to-reachgroups’.Dienstenenorganisatiesdiedagelijksincontactkomenmetvolwassenendiegeletterdheidsproblemen(dreigen)

30

tekennen,hebbenopditvlakeenbelangrijkesignaalfunctie(VermeerschenVandenbroucke,2010).Hetbetrefthierdienstenenorganisatiesdiezorgenvoorwelzijnensocialeondersteuning(zoalsOCMW’s,socialehuizen..),voorgezondheidszorgenvoordetoeleidingnaarwerk(VDAB).Zijhebbeneenbelangrijkeverantwoordelijkheidindeinformatieverstrekkingnaardedoelgroeptoe.Sensibiliseringentraininginhetherkennenenaanpakkenvangeletterdheidsproblemenisdaaromcruciaal(zieookpunt5.2.).

AlsderdepuntwijstWindisch(2015)ophetbelangvandeidentificatievanlaaggeletterdevolwassenenopbasisvaneenvoorzichtigaangepakteeerstescreeningenassessment.InverbandhiermeewijzenD’hertefeldetal.(2007)eropdatdezemetingenidealitergecontextualiseerdgebeurenalnaargelanghetperspectiefvandelaaggeletterde.Eendergelijkescreeningmoetimmersmeeropleverendanalleeneenindicatievangeletterdheid.Jemoetopbasisvanderesultatenconclusieskunnentrekkendierichtinggevenaandemanierwaaroperverderaandeverhogingvandegeletterdheidgewerktmoetworden.Screeningmagmetanderewoordennietopzichstaanmaarmoetingebedzijnineeninclusieftrajectvoordeontwikkelingvandegeletterdheidsvaardigheden.

5.4.2.2.Algemeneofgeïntegreerdegeletterdheidsprogramma’s?

Devoordelenvangeïntegreerdegeletterdheidsprogramma’sopgelijstEffectievegeletterdheidsprogramma’smoetenrekeninghoudenmetdemanierwaaropvolwassenenleren.Internationaalonderzoekwijstuitdatvolwassenenhetbestelerenwanneererbinnenopleidingsprogramma’sruimteisomlevensechteenrelevantetakenuittevoeren,wanneerdeleerinhoudenalsrelevantenrechtstreekstoepasbaarwordenervareninfunctievandetakendiedezevolwassenenookinhetdagdagelijkselevenmoetenkunnenuitvoeren,ophunwerk,inhetgezin,indevrijetijd…(o.a.Knowles,1983;Long,1991;Illeris,2011).Hetlerenmoetmetanderewoordenfunctioneelzijnenbijdragenaandedoelendievolwassenenwillenbereiken,bijvoorbeeldhetvindenvaneenjob.Ditgeldtinhetbijzondervoorlaaggeschooldevolwassenendievroegere,negatieveervaringenmetonderwijsmetzichmeedragen(Illeris,2006).IndiezinhaalthetrapportvandeET2020WorkingGrouponadultlearning(2015)aandatlaaggeletterdeenlaaggeschooldevolwassenennietsnelgeneigdzijnomalgemenegeletterdheidstrainingentevolgen:ditsoorttrainingenlijkenteweinigrelevant,temoeilijk,tesaaienteschools.Hetintegrerenvangeletterdheidsvaardighedenineenberoepsopleidingkomtdaarombetertegemoetaandenodenvandedoelgroep.Caseyetal.(2006)voerdeneenstudieuitnaardeimpactvanhetintegrerenvangeletterdheidstraininginberoepsopleidingen.Hieruitisgeblekendatdeslaagkansvandedeelnemersbijnaverdubbeldebinnendegeïntegreerdeaanpakendatookveelmeerdeelnemersdeberoepsopleidingafwerkten.Bovendienbehaalde93%vandedeelnemerseenkwalificatieophetvlakvangeletterdheid:indeniet-geïntegreerdetrainingenbedroegditaantalslechts50%.Hetsuccesvandegeïntegreerdeaanpakblijktechternietabsoluut.HetzelfdeonderzoekvanCaseyetal.(2006)weesuitdatleerdershetmeestebaathebbenbijeenaanpakwaarbijeenteamvanleerkrachtensamenverantwoordelijkisvoordeontwikkelingvandegeletterdheids-endeberoepscompetenties.Elkeleerkrachtstaatdaninvoorzijnofhaareigenspecialiteitmaarwerktwelnauwsamenmetdeandereleerkracht(en),zowelvoorhetgevenalsvoorhetontwikkelenvandeopleiding.Hetvolstaatmetanderewoordennietomhetontwikkelenvangeletterdheidsvaardighedenmeeonderdeverantwoordelijkheidvandevakleerkrachtteschuiven,aangezienhijofzijdoorgaansnietoverdenodigeexpertiseenpedagogischeopleidinghiervoorbeschikt.

31

OokinVlaanderenwerdergeëxperimenteerdmethetaanbiedenvangeïntegreerdegeletterdheidstraininginberoepsopleidingen(Vienneetal.,2009).Binnenhetproject‘DeG-coach.Geïntegreerdegeletterdheidstraininginberoepsopleidingen’werdenverschillendeaanbodsmodellenvangeïntegreerdgeletterdheidsonderwijsgeëxploreerd.Ookhierwerdopbasisvaneenliteratuurstudiegeopteerdvooreenmodelwaarineenlesgeverondersteunendoptreedttijdensdevaktechnischeactiviteitenboveneenmodelmetéén‘superteacher’.Dedidactischevaardighedenvanendesamenwerkingengoederelatiestussende(vak)leerkrachtenblijkenineendergelijkmodelwelkritischesuccesfactoren.Naasteensignificantlageruitvalpercentage(Robertsetal.,2005),vormtvolgensditrapporteenanderbelangrijkvoordeelvandegeïntegreerdeaanpakeenbeteretransferdoordatgeletterdheidsvaardighedenwordeningebedineenconcreettoepassingsgebied(o.a.Maton,2008).HetmodelvandeG-coach4werkteinspirerendvoorderekenlabo’sdiedeCentravoorBasiseducatieorganiseertindecompetentiecentravandeVDAB.CursistendieergeletterdheidsnodenondervindentijdenshunberoepsopleidingwordenindividueelondersteunddooreenlesgevervandeBasiseducatie.Derekenlabo’swerdengeleidelijkverderuitgebreidtotheuseleerlabo’s.Daarkunnencursistenhunbasisvaardighedenbijspijkeren,zowelopvlakvanrekenenalsopvlakvantaal.Deeffectenvandezerekenlabo’swerdennognietinkaartgebracht.Ondankshetfeitdatverschillendestudiesdemeerwaardevaneengeïntegreerdeaanpakbewijzen,stelthetrapportvandeET2020WorkingGrouponadultlearning(2015)vastdatdebasisvaardighedennog(te)vaakafwezigzijninberoepsopleidingen.Watmetdealgemenegeletterdheidsprogramma’s?Watbetekentvoorgaandenuvoordealgemenegeletterdheidsprogramma’s?Ishetorganiserenvandergelijkeprogramma’szinloos?InNederlandwordtsinds2013hetprogrammaTaalvoorhetLevengeorganiseerd.Honderdenlokalepartnerswerkenhiervoorsamenmettaalvrijwilligersenprofessioneledocentenindevertrouwdebuurtvandecursisten.Hetprogrammaiszoveelmogelijkafgestemdopdebehoeftevandecursisteniserookopgerichtomhetgeleerdezogoedmogelijktoetepassenindepraktijk.VoorTaalvoorhetLevenzijnverschillendeinstrumentenontwikkeld,zoalsdeTaalmeter,eenbasistrainingvoorvrijwilligers,Taalhuizen,lesmaterialen,campagnesenmodellenvoorsamenwerking.Anno2017hebbenal15000cursistendeelgenomenaanhetprogramma.OnderzoekvanDeGreeftoondeaandatdeelnemers,diehetprogrammagevolgdhadden,eenbetereplekindesamenlevingkrijgenendathunkansenopdearbeidsmarktvergroten(DeGreefetal.,2014b).Daarnaastervarendemeestedeelnemerseentoenamevanhunsocialeinclusieenwerdenerpositieveeffectengevondenvoordematevangezondheidenvanleesvaardigheidvandedeelnemers.Maarookbinnenditonderzoekbleekdeinvloedvandeleeromgevinggroottezijn.Deaanwezigheidvaneenkwalitatievegoededocentmeteengoedeondersteuningvaneenvrijwilliger,kwalitatiefhoogwaardigmateriaalenvoldoendetransfermogelijkhedenblijkenvangrootbelang.

OokdeCentravoorBasiseducatie(CBE)inVlaanderenorganiserenalgemenegeletterdheidsprogramma’s.EeneffectmetingnaarhetNederlandsevoorbeeldwerdopdezeprogramma’snognietuitgevoerd.Welzijnercijfersoverhetaantaluniekeinschrijvingen:hieruitblijktdathetbereikvandeCBEgestegenisvan47861uniekeinschrijvingenindereferteperiode2013-2014naar52.509indereferteperiode2014-2015(BeleidsevaluatieStrategischPlanGeletterdheidVerhogen2012-2016.Eindrapport.DepartementOnderwijsenVorming.Juni2016).

