Ramskapelle: een historische geografielib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/212/840/RUG01... ·...
Transcript of Ramskapelle: een historische geografielib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/212/840/RUG01... ·...
i
Ramskapelle: een historische geografie
Een analyse van het landschap te Ramskapelle van de 15e tot de 18
e eeuw met
focus op de eigendomsverhoudingen en bedrijfsstructuren
Robin De Rous
Promotor: prof. dr. Erik Thoen
Leescommissarissen: dr. Lies Vervaet en Ward Leloup
Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis
Academiejaar 2014 - 2015
ii
iii
Verklaring
De auteur en de promotor(en) geven de toelating deze studie als geheel voor consultatie
beschikbaar te stellen voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen
van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk
te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze studie.
Het auteursrecht betreffende de gegevens vermeld in deze studie berust bij de promotor(en).
Het auteursrecht beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de problematiek van het
onderwerp heeft benaderd en neergeschreven. De auteur respecteert daarbij het
oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde studies en eventueel bijhorende
documentatie, zoals tabellen en figuren. De auteur en de promotor(en) zijn niet
verantwoordelijk voor de behandelingen en eventuele doseringen die in deze studie geciteerd
en beschreven zijn.
iv
v
Voorwoord
De laatste jaren van mijn secundair onderwijs fietste ik elke dag naar school. Woonachtig in
Blankenberge en schoolgaand in Brugge ging mijn traject dwars door de Uitkerkse Polders via de
Blankenbergse Dijk - ook wel de Gentele genoemd. Daar is waarschijnlijk mijn interesse gewekt of
aangewakkerd voor de landschapsgeschiedenis en rurale samenlevingen uit het verleden. Ik was dan
ook blij dat ik van professor Erik Thoen de kans kreeg een onderzoek te voeren met deze thema’s als
onderwerp. Mijn eerste woord van dank gaat dan ook naar hem uit. Zonder zijn tips en bijsturing
waar nodig zou het vervolledigen van deze masterproef niet gelukt zijn. Daarnaast zou ik ook nog
Kristof Dombrecht willen bedanken die mij hielp bij het ontcijferen van de ommelopers en Lies
Vervaet voor het regelen van de bezoeken aan het OCMW-archief in Brugge, alsook al het personeel
in de archieven en bibliotheken die ik heb bezocht. Wie ik zeker niet mag vergeten te bedanken zijn
mijn familie en vrienden voor hun steun, aanmoedigingen en interesse in dit onderwerp.
vi
Inhoud
Verklaring ................................................................................................................................................ iii
Voorwoord ............................................................................................................................................... v
Inhoud ..................................................................................................................................................... vi
Lijst gebruikte afkortingen ...................................................................................................................... ix
Overzicht tabellen .................................................................................................................................... x
Overzicht kaarten en illustraties ............................................................................................................. xi
Maten en categorisering grondbezitters in het Brugse Vrije ca. 1450-1800 ......................................... xii
1 Inleiding ........................................................................................................................................... 1
1.1 Status Questionis ..................................................................................................................... 3
1.2 De Vlaamse kustvlakte ............................................................................................................ 6
1.3 Ramskapelle, geografische afbakening en historisch overzicht ............................................ 10
1.3.1 Huidige Geografische Context ....................................................................................... 10
1.3.2 Historische context Ramskapelle .................................................................................. 14
2 Bronnenmateriaal.......................................................................................................................... 17
2.1 Ommelopers .......................................................................................................................... 17
2.1.1 Ommeloper 1447........................................................................................................... 18
2.1.2 Ommeloper 1576........................................................................................................... 19
2.1.3 Ommeloper 1654........................................................................................................... 21
2.1.4 Ommeloper 1788........................................................................................................... 22
2.2 Verwerking van de informatie uit de ommeloper ................................................................. 22
2.3 Cartografische bronnen ......................................................................................................... 24
2.3.1 De Popp-Kaart ............................................................................................................... 24
2.3.2 De Heraldische kaart van het Brugse Vrije .................................................................... 25
2.3.3 Ferraris ........................................................................................................................... 25
3 Resultaten gegevens ommelopers ................................................................................................ 27
3.1 De totale oppervlakte ............................................................................................................ 27
3.2 De perceelgroottes ................................................................................................................ 27
3.2.1 Samenvatting perceelstructuren ................................................................................... 29
4 De eigendomsverhoudingen ......................................................................................................... 30
4.1 Eigendomsverhoudingen binnen Ramskapelle ..................................................................... 31
4.2 1447: vergelijking met andere resultaten ............................................................................. 34
vii
4.3 1567: vergelijking met andere resultaten ............................................................................. 36
4.4 1654: vergelijking met andere resultaten ............................................................................. 39
4.5 1788: vergelijking met andere resultaten ............................................................................. 40
5 Eigendom, pacht en bedrijfsgroottes ............................................................................................ 42
5.1 Bedrijfsgroottes 1788 Ramskapelle ....................................................................................... 42
5.2 Bedrijfsgroottes in de Vlaamse kustvlakte ............................................................................ 44
5.3 Verhouding eigendom/pacht ................................................................................................ 46
5.3.1 Verhouding eigendom/pacht binnen de parochie ........................................................ 47
5.3.2 Eigendom en pacht binnen de bedrijven ...................................................................... 48
5.4 Verhouding eigenaars/pachters ............................................................................................ 50
6 Het religieuze bezit ........................................................................................................................ 51
6.1 Religieus bezit 1447 ............................................................................................................... 53
6.2 Religieus bezit 1567 ............................................................................................................... 54
6.3 Religieus bezit 1654 ............................................................................................................... 55
6.4 Religieus bezit 1788 ............................................................................................................... 56
6.5 Samenvatting ......................................................................................................................... 56
7 Het bezit in handen van edellieden ............................................................................................... 58
8 De hofstedes .................................................................................................................................. 61
8.1 Inleiding bebouwing .............................................................................................................. 61
8.2 De bebouwing in 1447 ........................................................................................................... 61
8.3 De bebouwing in 1567 ........................................................................................................... 62
8.4 De bebouwing in 1654 ........................................................................................................... 64
8.5 De bebouwing in 1788 ........................................................................................................... 66
8.6 Samenvatting ......................................................................................................................... 67
9 De andere bebouwing ................................................................................................................... 69
9.1 De molen van Callant ............................................................................................................ 69
9.2 Het Schuttershof ................................................................................................................... 69
9.3 De Priestrage ......................................................................................................................... 70
9.4 De kerk van Ramskapelle ....................................................................................................... 70
9.5 De herberg Haezewindt ......................................................................................................... 71
10 Het landschap ............................................................................................................................ 72
10.1 De informatie in de ommelopers .......................................................................................... 75
10.2 Ligging van de hoeves ............................................................................................................ 76
10.3 Vandaag ................................................................................................................................. 78
viii
11 Algemeen besluit ....................................................................................................................... 79
12 Bibliografie................................................................................................................................. 84
12.1 Onuitgegeven bronnen ......................................................................................................... 84
12.2 Cartografisch materiaal ......................................................................................................... 85
12.3 Literatuurlijst ......................................................................................................................... 86
12.4 Websites ................................................................................................................................ 92
13 Bijlagen ...................................................................................................................................... 93
13.1 Bijlage 1 Verhouding eigendom/pacht binnen de bedrijven ................................................ 93
13.2 Bijlage 2 Omwalde hoeves .................................................................................................... 94
13.3 Bijlage 3 Fiches ...................................................................................................................... 96
ix
Lijst gebruikte afkortingen
GTB: Geïntegreerde Taalbank
ha: hectare
INL: Instituut voor Nederlandse Lexicologie
RAB: Rijksarchief Brugge
OAB: OCMW-archief Brugge
x
Overzicht tabellen
Tabel 1 Indeling grondbezit en bedrijfsgroottes .................................................................................... xii
Tabel 2 Oppervlakte en perceelstructuren 1447-1788 ......................................................................... 27
Tabel 3 Algemeen overzicht aantal eigenaars 1447-1788 .................................................................... 30
Tabel 4 Eigendomsverhoudingen 1447 volgens omvang grondbezit.................................................... 31
Tabel 5 Eigendomsverhoudingen 1567 volgens omvang grondbezit.................................................... 32
Tabel 6 Eigendomsverhoudingen 1654 volgens omvang grondbezit.................................................... 32
Tabel 7 Eigendomsverhoudingen 1788 volgens omvang grondbezit.................................................... 33
Tabel 8 Indeling bedrijfsgroottes gebaseerd op Vandewalle ................................................................ 43
Tabel 9 Bedrijfsomvang volgens categorie 1788 ................................................................................... 43
Tabel 10 Verhouding eigendom/pacht binnen de parochiegrenzen aan de hand van de ommeloper uit
1788 (totale oppervlakte = 780,6 ha) .................................................................................................... 47
Tabel 11 Overzicht geestelijk bezit ........................................................................................................ 51
Tabel 12 Religieus bezit 1447 ................................................................................................................ 53
Tabel 13 Religieus bezit 1567-1577 ....................................................................................................... 54
Tabel 14 Religieus bezit 1654 ................................................................................................................ 55
Tabel 15 Religieus bezit 1788 ................................................................................................................ 56
Tabel 16 Overzicht hofstedes 1447-1788 .............................................................................................. 61
Tabel 17 Verhouding eigendom/pacht grote bedrijven (1788) ............................................................ 93
Tabel 18 Verhouding eigendom/pacht middelgrote bedrijven (1788) ................................................. 93
xi
Overzicht kaarten en illustraties
Figuur 1 Situering Ramskapelle 2000 (Bron: Topografische kaart NGI 1999, eigen bewerking) .......... 12
Figuur 2 Situering Ramskapelle net voor WO I (Bron: Topografische kaart ICM 1913, eigen bewerking)
............................................................................................................................................................... 12
Figuur 3 Situering Ramskapelle 18e eeuw (Bron: Ferraris, eigen bewerking) ...................................... 13
Figuur 4 Fragment bodemkaart Ramskapelle ....................................................................................... 73
Figuur 5 Ten westen van Ramskapelle (eigen foto, juni 2015) ............................................................. 78
Figuur 6 Ten oosten van Ramskapelle (eigen foto, juni 2015) .............................................................. 78
Figuur 7 Omwalde hoeves 18e eeuw (Bron: Ferraris, eigen bewerking) .............................................. 94
Figuur 8 Omwalde hoeves 1933 (Bron: Topografische kaart ICM 1933, eigen bewerking) .................. 94
Figuur 9 Omwalde hoeves 1999 (Bron: Topografische kaart NGI 1999, eigen bewerking) .................. 95
xii
Maten en categorisering grondbezitters in
het Brugse Vrije ca. 1450-1800
Bij de verwerking van alle lengte- en oppervlaktematen in deze studie wordt een beroep gedaan op
het werk van Vandewalle (P.). Oude maten, gewichten en muntstelsels, Gent, 1984 om deze om te
zetten naar het metrische stelsel. Voor de omrekeningen worden de omzettingstabellen voor het
Brugse Vrije geraadpleegd.
Oppervlaktematen:
1 gemet = 3 lijnen = 300 (vierkante) roeden
1 (vierkante) roede = 0,00147456 hectare
1 gemet = 0,442368 hectare
Voor de indeling van het grondbezit wordt, tenzij anders vermeld, de indeling gebruikt die ook
T. Soens hanteert in zijn werk De spade in de dijk?, en die een uitbreiding is van de indeling van
P. Vandewalle voor de kasselrij Veurne.1
Tabel 1 Indeling grondbezit en bedrijfsgroottes
Grootte Soort bezit Soort bedrijf
minder dan 5 hectare klein grondbezit klein bedrijf
tussen 5 en 10 hectare beperkt grondbezit
tussen 10 en 25 hectare middelgroot grondbezit middelgroot bedrijf
vanaf 25 hectare grootgrondbezit groot bedrijf
1 Vandewalle (P.). De Geschiedenis Van De Landbouw In De Kasselrij Veurne: (1550-1645). Brussel,
Gemeentekrediet van België, 1986
1
1 Inleiding
De geschiedenis en evolutie van het landschap in de Vlaamse kustvlakte is een onderwerp waar sinds
lange tijd veel interesse voor bestaat binnen de historiografie. In de iets oudere werken was het
voornaamste doel een beschrijving te geven van het toenmalige landschap op basis van historische
bronnen. Recent heeft men de piste van landschappelijk onderzoek exclusief op basis van historische
bronnen verlaten. Een samenwerking vanuit verschillende wetenschappelijke velden waaronder de
geschiedenis, de archeologie, de geologie en geografie heeft ervoor gezorgd dat er in de laatste
twintig jaar veel nieuwe kennis is vergaard waarbij oude modellen werden aangepast of verworpen.
Ook binnen de geschiedenis zelf is men afgestapt van de louter beschrijvende studies en koppelt men
de resultaten van het landschappelijk onderzoek meer en meer aan de resultaten van het socio-
economisch onderzoek.
Bij dergelijk onderzoek is het altijd noodzakelijk een duidelijk afgebakend geografisch gebied te
hebben. Dit onderzoek heeft niet de grootschaligheid van eerder verschenen werken die een ganse
kasselrij of een grotere regio behandelen. Als onderzoeksgebied werd de gemeente Ramskapelle
uitgekozen. Verderop wordt de precieze geografische afbakening duidelijker gesteld. Ramskapelle is
gelegen nabij Brugge en behoort dus tot het Brugse ommeland en is ook niet veraf van de
Zwinmonding. Over dit gebied zijn zowel in het recente als minder recente verleden enkele
historisch-geografische werken verschenen alsook zijn er nog enkele onderzoeken bezig over dit
gebied2.
De parochie Ramskapelle werd uitgekozen omdat voor dit dorp ommelopers zijn bewaard voor de
15e, 16e, 17e en 18e eeuw. De oudste ommeloper dateert uit 1447, de start van het onderzoek
situeert zich dus ongeveer halfweg de 15e eeuw, de meest recente ommeloper geeft de situatie weer
in het jaar 1788, aan de vooravond van de Franse Revolutie. Met de twee middelste ommelopers uit
het jaar 1567 en 1654 is een analyse op lange termijn mogelijk met vier momentopnames, die start
aan het eind van de middeleeuwen en eindigt aan de vooravond van de Franse Revolutie. Het einde
van het ancien régime is geen absolute grens, in sommige gevallen werden de onderzoeksresultaten
of onderdelen van het landschap vergeleken met het hedendaagse landschap of de situatie ergens in
de loop van de 19e of 20e eeuw.
2 Zie bijv. het momenteel lopend archeologisch onderzoek: Middeleeuws Brugge en zijn voorhavens. Een
landschapsarcheologische bijdrage tot het Zwindebat
2
Deze masterproef is onderverdeeld in verschillende delen. In het eerste deel wordt de algemene
context besproken, wordt er nagegaan wat er reeds allemaal verschenen is over
landschapsgeschiedenis in de Vlaamse kustvlakte, het bevat ook een korte geschiedenis van
Ramskapelle zelf,… . Daarna wordt er meer uitleg verschaft over de geraadpleegde bronnen. Dit
waren de ommelopers en enkele kaarten die als hulpmiddel werden gebruikt. Na deze bespreking
volgen de verwerking en de resultaten van het effectieve onderzoek. In het eerste en grootste luik
van het onderzoek worden voornamelijk socio-economische aspecten onderzocht. Er wordt gestart
met een evolutie van de percelering doorheen de tijd, daarna worden de bezitsverhoudingen
geanalyseerd. Hierbij wordt dit bestudeerd binnen de parochie zelf op de verschillende momenten,
maar is er ook een analyse doorheen de tijd. Daarnaast worden de resultaten vergeleken met die van
gelijkaardige onderzoeken die hebben plaatsgevonden in de Vlaamse kustvlakte. Zo wordt er
nagegaan of in Ramskapelle zich dezelfde evoluties hebben voorgedaan als in de rest van de
kustvlakte. Na de bezitsverhoudingen wordt er dieper ingegaan op de bedrijfsstructuren in
Ramskapelle. Hierbij worden onder meer de bedrijfsgroottes bestudeerd alsook de verhouding
tussen eigendom en pacht bekeken vanuit twee verschillende perspectieven: de verhouding gezien
vanuit de parochie en de verhouding gezien vanuit het bedrijf zelf. In een volgend stuk wordt de
evolutie van het bezit van twee sociale groepen bestudeerd, namelijk het bezit in handen van de kerk
en het bezit in handen van de edellieden. Na dit stuk verschuift de focus meer en meer naar het
landschap maar wordt het socio-economische aspect niet uit het oog verloren. Eerst wordt er
gekeken naar de aanwezige infrastructuur in het landschap. Hierbij worden voornamelijk de
hofstedes onder de loep genomen. De evolutie van het aantal hofstedes doorheen de tijd wordt
onderzocht en ook wie de eigenaars waren van deze hofstedes. Als laatste volgt een korte bespreking
waarbij de gegevens uit de ommelopers worden vergeleken met de informatie vervat in de
bodemkaart. Om te eindigen worden de belangrijkste resultaten samengevat in het besluit.
3
1.1 Status Questionis Over de verschillende aspecten die in dit onderzoek aan bod komen is er reeds eerder veel literatuur
verschenen. Al deze werken bespreken zou ons te ver leiden. Daarom wordt in de volgende
paragrafen getracht een korte bespreking te geven van de belangrijkste werken die reeds zijn
verschenen en geraadpleegd zijn tijdens dit onderzoek. Hierbij wordt de inhoud kort weergegeven,
een situering gegeven waar men die werken kan plaatsen binnen de historische geografie en wat de
meerwaarde ervan is voor dit onderzoek.
Werken die rechtstreeks gelinkt kunnen worden aan Ramskapelle
Coornaert (M.). Westkapelle en Ramskapelle, met een studie over de Brugse Tegelrie. Tielt, 1981
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, lokale elites en ongelijkheid in het Vlaamse kustgebied,
14e-16
e eeuw. Case-study: Dudzele ambacht. Universiteit Gent, 2014
Het eerste werk is geschreven door Maurits Coornaert. In het voorwoord van zijn werk wordt
duidelijk dat hij van opleiding klassiek filoloog is, maar hij heeft haast uitsluitend werken
gepubliceerd die verband houden met de geschiedenis en de historische geografie van de kuststreek
ten noordoosten van Brugge. Hierbij gaat hij meestal beschrijvend en weinig verklarend te werk. Tot
zijn werk behoren enkele dorpsmonografieën waaronder het werk over Ramskapelle (in combinatie
met Westkapelle). Dit werk bevat (net als zijn andere werken) enorm veel nuttige informatie maar
door zelf te werken met historische bronnen die Coornaert heeft gebruikt, is gebleken dat er toch
voorzichtig moet worden omgegaan met de besluiten die hij soms durft te trekken. Naast dit werk
heeft Coornaert tal van andere publicaties geschreven die verband houden met verschillende
aspecten van de geschiedenis van de regio ten noorden van Brugge.
Een tweede werk dat rechtstreeks gelinkt kan worden aan Ramskapelle is het recent verschenen
doctoraatsproefschrift van Kristof Dombrecht. Dit werk legt de focus op Dudzele ambacht waar
Ramskapelle ook een onderdeel van was. In dit werk heeft hij dan ook gebruikgemaakt van het werk
van Coornaert, maar in tegenstelling tot laatstgenoemde wordt er niet enkel beschrijvend te werk
gegaan maar gaat hij ook op zoek naar verklaringen voor en gevolgen van de veranderingen in de
samenleving die plaatsvonden tussen de 14e eeuw en de 16e eeuw, waarbij er gesteund wordt op de
recente inzichten met betrekking tot de kuststreek binnen de historiografie, zowel op historisch-
geografisch als socio-economisch vlak. Hierbij werd onder andere onderzoek verricht naar de
karakteristieken van de elites binnen de dorpsgemeenschappen, de sociale structuren binnen
Dudzele ambacht en de inkomens- en vermogensongelijkheid.
4
Algemene werken i.v.m. de transformatie van de kustvlakte
Om alles in een breder kader te kunnen plaatsen wordt er gesteund op enkele werken die de sociaal-
economische, politieke en historisch-geografische geschiedenis bestuderen van de Vlaamse
kustvlakte in de late middeleeuwen en de vroegmoderne tijd. Voor Vlaanderen is Adriaan Verhulst de
grondlegger van het historisch-geografisch onderzoek. Er wordt slechts in beperkte mate op zijn werk
voortgebouwd omdat het gedeeltelijk op verouderde theorieën is gebaseerd. Voor de Vlaamse
kustvlakte zijn de meeste nieuwe inzichten ontstaan gedurende de laatste vijftien jaar. In de eerste
plaats wordt hiervoor een beroep gedaan op het werk van Erik Thoen en Tim Soens. Thoen
ontwikkelde het concept ‘sociaal agrosysteem’3 dat als referentiekader voor landschapsgeschiedenis
kan gebruikt worden. Beiden schreven samen of apart verschillende artikelen over de Vlaamse
kustvlakte en het bijhorende sociaal agrosysteem. Het belangrijkste van al deze werken voor dit
onderzoek is van de hand van Soens:
Soens (T.). De spade In de dijk? : Waterbeheer En Rurale Samenleving In De Vlaamse kustvlakte
(1280-1580). Gent, Academia Press, 2009
In dit werk bestudeert Soens de organisatie van de wateringen. Hierin linkt hij de problemen
waarmee de waterschappen te maken kregen aan de structuren en transformaties van de
toenmalige samenleving in de Vlaamse kustvlakte. Voor de algemene veranderingen binnen de
samenleving van de Vlaamse kustvlakte was dit een zeer interessant werk. Het bevat bovendien veel
tabellen en grafieken gebaseerd op het bronnenmateriaal van de wateringen.
De Vlaamse kustvlakte strekt zich ruwweg uit over een afstand van meer dan honderd kilometer4.