4Stappenplanteraadplegenophttp://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/de-g-coach-ge-ntegreerde-geletterdheidstraining-in-beroepsopleidingen-stappenplan

32

OokhieruitblijktechterdatdeuniekeinschrijvingenvoordealgemeneopleidingenNederlandsenWiskunderelatieflaagzijninvergelijkingmetdezevoorAlfabetiseringNederlandsTweedeTaal,NederlandsTweedeTaalenMaatschappijoriëntatie.Het‘GemengdMaatwerk’kentweleensterkestijging.Dezecijfersbevestigenenigszinsdatalgemenegeletterdheidsprogramma’sminderaantrekkelijkzijnvoordedoelgroep.

5.4.2.3.Gecontextualiseerdegeletterdheidsprogramma’s

Hierbovenbesprakenwedebatenvaneengeïntegreerdeaanpakvangeletterdheidbinneneenonderwijscontext.VolgenshetrapportvandeHighLevelGroupofexpertsonLiteracy(2012)ishetcreërenvaneengeletterdeomgevingéénvandebelangrijkstefactorenomgeletterdheidsuccesvolteverhogen.Indiezinzijnernogandereomgevingendandievanhetonderwijswaarbinnenergeïntegreerdaangeletterdheidgewerktkanworden.Internationaalwordthierbijhetmeestgekekennaardewerkcontextendefamiliecontext.ZovermeldtookhetrapportvandeET2020WorkingGrouponAdultLearning(2015)hetbelangvanspecifiekegeletterdheidsprogramma’sbinnendecontextvanwerkoffamilie.Dergelijkegecontextualiseerdegeletterdheidsprogramma’shebbeneenaantalbelangrijkevoordelen:zezijnlaagdrempeligenzespelenbeterinopdemotivatievanvolwassenenomdatzealsdirectbruikbaarwordenervaren.Bovendienkunnenditsoortprogramma’seenopstapvormennaarvoortgezetonderwijs.Zespelenduseenbelangrijkerolinfunctievaneenbetereoutreach.Of,zoalserletterlijkwordtgesteld:“Thesecoursesalsohaveastrongrecordofimprovingattitudestofurtherlearning,givingmanypreviouslydisaffectedadultstheirfirstexperienceofenjoyable,personallysatisfyingeducation.”(ImprovingPolicyandProvisionforAdultLearninginEurope.TheReportoftheEducationandTraining2020WorkingGrouponAdultLearning2014-2015,p.19).Webesprekenhieronderkortdebelangrijksteeffectenvangeletterdheidsprogramma’sbinnendecontextvanfamilieenwerk,zoalszeindeinternationaleliteratuurterugtevindenzijn.

FamiliegeletterdheidVolgenshetrapportvandeHighLevelGroupofexpertsonLiteracy(2012,p.38)ishetcreërenvaneengeletterdeomgevingéénvandebelangrijkstefactorenomgeletterdheidsuccesvolteverhogen.Aandachtvoorlezenindebrederemaatschappijishierbijbelangrijk,maarinhetrapportwordtextraaandachtbesteedaandefamilieomgevingenaanprogramma’sdiehieropinspelen.Defamilieomgevingwordtdoorbeleidsvoerdersnogtevaakoverhethoofdgezienalseenomgevingwaarbinnengeletterdheidsproblemenaangepaktkunnenworden(Carpentierietal.,2011).Defamilieisnamelijkeenbelangrijkestructuurindesamenleving.Oudersenzorgdragersspeleneenbelangrijkerolalseersteopvoedersvankinderen.Vaakontbreekthethenechteraandevereistebasisvaardighedenomdenodigeondersteuningbijdezeopvoedingtebieden(Hanushek&Woessmann,2011;Parsons&Bynner,2007).Ditdraagtertoebijdatlaaggeletterdheidineengenerationelecirkelopgeslotenraakt.Hetwerkenaaneengeletterdeomgevingbinnenfamilieskanhieraantegemoetkomen.Programma’sgerichtopfamiliegeletterdheidzoudenbovendienéénvandesterkste‘incentives’vormenvoorvolwassenenomteparticiperenaaneducatie(ImprovingPolicyandProvisionforAdultLearninginEurope:TheReportoftheEducationandTraining2020WorkingGrouponAdultLearning2014-2015).Dergelijkeprogramma’sstellendeoudersimmersinstaatomdekansenvanhunkindereninhetlevenverhogen.

DoorheenEuropahelpenfamiliegeletterdheidsprogramma’soudersomhetlees-enschrijfniveauvanhun kinderen te verhogen. Het aanwakkeren van de goesting om te lezen staat in dit soort

33

programma’s vaak centraal. Deze programma’s behalen indrukwekkende resultaten, zeker ookwanneer ze gericht zijn op de meest benadeelde gezinnen (Carpentieri et al., 2011): zowel degeletterdheidvankinderenzelfalsdeondersteunendevaardighedenvandeoudersverbetert (o.a.Brooksetal.,1996,2008;VanTuijletal.,2001).Geletterdheidsprogramma’slijkenhetbestetewerkenwanneerzeeengecombineerdeaanpakhanterenvancognitieveenniet-cognitieveondersteuning.Ditwilzeggendatouderstechniekenaanlerenomdegeletterdheidvanhunkinderenteverhogenmaardaarnaastooktrainingenkrijgeninopvoedingsvaardigheden.Positieveresultatenvandezeaanpakzijnbijvoorbeeldhogere slagingspercentages voorhet secundaironderwijsenbetere tewerkstellingopvolwassenleeftijd(Kağıtcıbaşıetal.2005;Bekman,2004).OokDeGreefenSegers(2016)stellenopbasisvaneenliteratuurstudievastdatkinderenvakerdoorstromeninhetonderwijsnahetvolgenvangezinsstimuleringsprogramma’s(VanTuijletal.,2001).Zijstellenverdervastdatdeelnamezorgtvooreen hogere ouderbetrokkenheid, taalvaardigheid en sociale inclusie van de ouders zelf (De Greef,2015).Anderegeobserveerdeeffectenvantrajectenvoorfamiliegeletterdheidbijdeouderszijnmeerbegrip voor de ondersteuning van de taalontwikkeling van hun kinderen enmeer vertrouwen enhogereprestatiesophetgebiedvantaalnadeelname(Hirstetal.,2010).Kortom,hetgezinalsgeheelendeindividueleledenvanhetgeziengaanernadeelnameopvooruit.

Alsvoorbeeldvaneenfamiliegeletterdheidsprogrammanemenwehet‘ClareFamilyLearningProject’in Ierland (TheReportof theEducationandTraining2020WorkingGrouponAdultLearning2014-2015,p.19).Dedeelnemersaanditprogrammazijnonderandereeenoudergezinnen,tienerouders,vluchtelingen en asielzoekers. Het programma werkt samen met scholen, sociale diensten enbibliotheken.Oudersdieaanhetprogrammadeelnemen,lerenhoezemeerbetrokkenkunnenzijnbijhetonderwijsvanhunkinderen.Zolerenzehoezehunkinderenkunnenbijstaanmethunhuiswerk.Ergaathierbijspecialeaandachtnaarhethelpenontwikkelenvandegeletterdheidengecijferdheidvandekinderen.MaarouderslerenerookoverhetIersonderwijssysteemenzekrijgenvertrouwenommethetschoolteamtecommuniceren.Ditiseenwin-winproces.Doormeerbetrokkentezijninhetleerprocesvanhunkinderenverbeterenoudershuneigenbasisvaardighedenenontwikkelenzehet vertrouwen en de kennis die ze nodig hebben om verder leren mogelijk te maken. Defamiliegeletterheidsprogramma’s zijn vaak eenopstap voorouders naar andereprogramma’s voorvolwasseneneducatie.

InVlaanderenverlopendeactiesgerichtopfamiliesmeestalinsamenwerkingmetscholenenerzijdsenmetbibliothekenenanderecultureleactorenanderzijds.ZowerdeninhetvorigeStrategischPlanGeletterdheid Verhogenacties opgenomen gericht op de leesbevorderingmet specifieke aandachtvoordemeestkwetsbaregroepen.WerkenaanleesbevorderingindegehelemaatschappijisvolgensdeHighLevelGroupofexpertsonLiteracy(2012,p.38-42)ergbelangrijk.Inhunrapportvernoemenzijdaarnaastdefamilieechterexplicietalseenvaakverwaarloosdemogelijkheidvoorhetcreërenvaneengeletterdeomgeving.HierbijaansluitendzetdeVlaamseRegeringinhaarstrijdtegenarmoedeinophetzelfredzaamensterkermakenvanoudersviagroeitrajecten.Dezegroeitrajectenwerdenindeloopvan2016voorbereidineensamenwerkingsverbandtussenKindenGezin,DeLinkvzw,FederatieCentravoorBasiseducatieenVocvo.Hierbij zalergewerktwordenaaneenondersteuningvanhetvolledigegezin:deoudersnemendeelaaneeneducatiefprogrammaenwordenondersteundinhunouderrol.Verderzijner inVlaanderenheelwatversnipperdeactiesdie inspelenopeengeletterdefamilieomgeving. Zo zijn er enkele acties rond leesbevordering gericht op ouders en kinderen. Deonderwijsoverheid stimuleert ook scholen die in samenwerkingmet de Centra voor Basiseducatiewillen investeren in geletterdheidstrainingen van ouders. Ook de ouderkoepels hebben hierin eenactieverolopgenomen.