Waar het sociaal agrosysteem van Binnen-Vlaanderen reeds onderverdeeld is in verschillende
subregio’s met elk hun eigen specifieke kenmerken en uitingen in het landschap, zoals de streek rond
Gent met een bocagelandschap, de bolle akkers in het Waasland, de specifieke percelering in het
Meetjesland,… is dit voor de kustvlakte ook het geval maar in veel mindere mate. Men deelt de
kustvlakte op in enerzijds de westkust en anderzijds de oostkust en Zeeuws-Vlaanderen. Aan de
westkust zijn de veeteelt en zuivel belangrijker en is in het landschap de oudere percelering
behouden. Aan de oostkust en in Zeeuws-Vlaanderen ligt de nadruk op de graanteelt en is de
percelering ontstaan in de vroegmoderne tijd.5 Om de interne verschillen en overeenkomsten binnen
de kustvlakte te bestuderen werd er één werk gekozen voor een gebied ten westen van Ramskapelle
3 Cfr. infra
4 Van Duinkerke tot Antwerpen
5 Zie o.a. Thoen (E.). Inleiding tot de historische geografie en Lehouck, Alexander, Nele Vanslembrouck,
Vanessa Gelorini, et al. “Reconstructing disappeared landscapes of wet areas: Western Sealand Flanders.”
European landscapes and lifestyles : the Mediterranean and beyond Edições universitárias Lusófonas, 2007. p.
231–241
5
met als onderzoeksgebied de kasselrij Veurne en één werk voor een gebied ten oosten, namelijk
West-Zeeuws-Vlaanderen. Deze werken waren:
Vandewalle (P.). De geschiedenis van de landbouw in de Kasselrij Veurne, 1550-1645. Brussel,
1986
Van Cruyningen (P.J.). Behoudend maar buigzaam. Boeren in West-Zeeuws-Vlaanderen, 1650-
1850. AAG Bijdragen, 40,Wageningen, 2000
6
1.2 De Vlaamse kustvlakte Binnen historisch-geografische studies werd er reeds lange tijd gefocust op regionale verschillen
binnen de landschappen en de plattelandslandbouw maar hierbij liet men die verschillen meestal
samenvallen met de (toenmalige) politieke grenzen, en door de sterke invloed vanuit de geografie
was er weinig zin voor evolutie en werd een groot deel van de samenleving geografisch
gedetermineerd. Vanaf de 2e helft van de 20e eeuw stelt men de mens meer centraal en komt de
nadruk te liggen op het landelijk cultuurlandschap, dit vaak als onderdeel en in functie van een
totaalgeschiedenis, zoals bij de Annalesschool het geval was. In de jaren ’70 kent de
landschapsgeschiedenis een dipje maar onder invloed van het postmodernisme en met de hulp van
de archeologie is er onder historici sinds de jaren 1990 opnieuw meer aandacht voor het landschap.
De regionale benaderingen tot dan toe waren vaak vernieuwend en hadden meer en meer aandacht
voor de mens maar zoals bij de Annales waren deze te algemeen of zoals bij de
landschapsbiografieën weinig historisch verklarend.6
Voor de Lage Landen hanteert men sinds kort een meer socio-economische benadering. Voor de
Nederlanden onderscheidt Bas van Bavel ongeveer 20 à 25 regio’s waarvan de lokale economische
organisatie en de sociale structuren onderling sterk verschillen.7 E. Thoen ontwikkelt voor het
graafschap Vlaanderen een regionale benadering, namelijk de Sociaal-Agrosystemische
Landschapsanalyse (SAL), die gelijkaardig is aan de benadering van B. van Bavel. Volgens Thoen is een
sociaal agrosysteem een regionaal, ruraal overlevingssysteem waarin specifieke sociale relaties8 de
manier van produceren en overleven bepalen. Hierbij is een sociaal agrosysteem geen statisch
gegeven maar verandert dit structureel doorheen de tijd. Het is opgebouwd uit een complex systeem
van onderling op elkaar inwerkende elementen (de natuurlijke omgeving, de manier van produceren,
landbouwtechnieken, eigendomsrechten, eigendomsverhoudingen, machtsstructuren,
arbeidsrelaties, inkomensstrategieën,…). Het doel van de sociaal-agrosystemische landschapsanalyse
is zich af te vragen hoe en op welke wijze een sociaal agrosysteem zich reflecteert in het landschap
en welke veranderingen binnen een sociaal agrosysteem gevolgen hebben op het landschap.9
Thoen past dit toe op het graafschap Vlaanderen en onderscheidt hierbij twee verschillende regio’s
en bijhorende sociale agrosystemen, namelijk Binnen-Vlaanderen en Kust-Vlaanderen. Tijdens de late
6 Eigen nota’s bij Thoen (E.). Inleiding tot de historische geografie 2014-15 – Korte syllabus. Gent. Onuitgegeven
cursus. 2014 7Zie o.a. zijn werk: van Bavel (B.). Manors and markets: economy and society in the low countries, 500-1600,
Oxford, 2010 8 Sociale relaties tussen boeren onderling en tussen boeren en anderen niet betrokken in het productieproces
9 Thoen (E.). “‘Social agrosystems’ as an economic concept to explain regional differences. An essay taking the
former county of Flanders as an example (Middle Ages-19th. century)”, in: B. van Bavel en P. Hoppenbrouwers,
Landholding and land transfer in the North Sea Area (Late Middle Ages-19th century). p. 47-49
7
middeleeuwen werden de verschillen tussen beide regio’s steeds groter doordat ze elk hun eigen
evolutie ondergingen. In Binnen-Vlaanderen, ook wel Zandig Vlaanderen genoemd ontwikkelde er
zich een commerciële overlevingseconomie. De samenleving bestond uit enkele grote bedrijven en
een meerderheid van bedrijven kleiner dan vijf hectare die onderling samenwerkten waarbij het
overleven van de familie centraal stond. Intensieve landbouw en de aanwezigheid van proto-
industrie zoals de linnennijverheid moesten hiervoor zorgen. Tot aan het einde van het ancien
régime kende de samenleving in deze regio slechts weinig drastische veranderingen, de
overheersende trend was dat de bedrijven steeds kleiner en kleiner werden.10
Dit werk situeert zich binnen het sociaal agrosysteem van Kust-Vlaanderen, een gebied dat een heel
andere evolutie onderging. Dit agrosysteem omvat het Franse departement Nord-Pas-de-Calais, de
Vlaamse Noordzeekust en Zeeuws-Vlaanderen. De grens tussen Kust-Vlaanderen en Zandig
Vlaanderen bevindt zich gemiddeld ongeveer vijftien tot twintig kilometer landinwaarts vanaf de
Noordzeekust en de linkeroever van de Schelde. Van de 10e tot en met de 12e eeuw werden tijdens
de bedijkingsfase kolonisten aangetrokken naar de kustregio om zich daar te vestigen. Geringe
cijnzen en ruime vrijheden dienden als aantrekkingsfactoren. Intensieve akkerbouw in combinatie
met veeteelt en proto-industrie (turfwinning, visvangst, zoutnijverheid en wolnijverheid) hadden er
de bovenhand. Naast hun eigen bedrijfje gingen boeren aan het werk op de grotere boerderijen en
hielpen ze mee met het onderhoud van de dijken.11 Uit het beperkte bronnenmateriaal dat
voorhanden is blijkt dat tot in de 13e eeuw er veel overeenkomsten waren tussen Binnen-Vlaanderen
en Kust-Vlaanderen. De grond was voornamelijk in het bezit van peasants (kleine eigengeërfde
boeren) die elk een bedrijfje hadden met een oppervlakte van minder dan 5 ha, waarvan een
meerderheid minder dan 3 ha.12 Vanaf de 15e eeuw zijn de bronnen - en dan specifieker de
ommelopers van wateringen en de verhoofdingen (waarin het grondbezit per eigenaar werd
samengevat) - beter en talrijker bewaard waardoor er vanaf dan meer informatie over de
eigendomsstructuren beschikbaar is. Vanaf de 14e eeuw kende de kustsamenleving grote
veranderingen. De grootste structurele verandering hierbij is de enorme terugval van het aantal
eigenaars die minder dan 5 en minder dan 10 ha grond bezaten. Het aantal eigenaars met een
middelgroot- (10-25 ha) en groot grondbezit (25+ ha) nam daarentegen toe. De nieuwe
grootgrondbezitters waren voor een groot deel afkomstig uit de steden, lid van de adel of een
religieuze instelling. Dit waren dus personen en instellingen die niet in de kustvlakte zelf woonden,
10
Vanhaute (E.). “Rich agriculture and poor farmers: land, landlords and farmers in Flanders, 18th and 19th
centuries”, Rural history: economy, society, culture 12 (2001), p. 19-38 11
Vervaet (L.). Het domeinbeheer van het Brugse Sint-Janshospitaal, ca. 1275-1575, Universiteit Gent, 2015, p.
3 12
Soens (T.). De spade in de dijk? : waterbeheer en rurale samenleving in de Vlaamse kustvlakte (1280-1580),
Gent, Academia Press, 2009, p. 74-75
8
de absentee owners. Zij streefden voornamelijk winst op korte termijn na en hadden geen oog voor
een duurzaam beheer van hun gronden op lange termijn. 13 Deze eigendomsconcentratie was een
geleidelijk proces en het precieze begin- en eindpunt ervan vaststellen is niet mogelijk, maar volgens
Soens waren er enkele versnellingsmomenten door o.a de vele overstromingen rond 1400 en de
ellende die hiermee gepaard ging, en door slechte politieke en economische omstandigheden op het
einde van de 15e eeuw. Lokaal zijn er nog andere verklaringen te vinden voor de versnelde
eigendomsconcentratie, zoals het verdwijnen van proto-industriële activiteiten, voornamelijk binnen
de turfnijverheid.14 Gepaard met deze eigendomsconcentratie was er een bedrijfsconcentratie die
iets later op gang kwam. Dit wordt aangetoond door de vele verlaten hofstedes (hofwüstungen) die
onder meer werden bestudeerd door D. Tys voor de grafelijke domeinen rond Slijpe en
Mannekensvere15, door R. Boterberge voor Zuienkerke16, door M. Coornaert voor de wateringen
Eiensluis en Groot-Reigarsvliet17, door M.K.E. Gottschalk voor West-Zeeuws-Vlaanderen18 en door
T. Soens voor de watering van de Oude Yvene19. De gemiddelde oppervlakte van de
landbouwbedrijven steeg sterk. In plaats van de kleine eigengeërfde bedrijven waren er in de
kustvlakte meer en meer middelgrote en grote pachtbedrijven aanwezig. Vele van de lokale boeren
verloren de eigendomsrechten over hun lapje grond en werden pachters. Bij de pachtbedrijven stond
het overleven van het bedrijf centraal en hiervoor ging men commercieel en marktgericht te werk.
Bedrijven specialiseerden, er werd meer gefocust op veeteelt, wat zorgde voor een stijging van de
vleesconsumptie in de streek. Akkerbouw werd op een meer extensieve wijze bedreven, waarbij
input van kapitaal belangrijker was dan input van arbeid. De samenleving veranderde van een
commerciële overlevingseconomie in de 13e eeuw naar een commerciële bedrijfseconomie vanaf
ongeveer de 16e eeuw.20 Door deze transitie werd de kloof tussen rijk en arm binnen de
dorpsgemeenschappen op het platteland groter. De toegenomen ongelijkheid ging hand in hand met
een afname van de bevolking in de streek ten noorden van Brugge en de bevolkingsdichtheid lag er
een stuk lager dan in Zandig Vlaanderen.21
13
Soens (T.). “Explaining deficiencies of water management in the late medieval Flemish coastal plain, 13th-
16th centuries”, In: Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis (2006), p.42-43 14
Soens (T.). De spade in de dijk? p.79-83 15
Tys (D.). Een middeleeuws landschap als materiële cultuur: de interactie tussen macht en ruimte in het
kustgebied en de wording van een laatmiddeleeuws tot vroegmodern landschap. Kamerlingsambacht, 500-
1200/1600, (onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Vrije Universiteit Brussel) 7 dln. 2003, p.561-563 16
Boterberge (R.). Zuienkerke: geschiedenis van een polderdorp, (Zuienkerke, 1992) p. 281, 293-297 17
Cfr. infra 18
Gottschalk (M.K.E). Historische geografie van westelijk Zeeuws-Vlaanderen, II, Assen, 1957, p.253 19
Thoen (E.) en Soens (T.). ‘Van landschapsgeschiedenis naar ecologische geschiedenis. Waterbeheer in de
Vlaamse kustvlakte in de Late Middeleeuwen en het Ancien Régime’, Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis,
2001, p. 7 20
Eigen nota’s bij Thoen (E.). Inleiding tot de historische geografie 21
Vervaet (L.). Het domeinbeheer van het Brugse Sint-Janshospitaal, ca. 1275-1575, p.4
9
De studies met betrekking tot het sociaal agrosysteem van de kust focussen meestal op de periode
van de 14e tot en met de 16e eeuw, dit omdat in die periode de grootste structurele veranderingen
hebben plaatsgevonden. Over de 17e en de 18e eeuw is er tot nu toe veel minder literatuur
verschenen. In de kasselrij Veurne22 en in West-Zeeuws-Vlaanderen23 blijft de bedrijfsconcentratie
voortduren maar dit aan een veel trager tempo dan het geval was tussen 1400 en 1600. In 1750 was
in West-Zeeuws-Vlaanderen 88% van alle grond in handen van bedrijven die 30 ha of meer bezaten.
Van deze bedrijfsconcentratie waren vooral de middelgrote bedrijven tussen de 10 ha en de 30 ha
het slachtoffer. Hun landerijen werden overgenomen door de grote boeren.24
22
Zie het werk: Vandewalle (P.). De geschiedenis van de landbouw in de kasselrij Veurne (1550-1645). Veurne,
Gemeentekrediet, 1986 23
Zie het werk: Van Cruyningen (P.J.). Behoudend maar buigzaam. Boeren in West-Zeeuws-Vlaanderen, 1650-
1850, AAG Bijdragen, 40, Wageningen, 2000 24
Lambrecht (T.). “Agrarian Change, Labour Organization and Welfare Entitlements in the North-Sea Area, C.
1650-1800”, In: Comparative Perspectives, ed. Steven King and Anne Winter, 2013, Oxford, UK: Berghahn, p.
206
10
1.3 Ramskapelle, geografische afbakening en historisch
overzicht Nadat in het vorige hoofdstuk de algemene evolutie in de Vlaamse kustvlakte werd besproken, wordt
in dit hoofdstuk het onderzoeksgebied afgebakend. Hierbij wordt vertrokken van de huidige
geografische situatie. Naast de geografische afbakening worden ook kort de belangrijkste historische
evenementen van Ramskapelle en de omliggende regio vermeld.
1.3.1 Huidige Geografische Context Ramskapelle is een dorpje in het noordoosten van de provincie West-Vlaanderen ongeveer drie
kilometer landinwaarts van de Noordzeekust. Het is een deelgemeente van Knokke-Heist. In het
noorden grenst het aan de deelgemeente en badplaats Heist, in het oosten aan de deelgemeente en
het dorp Westkapelle. In het zuiden loopt de N376 samen met de gemeentegrens tussen
Ramskapelle en Oostkerke. In het westen vormen het Schipdonkkanaal en het Leopoldkanaal de
gemeentegrens. De oppervlakte van het grondgebied van Ramskapelle bedraagt in totaal
ca. 557 ha.25
Door onder meer de aanleg van het Schipdonkkanaal en het Leopoldkanaal in het midden van de 19e
eeuw, de uitbreiding van de achterhaven van Zeebrugge in de 20e eeuw en thans de aanleg van de
nieuwe autostrade A11 is het landschap drastisch veranderd. Dit biedt dan ook geen goed
vertrekpunt voor een historisch-geografische studie. Enkele studies hebben reeds aangetoond dat
het grondgebied van Ramskapelle rond 1835 in grote mate overeenkomt met het grondgebied van
de parochie Ramskapelle in de late middeleeuwen en de vroegmoderne tijd.26 De oude
parochiegrenzen werden dan ook gebruikt om het onderzoeksgebied af te bakenen. In noordelijke,
oostelijke en zuidelijke richting komen de huidige gemeentegrenzen min of meer overeen met de
oude parochiegrenzen. In westelijke richting is er het grootste verschil. In de jaren ’70 werd in
Zeebrugge de Pierre Vandammesluis aangelegd die toegang verschaft tot de achterhaven, waar het
oorspronkelijk landschap plaats moest maken voor de aanleg van enkele dokken en haventerreinen.
Ramskapelle verloor dan ook in 1976 het grondgebied dat zij ten westen van het Schipdonk- en
Leopoldkanaal bezat.27 Volgens de oude parochiegrenzen beschikte Ramskapelle over een
25
http://www.knokke-heist.be/pagina/oppervlakte-van-de-gemeente , laatst geraadpleegd op 12.05.15 26
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, lokale elites en ongelijkheid in het Vlaamse kustgebied, 14e-
16e eeuw. Case-study: Dudzele ambacht. Universiteit Gent, 2014, p. 12 27
De Kée (S.). De Haven Van Zeebrugge: Ontwikkeling En Link Met De Haven Van Oostende. Universiteit Gent,
Diss. Master, 2013, p.10
11
grondgebied van in totaal ongeveer 787 ha.28 Op de volgende kaarten zijn duidelijk de verschillende
fases te zien van de aanleg van onder meer de haven, wegen en kanalen.
28
Vrielinck (S.). De territoriale indeling van België (1795-1963) : bestuursgeografisch en statistisch repertorium
van de gemeenten en de supracommunale eenheden (administratief en gerechtelijk). Met de officiële uitslagen
van de volkstellingen, 3 dln. (Leuven, 2000), dl. 3, p.1749.
12
Figuur 1 Situering Ramskapelle 2000 (Bron: Topografische kaart NGI 1999, eigen bewerking)
Figuur 2 Situering Ramskapelle net voor WO I (Bron: Topografische kaart ICM 1913, eigen bewerking)
13
Figuur 3 Situering Ramskapelle 18e eeuw (Bron: Ferraris, eigen bewerking)
14
1.3.2 Historische context Ramskapelle Om het ontstaan van Ramskapelle en van de andere dorpen in de Brugse polders na te gaan is het
noodzakelijk kennis te hebben van de occupatiegeschiedenis van de Vlaamse kustvlakte. Vele werken
die dit thema behandelen maken hierbij gebruik van het Duinkerks transgressie- en regressiemodel,29
dat reeds aan het begin van de 20e eeuw werd ontworpen maar pas na WO II volledig werd
uitgewerkt aan de hand van onder meer de bodemkaart van België. Door nieuwe data uit
verschillende wetenschappelijke disciplines, waaronder de geologie en de archeologie, werden de
Duinkerketransgressies vanaf de jaren ’80 als voorbijgestreefd bestempeld, maar voor verschillende
historisch-geografische werken zou tot ver in de jaren ’90 op dit model gesteund worden. In de
plaats van de transgressies kwam het Relatieve Zeespiegelrijzing-model (RSZ) dat de verandering in
de snelheid van het stijgen van de zeespiegel centraal stelt en de nadruk legt op het belang van de
getijden en de getijdengeulen. De omgang van de mens met deze getijdengeulen was van cruciaal
belang voor het overleven in de kustvlakte. In dit nieuwe model impliceert de afwezigheid van
historische bronnen voor een bepaalde periode ook niet meer de afwezigheid van de mens in de
kuststreek.30
Met het Relatieve Zeespiegelrijzing-model gaat men ervan uit dat in de ca. 9e-10e eeuw het
schorrengebied nabij de kust gekoloniseerd werd en vanaf dan permanent bewoond. Hierbij werden
de kolonisten aangetrokken door de schaapsweiden, de hoog opgeslibde schorren die bij een
stormvloed niet meer overstroomden. Het gebied speelde een belangrijke rol in de Vlaamse
lakennijverheid door het houden van schapen voor hun wol. De stormvloeden van de 11e eeuw
bedreigden de regio maar de inwoners legden vluchtheuvels aan waardoor men in het gebied kon
blijven leven. In de 10e eeuw begon men reeds met het aanleggen van defensieve dijken, vanaf de
11e en 12e eeuw bouwde men offensieve dijken om zo land te winnen en het schorrengebied droog
te leggen. Hierin hadden de kerkelijke instellingen een belangrijke rol31. Naast de dijken werden ook
29
Zie onder meer Verhulst (A.). “Historische geografie van de Vlaamse kustvlakte tot omstreeks 1200”, in:
Bijdragen voor de geschiedenis der Nederlanden, 1959, XIV, 1-37; Verhulst (A.). Landschap en landbouw in
middeleeuws Vlaanderen, Brussel, 1995; Ameryckx (J.) en Verhulst (A.). Enkele historisch-geografische
problemen in verband met de oudste geschiedenis van de Vlaamse kustvlakte. Gent, Oostvlaams verbond van
de kringen voor geschiedenis, 1958 en Antrop (M.). Het landschap meervoudig bekeken. Kapellen:
DNB/Pelckmans, 1989. 30
Zie o.a. Tys (D.). De verwerping van het zgn. Duinkerketransgressiemodel en nieuwe inzichten in de vroegste
bedijking van de kustvlakte, in: Huys, E. et al. (Ed.) (2001). Polders en Wateringen: Studiedag georganiseerd te
Damme op 19 mei 2000 en Tys (D.). “De inrichting van een getijdenlandschap. De problematiek van de
vroegmiddeleeuwse nederzettingsstructuur en de aanwezigheid van terpen in de kustvlakte: het voorbeeld van
Leffinge”, in: Archeologie in Vlaanderen, 2002, VIII, 257-279 31
Het belang van de kloosters en abdijen in de kustvlakte moet gezien worden bij de herinpolderingen in de
laatste fase van de middeleeuwen. Bijv. na een stormvloed kwam geabandonneerd land vaak in handen van
een religieuze instelling die de herindijking financierde. (Soens (T.). “Van de Graafjansdijk tot de Grote
15
sluizen aangelegd om de aangelegde polders af te wateren. Een andere op het landschap ingrijpende
activiteit waren de grootschalige veenontginningen. Het veen werd gebruikt voor de zoutwinning en
als brandstof. Dit alles zorgde ervoor dat het bodemoppervlak lager kwam te liggen.32
Voor het ontstaan van Ramskapelle als onafhankelijke parochie zijn er verschillende verklaringen die
niet allemaal overeenkomen. Verhulst situeert de stichting van het naburige Dudzele als parochie
ergens aan het eind van de 10e eeuw, met een oudste attestatie rond ca. 1060. Dudzele was één van
de oudste parochies in de regio. Volgens Verhulst kregen de eerste van Dudzele afstammende
parochies het achtervoegsel –kerke mee, zoals Uitkerke en Oostkerke (allebei parochie in de 2e helft
van de 10e eeuw). Pas later zouden de nederzettingen met het achtervoegsel –kapelle gesticht
worden. Volgens de theorie van Verhulst kan Ramskapelle dus pas ten vroegste als parochie ontstaan
zijn in de 12e eeuw.33 Coornaert dateert de oudste attestatie van Ramskapelle in historische bronnen
rond het midden van de 13e eeuw. Er zijn enkele oudere vermeldingen maar hiermee moet volgens
hem voorzichtig worden omgesprongen. Coornaert en Gysseling gaan ervan uit dat de attestatie van
Ramskapelle uit 1138 toebehoort aan het dorp Ramskapelle nabij Nieuwpoort terwijl Dombrecht
ervan uitgaat dat deze attestatie toebehoort aan Ramskapelle nabij Dudzele. Dombrecht gaat er dan
ook van uit dat Ramskapelle zich afscheidde van haar moederparochie Dudzele voor 113834 terwijl
volgens Coornaert Ramskapelle zich afscheidde van Dudzele in de 1e helft van de 13e eeuw. Bij de
afscheiding werd de lokale kapel tot lokale parochiekerk verheven. Volgens Coornaert en Strubbe
was er ene Hendrik Raem, een poorter uit Brugge, die o.a. meewerkte aan landwinning te Moerkerke
en gronden bezat nabij de dorpskom en zo meewerkte aan de stichting van ‘Raemscapelle’.35
Gysseling heeft geen lemma gewijd aan Ramskapelle nabij Dudzele doordat de eerste attestatie er
volgens hem pas is na 1226 en dus niet in zijn werk is opgenomen, maar wel een lemma aan
Ramskapelle nabij Nieuwpoort, wat hij verklaart als ‘kapel van Habran’.36 Dus bij Ramskapelle,
deelgemeente van Knokke-Heist, is het ook waarschijnlijk dat het toponiem verwijst naar een
persoon.
Ramskapelle zelf is ontstaan op één van de zes vluchtheuvels die zich achter de evendijk bevinden.
De natuurlijke terp met een doorsnede van ongeveer 125 meter werd volgens Coornaert uitgebreid
Polderboer. Vijf mythes rond middeleeuwse polders en wateringen kritisch doorgelicht”, In: Rond de
Poldertorens. Kring voor Heemkunde en Geschiedenis Sint-Guthago: Oostkerke, 51(4),2009, p. 129-132) 32
Eigen nota’s bij Thoen (E.). Inleiding tot de historische geografie 33
Verhulst (A.). ”Kort overzicht van de geschiedenis van de Zwinstreek in de middeleeuwen”, In: Handelingen
Van Het Genootschap Voor Geschiedenis 137(2000) , p. 195-196 34
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, p. 13 35
Coornaert (M.). Westkapelle en Ramskapelle, met een studie over de Brugse Tegelrie. Tielt, 1981, p.387-388 36
http://bouwstoffen.kantl.be/tw/facsimile/?page=824, laatst geraadpleegd op 12.05.15
16
door de mens en na de bedijkingsfase als woonkern in gebruik genomen37. De hoogtelijnen op de
topografische kaart tonen deze verhoging ook aan38 en bij een bezoek aan het dorp valt het op dat
men lichtjes stijgt bij het naderen van het dorpscentrum.39 Ook andere dorpen in de regio zoals
Houtave, Vlissegem en Nieuwmunster zijn iets hoger gelegen dan het omliggende landschap.
Doorheen de tijd kwamen er zich meer boeren vestigen en ontwikkelde er zich een netwerk van
landweggetjes en verbindingswegen met de omliggende bewoningskernen. Naast het bewerken van
het land waren de belangrijkste economische activiteiten het bakken van stenen (dankzij een
geschikte bovengrond ten zuidwesten van het dorpscentrum) en hoogstwaarschijnlijk ook spinnen,
weven en strandvisserij. Coornaert schat dat er in de 15e eeuw ongeveer 275 personen woonachtig
waren te Ramskapelle.40 Voor de 16e eeuw schat Dombrecht dat er in Ramskapelle ongeveer 260
mensen woonden. Dit berekent hij door per huis 5 inwoners te rekenen. Het aantal van ca. 260
wordt ook bevestigd door een analyse van belastingrollen, meer bepaald met behulp van een
zettingrol van het Brugse Vrije uit dezelfde periode.41
Voor het Brugse Vrije is er een volkstelling bewaard gebleven uit het midden van de 18e eeuw, in
1748 werd die georganiseerd door de Franse bezetter voor het Graafschap Vlaanderen. De reden
hiervoor was dat de Fransen op zoek naar geld een belastinghervorming wilden doorvoeren. Ze
wilden een hoofdelijke belasting invoeren waarvoor men de bevolking in fiscale klassen moest
verdelen. Om dit te kunnen doen werd een volkstelling georganiseerd.42 Voor Ramskapelle verwerkte
J. De Smet deze telling en kwam hij aan een totaal van 286 inwoners.43 Zwaenepoel telde aan de
hand van dezelfde volkstelling 289 inwoners voor Ramskapelle.44 Bij de overgang van de
middeleeuwen naar de vroegmoderne tijd is het bevolkingsaantal lichtjes afgenomen, waarna het
slechts een zeer kleine toename kende om uiteindelijk in de 18e eeuw op een bevolkingscijfer uit te
komen dat slechts iets hoger lag dan in 1447.
37
Coornaert (M.). Bijdrage tot de historische geografie van de streek rondom Brugge. Gent: s.n., 1968, p. 4 38
Zie figuur 1 39
Hierbij wordt als centrum de locatie van de kerk aangeduid. 40
Coornaert (M.). Ramskapelle p.38-39, p. 41 41
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, p.63 42
Art (J.) et al. Hoe Schrijf Ik De Geschiedenis Van Mijn Gemeente? Deel 1 Nieuwste Tijden, Gent, Stichting Mens
en Kultuur, 1993, p. 122-123 43
De Smet (J.), “De bevolking van Ramskapelle in 1748”, in: Rond de Poldertorens, 8,1966, p. 125 44
Zwaenepoel (N.). Het Brugse Vrije Anno 1748: Socio-Demografische Analyse Van Een Rurale Samenleving
Medio Achttiende Eeuw. Universiteit Gent, Diss. lic. geschiedenis. p. 30
17
2 Bronnenmateriaal
In dit hoofdstuk worden de voor dit onderzoek geraadpleegde bronnen besproken, in de eerste
plaats waren dit de ommelopers die reeds eerder kort werden aangehaald. Daarnaast worden nog
enkele kaarten besproken die ook gebruikt werden.
2.1 Ommelopers De belangrijkste bronnen voor dit onderzoek waren de ommelopers. De ommelopers zijn historische
bronnen die werden opgesteld in opdracht van de wateringen, ook waterschappen of eveningen
genoemd. De functie van de waterschappen was het controleren van het waterbeheer binnen een
gebied in de kustvlakte. Over de ontstaansredenen en de ontstaansperiode van de wateringen in de
Zuidelijke Nederlanden is er weinig geweten. Verschillende historici hebben het ontstaan van de
wateringen proberen te dateren en baseerden zich hierbij voornamelijk op historisch-geografische
informatie. Onder meer Huys, Vandermaesen, Coornaert en Boterberge vermoeden dat er reeds
wateringen waren in de 12e eeuw maar een hard bewijs heeft men hiervoor tot nu toe nog niet
gevonden. Soens vindt het bestaan van de waterschappen voor 1200 in de Vlaamse kustvlakte
onwaarschijnlijk. Aan het einde van de hoge middeleeuwen of het begin van de late middeleeuwen
werden de wateringen een gedecentraliseerde publieke instelling die onafhankelijk van de gewone
lokale en regionale overheidsorganen functioneerde.45
Het grondgebied van de parochie Ramskapelle bevond zich volledig binnen de watering
Groot-Reigarsvliet. In de 11e eeuw begon men met het indijken van de schorren langs de oevers van
een kreek van het Oude Zwin. Die kreek heette Reigarsvliet. Aan de westelijke oever werden enkele
polders ingedijkt en uit dit samenwerkingsverband ontstond de watering van Groot-Reigarsvliet. De
oudste archiefbescheiden van de watering dateren uit 1279.46
De ommelopers zijn een premodern kadaster waarin voor een bepaald gebied alle percelen werden
opgelijst en hierbij werd bij elk perceel de eigenaar en de oppervlakte genoteerd en afhankelijk van
ommeloper tot ommeloper nog extra informatie over onder meer de vorige eigenaar, het landschap,
de bebouwing ... Dit was nodig zodat voor elke grondbezitter het geschot bepaald kon worden. Het
geschot was de belasting die grondbezitters moesten betalen en was afhankelijk van de totale
oppervlakte die een grondbezitter bezat en verschilde van watering tot watering. Met de
45
Soens (T.). De spade in de dijk, p. 17-19 46
Huys (E.) en Vandermaesen (M.). “Inventaris van het achief van de watering van Eiensluis en Groot-
Reigarsvliet”, In: Inventaris van het archief van de Zwinpolder en rechtsvoorgangers, Rijksarchief Brugge, 2000
p. 75
18
geschotgelden financierde men o.a. de aanleg en het onderhoud van de dijken, sluizen en
waterlopen om zo het waterbeheer in het gebied te optimaliseren. De veranderingen in de verdeling
van het grondbezit zorgden ervoor dat na enige tijd de ommeloper gedateerd was. Ofwel voerde
men dan aanpassingen door, door in de bestaande ommeloper wijzigingen aan te brengen, ofwel
besliste men om over te gaan tot de aanleg van een nieuwe ommeloper. Bij het opstellen van een
ommeloper werden alle percelen onderverdeeld in beginnen. Beginnen, onder meer ook nog
belopen en maten genoemd, waren gebieden die meestal afgebakend werden door
infrastructuurelementen zoals waterlopen, wegen,… .47
Bij dit onderzoek hebben we gebruikgemaakt van vier ommelopers die opgemaakt zijn in opdracht
van de watering Groot-Reigarsvliet en die in totaal een periode van meer dan 400 jaar overspannen.
In die periode van 400 jaar zijn er meer dan vier ommelopers opgesteld maar er zijn er slechts vier
overgebleven waarin het volledige grondgebied van Ramskapelle wordt opgelijst.
2.1.1 Ommeloper 1447 De oudste ommeloper die we hebben gebruikt werd uitgegeven in het jaar 1447.48 De ommeloper
bevindt zich in het OCMW-archief van Brugge en was een exemplaar in het bezit van het
Sint-Janshospitaal van Brugge. De ommeloper begint met twee inhoudstafels. In de eerste
inhoudstafel vindt men de verwijzing naar de start van elk begin. In de tweede inhoudstafel worden
alle pagina’s opgesomd die een perceel bevatten dat toebehoorde aan het Sint-Janshospitaal. Daarbij
wordt vermeld in welke parochie dat perceel lag. Daarna is er de aanhef die als volgt luidt:
“Dit is den omelooper vanden wateringhe van Reygheersvliete verhout ende ghemeten int jaer 1447
by Clement den Winckenaere, Simon Macharis ende Claeys Utervlietinghe ende Wulfaert f Claeys als
landmeters den 16e in pyetmaent”.
Van Simon Macharis is geweten dat hij in zijn leven naast landmeter ook actief geweest is als
sluismeester. Verschillende landmeters combineerden dit werk met een andere functie gerelateerd
aan de organisatie van de wateringen.49 Na de aanhef volgt de lijst van alle percelen begin per begin.
Bij elk perceel wordt altijd de eigenaar en de perceelgrootte vermeld. Bij sommige percelen heeft de
landmeter nog extra informatie toegevoegd zoals de ligging ten opzichte van het vorige perceel, de
vorm, of er bebouwing aanwezig was,… maar dit blijft altijd kort en bondig. Alle boerderijen worden
47
Voor uitgebreide informatie over de structuur van ommelopers zie onder meer: De Kraker (A.). “De Vlaamse en Zeeuwse
ommelopers in de 14de, 15de en 16de eeuw” in: Broncommentaren 4. Bronnen betreffende de registratie van onroerend
goed in de Middeleeuwen en Ancien Régime. Den Haag, 2001, p.178-181 en Coornaert (M.). “De ommeloper, het
middeleeuwse kadasterboek”, Rond de Poldertorens 4/1 (1962), pp. 15-26
48 OAB, St-Janshospitaal, A8
49 Soens (T.). De spade in de dijk,, p. 55
19
aangeduid met de term hoofsteede waarbij enkel de naam van de bewoner wordt vermeld. Bij de
opsomming van de percelen heeft men de percelen van het Sint-Janshospitaal aangeduid met een
symbool in de marge en hierbij genoteerd in welke parochie elk perceel zich bevindt. Bij het
verwerken van de percelen te Ramskapelle zijn er duidelijk minimum twee verschillende
handschriften te onderscheiden. Er zijn dus ook minimum twee verschillende landmeters die het
grondgebied hebben opgemeten. Beide landmeters gebruikten bij het neerschrijven van de namen
vaak afkortingen en gebruikten niet dezelfde schrijfwijze voor eenzelfde persoon, waardoor nadien
met logisch beredeneren de verschillende schrijfwijzen aan één en dezelfde persoon gelinkt moesten
worden.
Voor de ommeloper uit 1447 werd voornamelijk het werk van Coornaert gebruikt om te weten welke
beginnen binnen het grondgebied van Ramskapelle lagen. Zonder andere hulpmiddelen dan de
ommeloper zelf is het door de beperkte geografische informatie haast onmogelijk om alle beginnen
te lokaliseren.50 Voor de ommelopers vanaf de 16e eeuw werden naast het werk van Coornaert
onder meer de Popp-kaart en de kaart van Drubbele51 als hulpmiddel gebruikt, omdat op de eerste
kaart de beginnen staan aangeduid alsook de hoeves, waterlopen en wegen, op de tweede kaart
staat dezelfde info maar met de toponiemen erbij. Vanaf de 16e eeuw wordt in de ommelopers zelf
ook bovenaan elke pagina vermeld in welke parochie men zich bevindt en wordt de overgang van de
ene parochie naar de andere parochie tussen twee percelen aangeduid.
2.1.2 Ommeloper 1576 De tweede ommeloper stamt uit 157652, dus net aan het begin van de tachtigjarige oorlog. De
ommeloper wordt, net zoals de daaropvolgende ommelopers, bewaard in het rijksarchief van Brugge
en is onderdeel van het archief van de watering zelf. De aanhef luidt als volgt:
“Ommelooper van der wateringhe van Groot Reygaersvliet nieuwe vermeten van sticke te sticke ende
oock nieuwe verhooft by Gillis van Zwevezele, geswooren landtmeter van den lande vanden vrijen ten
versoucke by accorde ende overeendraghen van de gheneraele ghemeene landen vande voornoemde
wateringhe ende was beghonnen naer Paeschen 1567 ende vulhent int jaer vijftienhondert”.
Gillis van Zwevezele was een belangrijk figuur binnen de wateringen ten noorden van Brugge. Hij was
aangesteld als ontvanger bij meer dan vijf wateringen en daarnaast stelde hij als landmeter
verschillende ommelopers op.53 In 1567 startte hij met het opmeten van alle percelen binnen
50
Coornaert (M.). Ramskapelle, p. 86 51
RAB, Verzameling kaarten en plannen, nr. 1062, een kaart van de streek ten noorden van Brugge getekend
aan het begin van de 18e eeuw
52 RAB, Watering Eiensluis en Reigarsvliet, nr. 298-299
53 Soens (T.). De spade in de dijk, p. 55
20
Groot-Reigarsvliet. In 1576 was hij klaar met deze taak. De ommeloper geeft voor Ramskapelle
hoogstwaarschijnlijk de situatie weer in het jaar 1575.54 Na de aanhef volgt opnieuw de lijst van alle
percelen begin per begin, maar de indeling van de beginnen is nu anders dan in 1447. In de aanhef
wijst nieuwe vermeten van sticke te sticke ende nieuwe verhooft hierop. Niet alleen in
Groot-Reigarsvliet wijzigde de indeling van de beginnen binnen de watering, ook in andere
wateringen was dit in de periode tussen ca. 1450 en 1550 het geval.55 Waarom dit in dezelfde
periode op vele plaatsen wijzigde is nog niet exact geweten, maar de wijzigingen in de
eigendomsverhoudingen hebben hier zeer waarschijnlijk mee te maken.
De ommeloper van 1567 bevat veel meer informatie dan zijn voorloper uit 1447 en is goed bewaard.
Bij de ommeloper van 1447 kwamen per bladzijde elf tot twaalf percelen aan bod, vanaf 1567 komen
er door de uitgebreide perceelsbeschrijvingen nog slechts vier percelen aan bod per bladzijde. Als
voorbeeld volgt hierna de beschrijving van een perceel:
Jacop de Witte bij coope over Olivier Crober, comende van Jacop f Luuck van Dudzelle, ende librii Jans
vanden Voede ande noorthende daaran een viercant bilcksken van vier strynghen zuidt ende noordt,
streckende metten oosthende als vooren ende metten westende an Laureins Tandt Landt, Prooslandt,
3 G. 2 L. 92r.56
De eerste naam, Jacop de Witte, is de huidige eigenaar die in dit geval het perceel heeft gekocht van
Olivier Crober, de vorige eigenaar, wat aangeduid wordt door de term over. Andere manieren van
bezitsoverdracht zijn o.a: bij deele, bij erfenisse en causa uxoris (vanwege zijn echtgenote). De
landmeter beschrijft het perceel gezien vanaf het perceel dat toebehoort aan de kinderen van Jans
vanden Voede. Viercant wijst hier op de vorm van het perceel. De vorm kon op een uitgebreide
manier beschreven worden met o.a. een vermelding van het aantal hoeken, langwerpig of niet en
met eventuele speciale uitstulpingen. Een bilcksken is een kleine omheinde weide57, hiermee wordt
de aard van het perceel meegegeven, andere vaak terugkomende mogelijkheden zijn onder meer
hoygars, garslant,… . Wat ook vaak terugkomt - net zoals in dit voorbeeld - is strynghen. Over de
betekenis hiervan is er geen eenvormigheid en is er nog meer onderzoek nodig. Coornaert beweert
dat dit een stuk geploegd land is58, wat eerder weinig waarschijnlijk is aangezien een stuk land maar
op enkele ogenblikken gedurende het jaar werd geploegd. Volgens Vanslembrouck moet dit ruimer
gezien worden en zijn stringen langwerpige stroken land omgeven door een gracht die in verband
54
Coornaert (M.). Ramskapelle, p. 86 55
Zie ook: Lamon (R.). Landschap en eigendomsverhoudingen in de Oude Groedsche Polder van de vijftiende tot
de zeventiende eeuw. Universiteit Gent, Diss. 2e licentie geschiedenis, p.16
56 RAB, archief van de watering van Eiesluis en Groot-Reigarsvliet, nr. 299, f° 558 vo
57 INL GTB
58 Coornaert (M.). “De ommeloper, het middeleeuwse kadasterboek”, p.24
21
gebracht moeten worden met de afwatering bij de akkerbouw en de veenontginning.59 Met behulp
van de vier windrichtingen wordt aangeduid aan welke andere percelen het beschreven perceel
grenst. Prooslandt wijst onder welk rechtsgebied het perceel viel (in dit geval onder dat van St.
Donaas in Brugge). Naast het Proosse was er ook nog land onder jurisdictie van het Kannunikse dat
ook toebehoorde aan St.Donaas van Brugge.60 Als er bewoning op een perceel staat geeft van
Zwevezele ook meer informatie dan zijn voorgangers uit 1447. Hij maakt een onderscheid tussen een
hofstede, hofstedeken en huuseken en vermeldt ook de naam van de hoeves en de mogelijke
aanwezigheid van een boomgaard of omwalling.
2.1.3 Ommeloper 1654 Bij het op zoek gaan naar een ommeloper voor de 17e eeuw werd er aan de hand van de
beschrijvingen vermeld in de inventaris toebehorend aan het archief van Eiensluis en Reigarsvliet
van uitgegaan dat er geen enkele ommeloper bewaard was gebleven die de ganse parochie
Ramskapelle omvat. Ook andere verzamelingen werden doorgenomen maar dit leverde evenmin een
positief resultaat op. In eerste instantie werd ervoor gekozen om dan enkel de 15e, 16e en 18e eeuw
met elkaar te vergelijken, maar de ommeloper die in de inventaris gedateerd werd met 1e helft 18e
eeuw tot 176761 bleek na het bekijken ervan een ommeloper ghecolloceert 62 door Andreas vande
Voorde tussen 1654 en 1656. Deze ommeloper wisselde in de daaropvolgende 150 jaar verschillende
malen van eigenaar en de informatie die erin staat werd dan ook regelmatig aangevuld en gewijzigd.