GeletterdheidophetwerkOnderpunt4.2.2.besprakenwealdesamenhangtussenlaaggeletterdheideneenaantalwerkgerelateerdeuitkomsten.Hiergaanweverderinopdeimpactvangeletterdheidsprogramma’s

34

dieopdewerkvloergeorganiseerdworden.Eenaantalonderzoekenzijnopditvlaknagegaaninwelkematewerkgeversbaathebbenbijhetverbeterenvandesleutelvaardighedenvanhunwerknemers.Verhogenhogerevaardighedenvanwerknemersbijvoorbeelddeproductiviteitenflexibiliteitvandeorganisatieswaarvoorzewerken?Watisheteconomischrendementvoorwerkgeverswanneerdesleutelvaardighedenvanhunwerknemershogerzijn?

Volgenseenstudieuit2004(Ananiadouetal,2004)iserinternationaalbewijsdatgeletterdheidsprogramma’sopdewerkvloerleidentotproductiviteits-enefficiëntiewinsten,toteenverhoogdgebruikvannieuwetechnologie,entothetterugdringenvanhetpersoneelsverloop.Daarnaastblijkendegeletterdheidsprogramma’sopdewerkvloervooralsuccesvolinhetaantrekkenvanvolwassenendienietgeneigdzijnomdeeltenemenaananderevormenvanleren(Wolf&Evans,2011).EenrecentegrootschaligestudieinGroot-Brittannië,anderzijds,slaagdeernietinomuitgesprokeneffectentemetenvangeletterdheidstrainingenophetniveauvanbedrijven(Tuetal.,2016).Eeneersteverklaringhiervoorligtvolgensdeonderzoekersinhetfeitdatwerkgeversnietaltijdinzichthebbenineventueletekortkomingenopvlakvangeletterdheidengecijferdheidophunwerkvloer,nochopdeimpactdieditzoukunnenhebbenophetvlakvanproductiviteitenveiligheidofinrelatietotdejobinhoud.Zoalsweinhoofdstuk1ookalbespraken,blijfthetgeletterdheidsbegripvaakeenvaag,teweinigconcreetbegrip.UithetBritseonderzoekblijktverderdatnietalleendelaaggeletterdewerknemers,maarookdewerkgeverscopingstrategieëngebruikenomeventuelegeletterdheids-engecijferdheidsproblementecompenseren.Werkgeverszullendanookvakerinzettenopmeerinformeleofnon-formelemanierenvanleren:zezettenbijvoorbeeldeencollegainalsbegeleiderofzepassen‘on-the-jobtrainingen’toe,ditinplaatsvanintezettenopmeerformelevormenvangeletterdheidstrainingvoordewerknemers.Dergelijkeinformeleoplossingendragenervolgensdeonderzoekersonvoldoendetoebijdatwerknemersookeffectiefzelfredzaamwordengemaakt:zeblijvenopdiemanierafhankelijkvananderen.

Hoewordengeletterdheidsprogramma’sopdewerkvloervolgensdeBritseonderzoekersdanbestwelingevuld?Ookbinnenditonderzoekwordtbevestigddatdeinteressevanzowelwerkgeversalswerknemersvoor(traditionele)‘standalone’geletterdheidsprogramma’serggeringis.Effectievegeletterdheidsprogramma’sdienenzogoedmogelijkafgestemdtewordenopdespecifiekegeletterdheidsnodenen-behoeftenvandewerkplaats.Aanvullendopdezeprogramma’sopmaatkunnenmeerinformelevormenvanlerendanwelkrachtigzijn:hetgaathierbijvoorbeeldovervormenvan‘peerlearning’,metalsbelangrijkevoorwaardedatookbinnendezevormenvanlerendezelfredzaamheidwordtgestimuleerd.

InVlaanderenwerderinhetkadervanhetPlanGeletterdheidVerhogenalvastgeëxperimenteerdmetgeletterdheidsprogramma’sopmaatvanbedrijvenensectorendiestructureelkunnenwordeningebedinhetopleidingsbeleidvanbedrijvenensectoren.Erwerdeenbrochureuitgegevendiewegwijsmaaktindeproblematiekvangeletterdheid(deG-Factorinuwbedrijfoforganisatie,2007).Inhetnajaarvan2014kwamdeToolboxGeletterdheidonline(www.werkenaangeletterdheid.be).Opdewebsitezijngoedepraktijkenenconcretetoolstevindenzowelvoorbedrijvenalsvooropleiders.Dedoelstellingvandewebsiteisonderanderesensibiliseringvanberoepssectorenrondgeletterdheidvanlaaggeschooldewerknemersenhetbelangvanlevenslangenlevensbreedleren.Bedrijvenkrijgenookinstrumenteneninspiratieaangereiktomdegeletterdheidvandewerknemersteverhogen.Erwordtdoorverwezennaarorganisatiesdieondersteuningbiedenvoorgeletterdheidopdewerkvloer(bijvoorbeeldVDAB,CBE,HuisvoorhetNederlands).Erwerdenechtergeenimpactmetingenuitgevoerd.

35

Geletterdheidsprogramma’sinnoganderelevensdomeinenEenrecentliteratuuronderzoekvanDeGreefenSegers(2016)brachtnaastdefamilie-enwerkomgevingnogvieranderelevensdomeineninkaartwaarinmensentaalproblemenkunnenervaren.Concreetsprekenzeovereenjargonofspecifieketaaldieverbondenisaanelkvandezedomeinen.Zoonderscheidenzijnaastfamilie-enwerktaalnoggezondheidstaal,financiëletaal,digitaletaalen‘dagelijkse’taal.Integenstellingtotdeevidentiedieerwelwerdgevondenvoorprogramma’svoorfamiliegeletterdheidenvooreenaantalprogramma’svoorwerktaal,werdendeeffectenvandetaalprogramma’sindezedomeinentothiertoeminderonderbouwd.Uitzonderingzijndeprogramma’svoordigitalegeletterdheiddie,netzoalsdefamiliegeletterdheidsprogramma’s,eenbelangrijkefunctielijkentevervullenalsopstapnaaranderegeletterdheidscursussen.ICT-vaardighedenwordenalsdirectbruikbaarervarenommeetekunneninonzesterkgedigitaliseerdemaatschappij.MaarbovenallijkthettaboerondzwakkereICT-vaardighedenmindergroot.LaaggeletterdevolwassenenzullendanookgemakkelijkerparticiperenaanICT-cursussen.

Naareeninclusieveresamenleving?Watdaarnaastopvalt,isdaterbinnendezelevensdomeinennietenkelaandachtisvoorinitiatievendiedegeletterdheidvanlaaggeletterdevolwassenenverhogen.Erwordtookgewezenophetbelangvaneenheldereenklarecommunicatievanuitdeinformatieverstrekkeromzototeeninclusieveresamenlevingtekomen.Zowordenerheelwataanbevelingengeformuleerdomhelderentransparanttecommunicerenoverbijvoorbeeldfinanciëleproducten(OECD,2005;VanDamme,2014),overdiagnosesbijziekteenovergezondelevensstijlen(vooreenoverzichtzieDeGreefenSegers,2016;VanderHeideenRademakers,2015).

OokbinnenhetPlanGeletterdheidVerhogeninVlaanderenwordtergewezenophetbelangvanklaretaalentoegankelijktaalgebruik.Klaretaalwordtgepromootbijdeprofessionelenofparticulieren(bijvoorbeeldbedrijven)diemetlaaggeletterdenincontactkomen.Anderinitiatiefopditvlakishettrainingsaanbod‘HeerlijkHelderindeZorg’dathetonderzoeks-enexpertisecentrumMemorivanThomasMoreontwikkeldevoorbeleidsmedewerkers,communicatieverantwoordelijkenenzorgprofessionals.Tenslotteiserookveelaandachtvoore-inclusieinVlaanderen.Alsreactieopdetoenemendedigitaliseringbijdeoverheid(hetRadicaalDigitaal-programma)enbijprivé-ondernemingenwerdereenwhitepaperopgesteldwaarinereentoekomstvisievoordee-inclusieinVlaanderenwordtuiteengezet(Whitepaper,e-inclusieinVlaanderen:eentoekomstvisie,2016).Eenduurzaame-inclusiebeleidvraagtimmersookinspanningenvandemaatschappij.Zomoetereenbasisreflexzijnbijalleoverheidsgestuurdedigitaliseringsprocessenwaarbijerwordtnagedachtoverhetdoelpubliekvandedienstverleningendemogelijkedrempelsvoorditdoelpubliekmetbetrekkingtoteendienstdieenkeldigitaalbeschikbaarzalzijn.

5.4.2.3.Hetpotentieelvane-leren

Internationalestudiesnaarhetpotentieelendeimpactvane-lerenombuitendeklastewerkeneengeletterdheidsvaardighedenzijneerderbeperktinomvang.OpbasisvanditbeperktaantalbakentWindisch(2015)volgendevoor-ennadelenaf.Vooreenaantalleerderskane-leren(praktische)drempelswegnemendiesamenhangenmetmeerconventioneleprogramma’s,zoalseengebrekaantijdenvervoersproblemen.DeflexibiliteitvanICT,demogelijkheidommeteenfeedbacktekrijgenenommindertraditioneleoefeningentemakenzoalseenquiz,spelletjesenmeergeïllustreerdeoefeningenvormenanderevoordelen.IndiezinkanICTdemotivatieenhetdoorzettingsvermogen

36

bevorderen.TenslottezijnerstudiesdieaangevendatICT-vaardighedenenbasisvaardighedenelkaarkunnenversterken.