Doordat de aanvullingen doorheen de ommeloper niet op een consequente manier zijn gebeurd
bleek algauw dat een studie van de situatie in de 18e eeuw aan de hand van deze ommeloper
onmogelijk was, maar dat het wel mogelijk was hiermee de situatie tijdens de 17e eeuw in kaart te
brengen. Bij een groot deel van de percelen is de omschrijving identiek aan de informatie die Gillis
van Zwevezele genoteerd heeft - op de eigenaars na - en wordt ook dezelfde stijl gehanteerd. Bij de
percelen is het wel zo dat niet alleen de huidige en vorige eigenaar worden vermeld maar ook nog
andere vorige eigenaars. Soms wordt de datum van de bezitsoverdracht genoteerd, maar dit is dan in
de meeste gevallen enkel bij de laatste transactie. De meeste percelen zijn opnieuw opgemeten, als
de nieuwe meting overeenkwam met de oude opmeting schreef men per mate accordeert, maar
59
Vanslembrouck (N.). “Verdronken middeleeuwse landschappen reconstrueren: een utopie? Een
methodologische bijdrage toegepast op een deel van westelijk Zeeuws-Vlaanderen.” In: TIJDSCHRIFT VOOR
WATERSTAATSGESCHIEDENIS 14.2 (2005), p. 72 60
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, p. 15 61
RAB, Watering Eiensluis en Reigarsvliet, nr. 667-674, en Huys (E.) en Vandermaesen (M.). “Inventaris van het
achief van de watering van Eiensluis en Groot-Reigarsvliet”, In: Inventaris van het archief van de Zwinpolder en
rechtsvoorgangers, Rijksarchief Brugge, 2000, p. 33-132 62
Samengesteld (INL GTB)
22
meestal verschilde die waarde licht ten opzichte van de oude waarde en werd er per mate xxx63
genoteerd. Het grootste probleem met deze ommeloper is dat er enkele pagina’s zijn uitgescheurd
waardoor de informatie voor enkele hectare grond verloren is gegaan.64
2.1.4 Ommeloper 1788 De ommeloper van 1788 is geen ommeloper van de watering Groot-Reigarsvliet, maar eerder een
landboek van de parochie Ramskapelle. In het boek zijn enkel de beginnen opgenomen die
samenvallen met het grondgebied van de parochie. Deze ommeloper geeft de situatie weer net voor
het eind van het ancien régime.
In de aanhef kan men lezen dat de ommeloper tussen 1777 en 1788 is opgesteld door de gezworen
landmeter van het Brugse Vrije J. Maelstaf die op datzelfde moment ook actief was als ontvanger
van de watering Groot-Reigarsvliet. Maelstaf bewaarde zelf het bestudeerde exemplaar van het
landboek maar in juni 1795 werd dit ghelicht uit zijn handen en kwam het in het bezit van de
parochie Ramskapelle zelf, waardoor het nu in bewaring is in het RAB in het archief van de gemeente
Ramskapelle (Knokke-Heist). Naast alle eigenaars heeft Maelstaf per perceel in de linkermarge ook
de gebruiker van dat perceel genoteerd. Een nieuw element bij deze ommeloper is dat alle percelen
genummerd zijn. Bij elk begin start de nummering telkens opnieuw vanaf 1. De meeste landboeken
en ommelopers opgesteld in de 18e eeuw waren vergezeld van één of meerdere kaarten waarop alle
percelen vermeld staan. Voor deze ommeloper zal dit hoogstwaarschijnlijk ook het geval geweest zijn
maar doorheen de tijd zullen de kaart en het boek van elkaar gescheiden zijn. Een kaart die bij de
ommeloper hoort werd niet teruggevonden.
2.2 Verwerking van de informatie uit de ommeloper Bij het verwerken van de ommelopers werd ervoor gekozen dit te doen met behulp van Microsoft
Excel. Per ommeloper werd zo een database aangemaakt. De verschillende databases hebben
dezelfde basisstructuur, waarbij voor elk perceel de eigenaar, perceelgrootte en informatie over de
aanwezigheid van bebouwing werden ingevoerd, met een verwijzing naar de bladzijde in de
ommeloper, om het opzoekwerk in de ommeloper te vergemakkelijken. Voor de ommelopers van
1567, 1654 en 1777 werd de database uitgebreid zodat de extra informatie uit de
perceelsomschrijving op een efficiënte wijze kon geanalyseerd worden. De database die toebehoort
63
Waarbij xxx staat voor de nieuwe waarde uitgedrukt in roeden neergeschreven in Arabische cijfers en niet in
Romeinse cijfers. 64
Door de uitgescheurde pagina’s is er vermoedelijk informatie over ca. 15 ha verloren gegaan. In het slechtste
geval - bij een verlies van ongeveer 25 ha - komt dit overeen met 3% (berekend op basis van de gemiddelde
totale oppervlakte in de andere ommelopers) van de totale oppervlakte die niet onderzocht kon worden.
23
aan de ommeloper van 1777 is het meest uitgebreid omdat er daar ook velden zijn toegevoegd met
informatie over de gebruikers van de percelen.65
65
Zie ook bijlage 3
24
2.3 Cartografische bronnen Als hulp bij het verwerken van de ommelopers werd er gebruikgemaakt van cartografisch materiaal.
Hierna volgt een korte bespreking van de kaarten die tijdens deze studie het meest geraadpleegd
werden en een klein overzicht van het kaartmateriaal in verband met Ramskapelle dat aanwezig is in
de archieven.
De verzameling ‘Kaarten en plannen’ van het RAB bevat iets meer dan tien kaarten waarop de
volledige watering Groot-Reigarsvliet staat afgebeeld, dit vaak in combinatie met de ten westen
gelegen watering Eiensluis. Het grootste deel van deze kaarten dateert uit de late 18e eeuw en de
1e helft van de 19e eeuw. Ze vertonen onderling grote gelijkenissen. De oudste kaarten die werden
teruggevonden zijn uit de 1e helft van de 17e eeuw.
Gebiedsdekkende kaarten die tot op het perceelsniveau gaan zijn niet teruggevonden, noch voor de
watering Groot-Reigarsvliet, noch voor de parochie Ramskapelle, maar die zijn er zeer waarschijnlijk
wel geweest, zie bijv. de nummering in de ommeloper van 1788. In het RAB bevatten de archieven
kaarten Mestdagh en watering Reygarsvliet wel verschillende detailkaarten waarop enkele percelen
zijn afgebeeld. Dit gaat dan vaak over een klein gebied waarbij de percelen rond een hoeve worden
afgebeeld of de ligging van alle percelen van éénzelfde eigenaar. In het OAB bevatten de
verzameling van het Sint-Janshospitaal en de verzameling ‘kaarten en plans’ ook enkele gelijkaardige
kaarten.66
2.3.1 De Popp-Kaart Voor de verwerking van de ommelopers was de Popp-kaart van Ramskapelle een grote hulp.67 Nadat
hij als controleur van het kadaster te Brugge gewerkt had ging Popp vanaf ca. 1837 aan de slag als
drukker en uitgever. De kaart van Ramskapelle heeft hij uitgegeven op schaal 1/5 000 en deze is net
zoals zijn andere kaarten nauwkeurig tot op het perceel.68 De kaart is niet gedateerd maar op de
kaart is te zien dat het Schipdonkkanaal en het Leopoldkanaal nog niet zijn aangelegd maar dat het
plan hiervoor wel al is getekend. De kaart is dus waarschijnlijk getekend aan het einde van de 1e helft
van de 19e eeuw. Bij het opbouwen van het kadaster voor de streek ten noorden van Brugge is men
vertrokken van de reeds bestaande indeling in beginnen die er reeds was door de wateringen. Op de
kaart zijn dan ook de beginnen aangeduid met nummer en grens die overeenkomen met de indeling
die in gebruik genomen werd in de 16e eeuw. Ook alle percelen zijn genummerd. Aan de hand van
66
Zie bijv. OAB, Sint-Janshospitaal, A20, kaartenboek 1769 67
Sinds kort zijn de kaart van Ramskapelle en de andere Popp-kaarten online in hoge resolutie beschikbaar via
de Koninklijke Bibliotheek van België, voor Ramskapelle zie: http://uurl.kbr.be/1040282, laatst geraadpleegd op
02.06.2015 68
Thoen (E.). Geschiedenis van de lokale en regionale cartografie in Vlaanderen vanaf de middeleeuwen tot
vandaag. Nota’s bij de cursus ‘Historische Cartografie’. Gent. Onuitgegeven cursus. 2014, p. 56
25
enkele controles is gebleken dat die nummering niet overeenkomt met de nummering gehanteerd in
de ommeloper van 1788 en dus ook niet bruikbaar is.
2.3.2 De Heraldische kaart van het Brugse Vrije De Heraldische kaart van het Brugse Vrije, door Pieter Pourbus, afgewerkt in 1571 en waarvan een
kopie door Pieter Claeissens uit ca. 1600 beter bewaard is gebleven, geeft een goede indicatie van de
situatie van onder meer de bebouwing en de molens een tiental jaar voor de situatie beschreven in
de ommeloper uit de 16e eeuw. Toch moet hiermee opgepast worden omdat Pourbus een schilder
was en geen cartograaf. Niettemin kon deze kaart ook hulp bieden bij het koppelen van de gegevens
uit de ommeloper aan de toenmalige realiteit. Het gebied ten noordoosten is het gedeelte waar er
de minste fouten op aan te merken zijn, dit waarschijnlijk doordat Pourbus hier verschillende andere
kaarten heeft kunnen gebruiken. De Smet vermoedt dat Pourbus zelf in 1562 Lissewege en Dudzele
heeft bezocht. Of hij ook Ramskapelle heeft bezocht is niet geweten.69
2.3.3 Ferraris In de loop van de 2e helft van de 18e eeuw kreeg de generaal en graaf Joseph-Jean-François de
Ferraris de opdracht om een topografische kaart van de Oostenrijkse Nederlanden te maken die
gebruikt kon worden door het Oostenrijks leger. Hij leverde de definitieve kaarten af tussen 1777 en
1780. De kaarten hebben een schaal van 1/11 520 en waren de eerste gebiedsdekkende
topografische kaarten van België die voor historisch-geografisch onderzoek veel nuttige informatie
bevatten. De wegen, waterlopen, bebouwing en het bodemgebruik zijn erop aangeduid. Alhoewel de
kaart hier en daar een foutje bevat geeft hij een goede indicatie van het landschap aan het eind van
de 18e eeuw.70
De Ferrariskaart werd gebruikt als controle bij de afbakening van het onderzoeksgebied. Met de
nummers aangebracht op de Ferrariskaart kunnen de parochiegrenzen uit de 18e eeuw tot op een
bepaalde hoogte worden gereconstrueerd. Ten opzichte van deze parochiegrenzen werden de
locaties van de hoeves gelegen op het grondgebied van Ramskapelle bekeken. Hieruit bleek dat het
aantal hoeves gelegen op of in de directe nabijheid van de parochiegrenzen beperkt was. Dit was een
belangrijke controle: indien hoeves op de parochiegrenzen gelegen waren zou theoretisch gezien de
helft van de gronden toebehorend aan dergelijke hoeves in een andere parochie gelegen zijn (als
men ervan uitgaat dat rond elke hoeve de grond in een cirkel verspreid ligt). Daardoor zou er een
sterk vertekend beeld van de eigendomsverhoudingen ontstaan. Bij dit onderzoek is er nog steeds
69
Voor meer info zie: De Smet (A.). A Note On the Cartographic Work of Pierre Pourbus, Painter of Bruges. 1947 70
Thoen (E.). Geschiedenis van de lokale en regionale cartografie in Vlaanderen vanaf de middeleeuwen tot
vandaag. Nota’s bij de cursus ‘Historische Cartografie’. Gent. Onuitgegeven cursus, 2014, p.15-17
26
rekening mee gehouden dat door de kleine testregio er een relatieve oververtegenwoordiging zal zijn
van het aantal kleine eigenaars of pachters, doordat het waarschijnlijk is dat de grootgrondbezitters,
stedelijke instellingen en grote pachters ook grond hadden in de omliggende parochies.
27
3 Resultaten gegevens ommelopers In de volgende hoofdstukken volgt een bespreking van alle verwerkte informatie uit de ommelopers.
Hierbij wordt gestart met een bespreking van de totale oppervlakte per ommeloper en de evolutie
van de percelering over de vier ommelopers heen.
Tabel 2 Oppervlakte en perceelstructuren 1447-1788
Ommeloper Aantal percelen Gemiddelde
oppervlakte perceel
(ha)
Totale oppervlakte
(ha)
1447 1383 0,56 772,9
1567 997 0,75 752,2
1654 967 0,77 742,7
1788 1035 0,75 780,6
3.1 De totale oppervlakte In tabel 2 kan men zien dat er wel wat verschil is in oppervlakte tussen de vier ommelopers. Het
grootste verschil (tussen de ommeloper uit 1654 en de ommeloper uit 1788) bedraagt net geen 40
ha. Dit is grotendeels te verklaren doordat er enkele pagina’s uit de ommeloper van 1654 zijn
gescheurd. Het verschil van 28 ha tussen de ommelopers van 1567 en 1788 kan verschillende
oorzaken hebben, onder meer de manier van opmeting door de landmeters. Voor de vier
ommelopers is de gemiddelde opgemeten oppervlakte 762,1 ha. Ten opzichte van dit gemiddelde is
er procentueel gezien met de ommeloper uit 1654 slechts een verschil van 2,6% wat al bij al beperkt
kan genoemd worden.
3.2 De perceelgroottes Voor Ramskapelle bevat de ommeloper uit 1447 een totaal van 1 383 percelen. Gemiddeld had elk
perceel een oppervlakte van 0,83 ha. De mediaan bedraagt slechts 0,23 ha. De gemiddelde
oppervlakte is dus bijna 4 keer zo groot als de mediaan wat er op wijst dat de meeste percelen zeer
klein waren en er slechts enkele percelen waren die vele malen groter dan de mediaan en het
gemiddelde waren. Die (relatief) grote percelen waren meestal de percelen waarop een hofstede
gelegen was. Van de 15 grootste percelen waren er 10 waarop een hofstede gelegen was. Het
grootste perceel had een oppervlakte van net geen 40 gemeten wat overeenkomt met 17,8 ha,
waarop een hofstede met walgracht stond.71 In de ommeloper werd als eigenaar De Stek van Brugge
vermeld. Aan de hand van het werk van Coornaert hebben we gevonden dat op dit perceel een
steenbakkerij de teghelrie stond die vooral in de 14e eeuw actief was maar in het begin van de
71
OAB, A8, f° 334 vo
28
15e eeuw in onbruik raakte. Het perceel was in handen van de stad Brugge en werd verpacht, en eind
15e eeuw werd dit verkocht. Het kleinste perceel was slechts 2 roeden groot wat overeenkomt met
een oppervlakte van 30 m².
In de 16e eeuw merken we een sterke daling van het aantal percelen. Er bleven nog 997 percelen
over, wat overeenkomt met een daling van 386 percelen ofwel 27,9%. De gemiddelde perceelgrootte
in 1567 is dan ook gestegen naar 0,75 ha. Ten opzichte van 1447 komt dit overeen met een absolute
stijging van 0,19 ha en een relatieve toename van 34%. De mediaan bedraagt 0,45 ha, wat dus
overeenkomt met een stijging van 0,22 ha ten opzichte van de mediaan uit 1447. De mediaan en het
gemiddelde zijn in absolute waarden dus ongeveer evenveel gestegen. Het grootste deel van de
percelen blijft dus kleiner dan het gemiddelde, maar het verschil tussen het grootste en het kleinste
perceel is minder groot dan in 1447. Het grootste perceel is - met 13,0 ha - iets kleiner geworden. Het
kleinste perceel heeft een oppervlakte van 6 roeden ofwel 90 m². Wat opvalt is dat er op de grootste
percelen veel minder hofstedes voorkomen. Van de 15 grootste percelen zijn er slechts nog 2 waar
een hofstede op staat. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat een perceel met een hofstede werd
opgesplitst in een perceel met de hofstede en een perceel met het omliggende land zodat dit apart
verpacht kon worden.
In de 17e eeuw is er weinig tot niks veranderd aan de perceelstructuren. De ommeloper telt 967
percelen voor de parochie Ramskapelle. De gemiddelde oppervlakte van een perceel bedraagt
0,77 ha wat op een minieme stijging wijst, maar men kan stellen dat het gemiddelde eigenlijk
hetzelfde is gebleven. Door de ontbrekende bladzijden is de totale onderzochte oppervlakte iets
kleiner en dus ook het aantal percelen, maar het is weinig waarschijnlijk dat met de verloren gegane
hectares het gemiddelde sterk zou verschillen. De mediaan is - met 0,45 ha - dan ook gelijk
gebleven. Het kleinste perceel is hier opnieuw 6 roeden groot. Het grootste perceel is weer een stuk
kleiner geworden en is nu nog 9,1 ha groot. Van de 15 grootste percelen zijn er nu 3 waarop een
hofstede staat.
In 1788 is er opnieuw weinig tot niks veranderd aan de perceelstructuren. In totaal werden 1035
percelen geteld. Net zoals in 1567 bedraagt de gemiddelde perceelgrootte 0,75 ha en de mediaan
0,45 ha. Net zoals in de twee vorige ommelopers heeft het kleinste perceel een oppervlakte van 6
roeden. Het grootste perceel is opnieuw kleiner geworden dan voordien maar de afname is nu
eerder beperkt. Het grootste perceel heeft nog een oppervlakte van 8,6 ha. Van de 15 grootste
percelen zijn er opnieuw 3 waarop een hofstede staat.
29
3.2.1 Samenvatting perceelstructuren Voor de totale periode valt duidelijk de grote verandering op tussen de cijfers uit de 15e eeuw en de
16e eeuw. Het aantal percelen verminderde sterk en daartegenover stond een sterke stijging van de
gemiddelde perceelgrootte. Uit ander onderzoek is reeds gebleken dat dezelfde evolutie zich
voordeed in de kustvlakte.72 Paradoxaal hierbij is de sterke afname van het grootste opgemeten
perceel en een veel kleiner verschil tussen het grootste en kleinste perceel. In 1447 was de
oppervlakte van het grootste perceel nog 17,8 ha terwijl in 1788 het grootste perceel slechts 8,6 ha
groot was, dit is dus ongeveer de helft kleiner. De oppervlakte van het kleinste perceel steeg van
30 m² naar 90 m². Met het berekenen van de standaardafwijking wordt ook bevestigd dat doorheen
de tijd de perceelgroottes minder en minder van elkaar verschilden. In 1447 bedroeg de
standaardafwijking nog 1,05 ha in 1788 was dit slechts 0,97 ha.
72
Zie bijv. Dombrecht (K). Plattelandsgemeenschappen, p.86
30
4 De eigendomsverhoudingen
De bezitsverhoudingen hebben we op verschillende manieren geanalyseerd en hierbij hebben we
rekening gehouden met verschillende aspecten. Eerst wordt een algemeen overzicht gegeven.
Daarna wordt per ommeloper in detail nagegaan hoe het bezit was verdeeld onder de eigenaars.
Tabel 3 Algemeen overzicht aantal eigenaars 1447-1788
Ommeloper Aantal eigenaars Gemiddelde oppervlakte
per eigenaar (ha)
Aantal eigenaars
per 100 ha
1447 514 1,50 66,5
1567 176 4,27 23,4
1654 264 2,81 35,5
1788 198 3,94 25,4
Tabel 3 toont duidelijk de bezitsconcentratie aan die in Ramskapelle tussen 1447 en 1567 heeft
plaatsgevonden. In 1447 waren er nog 514 verschillende eigenaars. Dit aantal was in 1567
afgenomen met meer dan de helft, namelijk 65,7%, terwijl de gemiddelde oppervlakte die een
eigenaar in bezit had meer dan verdubbelde. In 1654 was er opnieuw een toename van het aantal
eigenaars en nam logischerwijs de gemiddelde oppervlakte per eigenaar af. De
eigendomsverhoudingen in 1788 waren in grote mate vergelijkbaar met de situatie in de 16e eeuw.
De gemiddelde oppervlakte lag iets lager maar benaderde de situatie in de 16e eeuw. Zoals reeds
aangetoond ging er met de eigendomsconcentratie tussen 1447 en 1567-77 ook een
perceelsconcentratie gepaard. Na 1567 waren er nog kleine veranderingen bij de
eigendomsverhoudingen, maar deze vonden grotendeels plaats binnen dezelfde perceelstructuren.
Dit werd ook opgemerkt bij het verwerken van de ommelopers: wanneer een perceel werd gesplitst
bleef de oude perceelsbeschrijving behouden maar werd er genoteerd welke eigenaar welk deel van
het oorspronkelijke perceel kreeg.
Om de toestand per ommeloper en de veranderingen doorheen de tijd beter te kunnen analyseren
en vergelijken met andere studies, hebben we de eigenaars onderverdeeld in klassen volgens de
grootte van hun bezit. Hierbij werd de meest courante indeling overgenomen die onder meer door
Vandewalle en Soens wordt gebruikt. Deze indeling is opgesteld door Vandewalle op basis van de
medianen bij onderzoek naar de bedrijfsgroottes in de kasselrij Veurne73. Eerst bespreken we enkel
de resultaten van de vier ommelopers om zo de evolutie binnen de tijd voor de parochie
73
Voor de volledige motivering van de indeling zie Vandewalle (P.). De geschiedenis van de landbouw in de
Kasselrij Veurne, 1550-1645, p.86-88
31
Ramskapelle te kunnen reconstrueren, daarna volgen enkele paragrafen waarin we aan de hand van
secundaire literatuur de situatie met andere onderzoeken confronteren, om zo de resultaten op
chronologische en geografische basis met elkaar te kunnen vergelijken.
4.1 Eigendomsverhoudingen binnen Ramskapelle Door het gebruik van deze indeling op grootte wordt duidelijk dat in 1447 in Ramskapelle de kleine
eigenaars dominant zijn, zowel in absolute als relatieve aantallen. In aantal vertegenwoordigen zij
98% van alle eigenaars. Het eigendom van eigenaars met minder dan 10 ha in bezit neemt in totaal
82,1% van de totale oppervlakte in beslag. Grondbezitters die meer dan 25 ha in bezit hebben en dus
grootgrondbezitters genoemd kunnen worden zijn er zelfs niet. Catelijn de weduwe van Jac Allaert
heeft met een totaal van 20,3 ha het meeste grond in bezit.
Tabel 4 Eigendomsverhoudingen 1447 volgens omvang grondbezit
Ommeloper 1447
Grootte bezit (ha) Absoluut aantal
eigenaars
Relatief aantal
eigenaars
Absolute
oppervlakte
totaal (ha)
Relatieve
oppervlakte
totaal
0-5 473 92,0% 435,3 56,3%
5-10 31 6,0% 199,5 25,8%
10-25 10 1,9% 138,1 17,9%
25+ 0 0,0% 0,0 0,0%
Totaal 514 100,0% 772,9 100,0%
Ten opzichte van 1447 is er in 1567 veel gewijzigd. Zoals reeds eerder vermeld heeft er zich een
sterke daling van het aantal eigenaars voorgedaan maar wat ook opvalt is dat de eigenaars met een
totale oppervlakte tussen 0 en 5 ha in aantal nog steeds dominant zijn, maar dat de oppervlakte die
zij inpalmen gehalveerd is. De groep van 5 tot 10 ha kende ook een daling in aantal en oppervlakte
maar niet zo drastisch als de eerste groep. Bij de middelgrote groep van 10 tot 25 ha zijn er 3
eigenaars bijgekomen, wat zorgde voor een stijging in totale oppervlakte van 60,9% . Waar er in
1447 nog geen eigenaars waren met meer dan 25 ha zijn er nu 5 die samen bijna een kwart van alle
grond binnen Ramskapelle in bezit hebben. De eigenaar met het meeste bezit is Direnk Haenwie die
in totaal 52,1 ha in bezit heeft.
32
Tabel 5 Eigendomsverhoudingen 1567 volgens omvang grondbezit
Ommeloper 1567
Grootte bezit (ha) Absoluut aantal
eigenaars
Relatief aantal
eigenaars
Absolute
oppervlakte
totaal (ha)
Relatieve
oppervlakte
totaal
0-5 137 77,8% 211,8 28,2%
5-10 21 11,9% 149,8 19,9%
10-25 13 7,4% 216,9 28,8%
25+ 5 2,8% 173,6 23,1%
Totaal 176 100,0% 752,1 100,0%
Bij het bestuderen van de tabel met de gegevens uit 1654 valt het meteen op dat de
eigendomsconcentratie die van start ging in de late middeleeuwen tot een halt is gekomen en dat er
zelfs een lichte terugval is. De eigenaars met een totale oppervlakte tussen 0 en 5 ha zijn talrijker
aanwezig dan in 1567 en palmen ook opnieuw een groter deel van het grondgebied in. Bij de groep
van 5 tot 10 ha is hun aantal relatief gezien hetzelfde gebleven, maar ook hier is er een toename in
oppervlakte. Bij de middelgrote eigenaars zijn de percentages grotendeels gelijk gebleven. De meest
opvallende wijziging doet zich hier voor bij de eigenaars die meer dan 25 ha bezitten, maar hierbij is
het nodig de cijfers grondig te bestuderen vooraleer conclusies te trekken. Uit tabel 6 valt af te lezen
dat er slechts 1 eigenaar is die meer dan 25 ha in bezit heeft. Dit is in totaal 40,5 ha die in bezit zijn
van de weduwe en kinderen van Alexander van Dijewerstine. Procentueel is dit 5,4% van de totale
oppervlakte, wat dus overeenkomt met een daling van 76,6%.
Tabel 6 Eigendomsverhoudingen 1654 volgens omvang grondbezit
Ommeloper 1654
Grootte bezit (ha) Absoluut aantal
eigenaars
Relatief aantal
eigenaars
Absolute
oppervlakte
totaal (ha)
Relatieve
oppervlakte
totaal
0-5 220 83,3% 288,2 38,8%
5-10 30 11,4% 204,3 27,5%
10-25 13 4,9% 209,8 28,2%
25+ 1 0,4% 40,5 5,4%
Totaal 264 100,0% 742,8 100,0%
Dit is behoorlijk verrassend, maar er is een vertekend beeld door de indeling die is gebruikt. Er zijn
namelijk 2 eigenaars die iets meer dan 24 ha in bezit hebben en die dus bij de middelgrote eigenaars
worden gerekend. De scheiding tussen middelgrote en grote eigenaars is moeilijk te leggen op één
33
bepaalde waarde en het is beter om ervan uit te gaan dat er een soort continuüm is in de overgang
van middelgroot naar groot grondbezit. Wanneer men de grens tussen middelgrote en grote
eigenaars iets lager zou leggen, meer bepaald op 24 ha in plaats van 25 ha dan was er dus zowel een
daling bij het middelgroot grondbezit als bij het groot grondbezit maar veel minder drastisch dan nu
het geval is. De eigenaars met een middelgroot grondbezit zouden in totaal nog 160,9 ha inpalmen,
wat overeenkomt met 21,6% en de grootgrondbezitters zouden 89,4 ha in bezit hebben, wat
overeenkomt met een totaal van 12,0% van de totale oppervlakte. Het is dus beter om hier te
besluiten dat zowel het middelgroot als groot grondbezit erop achteruitgingen en niet enkel het
groot grondbezit.
Tabel 7 Eigendomsverhoudingen 1788 volgens omvang grondbezit
Ommeloper 1788
Grootte bezit (ha) Absoluut aantal
eigenaars
Relatief aantal
eigenaars
Absolute
oppervlakte
totaal (ha)
Relatieve
oppervlakte
totaal
0-5 148 74,7% 241,9 31,0%
5-10 33 16,7% 236,7 30,3%
10-25 14 7,1% 195,8 25,1%
25+ 3 1,5% 106,2 13,6%
Totaal 198 100,0% 780,6 100,0%
Tussen 1654 en 1788 heeft er zich opnieuw een proces van eigendomsconcentratie voorgedaan.
Naar een eigendomsconcentratie met een sterke dominantie van het grootgrondbezit zoals in 1567
het geval was wordt er echter niet volledig teruggekeerd. Het aantal eigenaars die 0 tot 5 ha in bezit
hebben daalde opnieuw ten opzichte van de situatie in 1654, waarbij hun aantal met 74,7%
procentueel gezien het laagste is van de 4 ommelopers, maar toch hebben ze nog 31% van de totale
oppervlakte in bezit, iets meer dan in 1567. Bij de categorie van 5 tot 10 ha was er een stijging van 5
procentpunten waardoor zij iets meer oppervlakte inpalmen dan in 1654. Bij de categorie van het
middelgroot grondbezit zijn de veranderingen miniem te noemen in vergelijking met 1654. In 1788
zijn er binnen Ramskapelle 3 eigenaars die elk meer dan 25 ha in bezit hebben. Met een totaal van
38,9 ha heeft Joncheer Dominicus Custis hierbij het meeste grond in bezit. De grootgrondbezitters
komen in totaal uit op 13,4% van het grondgebied, wat dus volgens de originele indeling op een
sterke stijging duidt van ongeveer 160% t.o.v. de situatie in 1654, maar als er hier ook gekeken wordt
volgens de aangepaste indeling zoals gedaan is bij de ommeloper van 1654, dan blijven de resultaten
voor 1788 nagenoeg gelijk en is de toename in oppervlakte van grootgrondbezitters met een stijging
van slechts 13% eerder beperkt te noemen. Combineren we het groot grondbezit met het
middelgroot grondbezit dan is er wel een stijging te merken van 33,6% naar 38,7% van de totale
34
oppervlakte. Dit is dus meer dan een vijfde minder dan de 51,9% van de totale oppervlakte die de
middelgroot- en grootgrondbezitters in 1567 in bezit hadden.
Over de ganse periode van meer dan 400 jaar zien we dus telkens duidelijke veranderingen tussen de
vier momentopnames. In 1447 is er een zeer duidelijke dominantie van het klein grondbezit en is het
groot grondbezit binnen Ramskapelle nog niet aanwezig. Door het ontbreken van bronnen uit de
voorgaande eeuwen voor Ramskapelle zelf is het moeilijk te zeggen hoe ver de
eigendomsconcentratie al staat midden 15e eeuw. Duidelijk is dat eigendom rond 1567 waarschijnlijk
het sterkst geconcentreerd is met hierbij een duidelijke dominantie van het middelgroot en groot
grondbezit. In 1654 is er dan een terugval te zien waarbij het klein grondbezit opnieuw toeneemt en
de meeste oppervlakte beslaat. Tussen 1654 en 1788 heeft zich weer een eigendomsconcentratie
voorgedaan maar niet meer aan dezelfde intensiteit als tussen 1447 en 1654. Het middelgroot en
groot grondbezit domineren hier niet zoals in 1567 maar het klein grondbezit heeft ook niet het
overwicht zoals in 1447 en 1654.
Door enkel naar deze gegevens te kijken zou men de theorie rond het agrosysteem van de kust in
vraag kunnen stellen, of ervan uitgaan dat in Ramskapelle het proces van eigendomsconcentratie in
mindere mate heeft plaatsgevonden dan in andere regio’s binnen de kustvlakte. De middelgroot- en
grootgrondbezitters bestreken samen wel de meeste oppervlakte maar in aantal en in oppervlakte
waren de eigenaars die minder dan 10 ha grond in bezit hadden niet te verwaarlozen. Een mogelijke
vertekening van de werkelijke eigendomsverhoudingen is er door de beperkte oppervlakte. Hierdoor
moet er onder meer rekening mee gehouden worden dat de kans groot was dat het eigendom van
absenty owners dat verspreid lag in de kustvlakte binnen Ramskapelle aanzien wordt als klein
grondbezit of dat eigenaars met grond in Ramskapelle misschien nog andere, of de meeste van hun
grond hadden in een aangrenzende parochie. Om de resultaten dus beter te kunnen interpreteren
zullen we in de volgende paragrafen de resultaten van enkele andere onderzoeken bekijken om zo
alles beter in zijn context te kunnen plaatsen. Zo zal ook beter kunnen bepaald worden in welke mate
de bezitsconcentratie in Ramskapelle heeft plaatsgevonden.
4.2 1447: vergelijking met andere resultaten Van de periode voor 1400 zijn er slechts weinig bronnen over de bezitsverhoudingen beschikbaar. De
bronnen die er zijn situeren zich voornamelijk in het westelijke gedeelte van het graafschap
Vlaanderen, zoals bijv. de kasselrij Veurne, Sint-Winoksbergen en Kassel en in het oosten in Zeeuws-
35
Vlaanderen. Voor het Brugse Vrije zijn de gegevens eerder schaars. Uit alle onderzoeken blijkt dat het
klein grondbezit in de kustvlakte dominant was.74
Voor de naburige parochie Dudzele heeft Dombrecht voor de 15e en de 16e eeuw aan de hand van
dezelfde ommelopers uit 1447 en 1567-1577 de bezitsverhoudingen geanalyseerd voor het gedeelte
van Dudzele dat ook binnen de watering Groot-Reigarsvliet gelegen was. Per ommeloper verwerkte
hij ongeveer 2 400 hectare waardoor de relatieve oververtegenwoordiging van het aantal kleine
eigenaars zich minder in de cijfers uit. Rekening houdend met dit gegeven zijn er toch duidelijk
verschillen op te merken. Het bezit was hier duidelijk al sterker geconcentreerd. In Ramskapelle had
in 1447 het klein grondbezit het overwicht terwijl in Dudzele het klein grondbezit, het middelgroot
grondbezit en het groot grondbezit elk ongeveer een derde van de totale oppervlakte inpalmden.75
Toch bleef het aandeel van het klein grondbezit in Ramskapelle erg hoog in vergelijking met de
situatie in Dudzele. Een mogelijke verklaring hiervoor is de aanwezigheid van de verschillende
steenbakkerijen en gebieden met veen in de directe nabijheid van het dorp, waardoor kleine
bedrijfjes en eigenaars die landbouw combineerden met proto-industriële activiteiten betere
overlevingskansen hadden. Uit onder meer de literatuur van Coornaert76 en het archeologisch
onderzoek van Devlieger en Patrouille77 is geweten dat in de driehoek tussen Lissewege, Dudzele en
Ramskapelle de bodem zeer geschikt was om klei op te graven die bruikbaar was voor het
steenbakken, en dat er bij opgravingen reeds enkele ovens zijn teruggevonden die niet
toebehoorden aan het domein Ayshove. Het domein Ayshove was een steenbakkerij in het bezit van
de stad Brugge. Waarschijnlijk was het domein aan het begin van de 15e eeuw uitgeveend en
uitgebakken waarna de stad het domein verkocht. Patrouille vermoedt dat er daarna tot in de 16e
eeuw nog private ondernemingen waren die stenen bakten.78
Een ander voor Ramskapelle kenmerkend gegeven is de eerder lage gemiddelde oppervlakte per
eigenaar en een hoog aantal eigenaars per 100 ha grond. Een mogelijke oorzaak hiervan is dat er bij
de eigenaars van de percelen enorm veel wordt verwezen naar de vader en soms zelf de grootvader
van de eigenaar. We hebben niet geprobeerd de familiebanden te reconstrueren aan de hand van de
ommeloper, maar uit de verschillende namen werd wel duidelijk dat er verschillende families waren
waarbij de vader en één of meerdere kinderen van hem in het bezit van een stuk grond waren.
74
Soens (T.). spade in de dijk p.74-77 75
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, p. 86-87 76
Zie o.a. :Coornaert, Ramskapelle en Westkapelle, p. 293 e.v. en Coornaert (M.). “Middeleeuwse bakkerijen”,
In: Rond de poldertorens, 4, 1962, p. 107-109 77
Zie Devliegher (L.). “Onderzoek van een middeleeuwse steenbakkerij in Ramskapelle”, Handelingen van het
Genootschap voor Geschiedenis te Brugge 116 (1979), pp. 273-279 en Patrouille (E.). “Laatmiddeleeuwse
baksteenindustrie te Zeebrugge (provincie West-Vlaanderen)”, Archeologie in Vlaanderen 6 (2002), pp. 243-260 78
Patrouille (E.). “Laatmiddeleeuwse baksteenindustrie…”, p. 246
36
Hierbij kan men zich afvragen in welke mate de eigendomsverhoudingen zouden verschillen indien
men het grondbezit per familie zou bekijken in plaats van per eigenaar.
Als de resultaten voor Ramskapelle aan de hand van een verhoofding uit 1456 worden vergeleken
met de bezitsverhoudingen in de watering Romboutswerve (die gelegen is te Oostkerke en Damme
aan de linkeroever van het Zwin grenzend aan de watering van Groot-Reigarsvliet), dan zijn er wel
grote overeenkomsten. De Romboutswerve was een kleine watering met een totale oppervlakte van
slechts 420 ha, dus bijna de helft minder dan de oppervlakte van de parochie Ramskapelle. Een
verhoofding is een bron waarbij alle grondbezitters gegroepeerd met hun grondbezit werden
opgelijst, en dit binnen een watering. In de Romboutswerve was er in 1456 ook een duidelijke
dominantie van het klein grondbezit waarbij 55% van de totale oppervlakte in handen was van
eigenaars die minder dan 10 ha grond bezaten. Er was slechts één eigenaar die meer dan 25 ha grond
had.79
Ook meer westelijk, in de buurt van Slijpe en Mannekensvere was bijna 60% van de grond in handen
van eigenaars met minder dan 5 ha grond waarvan ongeveer de helft in handen was van eigenaars
met minder dan 2,2 ha.80
In 1415 was het bezit in de Oude Groedsche Polder in Zeeuws-Vlaanderen ook nog versnipperd. In
totaal werd hier een oppervlakte van ca. 560 ha bestudeerd, een 200-tal ha minder dus dan de
oppervlakte van Ramskapelle. Bijna drie vierden van alle eigenaars hadden er minder dan 2,5 ha in
bezit. Het aantal eigenaars daalde sterk wanneer het grondbezit steeg. Ca. 65%81 van alle grond was
in bezit van eigenaars die minder dan 10 ha grond bezaten. De middelgrote eigenaars hadden
ongeveer 10% in bezit en de grote eigenaars hadden net geen kwart van alle grond in bezit. Hier
waren de grootgrondbezitters dus sterker vertegenwoordigd dan in de andere reeds besproken
gebieden.82
4.3 1567: vergelijking met andere resultaten Uit de gegevens van de ommeloper uit 1567-77 is duidelijk de eigendomsconcentratie te zien die
heeft plaatsgevonden binnen de parochie Ramskapelle. De eerste vergelijking die we hier opnieuw
maken is met Dudzele waarna we de resultaten vergelijken met gebieden verder afgelegen van
Ramskapelle.
79
Soens (T.). Spade in de dijk, p. 79-80 80
Tys (D.). Middeleeuws landschap, p. 554-566 81
Om een vergelijking mogelijk te maken werden de absolute waarden omgezet in percentages en ook de
onderverdeling van het grondbezit van 6 klassen herleid naar 4 klassen. 82
Lamon (R.). Groedsche Polder, p. 125-127
37
In 1447 waren er duidelijke verschillen in de bezitsverhoudingen tussen Dudzele en Ramskapelle en
in de ommeloper van 1567 is dit opnieuw het geval. Wanneer de eigenaars onderverdeeld worden in
de vier klassen zijn er reeds verschillen, maar de grootse verschillen zijn af te lezen bij de ingenomen
oppervlakte per klasse. In Dudzele bedroeg de oppervlakte ingenomen door het klein grondbezit de
helft van in Ramskapelle, namelijk 25,4% klein grondbezit in Dudzele tegenover 48,1% in
Ramskapelle. De oppervlakte ingenomen door de middelgrote eigenaars kwam grotendeels overeen
met respectievelijk die voor Dudzele en Ramskapelle, 25,4% en 28,2%. Het grote verschil situeerde
zich hier zich dus bij de grootgrondbezitters: waar in Dudzele net geen 49% van alle grond in handen
was van eigenaars die meer dan 25 ha bezaten was dit in Ramskapelle slechts 23,1%. Een
grootgrondbezitter in Ramskapelle had gemiddeld 34,7 ha in bezit terwijl dit in Dudzele met 48,0
hectare een stuk hoger lag, het grote verschil in totale oppervlakte zal hier ongetwijfeld opnieuw een
rol gespeeld hebben.83
Net als voor de 15e eeuw is er van de Romboutswerve een verhoofding bewaard gebleven uit de 16e
eeuw die ons toelaat een vergelijking te maken met een regio met een beperkte oppervlakte. De
verhoofding is van het jaar 1545, dus ca. 30 jaar eerder dan de ommeloper van Reigarsvliet. Ook daar
was het aantal eigenaars meer dan gehalveerd. Het waren voornamelijk de kleingrondbezitters die in
aantal maar vooral in oppervlakte een sterke afname kenden en die grond kwam in de handen van
de eigenaars met meer dan 25 ha in bezit. In vergelijking met Ramskapelle was de bezitsconcentratie
er wel iets sterker. Het middelgroot en groot grondbezit hadden in totaal 66% van alle grond in bezit
tegenover 51% in Ramskapelle.84
In Zeeuws-Vlaanderen is er naast de ommeloper uit 1415 van de Oude Groedsche Polder voor
hetzelfde gebied ook een ommeloper bewaard met de toestand zoals die was in 1552. In de
tussenliggende periode van een kleine 140 jaar zijn er hier ook duidelijk wijzigingen in de
bezitsverhoudingen gebeurd, maar het resultaat is toch enigszins anders. De groep die 0 tot 5 ha in
bezit had vertegenwoordigde met 90% in aantal een sterke numerieke meerderheid en ook in
oppervlakte bezat zij nog iets meer dan 42% van alle gronden. Deze groep en de groep van 5 tot 10
ha samen bezaten 57% van alle grond, hun aandeel was dus slechts lichtjes gedaald t.o.v. 1415 en lag
een stuk hoger dan dat van het klein grondbezit in Ramskapelle en de andere onderzochte gebieden.
De grootgrondbezitters bezaten in 1552 26,2% van alle grond. Dit is dus slechts 2 procentpunten
meer dan in 1415. De grootste wijzigingen situeerden zich hier dus bij de middelgrote grondbezitters.