DaartegenoverstaatdatICTnetdemotiverendkanwerkenvoorvolwassenleerdersmetzwakkereICT-vaardighedenen/ofmeteenminderevidentetoegangtotICT.Dezeleerdersmissenenerzijdsdezelfdisciplineomalleenaandeslagtegaan;anderzijdsmissenzeookhetface-to-facecontactvanhetklaslokaal.ICTkanookvoordezegroepmotiverendwerken,maardanenkelalsaanvullingophetklassikalegebeuren,nietalsvervangingervan.Dezebevindingsluitaanbijmeeralgemeneinzichtenronde-lerenintalvananderecontexten:ookdaargeldtdathetcontactmeteenleerkracht(face-to-face,viamail,viavideoconferencing)ergbepalendisvoorleerdersomgemotiveerdteblijven.Verderonderzoekisnodigommeerinzichtteverschaffenindematewaarinmodellenvane-lerenofblendedlereneeneffectievehefboomkunnenzijnvoorhetwerkenaangeletterdheidsvaardigheden.

5.4.2.4.Professionaliseringvanleerkrachtenindevolwasseneducatie

Dedidactischevaardighedenvan(vak)leerkrachtenvormeneenkritischesuccesfactorvoorhetwelslagenvanzowelgeïntegreerde,gecontextualiseerdealsalgemenegeletterdheidsprogramma’s.Verschillendestudiesstellenvastdatdedidactischeaanpaknog(te)vaakgestoeldisopmethodendiebijkinderenwordentoegepast(Windisch,2015;TheReportoftheEducationandTraining2020WorkingGrouponAdultLearning2014-2015).Volwassenenhebbenechternoodaanaangepasteonderwijsmethodenenmaterialen.Volwassenenvindendenuttigheidenbruikbaarheidvaneenopleidingeenbelangrijkeredenomdeeltenemen.Zezijnmeergemotiveerdwanneerzekunnenstuderenmeteenconcreetdoelvoorogen.Deauthenticiteitvandeleeromgevingisdaaromeenbepalendefactor.Hetwerkenmetreëlecasussen,metprobleemgestuurdopleiden,enmetreëleprojecten(watookminder‘schools’aandoet)zalhetlerenmeerstimuleren(o.a.Brooks,2010;EUHighLevelGroupofExpertsonLiteracy,2012;KyndtenDochy,2014).

Ondanksdenoodaaneenaangepastedidactiekstellendezelfdestudiesvastdaterslechtsweinigleerkrachteneenspecifiekekwalificatiehebbenomgeletterdheidstrainingaanvolwassenentegeven.Omdeknowhowhierronduittebouwen,ishetdaarombelangrijkomteinvesterenindeprofessionaliseringvanleerkrachtenindevolwasseneneducatieenophetontwikkelenvancentralecurricula.KyndtenDochy(2014)stellenhetalsvolgt:“Daarnaastheeftwetenschappelijkonderzoekovertuigendaangetoonddatmensendieopleidendatsterkdoenopeenidentiekewijzewaaropzezelfinhuneigenschoolloopbaanleskregen.Deopleidingsvormendiejezelfaandenlijveondervindt,wordendominantinjeeigenaanpakalsinstructeur.Concreetbetekentditdatweineenopleidingvoorvolwassenenopleidersookdaadwerkelijkeenandereleeromgevingmoetencreërenenanderemethodesmoetengebruiken,metnameuitgaandevandeberoepspraktijk,authentiekecontexten,gebaseerdopteamlerenopalleniveaus…,netwerken,voortdurendecoachingenfeedback,zodatdezeopleidersookfeitelijkdegewensteomgevingenmethodenzullengebruikeninhuneigenopleidingswerkvoorvolwassenen.”(in:Blijvenleren,deToekomst,p.59)

5.4.2.5Watzeggenvolwassenenmeteengeletterdheidsrisicozelf?

Wewillenditsyntheserapportnietafsluitenzonderexplicieteenstemtegevenaandevolwassenenzelf.In2010voerdenVermeerschenVandenbrouckediepte-interviewsuitmetvolwassenenmeteengeletterdheidsrisico.Zebrachtendemotievenmaarookdedrempelsinkaartdiedezevolwassenenhebbenomaldannietdeeltenemenaanformelevormenvanonderwijsofvorming.De

37

belangrijksteconclusiesbevestigendetendensendiealopandereplaatseninditsyntheserapportzijnaangehaaldenvormenindiezineenmooieafronding.

Deelnamedrempelswijkenvolgensditonderzoeknietergafvananderevolwassenen.Erissprakevansituationelebarrièreszoalshetgebrekaantijdofverantwoordelijkhedenthuis.Daarnaastzijnerinformationelebarrières:veellaaggeletterdenhebbennietofslechtszeerfragmentairweetvanheteducatieveaanbodvoorvolwassenen.Zijvormenalshetware‘herintreders’opdeleermarkt.Tenslottezijnerpsychologischedrempelsdievaakterugkunnenwordengebrachttotnegatieveschoolervaringentijdensdeleerplicht.Ookhierblijktdusweerhetbelangvandeinitiëleschoolervaringen.Daarnaastspelenfaalangstenschrikeenrol.Voorlaaggeletterdendiezichgeremdwetendoortypischschoolseelementeninhetaanbodvandeformelevolwasseneneducatie(huiswerk,assessment,schoolsgebouw…)iseenenigszins‘ontschoold’educatiefaanbodaangewezen.Ditkanopdieplaatsengeorganiseerdwordenwaarlaaggeletterdenuitpersoonlijkeinteresseeninhunvrijetijdparticiperen.Tenslottewordtergewezenopdeinstitutioneledrempels:hierondervaltdeinschrijfprijsendebereikbaarheid,maarookhuiswerk,examensenweinigaantrekkelijkeleerinhouden.

Wanneerlaaggeletterdentochparticiperen,doenzeditvaak(methetvooruitzicht)opeenspecifiekkantelmomentinhunleven.Eenmaaldestapnaardeelnameisgezet,komenzewelgemakkelijkertotherhaaldedeelname.Vooreeneerstedeelnamewordenerbestleermogelijkhedengecreëerdinminderformelesettings.Zowelinformeellerenalsnon-formeellerengenereneen‘opstap’-effectomoptermijn(toch)teparticiperenaaneenmeerformeeleducatiefaanbod.Ditsluitaanbijdeopstapfunctievangeïntegreerdeengecontextualiseerdegeletterdheidsprogramma’s.Certificeringisvanuithetoogpuntvandedoelgroepdanookvaakvanminderbelang.

5.5. Samenvattend

AfsluitendkunnenwestellendaterinhetkadervanzowelheteerstealshettweedePlanGeletterdheidVerhogenheelwatgoedepraktijkenwerdenuitgewerktdieaansluitenbijdewetenschappelijkekennisbasis.Ditgeldtinhetbijzondervoorcompenserendeactiesdiewerdenuitgewerkt:wedenkenhierbijaanhetmodelvoorhetopzettenvangeïntegreerdegeletterdheidstrainingindeberoepsopleiding(G-coach),aanderekenlabo’senaandeverschillendeprojectenrondgeletterdheidopdewerkvloer.DeinspanningendiedeCentravoorBasiseducatiedoenophetvlakvanoutreach-activiteiten,onderanderevialokalesamenwerkingmetwelzijnsorganisaties,beantwoordenaanhetveelvuldiggedeeldeinzichtdattraditioneleleersettingseenbelangrijkedrempelvormenvoordedoelgroepomwillevannegatieveleerervaringeninhetleerplichtonderwijs.Het‘echte’lerenmagdanooknietenkelplaatsvindeninhetformelevolwassenenonderwijs.Dezeoutreach-activiteitenzijnbovendienvoorbeeldenvanbeleidsoverschrijdendecocreatiewaarmeewerdgeëxperimenteerdtijdenshettweedePlanGeletterdheidVerhogen.Ookdezeexperimentensluitenaanbijhuidigewetenschappelijkeinzichtendiestellendat(informeleennon-formele)geletterdheidsprogramma’sinverschillendelevensdomeineneenbelangrijkeopstapfunctiehebben.InVlaanderenwerdenervooralinterventiesuitgewerktbinnenhetdomeinwerkenfamilie.Metnameophetvlakvanfamiliegeletterdheid,programma’swaarvanhetpotentieelinmeerderestudieswerdbevestigd,werdenerdelaatstejarenbelangrijkenieuweinitiatievengenomen.

Welstellenwevastdatheelwatvanbovenstaandekwaliteitsvolleactiesenmaatregelenonvoldoendeverankerdzijngeraakt.DitwerdookvastgesteldindebeleidsevaluatievanhetStrategischPlanGeletterdheidVerhogen2012-2016(BeleidsevaluatieStrategischPlanGeletterdheid

38

Verhogen2012-2016.Eindrapport.DepartementOnderwijsenVorming.Juni2016).Daarnaastwerdendeeffectenvandeactieszeldenofnooitgemeten.Hierdoorishetmoeilijkisomeenevidence-basedbeleidtevoeren.Hettoekomstigebeleidmoetdaaromsterkerinzettenophetmonitorenvanactiesenophetmetenvaneffecten.Tegelijkmoetergeïnvesteerdwordenineenbetereverankeringendisseminatievangoedepraktijken.Decocreatiemetstakeholdersuitanderedomeinenmoetuitgebreidwordennaardelaaggeletterdevolwassenenzelf.Eenverdereuitdiepingvandeproblematiekvanuithetperspectiefvandelaag-enrisicogeletterdenzelf(devraagzijde)kanbelangrijkeinzichtenopleveren.Maarookhetsamenuitwerkenvannieuweactiesmetdedoelgroep,volgensdeprincipesvanservicedesign,kaninspirerendzijn.

Omwillevandespecifiekemanierwaaropvolwassenenleren,vormthethanterenvaneenaangepastedidactiekbinnenzowelgeïntegreerdealsalgemenegeletterdheidsprogramma’seenbelangrijkerandvoorwaarde.Centraalstaathetcreërenvanauthentiekeleercontextenwaarbinnendedeelnemerslevensechtetakenkunnenuitvoerendierechtstreekstoepasbaarzijninfunctievandetakendiedezevolwassenenookinhetdagdagelijkselevenmoetenkunnenuitvoeren,ophunwerk,inhetgezin,indevrijetijd…Verdereprofessionaliseringinfunctievaneffectiefleerkrachthandelenophetniveauvanvolwassenenlijktdaaromaangewezen.Idealiterwordendezenascholingen,vanuithunvoorbeeldrol,opeenzelfde‘functionele’leestgeschoeid.Voordeconcreteinhoudelijkeinvullingvandeprogramma’szelf–binnenspecifiekelevensdomeinenmaareventueelookbinnenmeeralgemeneprogramma’s–kanhetonderscheidinlevensdomeinenende‘taal’diejedaarinnodighebteventueelinspirerendwerken.Modulesrondgezondheidsgeletterdheid,financiëlegeletterdheidofdigitalegeletterdheid,waaringewerktwordtrondfunctioneletakendierelevantzijnbinnenelkspecifiekdomein,sprekenomwillevanhunonmiddellijkebruikbaarheidwellichtmeeraandaneenalgemenecursuslezen,schrijvenofrekenen.Eendergelijkeinsteekbiedtookmeermogelijkhedenomwervendtecommunicerenrondhetaanbod.Inhetbijzonderdigitalegeletterdheidzoumotiverendwerken.Ookexperimentenmete-learninggevenaandatditergeffectiefkanzijn.

Hetbelangvanendeaandachtvooreffectiefleerkrachthandelengeldtookophetniveauvanhetleerplichtonderwijs.Hetwerkenaansleutelvaardighedenmoetmeergeïntegreerdenvakoverschrijdendaangepaktworden.Hiervoorwerdenaleenaantalinspirerendevoorbeeldenuitgewerkt.BinnenhetprojectG-kracht,éénvandeweinigeprojectenwaarineeneffectmetingduidelijkeprogressieopleerlingen-enleerkrachtenniveaukonvaststellen,werdenvuistregelsopgesteldvooreenG-krachtigeomgeving.OokVandenBrandengeeftreceptenvooreenvakoverschrijdendeaanpakvansleutelcompetenties(VandenBranden,2016).BinnenhetprojecteenG-krachtigepraktijk5werddanweereenprofessionaliseringstrajectuitgewerktvoorhetopleidenvanaspirant-leerkrachtenvoorpraktijkvakken.Opzetwasdatzijnahetprofessionaliseringstrajecthetbelangvanfunctionelegeletterdheidsbevorderingzoudenerkennenendankzijhunopleidingoverdenodigekennisenvaardighedenbeschikkenomfunctionelegeletterdheidsdidactiekintebeddeninhun(latere)lespraktijk.Hetuitwerkenvaneendisseminatiestrategievandergelijkegoedepraktijkenkaneeneerstestapzijnomleerkrachtenookbinnenhetregulieronderwijstewapenenomadequaatomtegaanmetdegeletterdheidsproblematiek.DebeslissingvandeVlaamseRegeringomgeletterdheidalssleutelcompetentieoptenemenindeeindtermenkaneengoedkadervormenomdezegoedepraktijkennieuwleveninteblazen.

Tenslottelijktblijvendeaandachtvoordedriepijlers–sensibilisering,preventieencompensatie–noodzakelijkomtoteenduurzameaanpakvanlaaggeletterdheidtekomen.Uitvoorgaandeis

5Projectresultatenzijnraadpleegbaarophttp://g-krachtigelespraktijk.associatie.kuleuven.be/

39

geblekendatgeletterdheidsproblemenvoortkomenuiteencomplexsamenspelvanfactorenendatbijgevolgdeaanpakervanverschillende,goedgerichteinterventiesvereist.Interventiesmogenechternietenkelgerichtzijnophetverhogenvandegeletterdheid.Eerstevoorzichtigeinitiatievenrondklaretaalentoegankelijktaalgebruikenronde-inclusietonenaandatookdemaatschappijeenverantwoordelijkheidheeftendelaaggeletterdevolwassenenopverschillendemanierenkantegemoetkomen.Dezeinitiatieveninfunctievaneeninclusieveremaatschappijmogendanooknogsterkeraangezetworden.

40

HOOFDSTUK6_ALGEMENECONCLUSIESENAANBEVELINGEN

Laaggeletterdheidiseencomplexeproblematiek,waaraanverschillendeoorzakentengrondslagliggen.Bijgevolgbestaatergeenone-size-fits-all-oplossingof-strategiedieinallecontextenbruikbaaris.Hieronderbesprekenwedaaromeenaantalsporendiesamengarantstaanvooreenkrachtiggeletterdheidsbeleid.

1. Stelrichtlijnenopoverhoejehetbegripgeletterdheidkanoperationaliserenafhankelijk

vandoel,doelgroepencontext.

Geletterdheidisnietenkeleencomplexeproblematiek;ookdetermzelfblijktcomplex.Geletterdheidiseenmultimodaal,relatiefenvariabelbegrip.Hetlijktdanookniethaalbaar,nochwenselijkoméénoperationeledefinitieaftebakenendietoepasbaarisopalledoelgroepenencontexten.Belangrijkerisom,opbasisvanéénalgemenedefinitie,hetgeletterdheidsbegripverderinvullingtegevenzodrajehetgaattoepassenbinnenspecifiekelevensdomeinenofopindividueelniveau.Hetbegripgeletterdheidwordtopdiemaniergeoperationaliseerdafhankelijkvandecontext,dedoelgroependedoelenwaaraanerindiecontextendoordiespecifiekedoelgroepprioritairgewerktmoetworden.Eerderdanteschavenaaneennieuwealgemenedefinitie,lijkthetdaaromzinvollerom,aanvullendopdehuidigedefiniëring,eenaantalrichtlijnenoptestellendiealsleidraadkunnenfungerenbijeenverdereoperationaliseringindiversecontextenendieookdefunctioneleinsteekverderkunnenconcretiseren.

2. Blijfinzettenopeenbredeaanpakvandegeletterdheidsproblematiek.

Eenduurzameaanpakvanlaaggeletterdheidomvatzowelpreventieve,compenserendealssensibiliserendeacties.Geletterdheidsproblemenkomenimmersvoortuiteencomplexsamenspelvanfactoren.Deaanpakervanvereistbijgevolgverschillende,goedgerichteinterventies.Veelbelovendeprogramma’szijnprogramma’swaarinoverdegrenzenvanleeftijdenheenwordengedacht,zoalsfamiliegeletterdheidsprogramma’s.MaarookanderegoedepraktijkendieontwikkeldwerdeninhetkadervanheteersteenhettweedePlanGeletterdheidVerhogen–zowelophetvlakvanpreventiealscompensatie–sluitennauwaanbijdewetenschappelijkekennisbasis.Inzettenopeenverdereverdiepingendisseminatievandergelijkepraktijkenlijktdanookeengoedestrategie(zieverderonderpunt7).Ookophetvlakvansensibiliseringenoutreachwerdenheelwatwaardevolleinitiatievenopgezet.Onderanderegrootschaligebewustmakingscampagneskunnenbijdragenaandehoudingenhetgedragvandemensentenaanzienvandeproblematiek.Dergelijkecampagneslopenbestovereenlangereperiode.Indiezinmoeteroverwogenwordenom,aanvullendopoftervervangingvandeWeekvanGeletterdheid,nogopanderemanierencampagnetevoeren.Eenbredeaanpak,tenslotte,omhelstnaastinterventiesgerichtophetverhogenvandegeletterdheidookinterventiesdieeropgerichtzijnomonzehuidigemaatschappijinclusievertemaken.

3. Blijfinzettenopdeco-creatiemetanderelevensdomeinenomvoldoendelaagdrempelige

informeleennon-formeleopstapmogelijkhedentebiedennaarlevenslangleren.

Volwassenenlerenhetbestewanneererbinnenopleidingsprogramma’sruimteisomlevensechteenrelevantetakenuittevoeren,wanneerdeleerinhoudenalsrelevantenrechtstreekstoepasbaarwordenervareninfunctievandetakendiedezevolwassenenookin

41

hetdagdagelijkselevenmoetenkunnenuitvoeren,ophunwerk,inhetgezin,indevrijetijd...Hetlerenmoetmetanderewoordenfunctioneelzijnenbijdragenaandedoelendievolwassenenwillenbereiken,bijvoorbeeldhetvindenvaneenjob.Ditgeldtinhetbijzondervoorlaaggeschooldevolwassenendievroegere,negatieveervaringenmetonderwijsmetzichmeedragen.Voorhenishetbelangrijkomnaasthetformeleonderwijsookleermogelijkhedentecreëreninminderformelesettings.Zowelinformeellerenalsnon-formeellerengenerenimmerseen‘opstap’-effectomoptermijn(toch)teparticiperenaaneenmeerformeeleducatiefaanbod.Zowelgeïntegreerdealsgecontextualiseerdegeletterdheidsprogramma’sbinnendelevensdomeinenlijkenopditvlakeengrootpotentieeltehebben.Nietalleenwordendezeprogramma’salsnuttigerervarendanalgemenegeletterdheidsprogramma’s.Zekunnenookgemakkelijkeropgezetwordenindevertrouwdeomgevingvandedoelgroep.Vooraldeprogramma’sindecontextenwerkenfamiliezijnwetenschappelijkhetstevigstonderbouwd.Hetlijktdanookaangewezenomindeeersteplaatsopditsoortprogramma’steblijveninzetten.