Hun grondbezit was gestegen met iets meer dan de helft, van 10% naar 16%. Ten opzichte van
Ramskapelle en de andere besproken gebieden was er hier dus een klein nuanceverschil in de
83
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, p. 86-87 84
Soens (T.). Spade in de dijk, p.80
38
eigendomsconcentratie. In de 15e eeuw waren er reeds veel grootgrondbezitters en in de 16e eeuw
was er een eigendomsconcentratie die ten koste ging van het klein grondbezit en ten voordele was
van het middelgroot grondbezit.85
Over de bezitsverhoudingen is er voor het westelijk deel van het graafschap Vlaanderen in de 16e
eeuw veel meer informatie beschikbaar, en dit voornamelijk door het werk van Paul Vandewalle, die
aan de hand van penningkohieren voor de periode tussen 1569 en 1578 de bezitsverhoudingen voor
bijna de helft van de kasselrij Veurne in kaart bracht (19 841 ha, 2 828 eigenaars). Daar was het
aantal kleingrondbezitters ook zeer hoog, maar zij hadden slechts iets minder dan een derde van het
totale grondbezit in handen. Het middelgroot grondbezit had net geen 30% van alle grond in handen
en het groot grondbezit 40%. Uit de cijfers blijkt reeds dat het middelgroot en groot grondbezit
sterker waren vertegenwoordigd dan in Ramskapelle, alhoewel hier weer rekening moet gehouden
worden met het verschil in totale oppervlakte en daarnaast ook met het onderzoeksgebied dat zich
niet volledig in de polders bevindt, er is namelijk ook een deel in de zandleemstreek dat binnen het
sociaal agrosysteem van Binnen-Vlaanderen valt. In de zandleemstreek waren er ook
grootgrondbezitters, maar de meeste eigendom van grootgrondbezitters lag in de polderstreek.86
Als we voor zowel de 15e als de 16e eeuw de bezitsverhoudingen met elkaar en met de
bezitsverhoudingen in Ramskapelle vergelijken zien we duidelijk dat ook in Ramskapelle dezelfde
evolutie plaatsvond als de algemene verandering binnen de Vlaamse kustvlakte. Uit de vergelijkingen
blijkt duidelijk dat de transitie van een dominantie van het klein grondbezit naar een dominantie van
het groot grondbezit niet overal op hetzelfde moment plaatsvond. Lokale verschillen, zoals de
mogelijkheid tot het bedrijven van proto-industriële activiteiten, zijn hoogstwaarschijnlijk een
belangrijke factor geweest waardoor de kleine eigenaars hun grond konden behouden. Ook de totale
onderzochte oppervlakte heeft een niet te onderschatten invloed op de resultaten: hoe kleiner de
oppervlakte van het onderzoeksgebied, hoe groter de oververtegenwoordiging van het aantal kleine
eigenaars. Voor Ramskapelle was dit ook het geval, er was duidelijk een eigendomsconcentratie in
het voordeel van de middelgroot- en grootgrondbezitters, maar het aantal kleingrondbezitters was
nog steeds behoorlijk groot en ook de oppervlakte die zij innamen was niet te verwaarlozen. Dit
kwam waarschijnlijk door de aanwezigheid van de steenbakkerijen en de veengebieden die in de 15e
eeuw nog niet uitgeput waren.
85
Lamon (R.). Groedsche Polder, p. 64-65 86
Vandewalle (P.). Veurne, p. 121-122
39
4.4 1654: vergelijking met andere resultaten In Ramskapelle was er in 1654 een lichte terugval van het groot en het middelgroot grondbezit
waardoor het aandeel van het klein grondbezit een toename kende. Doordat de grootste wijzigingen
binnen de bezitsverhoudingen zich situeren gedurende de 15e en 16e eeuw is dit ook de periode
waarover reeds het meest historisch onderzoek is gedaan. Voor de 17e eeuw is er minder gelijkaardig
historisch onderzoek verricht maar wel voldoende om enkele vergelijkingen te kunnen maken. Voor
de regio dichtbij Brugge is er het minste informatie beschikbaar, dit komt niet alleen doordat de
veranderingen er minder groot zijn, maar ook doordat door onder meer de vele oorlogen en ander
onheil in de 17e eeuw er veel bronnen verloren gegaan zijn. Het onderzoek dat reeds is gevoerd
behandelt voornamelijk Zeeuws-Vlaanderen en de kasselrij Veurne. De situatie zal dus niet worden
vergeleken met gebieden uit de watering Groot-Reigarsvliet of dichtbijgelegen wateringen, maar met
iets verder afgelegen gebieden binnen de Vlaamse kustvlakte.
Voor de Oude Groedsche Polder zijn er opnieuw gegevens beschikbaar voor het jaar 1617. Door
stormvloeden die een zwaardere impact hadden en kunstmatige militaire inundaties kende Zeeuws-
Vlaanderen op landschappelijk en ecologisch vlak een heel andere evolutie dan de streek nabij
Brugge87. De informatie uit 1617 is opnieuw afkomstig uit een ommeloper, namelijk die van de
Groedewatering. Deze ommeloper werd opgesteld kort na de inpoldering van het gebied dat in 1583
werd geïnundeerd.88 In de Oude Groedsche Polder zette zich de eigendomsconcentratie voort. Het
aantal kleingrondbezitters bleef sterk afnemen, maar ook de middelgrote eigenaars die in 1552
voornamelijk een toename van hun bezit kenden zagen hun oppervlakte nu slinken. Hiervan
profiteerden de grootgrondbezitters. De eigenaars met meer dan 25 ha bezaten 59% van de totale
oppervlakte. In 1552 bezaten zij 26,2% van alle grond, zij hebben dus de oppervlakte die zij bezaten
voor de inundaties meer dan verdubbeld.89
Op grotere schaal geeft het werk van P.J. Van Cruyningen meer informatie over de
eigendomsverhoudingen in West-Zeeuws-Vlaanderen, waarvan de Oude Groedsche Polder deel
uitmaakte. In een bron uit 1665 werden alle eigenaars opgetekend met als doel het invoeren van een
algemene vermogensbelasting, die er uiteindelijk niet gekomen is. In totaal geeft Van Cruyningen zo
informatie over een gebied van 21 154 ha. Uit de gegevens blijkt dat er voornamelijk grootgrondbezit
was, 40% van al het land was in eigendom van eigenaars met meer dan 100 ha. Dit was voornamelijk
in bezit van eigenaars die zelf niet in West-Zeeuws-Vlaanderen woonachtig waren. Hun bezittingen
87
Gelorini (V.),Lehouck (A.),Vanslembrouck (N.), et al. “Interdisciplinair onderzoek naar verdwenen
cultuurlandschappen in het grensgebied van Vlaanderen en Nederland: problemen, nieuwe mogelijkheden en
toepassingen.” In: VOBOV-INFO 64 (2010), p. 2 88
Lamon (R.). Groedsche Polder, p. 134 89
Ibidem, p. 152
40
lagen verspreid over het gebied waardoor één eigenaar nooit meer dan 10% van alle gronden binnen
een parochie in bezit had. Binnen het onderzoeksgebied was er een duidelijk verschil tussen de
regio’s die na de 16e eeuw opnieuw waren ingepolderd en de regio’s die nooit overstroomd zijn
geweest. In laatstgenoemde regio’s hadden de lokale boeren een groter aandeel in het grondbezit. In
vergelijking met Ramskapelle was er in West-Zeeuws-Vlaanderen in de 17e eeuw veel meer
grootgrondbezit, veel van die grond was recent opnieuw ingepolderd. Hierbij was het zo dat de
grootgrondbezitters in de heringedijkte gebieden nagenoeg allemaal buiten
West-Zeeuws-Vlaanderen woonachtig waren. In de gebieden die tijdens de 16e eeuw niet onder
water kwamen te staan lagen de verhoudingen anders en was er iets meer grond in handen van de
lokale bevolking.90
Ook voor de kasselrij Veurne zijn in de 17e eeuw de beschikbare bronnen beperkter. Voor een
analyse baseert Vandewalle zich nu op de terriers (landboeken) van de parochies Houtem en Vincke
en enkele verkoopakten. Het onderzoeksgebied valt slechts gedeeltelijk binnen de polderstreek. Het
andere gedeelte valt binnen het zandleemgebied dat bij Binnen-Vlaanderen hoort. Een vergelijking
met Ramskapelle maken is mogelijk, maar er moet dus rekening mee gehouden worden dat het geen
vergelijking is met een gebied dat volledig binnen hetzelfde sociaal agrosysteem van de kust valt. De
twee parochies samen hebben een oppervlakte van 1 801 ha. In vergelijking met de resultaten van
de 16e eeuw voor de kasselrij Veurne is de overeenkomst dat de verdeling van het aantal eigenaars
volgens grootte van het bezit nagenoeg identiek is, het verschil is dat de oppervlakte van het klein
grondbezit is toegenomen, die van het middelgroot lichtjes is verminderd en die van het groot
grondbezit met een kwart is gedaald. Vandewalle vermoedt dat die afname van het groot grondbezit
te wijten is aan het verkopen en opsplitsen van enkele grote domeinen na de crisis aan het eind van
de 16e eeuw.91 De evolutie in de twee parochies is dus voor een gedeelte gelijkaardig aan de
veranderingen van de bezitsverhoudingen in Ramskapelle, met als verschil dat in Ramskapelle naast
het groot grondbezit ook het middelgroot grondbezit een afname kende en dit ten voordele van het
klein grondbezit.
4.5 1788: vergelijking met andere resultaten Voor de 17e eeuw kon er aan de hand van het werk van Vandewalle en Van Cruyningen, nog een
vergelijking worden gemaakt met de bezitsstructuren in de kasselrij Veurne en in
West-Zeeuws-Vlaanderen, voor de 18e eeuw zijn er geen absolute cijfers meer beschikbaar. In
West-Zeeuws-Vlaanderen was het, door ofwel een gebrek aan bronnen ofwel verloren gegane
90
Van Cruyningen (P.J.). Behoudend maar buigzaam. Boeren in West-Zeeuws-Vlaanderen, 1650-1850, p. 103-
105 91
Vandewalle (P.). Veurne, p. 139-142
41
bronnen, voor Van Cruyningen onmogelijk opnieuw een doorsnede te maken. Ondanks enkele
tekortkomingen kan hij aan de hand van informatie uit de transportakten toch de evolutie volgen van
de bezitsverhoudingen tot in de 1e helft van de 19e eeuw volgens sociale groep maar niet volgens
omvang.92 Wat wel geweten is, is dat tot ver in de 19e eeuw - en dan voornamelijk in de recent
ingepolderde gebieden - het land in handen bleef van grootgrondbezitters. Dit waren stedelingen en
instellingen die zelf niet woonachtig waren in West-Zeeuws-Vlaanderen en die hun eigendom
verpachtten aan kapitaalkrachtige boeren, naast hen waren er enkele grote boeren die de grond van
hun bedrijf in eigen bezit hadden. De meeste landarbeiders waren er landloos en middelgrote boeren
waren slechts zeer gering in aantal.93 In Ramskapelle heeft er zich tussen 1654 en 1788 opnieuw een
proces van eigendomsconcentratie voorgedaan. Ondanks het ontbreken van gelijkaardig
vergelijkingsmateriaal zijn er geen aanwijzingen dat er voor de eigendomsverhoudingen binnen de
kustvlakte een tegenovergestelde evolutie heeft plaatsgevonden. Dit weet men aan de hand van de
bedrijfsgroottes, die verder in dit onderzoek worden besproken.
92
Van Cruyningen (P.J.). Behoudend maar buigzaam, p.105 e.v. 93
Van Cruyningen (P.J.). “Waterbeheer, landbouw en samenleving in West-Zeeuws-Vlaanderen in de 17e en 18
e
eeuw”, In: Jaarboek voor ecologische geschiedenis, 2001, p. 58-59
42
5 Eigendom, pacht en bedrijfsgroottes
Nadat we in het vorig hoofdstuk enkel de eigendomsverhoudingen hebben bestudeerd zullen we in
de volgende paragrafen de informatie bespreken die de ommelopers bevatten i.v.m. de
bedrijfsgroottes en de verhouding tussen eigendom en pacht zowel binnen de bedrijven als binnen
de volledige parochie. Hierbij gaat het grootste deel van de aandacht uit naar de 18e eeuw om de
eenvoudige reden dat de ommeloper uit 1788 veel meer informatie verschaft over de bedrijven, de
bedrijfsgroottes,… dan zijn voorgangers. In de vorige ommelopers was de informatie bruikbaar voor
dit hoofdstuk grotendeels beperkt tot de percelen met een hofstede.
5.1 Bedrijfsgroottes 1788 Ramskapelle Voor de ommeloper van 1788 kennen we dankzij de informatie in de linkermarge van elk perceel de
gebruiker. Met deze informatie hebben we de gebruikers opgedeeld volgens dezelfde opdeling als
we reeds eerder gedaan hebben met de eigendomsverhoudingen, om zo duidelijk de
eigendomsverhoudingen met de ‘gebruikersverhoudingen’ te analyseren. Aan de hand van de
gegevens over de gebruikers kunnen we een idee krijgen van de bedrijfsgroottes binnen Ramskapelle
aan het eind van de 18e eeuw. Hierna zullen we de termen gebruiker en bedrijf door elkaar gebruiken
maar er moet rekening mee gehouden worden dat er enkel binnen de grenzen van de parochie werd
gewerkt en dat het dus mogelijk is dat er sommige gebruikers ook nog gronden hadden in de
naburige parochies, waardoor voor sommige bedrijven niet de volledige oppervlakte gekend is. Om
dit na te gaan zullen we de resultaten met enkele andere studies vergelijken om zo alles beter in zijn
context te kunnen plaatsen.
De gehanteerde onderverdeling van bedrijfsgroottes komt grotendeels overeen met de indeling die
Vandewalle gemaakt heeft voor de polderstreek in de kasselrij Veurne.94 Het verschil zit hem in de
afbakening tussen de dwergbedrijven en de kleine bedrijven. Vandewalle legt de grens tussen beide
categorieën op 3 hectare. Om de bedrijfsgroottes beter te kunnen vergelijken met de
eigendomsverhoudingen hebben we de grens tussen de dwergbedrijven en kleine bedrijven op 5
hectare gelegd. Zo valt de grens tussen beide categorieën samen met de grens tussen het klein
grondbezit en het beperkt grondbezit. Op die wijze krijgt men volgende indeling:
94
Vandewalle (P.). Veurne, p. 87-88
43
Tabel 8 Indeling bedrijfsgroottes gebaseerd op Vandewalle
Dwergbedrijven 0-5 ha
Kleine bedrijven 5-10 ha
Middelgrote bedrijven 10-25 ha
Grote bedrijven 25+ ha
In totaal waren er 108 verschillende gebruikers die gemiddeld een oppervlakte van 7,22 ha tot hun
beschikking hadden. Omgerekend waren er per 100 ha gemiddeld 13,9 gebruikers aanwezig. Het
aantal grondeigenaars lag met 198 in aantal een stuk hoger. Zij beschikten gemiddeld over 3,94 ha
grond. Als we deze cijfers vergelijken met elkaar dan is het eenvoudig te stellen dat de bedrijven
sterker geconcentreerd waren dan de eigenaars aangezien elke gebruiker bijna dubbel zoveel grond
tot zijn beschikking had als een eigenaar. Hierbij moet wel de kanttekening gemaakt worden dat er
geweten is dat het grootgrondbezit van onder meer de stedelingen en de grote religieuze instellingen
verspreid lag over een groot gebied, terwijl men voor een goed beheer er eerder voor zorgt dat de
gronden van een bedrijf dicht bij mekaar liggen.
Tabel 9 Bedrijfsomvang volgens categorie 1788
Ommeloper 1788 gebruikers
Grootte bedrijf
(ha)
Absoluut aantal
gebruikers
Relatief aantal
gebruikers
Absolute
oppervlakte
totaal (ha)
Relatieve
oppervlakte
totaal
0-5 72 66,7% 118,2 15,1%
5-10 21 19,4% 163,4 20,9%
10-25 5 4,6% 83,6 10,7%
25+ 10 9,3% 415,4 53,2%
Totaal 108 100,0% 780,6 100,0%
Als we kijken naar de onderverdeling volgens grootte dan waren de dwergbedrijven - met 66,7% van
alle bedrijven - in aantal duidelijk in de meerderheid, maar in oppervlakte bestreken zij slechts 15,6%
van het totaal. Bij de kleine bedrijven kwamen de percentages van aantal bedrijven en ingenomen
oppervlakte - met 20% - overeen. De middelgrote bedrijven kenden in Ramskapelle de kleinste
vertegenwoordiging, zowel in aantal als in oppervlakte. Nog geen 10% van alle bedrijven behoorde
tot de grote bedrijven maar samen hadden zij met 53,2% iets meer dan de helft van alle grond in
handen. Als we kijken naar de categorie van de grote bedrijven zien we dat dit een erg ruime
categorie is. De grote bedrijven hadden een gemiddelde oppervlakte van 41,5 ha. De meeste grond
in gebruik van één persoon was 74,8 ha (dit is ongeveer 10% van het totale grondgebied). Die grond
was in handen van Philips Bulcke, van wie geweten is dat hij tijdens het ancien régime hoofdman was
44
van Ramskapelle95, en na de Franse Revolutie ‘agent municipal de la commune de Ramscapelle’
werd.96
5.2 Bedrijfsgroottes in de Vlaamse kustvlakte In dit hoofdstuk zullen we de bedrijfsgroottes in Ramskapelle vergelijken met enkele andere
gebieden. Vooraleer we hiermee van start gaan wordt er aan de hand van secundaire literatuur kort
een evolutie gegeven van de bedrijfsgroottes vanaf de late middeleeuwen tot aan het eind van het
ancien régime. Op basis van het werk van Soens en Dombrecht is het mogelijk een idee te hebben
van het aantal en de grootte van de bedrijven in de buurt van Ramskapelle. Aan de hand van het
werk van Vandewalle voor de kasselrij Veurne en van Van Cruyningen voor West-Zeeuws-Vlaanderen
is het voor de 18e eeuw mogelijk het aantal bedrijven en de groottes ervan te vergelijken.
Op basis van het dalend aantal hofstedes doorheen de tijd heeft men voor andere gebieden reeds de
bedrijfsconcentratie aangetoond.97 Net zoals bij de eerder besproken eigendomsconcentratie
werden de grootste veranderingen genoteerd tussen de 15e en de 16e eeuw. Ook voor Ramskapelle
was dit met een daling van 53 naar 41 hofstedes in die periode het geval. In Ramskapelle was er in
1654 opnieuw een stijging van het aantal hofstedes, waarna er in 1788 een terugkeer was naar
hetzelfde niveau als in 1567.
Samen met de eigendomsconcentratie van de late middeleeuwen was er ook een
bedrijfsconcentratie. In de Vlaamse kustvlakte waren gedurende de 13e en de 14e eeuw de kleine
bedrijven het meest aanwezig. Dit waren boeren die hun grond eigengeërfd of in cijns hadden
waarbij zij veel eigendomsrechten hadden op hun gronden. Zowel in aantal als in ingenomen
oppervlakte hadden die kleine boeren een meerderheid. Echter door ecologische stress en een
tekort aan kapitaal om de zware kleigrond te bewerken gingen velen van hen failliet en moesten ze
hun cijnsgrond van de hand doen. Grond werd opgekocht door grootgrondbezitters die het land
uitgaven in pacht. Aan het eind van de late middeleeuwen kenden de grote pachters een opmars en
de gemiddelde grootte van een landbouwbedrijf nam substantieel toe.98
Als we kijken naar de 16e eeuw dan zijn voor het naburige Oostkerke de bedrijfsstructuren voor het
jaar 1570 aan de hand van parochierekeningen gereconstrueerd. Hierbij is het aangewezen om de
95
Dit was de persoon binnen een parochie die de verantwoordelijkheid had dat alle andere
inwoners/gezinshoofden hun belasting betaalden aan het Brugse Vrije. In de 18e eeuw was dit voornamelijk
een bestuurlijke functie. (Bron: De Keyser (R.). “Hoe onze buitendorpen bestuurd werden voor de Franse
Revolutie”, in: Rond de Poldertorens, III, 1961, p. 111-112. ) 96
Coornaert (M.). Ramskapelle, p. 236 97
Cfr. infra het hoofdstuk ‘Hofstedes’ 98
Vervaet (L.). Goederenbeheer in Een Veranderende Samenleving, p. 378-381
45
resultaten van Dombrecht te bekijken en niet de resultaten opgesteld door Soens.99 Hij heeft enkel
de bedrijfsgroottes van de opzittende bedrijvers in kaart gebracht terwijl Dombrecht zowel de
opzittende als afzittende bedrijvers in zijn resultaten heeft opgenomen.100 In Dudzele, Lissewege en
Zuienkerke heeft Dombrecht de situatie onderzocht met dezelfde methode voor de jaren ’20 van de
17e eeuw. Uit deze resultaten blijkt dat voor de vier parochies de bedrijven groter dan 20 ha tussen
59% en 74% van de totale oppervlakte in beslag namen. In Oostkerke en Dudzele waren er nog
steeds veel bedrijven kleiner dan 5 ha maar de oppervlakte die zij innamen was slechts gering en
overschreed nooit 10% van het totale areaal.101 Hoewel dit slechts een veronderstelling is, zal er in
Ramskapelle dus hoogstwaarschijnlijk geen al te groot verschil geweest zijn tussen de 16e en 17e
eeuw. Als we dit nu vergelijken met de gegevens uit de ommeloper van 1788 zien we dat 53,2% van
het totale areaal werd ingenomen door bedrijven van meer dan 25 ha en als we hier het bedrijf van
Lennaert Rots bijtellen, dat 22,55 ha groot was102, dan komt men een totaal uit van iets meer dan
56%. De bedrijven kleiner dan 5 ha waren er iets talrijker dan in Oostkerke en Dudzele, terwijl de
middelgrote bedrijven tussen 10 en 25 ha slechts ca. 10% van de totale oppervlakte innamen.
Met de beperkte bruikbare bronnen voorhanden weet men dat in de 16e eeuw in de polderstreek
van de kasselrij Veurne de middelgrote en grote bedrijven dominant waren. In de volgende eeuwen
heeft daar een evolutie plaatsgevonden waarbij rond 1600 de middelgrote bedrijven een afname
kenden en dit ten voordele van de kleine bedrijven en vooral de grote bedrijven. Voor de 18e eeuw is
er meer informatie beschikbaar Ten opzichte van de 16e eeuw is er een opvallende daling van het
aantal middelgrote bedrijven en dit voornamelijk ten voordele van de grote bedrijven. De toestand is
dus vergelijkbaar met de toestand in Ramskapelle waarbij het belang van de middelgrote bedrijven
beperkt is en de grote bedrijven overheersend zijn. Dit verklaart men door de demografische groei
die er was tijdens de 18e eeuw. Die zorgde ervoor dat de middelgrote bedrijven gesplitst werden om
zo de bevolkingstoename op te vangen. Een andere reden om de afname van het aantal middelgrote
bedrijven te verklaren is dat zij werden opgeslorpt door de grote bedrijven.103
99
Soens (T.). Spade in de dijk, p. 83-88 100
Opzittende bedrijvers waren individuen die onder de jurisdictie van een bepaalde parochie vielen en daar
ook woonachtig waren, afzittende bedrijvers hadden grond in een parochie, maar de belangrijkste en de
meeste van hun gronden waren in een andere parochie gevestigd. (Dombrecht (K.).