4. Maakalgemenegeletterdheidsprogramma’snogfunctioneler.

Bovenstaandeargumentatiehoudteenduidelijkpleidooiinomzoveelalsmogelijkintezettenopgeïntegreerdeengecontextualiseerdegeletterdheidsprogramma’s.Verschillendeonderzoekenstellenvastdatvolwassenennietsnelgeneigdzijnomalgemeneofstandalonegeletterdheidstrainingentevolgen:ditsoorttrainingenlijkenteweinigrelevant,temoeilijk,tesaaienteschools.Tochkunnenweookhiersporenuitzettendiedeeffectiviteitvandealgemenegeletterdheidsprogramma’skunnenverhogen.Zokanhetonderscheidinlevensdomeinenende‘taal’diejedaarinnodighebtinspirerendwerkenvoordeconcreteinhoudelijkeinvullingvandezeprogramma’s.Modulesrondgezondheidsgeletterdheid,financiëlegeletterdheidofdigitalegeletterdheid,waaringewerktwordtrondfunctioneletakendierelevantzijnbinnenelkspecifiekdomein,sprekenomwillevanhunonmiddellijkebruikbaarheidwellichtmeeraandaneenalgemenecursuslezen,schrijvenofrekenen.Eendergelijkeinsteekbiedtookmeermogelijkhedenomwervendtecommunicerenrondhetaanbod.Inhetbijzonderprogramma’svoordigitalegeletterdheidzoudenmotiverendwerken.Daarnaastkanhetzinvolzijnomdemogelijkhedenvane-lerenenblendedlerenverderteexplorerenendematewaarinheteenhefboomkanzijnomvolwassenenopeenmeerlaagdrempelige,toegankelijkeenmeermotiverendemanieraangeletterdheidsvaardighedentelatenwerken.

5. Zetinopdeprofessionaliseringvan(vak)leerkrachten.

Hoekunnen(vak)leerkrachtenfunctionelegeletterdheidoperationalisereninhunonderwijspraktijk?WatzijnvuistregelsvooreenG-krachtigeleeromgevingenhoepasjezetoe?Hoewerkjealsleerkrachtenteamvakoverschrijdendengeïntegreerdaangeletterdheids-ensleutelvaardigheden?Hoezetjeopeenkwalitatievemanierinoplezenenschrijven,ookindecontextvanhetleerplichtonderwijs?Dezeenanderevragenmoetencentraalstaanindelerarenopleiding,maarookineenruimerprofessionaliseringsaanbod,voor(vak)leerkrachteninzowelhetleerplicht-alshetvolwassenenonderwijs.Leerkrachtenmakenimmershetverschilinzowelgeïntegreerde,gecontextualiseerdealsalgemenegeletterdheidsprogramma’s.HetuitwerkenvaneendisseminatiestrategievangoedepraktijkendiewerdenuitgewerktinhetkadervanheteersteentweedePlanGeletterdheidVerhogenkaneeneerstestapzijnomleerkrachtentewapenenomadequaatomtegaanmetdegeletterdheidsproblematiek.Dezenascholingenworden,vanuithunvoorbeeldrol,idealiteropeen‘functionele’leestgeschoeid.

42

6. Zetinopeffectmetingenvanactiesomeenevidence-basedbeleidtekunnenvoeren.

HetiseenalgemenetrenddaterzowelinVlaanderenalsopinternationaalniveaurelatiefweinigstudieszijndieopeenmethodologischrobuustemanierdebateneneffectenvanspecifiekegeletterdheidstrajecteninkaartbrengen.Daarnaastontbrekenerookgefundeerdeanalysesdieaangevenwaterwerktenwaternietwerktbinnengeletterdheidsprogramma’s.Omeenmeerevidence-basedVlaamsgeletterdheidsbeleiduittebouwen,ishetdanookraadzaamomdeeffectenvanspecifiekeactiesmeerinkaarttebrengen.

7. Identificeerdebestpracticesinfunctievanbovenstaandekrachtlijnenenzetinopeen

duurzamedisseminatiestrategievandezebestpractices.

Totslot:dealgemenevaststellingisdaterinhetkadervanzowelheteerstealshettweedePlanGeletterdheidVerhogenheelwatgoedepraktijkenwerdenuitgewerktdieaansluitenbijdeinditrapportbeschrevenwetenschappelijkekennisbasis.Hetbetrefthieractiesophetvlakvanpreventie,compensatie,sensibiliseringenoutreach.Eentweedealgemenevaststellingisechterdateenheelaantalvandezeactiesnogonvoldoendstructureelverankerdzijn.Beterdanuitsluitendintezettenopnieuweexperimenten,lijkthetstrategischinteressantomdebestpracticesuitheteersteentweedePlanGeletterdheidVerhogenteidentificereneneenduurzamedisseminatiestrategiehiervooruittewerken.Voorgaandekrachtlijnenofsporenkunnenrichtinggevendzijnbijdeselectievandezebestpractices.

43

BIJLAGE_METHODOLOGIE

Omnategaanwatderecentetendensenenbevindingenzijnopgebiedvangeletterdheidenwelkemaatregeleneeneffecthebbenopdegeletterdheidsontwikkelingvanvolwassenen,dedenwevoorditrapporteenberoepopzowelnationalealsinternationalereviewsenmeta-analysesvan(inter)nationaalonderzoeknaargeletterdheidbij(jong)volwassenen,gepubliceerdinwetenschappelijketijdschriften.Kleinschalige,individueleonderzoekenwerdennietalsdusdanigopgenomeninditverslag.Criteriabijdeselectievandepublicatieswaren:

ü Depublicatiesmoestenverschenenzijnin2000oflater;ü Departicipantenindeonderzoekenwaren(jong)volwassenenvanaf16jaar;ü DepublicatiesmoestengeschrevenzijninhetEngelsofhetNederlandsompragmatische

redenen.ViaGoogleScholarendezoekrobotLimovandeKULeuvenzochtenweindiversebibliotheken,websitesenonderzoeksdatabankenwaaronderSage,WileyOnline,EBSCOhost,TaylorandFrancis,WebofScienceenERIC(EBSCO).Peer-reviewedtijdschriftenentijdschriftenmeteenfocusopgeletterdheidwerdenmeegenomen,o.a.AmericanEducationalResearch,JournalofAdolescentandAdultLiteracy,JournalofLiteracyResearch,JournalofReadingEducation,JournalofResearchinReading.Erisgezochtopdevolgendezoektermen,telkensincombinatiemetdetermen‘review’,‘literaturestudy’,‘metaanalysis’,‘metasynthesis’OF‘overview’:‘(laag)geletterdheid’,‘(low)literacy’,‘basicskills’,‘literacyANDwork’,‘literacyANDemployment’,‘literacyANDjob’,‘literacyANDpoverty’.Omeenbredefocusopgeletterdheidtehouden,werdenspecifiekezoektermenzoals‘digitalliteracy’,‘numeracy’of‘financialliteracy’nietgebruikt.DeresultatendieweviaGoogleScholarenLimokregen,werdenaangevuldmetonderzoeksrapportenvanuitgevestigde(inter)nationaleprogramma’s,netwerkenenbeleidsorganen,zoalsOESO(IALS/PIAAC),ELINET,VLOR,VOCVO,Worldliteracyfoundation,TheNationalResearchandDevelopmentCentreforadultliteracy,languageandnumeracy(NRDC),StichtingLezenenSchrijven.OokdepublicatiesrondgeletterdheidvanhetVlaamsMinisterievanOnderwijsenVormingwerdenmeegenomeninditsyntheseverslag.Degeselecteerdepublicatiesgaveninformatierondéénofmeerderevandevolgendethema’s:

ü Hetgeletterdheidsprobleembij(jong)volwasseneninVlaanderen;ü HetVlaamsebeleidomtrentgeletterdheid;ü HetEuropesebeleidomtrentgeletterdheid;ü Standvanzaken(inter)nationaalonderzoek:tendensen,bevindingen;ü Geletterdheidinrelatietotanderemaatschappelijkedomeinen,meteenfocusop

tewerkstellingenarmoede;ü Sensibilisering,preventieencompensatievanlaaggeletterdheid.