Plattelandsgemeenschappen, p. 94) Bij de bedrijfsgroottes voor 1788 aan de hand van de ommeloper kan men
dus stellen dat zowel de opzittende en de afdrijvende bezitters zijn opgenomen 101
Dombrecht (K.), Plattelandsgemeenschappen, p. 94-95 102
Zo worden alle bedrijven groter dan 20 ha opgenomen. 103
Vandewalle (P.). Veurne, p.101-112
46
Voor West-Zeeuws-Vlaanderen heeft Van Cruyningen de bedrijfsgroottes geanalyseerd voor de
periode van het laatste kwart van de 17e eeuw tot aan het eind van de 18e eeuw. De gemiddelde
bedrijfsgrootte lag daar een stuk hoger met een groot aantal bedrijven van meer dan 50 ha. In de
1e helft van de 18e eeuw heeft de auteur ook een sterke daling vastgesteld van het aantal
middelgrote bedrijven.104 Het areaal dat zij in bezit hadden halveerde. Ook het aantal bedrijven
tussen de 30 en 50 ha minderde. De oorzaak hiervan was hoogstwaarschijnlijk een uitbreiding van
die bedrijven waardoor ze groter werden dan 50 ha. Deze evolutie deed zich ook voor in andere
kustgebieden zoals in de Antwerpse polders. Op het einde van de 18e eeuw werd de landbouw in
West-Zeeuws-Vlaanderen gedomineerd door grote bedrijven. Ca. 90% van het areaal was in handen
van boeren met minimum 30 ha land. De overgebleven 10% van het areaal werd ingenomen door
kleine boeren. 105 In vergelijking met Ramskapelle waren de grote bedrijven er dus nog groter en hun
belang was ook groter.
Alhoewel de gegevens van de bedrijfsgroottes voor 1700 ontbreken voor Ramskapelle kunnen we
met enige voorzichtigheid stellen dat zich in Ramskapelle dezelfde transitie heeft voorgedaan als in
de rest van de kustvlakte, met daarbij de nuance dat het aandeel van kleine bedrijven na 1500
waarschijnlijk minder is afgenomen dan in andere gebieden en dat in de overgang van de late
middeleeuwen naar de vroegmoderne tijd de grote en middelgrote bedrijven aan belang hebben
gewonnen maar dat aan het einde van de 17e eeuw en tijdens de 18e eeuw de middelgrote bedrijven
voor een groot deel ofwel zijn opgesplitst ofwel opgeslokt door de grotere bedrijven.
5.3 Verhouding eigendom/pacht Nadat we in het vorige hoofdstuk de grootte van de bedrijven hebben bestudeerd zullen we nu
bekijken hoe die bedrijven waren samengesteld. We hebben het aandeel van pacht tegenover
eigendom bestudeerd vanuit twee standpunten: eerst hoe de verhouding was binnen de parochie en
daarna hoe die verhouding was binnen de bedrijven zelf. Op basis van de ommeloper uit 1788 kon
voor elk perceel naast de eigenaar ook nagegaan worden wie de gebruiker was van dat perceel. Zo
was het mogelijk te bekijken of de gebruiker en de eigenaar dezelfde persoon waren of niet en deze
gegevens te onderzoeken.
104
In de studie worden de bedrijven van 10 tot 30 ha als middelgroot bedrijf ingedeeld. 105
Van Cruyningen (P.J.). Behoudend maar buigzaam, p.98-103
47
5.3.1 Verhouding eigendom/pacht binnen de parochie
Tabel 10 Verhouding eigendom/pacht binnen de parochiegrenzen aan de hand van de
ommeloper uit 1788 (totale oppervlakte = 780,6 ha)
Aantal
percelen
Aantal percelen
eigenaar=gebruiker
Aantal percelen
eigenaar=gebruiker(%)
Oppervlakte
eigenaar=
gebruiker
Oppervlakte
eigenaar =
gebruiker (%)
1034 49 4,7% 37,82 ha 4,8%
In 1788 was slechts bij 49 van de 1 034 percelen de eigenaar dezelfde persoon als de gebruiker. In
oppervlakte kwam dit overeen met 37,8 ha ofwel 4,8% van de totale oppervlakte. Iets meer dan 95%
van de grond werd dus uitgegeven in pacht. Bij de voorgaande ommelopers werden de gebruikers
van de percelen niet neergeschreven, maar dit werd wel gedaan bij de hoeves. De eigenaar van het
perceel met daarop een hoeve werd vermeld alsook de bewoner van de hoeve106. De meeste hoeves
hadden in hun directe nabijheid gronden die bewerkt werden door de bewoners van de hoeves. Als
we hierbij kijken naar de cijfers voor 1788 dan waren er 39 van de 42 hoeves die verpacht werden
wat overeenkomt met een totaal van 92,8%. Dit komt dus grotendeels overeen met het percentage
van verpachte percelen. Om een indicatie te hebben van de hoeveelheid verpachte gronden in de
vorige ommelopers kunnen we dus kijken naar het aantal verpachte hoeves die niet de exacte
verhouding van eigendom en pacht zullen weergeven maar wel een indicatie geven zodat we de
verandering over de 4 ommelopers heen kunnen reconstrueren.
Aan de hand van deze methode zien we duidelijk het steeds groter wordende aandeel van pacht. In
1447 waren reeds 60,4% van alle hofstedes verpacht. Tussen 1447 en 1567 was er de grootste
stijging in het aandeel en kwam het aantal verpachte hoeves uit op 78,0%,107 dit voornamelijk door
een afname van het totaal aantal hoeves, waarbij het aantal verpachte hoeves constant bleef.
Nadien bleef het aandeel verpachte hoeves toenemen. In 1654 kwam dit door een effectieve stijging
van het aantal verpachte hoeves - van 32 in 1567 naar 39 in 1654 - waarmee 84,8% van alle hoeves in
pacht werden uitgegeven. In 1788 steeg het aandeel verpachte hoeves opnieuw door een daling van
het totaal aantal hoeves waarbij het aantal verpachte hoeves constant bleef. In 1788 waren zo 92,9%
van alle hoeves verpacht.
Als we de cijfers van het aantal verpachte hoeves vergelijken met andere resultaten binnen de
Vlaamse kustvlakte, dan zien we veel overeenkomsten doorheen de tijd. In het toen recent
106
Net zoals in ander onderzoek werd ervan uitgegaan dat als de bewoner niet werd vermeld in de
perceelsbeschrijving dit de eigenaar zelf was. 107
Zie tabel 16
48
ingepolderde gebied van Watervliet nabij de Braakman werd in 1544 81,0% van alle grond verpacht,
wat dicht aansluit bij de 78,0% verpachte hoeves in Ramskapelle.108 In de polderstreek van de
kasselrij Veurne was in 1569 het aandeel pacht met 90,6% reeds een stuk hoger. Voor latere
tijdstippen was het voor Vandewalle niet mogelijk de verhouding eigendom/pacht opnieuw te
berekenen.109 In West-Zeeuws-Vlaanderen werd in 1665 ook 90% van alle grond uitgegeven in pacht.
Dit waren wel grotendeels heringepolderde gebieden. In de gebieden die gespaard bleven van
overstromingen tijdens de 16e eeuw lag de verhouding anders en werd er slechts 70% van de grond
uitgegeven in pacht.110 Exacte cijfers op latere tijdstippen nog voor de Franse Revolutie zijn niet
beschikbaar, Van Cruyningen heeft pas opnieuw in 1825 de percentages kunnen berekenen en
daaruit blijkt dat het aandeel pacht was achteruitgegaan en dat voor het ganse gebied nu ten minste
40% van alle grond in handen was van de boeren zelf. Al van aan het eind van de 17e eeuw begonnen
de boeren land op te kopen. De meeste grond werd door hen opgekocht tussen 1760 en 1780. Als
de grondprijzen niet al te hoog waren probeerden de boeren er hun grondbezit uit te breiden. Voor
boeren was het door het toenemende verschil tussen de pachtprijzen en de loonkosten ten opzichte
van de stijgende graanprijzen interessant grond te kopen. De niet-boeren zoals adel en de burgerij
deden hun grond van de hand.111 Doordat de inkomsten uit pacht niet stegen en de geschotgelden
die moesten betaald worden daarentegen wel daalde het rendement van het grondbezit sterk.112
Alhoewel exacte cijfers voor de 18e eeuw dus ontbreken is het aandeel van pacht tussen 1665 en
1825 gedaald in West-Zeeuws-Vlaanderen terwijl dit in Ramskapelle tussen 1654 en 1788 gestegen
is. In Ramskapelle was het wel zo dat in 1788 enkele boeren nog pachters waren maar door
toevoegingen in de marge van de ommeloper is te lezen dat ook zij grond opkochten rond de
eeuwwisseling. Mogelijk was het ook zo dat zij grond begonnen op te kopen maar dit zou nog verder
moeten onderzocht worden op basis van bronnen uit de 19e eeuw, maar dit ligt niet meer in het
bestek van dit werk.
5.3.2 Eigendom en pacht binnen de bedrijven Nadat we in de vorige paragrafen het aantal en de grootte van de bedrijven hebben bestudeerd en
ook de verhouding van eigendom en pacht binnen de parochie zullen we hier met de gegevens van
de ommeloper uit 1788 de verhouding van eigendom en pacht bestuderen binnen de bedrijven zelf.
108
Soens (T.). Spade in de dijk, p.85-86 109
Vandewalle (P.). Veurne, p.94-95 110
Van Cruyningen (P.J.). Behoudend maar buigzaam, p.104 111
Die grond werd niet enkel verkocht aan boeren, de Vlaamse burgerij kocht in dezelfde periode ook veel
land. 112
Van Cruyningen (P.J.). Behoudend maar buigzaam, p.106-116
49
Voor de grote en middelgrote bedrijven werd bij de bedrijven die zowel uit pacht als eigendom
bestonden nagegaan welk aandeel van de grond uit pacht bestond en welk aandeel in eigen bezit
was.113 Bij de kleine bedrijven werd dit niet gedaan omdat de combinatie van pacht en eigendom niet
voorkwam, bij de dwergbedrijven was er slechts 1 bedrijf waarvan de bedrijver een deel van de
grond in pacht had en een deel in eigen bezit.
Van de 10 grote bedrijven waren er 6 die volledig uit pacht bestonden. Er was geen enkel bedrijf dat
volledig toebehoorde aan de persoon die het uitbaatte. 4 bedrijven bestonden uit een combinatie
van eigen grond en gepachte grond. Daarvan waren er 3 waarvan meer dan 95% van de grond in
pacht werd gehouden.
Ook bij de 5 middelgrote bedrijven had pacht de grote bovenhand. Er was slechts 1 bedrijf waarvan
de uitbater ook grond in bezit had. Dit was Michiel Verstraete die 2,4 ha ofwel omgerekend net geen
13% van de totale oppervlakte van zijn bedrijf (18,8 ha) in eigen bezit had.
Van de 21 kleine bedrijven waren er 20 die volledig in pacht werden gehouden. Er was 1 bedrijf dat
volledig in eigendom was van de uitbater. Van de 72 dwergbedrijven waren er 61 die volledig in
pacht werden gehouden, was er 1 bedrijf waarvan de uitbater ook een deel in eigen bezit had en
waren er 10 waarvan de eigenaar ook de uitbater van het bedrijf was.
Alles samengeteld waren er 91 bedrijven die volledig uit pacht bestonden, 6 bedrijven die een
combinatie waren van pacht en eigen bezit en 11 bedrijven waarvan de gebruiker ook de eigenaar
van de grond was. Hierbij is het zo dat bedrijven in eigen bezit niet voorkwamen bij de middelgrote
en grote bedrijven, enkel bij de bedrijven kleiner dan 10 ha en dan nog voornamelijk bij de bedrijven
kleiner dan 5 ha, hun aandeel was dus zeer klein en verwaarloosbaar. Het aandeel van gemengde
bedrijven was zeer gering bij de dwergbedrijven en bij de kleine bedrijven kwamen gemengde
bedrijven niet voor. Daarentegen bestond een derde van alle bedrijven groter dan 10 ha uit een
combinatie van pacht en eigen bezit. Bij een gemengd bedrijf was het zo dat het eigen bezit slechts
een zeer klein deel uitmaakte van het totale areaal van het bedrijf. Als we dit vergelijken met andere
gebieden die deel uitmaakten van het sociaal agrosysteem van de kust dan zien we voor de
polderstreek in de kasselrij Veurne vergelijkbare resultaten. Daar was net geen 80% van alle
bedrijven volledig in pacht, iets meer dan 18% was er een gemengd bedrijf en minder dan 2% van alle
bedrijven werden in volledige eigendom uitgebaat. Hetzelfde patroon was ook waarneembaar
113
Zie hiervoor bijlage 1.
50
waarbij de grote bedrijven grotendeels pachtbedrijven waren en de eigendomsbedrijven
voornamelijk voorkwamen in de categorie van de kleine en de dwergbedrijven.114
5.4 Verhouding eigenaars/pachters Zoals we reeds weten waren er bijna dubbel zoveel grondeigenaars als pachters en waren slechts
11 bedrijven volledig in eigendom van de uitbater zelf. Daaruit kan men eenvoudig afleiden dat het
onmogelijk was dat een pachter al zijn grond pachtte bij één en dezelfde grondeigenaar. Als we dan
bij enkele bedrijven kijken dan zien we dat de grond werd gepacht bij verschillende eigenaars, zowel
instellingen als gewone personen. Dit was zeker het geval bij de grotere bedrijven. De grootste
pachter Philips Bulcke pachtte grond van 22 verschillende eigenaars. Ook bij de andere grote
pachtbedrijven was de grond in handen van 10 à 20 verschillende eigenaars. Ook de grond uitgebaat
door de middelgrote bedrijven was in handen van verschillende eigenaars. Hierbij lag dit aantal
tussen de 5 en 15 eigenaars. Naarmate de bedrijven kleiner werden, werd er gepacht van minder
verschillende eigenaars, wat eigenlijk ook voor de hand liggend was. Dit was hoogstwaarschijnlijk
omdat het grondbezit van de verschillende eigenaars zeer versnipperd en verspreid was over het
grondgebied van Ramskapelle maar dat men als bedrijf probeerde de grond zoveel mogelijk te
concentreren om zo het bewerken van het land eenvoudiger te maken. Als we opnieuw naar Philips
Bulcke kijken zien we dat al zijn gronden zich in de beginnen 25, 57, 59, 60, 62, 65, 66, 69 en 81
bevonden. Op het 81ste begin na waren dit allemaal beginnen die aan elkaar grensden. Binnen deze
beginnen volgden de percelen die gepacht werden door Bulcke elkaar op. Zo zien we dat zijn gronden
zich grotendeels in een aaneengesloten gebied ten noorden en westen van het dorpscentrum van
Ramskapelle situeerden. Ook bij Livinius Tempelaere, die in Ramskapelle 47,0 ha in pacht had duikt
hetzelfde patroon op. De gronden die hij gebruikte waren gesitueerd in het 45e, 55e, 66e, 68e en 82e
begin. Op het 68e begin na was dit opnieuw een aaneengesloten gebied. Ook bij de andere
gebruikers herhaalde dit patroon zich waarbij hun percelen in de ommeloper elkaar opvolgden en zo
clusters vormden.
114
Vandewalle (P.). Veurne, p. 114-115
51
6 Het religieuze bezit
In Noordwest-Europa waren de kerkelijke instellingen belangrijke grondbezitters en dit zeker in de
kustgebieden waar zij een sterke invloed hebben uitgeoefend op de vorming van het rurale
landschap, niet alleen door de eerste ontginning van de gronden, waarbij de monniken gebieden
indijkten met de schop in de hand (een beeld dat tegenwoordig achterhaald is en genuanceerd moet
worden), maar later ook nog door de exploitatie van die gronden.115 Het belangrijkste doel van dit
kerkelijk grondbezit in de kuststreek was inkomsten en voedsel genereren. Instellingen moesten
zelfvoorzienend zijn en hierbij werd voornamelijk gesteund op inkomsten uit onroerende goederen.
Als er gekeken wordt naar bijv. het Sint-Janshospitaal van Brugge, dan blijkt dat die instelling uit het
eigen grondbezit, waarvan het grootste deel extramuros viel te situeren, 70 tot 90% van alle
inkomsten genereerde. Ook internationaal is reeds aangetoond dat het buitensteeds onroerend goed
zeer belangrijk was voor religieuze stedelijke instellingen.116 Voor de Vlaamse kustvlakte is de
algemene tendens dat tussen de 14e en de 16e eeuw het kerkelijk bezit toenam. Deze toename had
als oorzaak een toename van het bezit van de lokale parochiale instellingen. Hiertoe behoorden
onder meer de lokale kerk, de kapellen, de parochiale armendissen zoals de Tafel van de Heilige
Geest en de gilden. Het bezit van de reguliere instellingen en de stedelijke instellingen met onder
meer de hospitalen, begijnhoven en godshuizen veranderde slechts weinig doorheen de tijd.117
Tabel 11 Overzicht geestelijk bezit
115
Zie o.a Rippon (S.). Water and wetlands in medieval estate management: Glastonbury Abbey, Meare and
the Somerset Levels in South West England, In: Klapste, J (ed.).Water Management in the Medieval Rural
Economy, Ruralia V, Pamatky Archeologicke - Supplementum, 17. Prague: Institute of Archaeology, 2005, p.93
en Lehouck (A.), en Van Acker (J.). “Vorming Van Monastieke Landschappen? Domeinbeheer Door Religieuze
Instellingen in Noordwest-Europa Van De 12de Tot De 18de Eeuw.” In: Vorming Van Monastieke
Landschappen? Domeinbeheer Door Religieuze Instellingen in Noordwest-Europa Van De 12de Tot De 18de
Eeuw. Ed. Jan Van Acker. Vol. 11. Gent: Academia Press, 2012, p. 1 116
Vervaet (L.). Goederenbeheer in Een Veranderende Samenleving, p. 50-52 117
Soens (T.). Spade in de dijk, p. 90-96
Ommeloper Aantal
instellingen
Gemiddelde
oppervlakte (ha)
Totale
oppervlakte (ha)
Procentueel
aandeel van de
totale
oppervlakte
1447 32 2,21 70,75 9,2%
1567 41 2,44 100,13 13,3%
1654 41 2,29 93,84 12,6%
1788 37 2,70 100,03 12,8%
52
Als we naar het kerkelijk grondbezit binnen Ramskapelle kijken zien we dat in 1447 het kerkelijk bezit
met 70,6 ha 9,2% van de totale oppervlakte bedroeg en in 1567 met 100,1 ha 13,3%. Tussen de 15e
en de 16e eeuw zien we hier dus ook een toename van het kerkelijk bezit. Elke kerkelijke instelling
had in 1447 gemiddeld 2,21 ha in bezit en in 1567 2,44 ha. De toename van het kerkelijk grondbezit
is dus voornamelijk toe te schrijven aan nieuwe kerkelijke instellingen die grondbezit hebben
verworven en in mindere mate aan gebiedsuitbreiding van de reeds aanwezige instellingen. In 1447
waren er 32 verschillende instellingen, in 1567 waren er 9 meer met een totaal van 41. Voor Dudzele
heeft Dombrecht ook een analyse gemaakt van het kerkelijk bezit. Daar lag in 1447 het aandeel van
het religieuze bezit met 28,8% veel hoger. In absolute waarden gezien was er een grotere toename
van het religieuze bezit in Dudzele tussen 1447 en 1567, procentueel komt de toename overeen met
ca. 4 procentpunten in Ramskapelle en ca. 5 procentpunten in Dudzele, waar het religieuze bezit in
1567 33,9% bedroeg. 118
In 1654 hadden nog steeds evenveel kerkelijke instellingen bezit maar samen bezaten zij iets minder
oppervlakte, in totaal bestreken zij 12,6% van de totale oppervlakte. In 1788 bleef de situatie
opnieuw grotendeels ongewijzigd. Het aantal instellingen daalde van 41 naar 37 en de gemiddelde
oppervlakte per instelling steeg lichtjes.
Om ook hier beter de evolutie binnen het religieuze bezit te onderzoeken en te kunnen vergelijken
met andere gebieden hebben we al het bezit opgedeeld volgens de drie eerder vermelde
categorieën: de eerste categorie bevat de reguliere instellingen, de tweede categorie de parochiale
instellingen en de derde categorie omvat de stedelijke hospitalen, godshuizen en begijnhoven. Om
de verschillende instellingen in de juiste categorie onder te brengen werden enkele hulpmiddelen
gebruikt. Bij de meeste instellingen was uit de titel duidelijk af te leiden tot welke categorie ze
behoorden maar waar niet werd secundaire literatuur geraadpleegd.119 Voor de parochiale
instellingen werd ook nog apart de evolutie van de instellingen uit Ramskapelle zelf nagegaan.
118
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, p. 88 119 Callewier (H.). De Papen Van Brugge : De Seculiere Clerus In Een Middeleeuwse Wereldstad (1411-1477).