44

REFERENTIELIJST

Ananiadou,K.,Jenkins,A.&Wolf,A.(2004).Basicskillsandworkplacelearning:whatdoweactuallyknowabouttheirbenefits?StudiesinContinuingEducation,26,nr.2,pp.289-308.Bacx, J. (2016).20 jaarGeletterdheidsbeleid inVlaanderen.StudiedagGeletterdheid,19december,Brussel.Barton,D.&Hamilton,M.(1998).LocalLiteracies:ReadingandWritinginOneCommunity.London:Routledge.Baynham,M.(1995).LiteracyPractices:InvestigatingLiteracyinSocialContexts.London:Longman.Bekman,S.(2004).EarlyHomeInterventiontoPromoteSchoolReadiness:ATurkishExperience.NHSADialogAResearch-to-PracticeJournalfortheEarlyInterventionField,7,nr.1,pp.16-34.Beleidsevaluatie ‘StrategischPlanGeletterdheidVerhogen’2012-2016Eindrapport. (2016).Brussel:DepartementOnderwijsenVorming.Belfi, B., Cortois, L., Moons, C., Van Damme, J., Van Den Branden, K., Van Gorp, K., Vanlaar, G.,Verachtert, K., Verhaeghe, J.P. & Verhelst,M. (2011).Vorderingen van leerlingen in het leren vanNederlands.OBPWO-project09.04.Beleidssamenvattingenaanbevelingen2011. [rapport]. Leuven:CentrumvoorOnderwijseffectiviteit&-evaluatieCentrumvoorTaalenOnderwijsKULeuven.Bogaert,N.,Devlieghere,J.,Hacquebord,H.,Rijkers,J.,Timmermans,S.&Verhallen,M.(2008).Aanhetwerk!Adviezenterverbeteringvanfunctioneleleesvaardigheidinhetonderwijs.[rapport].DenHaag:NederlandseTaalunie.Brooks,G.(2010)Adultliteracy(age18andbeyond).InKamil,M.L.,Pearson,P.D.,Moje,E.B.&Afflerbach,P.P.(Red.),HandbookofReadingResearch,VolumeIV.London:Routledge.Brooks,G.,Gorman,T.,&Harman,J.(1996).FamilyLiteracyWorks:TheNFEREvaluationofBasicSkillsAgency'sDemonstrationProgrammes.London:BasicSkillsAgency.Brooks,G.,Pahl,K.,Pollard,A.,&Rees,F.(2008).Effectiveandinclusivepracticesinfamilyliteracy,languageandnumeracy:AreviewofprogrammesandpracticeintheUKandinternationally.Reading:CfBTEducationTrust.Buckingham, J.,Wheldall,K.,&Beaman-Wheldall,R. (2013).WhyPoorChildrenareMoreLikely toBecomePoorReaders:TheSchoolYears.AustralianJournalofEducation,57,pp.190-213.Carpentieri, J.,Fairfax-Cholmeley,K.,Litster,J.&Vorhaus,J. (2011)Family literacy inEurope:Usingparental support initiatives to enhance early literacy development. London: NRDC, Institute ofEducation.Casey,H.,Cara,O.,Eldred,J.,Grief,S.,Hodge,R.,Ivanic,R.,Jupp,T.,Lopez,D.&McNeil,B.(2006).‘YouWouldn't Expect aMaths Teacher to Teach Plastering….’ Embedding Literacy, Language andNumeracy in Post-16 Vocational Programmes-the Impact on Learning and Achievement. [report].London:NRDC.

45

Christoffels, I., Baai P., Bijlsma, I. & LevelsM. (2016).Over de relatie tussen laaggeletterdheid enarmoede.[rapport].ExpertisecentrumBeroepsonderwijs:‘s-Hertogenbosch.Cincinnato, S. & De Meyer, I. (2013a). Vaardig genoeg voor de 21ste eeuw? De eerste VlaamseresultatenbijPIAAC[rapport].Gent:UniversiteitGent,VakgroepOnderwijskunde.Cincinnato,S.&DeMeyer,I.(2013b).Vaardiggenoegvoorde21steeeuw?OverzichtvandeeersteVlaamseresultatenbijPIAAC.[rapport].Gent:UniversiteitGent,VakgroepOnderwijskunde.ConceptnotaaandeVlaamseRegering.(2016).Betreft:Volwassenenonderwijsalskansenonderwijs.Kansenopleren,integrerenenkwalificeren,eenlevenlang.Brussel:deviceminister-presidentvandeVlaamseRegeringenVlaamsministervanOnderwijs.Cunha, F., & Heckman, J. (2007). The technology of skill formation. American Economic Review,American Economic Association 97, nr. 2, pp. 31-47. Cambridge: National Bureau of EconomicResearch.DeGraaf-Zijl,M.,Josten,E.,Boeters,S.,Eggink,E.,Bolhaar,J.,Ooms,I.,denOuden,A.,&Woittiez,I.(2015).Deonderkantvandearbeidsmarktin2025.’s-Gravenhage:CentraalPlanbureau.DeGreef,M.(2015).DuurzameimpacteducatietrajectenvoorinwonersvanAmsterdam.[rapport].’s-Hertogenbosch:Artéduc.DeGreef,M.,Nijhuis,J.&Segers,M.(2014).Feiten&cijfersgeletterdheid.OverzichtvandegevolgenvanlaaggeletterdheidenopbrengstenvaninvesteringenvoorsamenlevingenMaastricht.MaastrichtUniversity.DeGreef,M.&Segers,M.(2016).Vangezondetaaltotfamilietaalnaarwerktaal.[literatuuronderzoek]Maastricht:MaastrichtUniversity.DeMeyer,I.&Warlop,N.(2010).PISA:deleesvaardigheidvan15-jarigeninVlaanderen.DeeersteresultatenvanPISA2009.Geraadpleegdop15januari2017viahttp://www.pisa.ugent.be/uploads/assets/67/1305011202315-PISA%202009%20Vlaams%20Initieel%20Rapport%20Webversie.pdfD'hertefelt,G.,Drijkoningen, J.,VanThillo,W.,Vermeersch,L.&Vienne,M. (2007).Studienaardehaalbaarheid vaneendoelmatiggebruik vaneen screeningsinstrument voorgeletterdheid. Leuven:CentrumvoorTaalenOnderwijs.Duncan, S. & Schwab I. (2015). Guiding Principles for the use of terminology in adult literacy. ARationale.London:UCLInstituteofEducation.EUHighLevelGroupofExpertsOnLiteracy.(2012).Actnow!Finalreport2012.EUHighLevelGroupofExpertsonLiteracy.[report].Luxembourg:PublicationsOfficeoftheEuropeanUnion.Euridyce(2011).TeachingReadinginEurope.Contexts,PoliciesandPractices.Brussels:Education,AudiovisualandCultureExecutiveAgency.EuropeanCommission(2015).EducationandTraining2020.ImprovingPolicyandProvisionforAdultLearninginEurope.ReportoftheEducationandTraining2020WorkingGrouponAdultLearning2014-2015.[report].Brussels:EuropeanCommission.

46

Feinstein,L.&Hammond,C.(2004)Thecontributionofadultlearningtohealthandsocialcapital.OxfordReviewofEducation,30,nr.2,pp.199-221.Glorieux, I.,Heyman,R., Jegers,M.,&Taelman,M. (2011) ‘Whotakesasecondchance?’Profileofparticipantsinalternativesystemsforobtainingasecondarydiploma,InternationalJournalofLifelongEducation,30,pp.781-794.Grief,S.(2009).EmbeddingLiteracy,LanguageandNumeracyinpost16VocationalProgrammes.TheImpactonLearningandachieving.Brussel:onuitgegevenconferentiedocumentGeletterdheidMorgen23/01/2009.Groenez,S.(2010).Onderwijsexpansieen-democratiseringinVlaanderen.TijdschriftvoorSociologie,3,nr.4,pp.199-238.Groot,W.&MaassenvandenBrink,H.(2006).Stilvermogen:Eenonderzoeknaardemaatschappelijkekostenvanlaaggeletterdheid.DenHaag:StichtingLezen&Schrijven.Hanushek, E.,&Woessmann, L. (2011).TheCostof LowEducationalAchievement in theEuropeanUnion, EENEE Analytical Report No. 7. Geraadpleegd op 25 januari 2017 viahttp://www.eenee.de/doc/cost_of_low_achievement.pdfHeath,S.B.(1983).WayswithWords.Cambridge:CambridgeUniversityPress.Heckman,J.J.,Humphries,J.E.,Lafontaine,P.A.,&Rodriguez,P.L.(2008).Takingtheeasywayout:HowtheGEDtestingprograminducesstudentstodropout.NBERWorkingPaperNo.14044.JournalofLaborEconomics,30,nr.3,pp.495-520.Chicago:UniversityofChicagoPress,DepartmentofEconomics.Heckman,J.J.,Humphries,J.E.,&Mader,N.S.(2010).TheGED.Discussionpaperseries.ForschungsinstitutzurZukunftderArbeit4975.Geraadpleegdop15januari2017viahttp://hdl.handle.net/10419/36948Hernandez,D.J.(2011).DoubleJeopardy:HowThird-GradeReadingSkillsandPovertyInfluenceHighSchoolGraduation.Baltimore:AnnieE.CaseyFoundation.Hirst,K.,Hannon,P.,&Nutbrown,C.(2010).Effectsofapreschoolbilingualfamilyliteracyprogramme.JournalofEarlyChildhoodLiteracy,10,nr.2,pp.183-208.HoutkoopW.(1999).BasisvaardighedeninNederland.De‘geletterdheid’vanNederland:economische,sociale en educatieve aspecten van de taal� en rekenvaardigheden van de Nederlandseberoepsbevolking. Amsterdam: Max Goote Kenniscentrum voor Beroepsonderwijs enVolwasseneneducatie.Illeris,K.(2006).Lifelonglearningandthelow-skilled.InternationalJournalofLifelongEducation,25,pp.15-28.Illeris,K.(2011).Thefundamentalsofworkplacelearning:understandinghowpeoplelearninworkinglife.London:Routledge.

47

Kağıtcıbaşı,C.,Sunar,D.,Bekman,S.&Cemalcılar,Z.(2005).Continuingeffectsofearlyinterventioninadult life:Preliminary findingsofTurkishearlyenrichmentproject second followupstudy. Istanbul:MotherChildEducationFoundationPublications.Kirsch,I.S.,Jungeblut,A.,Jenkins,L.&Kolstad,A.(1993).AdultLiteracyinAmerica.Afirstlookattheresults of the National Adult Literacy Survey.Washington D.C.: National Center for EducationalStatistics,U.S.DepartmentofEducation.Knowles,M.(1983).Andragogy:anemergingtechnologyforadult learning. InTight,M.(Ed.),Adultlearningandeducation,pp.53-70.Helm:OpenUniversity.Kok, L. & Scholte, R. (2013). Rendement van cursussen voor laaggeletterden. Amsterdam: SEOEconomischOnderzoek.Kyndt,E.&Dochy,F.(2014).Werkpleklereninperspectief.In:VlaamseOnderwijsraad(Red.),Blijvenleren: De toekomst! Volwassenen stimuleren om te leren. Een strategische Verkenning, pp. 55-71.Leuven:Acco.Lamb,S.(2011).PathwaystoSchoolCompletion:AnInternationalComparison.InSchooldropoutandcompletion.Geraadpleegdop15januari2017viafile:///C:/Users/u0104170/Downloads/9789048197620-c2.pdfMaddox, B. (2008).WhatGood is Literacy? Insights and Implications of the Capabilities Approach.JournalofHumanDevelopment9,nr.2,pp.185-206.Mallow, D. (2016). Low-skilled? Really? Geraadpleegd op 15 januari 2017 viahttps://ec.europa.eu/epale/en/blog/low-skilled-reallyMariën, I.,Heyman,R.,Salemink,K.&VanAudenhove,L. (2016).DigitalbyDefault:Consequences,CasualtiesandCopingStrategies.In:Servaes,J.&Oyedemi,T.(Eds.),SocialInequalities,MediaandCommunication:TheoryandRoots.Plymouth:RowmanandLittlefield.Maton,E. (2008).Analfabeten ingeburgerdaanhetwerk.Eengeïntegreerdeberoepsopleidingvoorlaaggeletterdeanderstaligen.Methodiekbeschrijvingenvoorbeeldlessen.Antwerpen:KdG.NationalAdultLiteracyAgency.(2005).ReadRightNow:Series5evaluation.Dublin:NationalAdultLiteracyAgency.NationalAuditOffice.(2004).SkillsForLife:Improvingadultliteracyandnumeracy.London:TheStationeryOffice.Nicaise, I., De Witte, K., Lamote, C., Lavrijsen, J., & Van Landeghem, G. (2013). Towards a BasicQualificationforAllintheEU:ASocial,EducationalandEconomicAgenda.Leuven:Euroforum.Nussbaum, M. (2006). Frontiers of Justice: Disability, Nationality, Species Membership. London:BelknapPress.Nussbaum,M. (2011).Nietvoordewinst.Waaromdedemocratiedegeesteswetenschappennodigheeft.Amsterdam:Ambo.Nussbaum, M. (2012). Mogelijkheden scheppen. Een nieuwe benadering van de menselijkeontwikkeling.(VertaalddoorR.vanKappel).Amsterdam:Ambo.

48

OECD.(2005).ImprovingFinancialLiteracy.AnalysisofIssuesandPolicies.Paris:OECDPublishing.OECD.(2010).PISA2009Results:OvercomingSocialBackground.EquityinLearningOpportunitiesandOutcomes(VolumeII).OECDPublishing:http://dx.doi.org/10.1787/9789264091504-enOECD.(2013).OECDSkillsOutlook2013:FirstResultsfromtheSurveyofAdultSkills.OECDPublishing:http://dx.doi.org/10.1787/9789264204256-enPadmos,T.,Bogaert,N.,Goossens,G.&Vandommele,G.(2011).SchoolmetG-kracht:geïntegreerdwerkenaangeletterdheidinberoepsrichtingen.Vonk,40,nr.3,pp.25-47.Parsons,S.&Bynner, J. (2007). Illuminatingdisadvantage:Profiling theexperiencesofadultswithentrylevelliteracyornumeracyoverthelifecourse.London:NRDC.PIAAC in focus 3: Volwassenen met zwak ontwikkelde vaardigheden: ontwikkelingen sinds 1996.Geraadpleegd op 15 januari 2017 viahttp://www.piaac.ugent.be/uploads/assets/69/1390901398136-PIAAC%20in%20focus%203.pdfPWC(2013).LaaggeletterdheidinNederlandkentaanzienlijkemaatschappelijkekosten.[Aangebodenvoorpublicatie].Amsterdam:PWC.PWC.(2015).Hetrendementvantaaltrajecten:casusgemeenteAmsterdam.Amsterdam:PWC.Shavit,Y.&Blossfeld,H.P.(1993).PersistentInequality.ChangingEducationalAttainmentinThirteenCountries.Boulder:WestviewPress.Rademakers, J., (2014). Gezondheidsvaardigheden: Niet voor iedereen vanzelfsprekend. Utrecht:NIVEL.Roberts, C., Baynham, M., Brittain, J., Castilinno, C., Cooper, B., Eldred, J., Gidley, N., Grief, S.,Shrubshall, P.,Walsh,M.&Windsor,V., (2005).Embedded teachingand learningofadult literacy,numeracyandESOL.Sevencasestudies.London:NRDC.Robeyns, I. (2006). Threemodels of education. Rights, capabilities and human capital.Theory andResearchinEducation,4,nr.1,pp.69-84.Sannen,L.&Padmos,T.(2007).DeG-factorinuwbedrijfoforganisatie.Geletterdheidopdewerkvloer.Brussel:VlaamsMinisterievanOnderwijsenVorming.Street,B.(1995).SocialLiteracies.London.:Longman.Tu,T.,Colahan,M.,Hale,C.,D’Souza,J.,McCallum,A.,Mallows,D.,Carpentieri,J.,Litster,J.,Creese,B.,Duncan,S.,Kersh,N.,&Swain,J.(2016).Impactofpoorbasicliteracyandnumeracyonemployers.London:DepartmentforBusiness,InnovationandSkills.Tyers,C.,Aston,J.,Barkworth,R.,Willison,R.&Taylor,J.(2003).EvaluationofAdultGuidancePilots.London:DepartmentforEducationandSkills.Tyler,J.H.(2003).EconomicbenefitsoftheGED:lessonsfromrecentresearch.ReviewofEducationalResearch,73,pp.369-403.

49

VanDamme,D.(2000).MultipeleGeletterdheden.InBerenstJ.,HacquebordH.&vanderSchaafN.(Red.),Nieuwegeletterdheid,nieuweleerwegen?Delft:Eburon.Van Damme, D., Van de Poele L. & Verhasselt E. (1997), Hoe geletterd/gecijferd is Vlaanderen?Functioneletaal�enrekenvaardighedenvanVlamingenininternationaalperspectief.Leuven:Garant.VanDamme,M.(2015).FinanciëleVorming.Brussel:KoninklijkeVlaamseAcademievanBelgiëvoorWetenschappenenKunsten.VandenBranden,K. (2016).Onderwijsvoorde21steeeuw.Eenboekvoor leerkrachtenenouders.Leuven:Acco.VanderHeide,I.,&Rademakers,J.(2015).LaaggeletterdheidenGezondheid.Utrecht:NIVEL.VanTuijl,C.,Leseman,P.P.M.,&Rispens,J.(2001).Efficacyofanintensivehome-basededucationalinterventionprogrammefor4-to6-year-oldethnicminoritychildrenintheNetherlands.InternationalJournalofBehavioralDevelopment,25,nr.2,pp.148-159.Vermeersch,L.,Vandenbroucke,A.,Boeren,E.(2010).Hetlerenzoalshetis...bijvolwassenenmeteengeletterdheidsrisico.Leuven:KULeuven.Vienne, M., Goris, J. & D'haene, H. (2009). De G-coach. Geïntegreerde geletterdheidstraining inberoepsopleidingen.Brussel:MinisterievandeVlaamseGemeenschap.VlaamseOnderwijsraad. (2014).AdviesovergeletterdheidnaaraanleidingvandepublicatievandePIAAC-resultaten,2014.Brussel:VlaamseOnderwijsraad.VlaamseOnderwijsraad.(2014).Blijvenleren:detoekomst!:volwassenenstimulerenomteleren–eenstrategischeherkenning.Leuven:Acco.Windisch, H. (2015). Adults with low literacy and numeracy skills: A literature review on policyintervention,OECDEducationWorkingPapersNo.123.Paris:OECDPublishing.VlaamsKenniscentrumMediawijsheid.Whitepaper,e-inclusieinVlaanderen:eentoekomstvisie.Geraadpleegdop15januari2017,vanhttps://mediawijs.be/sites/default/files/nieuws/bestanden/white_paper_e-inclusie_2016.pdfWoesmann,L.&Schütz,G.(2006).EfficiencyandEquityinEuropeanEducationandTrainingSystems.EENEEAnalyticalReportNo.1PreparedfortheEuropeanCommission.Brussels:EuropeanCommissionEducationandCulture.Wolf,A.&Evans,K.(2011)Improvingliteracyatwork.London:Routledge.