Leuven: Universitaire pers, 2014
53
6.1 Religieus bezit 1447
Tabel 12 Religieus bezit 1447
Categorie Aantal
instellingen
Totale
oppervlakte
(ha)
Procentueel
aandeel van
het religieuze
bezit
Parochiaal 25 53,9 76,2%
Regulier 5 11,0 15,6%
Hospitaal 2 5,8 8,2%
Totaal 32 70,7 100,0%
In 1447 zien we dat de parochiale instellingen zowel in aantal als in oppervlakte het overwicht
hadden. Van de net geen 54 ha religieus bezit was er 28,3 ha in bezit van parochiale instellingen uit
Ramskapelle zelf, daarvan behoorde 12 ha aan de kerk van Ramskapelle. Dit was de kerkelijke
instelling met het grootste bezit. Na de parochiale instellingen kwamen de reguliere instellingen,
maar het verschil in bezitsomvang tussen beide was zeer groot. De reguliere instellingen hadden
afgerond 5 keer minder grondbezit. De stedelijke instellingen hadden het kleinste aandeel met net
geen 6 ha. Als we de resultaten vergelijken met het naburige Dudzele dan valt op dat daar niet de
parochiale maar de reguliere instellingen de bovenhand hadden. Dit was onder meer door de
nabijheid van de Abdij ter Doest die in Dudzele zeer veel grond had. In Ramskapelle was de abdij ook
vertegenwoordigd, maar in een veel kleinere mate met slechts 6,5 ha t.o.v. 376,8 ha in Dudzele.120
120
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, p. 90-91
54
6.2 Religieus bezit 1567
Tabel 13 Religieus bezit 1567-1577
Ommeloper
1567
Aantal
instellingen
Totale
oppervlakte
(ha)
Procentueel
aandeel van
het religieuze
bezit
Parochiaal 29 76,1 76,0%
Regulier 9 14,3 14,3%
Hospitaal 3 9,7 9,7%
Eindtotaal 41 100,1 100,0%
In 1567 zijn de grootste veranderingen vast te stellen. Er was een algemene toename van het
religieuze bezit maar de onderlinge verhoudingen tussen de verschillende categorieën bleven
nagenoeg ongewijzigd. De parochiale instellingen bezaten nu 22,2 ha meer dan in 1447 en kenden
de grootste toename, ook de reguliere instellingen en de hospitalen en andere stedelijke instellingen
kenden een toename maar niet zo sterk. De instellingen uit Ramskapelle zelf hadden nu 32,8 ha in
bezit, 4 ha meer dan in 1447. De grote toename van het bezit van de parochiale instellingen en het
religieuze bezit in zijn geheel is dus toe te schrijven aan de parochiale instellingen van buiten
Ramskapelle. Dit waren grotendeels instellingen uit de naburige parochies zoals Dudzele, Heist,
Oostkerke en Westkapelle. Het grondbezit van deze groep steeg van 42,4 naar 67,3 ha. Ook de
reguliere en de stedelijke instellingen kenden een toename van hun grondbezit. Beide groepen
hadden een gelijkaardige toename met elk iets meer dan 3 ha. In Dudzele daalde zowel de totale
oppervlakte alsook het aandeel van de reguliere instellingen. In totaal kende het kerkelijk bezit er
ook een toename maar dit was voornamelijk door een toename van het parochiaal bezit en een
minder grote toename van het bezit van de hospitalen en de stedelijke instellingen.121
121
Ibidem, p .91
55
6.3 Religieus bezit 1654
Tabel 14 Religieus bezit 1654
Ommeloper
1654
Aantal
instellingen
Totale
oppervlakte
(ha)
Procentueel
aandeel van
het religieuze
bezit
Parochiaal 31 78,7 83,8%
Regulier 7 9,4 10,0%
Hospitaal 3 5,8 6,2%
Totaal 41 93,8 100,0%
Met de resultaten van de ommeloper uit 1654 moet er voorzichtig worden omgegaan. Als er gekeken
wordt naar de evolutie van enkele instellingen afzonderlijk dan valt het op dat er t.o.v. 1567 een
kleine daling was in de totale oppervlakte terwijl in 1788 de oppervlakte van die instellingen opnieuw
even groot was als in 1567.122 Dit zou zo kunnen geweest zijn omdat er een stuk grond van de hand
werd gedaan en nadien opnieuw werd aangekocht (of toch evenveel oppervlakte), maar aangezien
dit patroon zich zoveel herhaalt zullen de veranderingen hier grotendeels te maken hebben met de
bladzijdes die uit de ommeloper werden gescheurd. Door de geringe oppervlaktes van het religieuze
bezit kan het ontbreken van één of meerdere percelen een sterke invloed hebben op de totale
cijfers. Met enige voorzichtigheid kunnen we wel concluderen dat het aantal parochiale instellingen
er weer op vooruitging en dat zij samen opnieuw iets meer oppervlakte in bezit hadden en dit was
hoogstwaarschijnlijk meer dan de 2 ha die in de tabel beschreven staat. Bij de reguliere instellingen
was er sprake van een status quo of een lichte terugval, zowel in aantal als in oppervlakte. Bij de
stedelijke instellingen was er duidelijk een afname in oppervlakte, dit voornamelijk doordat het Sint-
Janshospitaal te Brugge de helft minder grond in bezit had dan in 1567.
122
Zie bijv. het bezit van de kerk van Oostkerke: 1567: 4,0 ha; 1654: 2,0 ha en 1788: 4,0 ha en van de kerk van
Ramskapelle: 1567: 14,6 ha; 1654: 11,7 ha en 1788: 14,6 ha. In totaal waren er 8 verschillende instellingen die
dit patroon vertoonden waarvan er 6 tot de parochiale instellingen behoorden, 1 reguliere instelling en 1
hospitaal.
56
6.4 Religieus bezit 1788
Tabel 15 Religieus bezit 1788
Ommeloper
1788
Aantal
instellingen
Totale
oppervlakte
(ha)
Procentueel
aandeel van
het religieuze
bezit
Parochiaal 27 82,7 82,7%
Regulier 7 9,9 9,9%
Hospitaal 3 7,5 7,5%
Totaal 37 100,0 100,0%
Voor de ommeloper van 1788 beschikken we opnieuw over alle percelen en daarin zien we dat het
totale aantal instellingen gedaald is. Dit had als oorzaak een daling van het aantal parochiale
instellingen. Samen hadden de parochiale instellingen wel iets meer bezit dan in 1654, maar zeer
waarschijnlijk had die toename reeds plaatsgevonden tussen 1567 en 1654. Het aantal reguliere en
stedelijke instellingen is ongewijzigd gebleven. Het bezit van de parochiale instellingen uit
Ramskapelle was nagenoeg hetzelfde gebleven. Bij de reguliere instellingen was de totale
oppervlakte lichtjes gedaald (met 0,5 ha). Bij de derde categorie van de stedelijke instellingen was er
t.o.v. de situatie in 1654 een stijging in areaal van net geen 2 ha maar waarschijnlijk was dit hier ook
door het ontbreken van een pagina uit de ommeloper van 1654, aangezien het godshuis van
Sint-Obrechts in 1567 2,9 ha grond in bezit had, in het jaar 1654 1,3 ha en in 1788 3,0 ha grond, wat
slechts weinig verschilde met de situatie in de 16e eeuw.
6.5 Samenvatting Als we voor de 15e en de 16e eeuw de resultaten vergelijken met de resultaten van volledige
wateringen gelegen in de Vlaamse kustvlakte, dan zijn er duidelijk dezelfde tendensen waar te
nemen, waarbij het kerkelijk bezit een toename kende en dit voornamelijk door een toename van
het bezit van de parochiale instellingen. In vergelijking met andere onderzochte gebieden zoals
Dudzele en enkele wateringen waaronder die van de Oude Yvene en de Blankenbergse watering,123
was het totale aandeel van het kerkelijk bezit in Ramskapelle een stuk lager. Hiervoor kan een
eenvoudige verklaring gevonden worden. De oorzaak is de geringe aanwezigheid van de reguliere
instellingen. Soens en van Bavel hebben vastgesteld dat de stijging van het parochiaal bezit er
gekomen is door een combinatie van schenkingen en verkopen gedaan door lokale families. In de
vroege middeleeuwen kregen de grote abdijen en kapittels de meeste schenkingen. Vanaf de late
123
Soens (T.). Spade, p. 91-94
57
middeleeuwen hadden de oudere abdijen en kapittels minder aansluiting op de religieuze behoeften.
De afstand tussen de schenker en de ontvangende instelling werd hierdoor steeds kleiner. De
persoonlijke beleving van de godsdienst was belangrijker geworden alsook het belang van de
dorpsgemeenschappen. Zo wou men de eigen instellingen versterken of er zelf nieuwe oprichten en
had men zelf ook een sterkere greep op die instellingen om zo beter te kunnen waken over de
kwaliteit van de religieuze diensten.124
Voor de 17e en 18e eeuw heeft men minder vergelijkingsmateriaal wat betreft het kerkelijk bezit. Het
aandeel van het religieuze bezit bleef voor Ramskapelle grotendeels hetzelfde maar dezelfde evolutie
als voor de 15e en de 16e eeuw, waarbij de parochiale instellingen meer grond verwierven terwijl het
grondbezit van de reguliere instellingen en de hospitalen hetzelfde bleef of afnam, zette zich voort
maar nu aan een veel trager tempo.
124
van Bavel (B.). Transitie en continuïteit. De bezitsverhoudingen en de plattelandseconomie in het westelijk
gedeelte van het Gelders rivierengebied, ca. 1300-ca. 1570. Hilversum, 1999, p. 328-330
58
7 Het bezit in handen van edellieden
Bij het wereldlijk bezit werd voor de vier ommelopers bestudeerd hoeveel eigenaars een titel hadden
en welke oppervlakte zij in totaal in bezit hadden. Op basis van de titulatuur krijgen we zo een
indicatie van het grondbezit dat in handen was van edellieden125 en de evolutie hiervan doorheen de
tijd.
Onder de wereldlijke eigenaars waren er in de ommelopers verschillende personen die een titel
bezaten en dus tot de edellieden behoorden. Voor de vier ommelopers werd gekeken naar de
personen die een titel bezaten. Bij het verwerken van de gegevens werd gewerkt met
gestandaardiseerde namen voor de eigenaars. Bij sommige personen was het soms zo dat zij in de
ommeloper zowel met als zonder titel werden vermeld. Zodra er éénmaal een titel werd vermeld bij
een persoon werd er aangenomen dat die persoon tot de categorie van edellieden behoorde en
werd hij of zij opgenomen bij de verwerking van de gegevens. Ook de nazaten van een persoon met
titel werden in de telling opgenomen, bijv. De kinderen van Joncheer Jan de Bake werden beschouwd
als edellieden.
Er werd bestudeerd hoeveel zij elk bezaten, met hoeveel zij waren en hoe dit evolueerde doorheen
de tijd. Voor de 15e eeuw is er een repertorium beschikbaar waarin alle Vlaamse families behorend
tot de adel worden opgenoemd.126 Aan de hand van dit repertorium kan men nagaan of de personen
vermeld in de ommeloper al dan niet tot de adel behoorden. Omdat dit enkel voor de 15e eeuw
mogelijk is en niet meer nadien werd er gekozen om enkel de edellieden te identificeren aan de hand
van hun titulatuur zodat voor de vier ommelopers dezelfde methode kon gehanteerd worden.
Over de omvang van het grondbezit van de edellieden is er tot nu toe nog niet veel materiaal
verschenen. Het aantal vergelijkingen is dan ook beperkt. In het naburige Dudzele ging tussen 1447
en 1567 het adellijk grondbezit er sterk op vooruit. In 1447 behoorde in Dudzele 3,7% van alle
eigenaars tot de edellieden en samen bezaten zij 9,0% van alle grond. In 1567 was hun aantal en
totaal grondbezit er verdubbeld en kwam dit neer op 14,8% van alle eigenaars en 21,9% van het
125 Voor de problematiek rond de afbakening van de adel en de edellieden zie: Buylaert (F.). Eeuwen van
ambitie. De adel in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor
Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren (Vol. 21). Brussel: Lannoo. (2010).
126 Buylaert (F.). Eeuwen van ambitie...
59
grondbezit.127 In de naburige watering Eiesluis hadden in 1398 de ‘heren’ 6,1% van alle grond in
bezit.128
In de ommeloper van 1447 komen er 4 verschillende titels voor: Here, Mijnhere, Joncheer en
Joncvrauwe. Er waren 5 personen met de titel Here, 5 Joncvrauwen, 1 Joncheer en 1 Mijnhere. Dit
komt op een totaal van 12 edellieden. Gemiddeld hadden zij elk 2,4 ha in bezit, wat dus meer is dan
het algemeen gemiddelde van het grondbezit. Mijnhere van Dudzele129
had het meeste grond,
namelijk 10,0 ha. Naast zijn bezit in Ramskapelle zal hij zonder twijfel nog grond in bezit gehad
hebben buiten Ramskapelle. In totaal bezaten de edellieden een oppervlakte van 28,7 ha wat
overeenkwam met 3,7% van de totale oppervlakte. Als we dit vergelijken met het naburige Dudzele
dan ligt de aanwezigheid van de edellieden een stuk lager in Ramskapelle. Ook in vergelijking met de
cijfers van de Eiesluis ligt het aantal edellieden lager.
In de ommeloper van 1567 is er een nieuwe titel die niet voorkwam in de ommeloper van 1447,
namelijk Meester. Die titel kwam in totaal 2 keer voor. 7 personen hadden de titel Here. 1 persoon
werd aangesproken als Joncheer. 6 personen bezaten de titel van Mijnhere. Er was nog 1 Joncvrauw,
wat op een totaal komt van 17 eigenaars met een titel, ofwel een toename met de helft t.o.v. de
situatie in 1447. Samen hadden zij ook meer grond in bezit. De gemiddelde oppervlakte per eigenaar
was gestegen naar 3,5 ha. De eigenaar met het meeste bezit was de weduwe van Meester Hendrik
van Tessele met 10,2 ha. De totale ingenomen oppervlakte was 59,0 ha, dit kwam overeen met 7,8%
van de totale oppervlakte. De oppervlakte ingenomen door edellieden was dus verdubbeld, in
vergelijking met de situatie van 1447, toch was dit nog steeds een stuk minder dan de situatie in
Dudzele, waar iets meer dan 20% van de grond in handen was van edellieden.
De grootste toename in zowel aantal personen als in totale ingenomen oppervlakte heeft
plaatsgevonden tussen 1567 en 1654. In 1654 werden er in totaal 48 eigenaars geteld met een titel.
Daarvan droegen er 4 de titel Here, 29 de titel van Joncheer, 2 de titel van Joncvrauwe, 3 de titel van
Meester en 10 de titel Mijnhere. De totale ingenomen oppervlakte was 164,5 ha wat overeenkwam
met 22,1%. Dit is dus bijna een verdrievoudiging in oppervlakte. Het gemiddelde per eigenaar was
nagenoeg hetzelfde gebleven dus had de toename aan oppervlakte als oorzaak een stijging van het
aantal edellieden. De persoon met titel met de meeste grond in bezit was Joncheer Loys Boddens met
een totaal van 24,5 ha wat een stuk meer is dan de ca. 10 ha die het meeste was in handen van één
127
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, p. 88 128
Soens (T.). Spade in de dijk, p. 97 129
Dit was zeer waarschijnlijk Jacob van Gistel of een verwant van hem. (Coornaert (M.). Dudzele en Sint-
Lenaart: de geschiedenis, de topografie en de toponomie van Dudzele tot omstreeks 1914, met een studie over
de Sint-Lenaartommegang. Dudzele, 1985, p. 63)
60
persoon in 1447 en 1567. De 48 edellieden vertegenwoordigden nu in totaal 18,2% van alle
grondeigenaars.
Voor 1788 werd met dezelfde methode ook geprobeerd het aantal edellieden in kaart te brengen. In
de desbetreffende ommeloper is het echter onmogelijk op basis van de titulatuur het aantal
edellieden in kaart te brengen doordat de namen van nagenoeg alle eigenaars worden voorafgegaan
door Joncheer. Mocht de gehanteerde methode gevolgd zijn zou de adel onrealistisch veel bezit
gehad hebben.
Als we kijken naar het grondbezit van de edellieden voor de reeds besproken ommelopers dan zien
we dat met uitzondering van 3 personen met een titel vermeld in de ommeloper van 1654 de
edellieden allemaal minder dan 10 ha grond in bezit hadden. De edellieden als kleingrondbezitters
indelen is echter iets wat hieruit niet besloten kan worden. In sommige gevallen verwijst hun naam
naar een andere locatie, bijv. Heer van Maldegem of Heer van Dudzele. Het is dan ook zeer
waarschijnlijk dat zij nog ander grondgebied hadden buiten Ramskapelle.
Als we kijken naar de gegevens voor de kasselrij Veurne in de periode 1569-1578 dan was er voor de
ganse kasselrij 14,3% van de grond in handen van de adel en in het poldergebied 18,6% van alle
grond. Een cijfer dat hoger lag dan in Ramskapelle en vergelijkbaar was met de gegevens voor
Dudzele uit de 16e eeuw. Daar was de adel voor het grootste deel ofwel woonachtig in de stad
Veurne of woonachtig buiten de kasselrij. In de kasselrij Veurne had ongeveer de helft van de
edellieden meer dan 10 ha in bezit en behoorde dus tot de groep van de middelgroot- en
grootgrondbezitters. In oppervlakte hadden binnen de adel de grootgrondbezitters duidelijk het
overwicht met 64,7% van alle grond die in handen was van edellieden.130
130
Vandewalle (P.). Veurne, p. 122-124
61
8 De hofstedes
8.1 Inleiding bebouwing Op basis van de perceelsbeschrijvingen in de vier ommelopers kunnen we doorheen de tijd een goed
beeld krijgen van de bebouwing binnen het onderzochte gebied. Hierbij wordt de meeste aandacht
gevestigd op de aanwezigheid van de verschillende hofstedes en de informatie die hiermee
verbonden is omdat die een goede indicatie geven van de bedrijfsstructuren per momentopname.
Na de hofstedes worden kort nog enkele andere gebouwen besproken die ook worden vermeld in de
ommelopers.
Bij de bespreking van de hofstedes wordt per ommeloper telkens hetzelfde stramien gevolgd. Eerst
wordt een korte toelichting gegeven over welke informatie de ommeloper bevat, daarna wordt het
totale aantal hofstedes vermeld. Vanaf de ommeloper uit 1567 wordt er nagegaan om welk soort
hofstedes dit ging. Er wordt kort bekeken op welke percelen de hofstedes gelegen waren en er wordt
gecontroleerd welke eigenaars in het bezit waren van één of meerdere hofstedes, hierbij wordt
nagegaan tot welke grootteorde deze eigenaars behoorden om zo de evolutie doorheen de tijd te
kunnen schetsen.
Tabel 16 Overzicht hofstedes 1447-1788
Ommeloper Aantal hoeves Eigenaar = Gebruiker Percentage
1447 53 21 39,6%
1567 41 9 22,0%
1654 46 7 15,2%
1788 42 3 7,1%
8.2 De bebouwing in 1447 In de ommeloper van 1447 gaf de landmeter slechts weinig informatie over de bebouwing. Alle
bebouwing werd aangeduid met de term hoofst, stede of stee. Hieruit valt weinig af te leiden over de
grootte en het uitzicht van de bewoning, of dit allemaal hofstedes waren of hij hierbij ook gewone
huizen heeft gerekend. De grootte van het perceel kan een kleine indicatie geven over de omvang
van de hofstedes. Hierbij moet de bedenking gemaakt worden dat op een klein perceel geen plaats
was voor een grote hofstede, maar dat op een groot perceel wel plaats was voor een kleine hofstede.
In totaal zijn er 53 hofstedes geteld. In zijn werk vermeldt Coornaert ook de bebouwing voor
Ramskapelle aan de hand van de ommeloper uit 1447. Hij komt aan een totaal van 55 hofstedes.
Soms vermeldde de landmeter in de ommeloper dat een perceel grensde aan een ander perceel
62
waarop een hofstede stond, volgens ons heeft Coornaert zo de fout gemaakt een hofstede dubbel te
tellen.
De 53 hofstedes waren in het bezit van 48 verschillende eigenaars. Er waren 5 eigenaars die elk 2
hofstedes in bezit hadden. Van die 5 eigenaars waren er 2 die in één van hun hofstedes woonden en
waarbij de andere hofstede werd verpacht. Bij de 3 andere eigenaars met 2 hofstedes werden beide
verpacht. Van alle 53 hofstedes waren er 21 waarvan de eigenaar ook de bewoner was. 32 hofstedes,
wat overeenkomt met 60,4% van alle hofstedes, werden dus verpacht.
De gemiddelde perceelgrootte waarop een hofstede stond was 2,49 ha, maar dit werd sterk naar
boven getrokken door de grootste percelen, de mediaan was 0,91 ha en geeft een beter idee van hoe
groot een perceel met bebouwing was. De kleinste percelen met hofstede waren 300 m² groot, op
die percelen was het dus onmogelijk dat daar een grote hofstede stond, de grootste percelen waren
meer dan 10 ha groot, voor die percelen is het onmogelijk te zeggen welke oppervlakte werd
ingepalmd door gebouwen.
De meeste van de eigenaars met een hofstede hadden naast het perceel met de hofstede nog andere
grond in bezit. De gemiddelde eigendomsoppervlakte van een eigenaar met een hofstede was 5,02
ha, wat dus duidelijk een stuk hoger is dan de gemiddelde grond per eigenaar die slechts 1,50 ha
was. Van alle eigenaars met een hofstede waren er 7 middelgrote eigenaars, 13 eigenaars met een
beperkt grondbezit en 28 die tot de categorie van het klein grondbezit behoorden. Als we deze cijfers
naast de eigendomsverhoudingen leggen wordt het duidelijk dat als een persoon binnen
Ramskapelle veel bezit had, de waarschijnlijkheid toenam dat hij ook een hofstede in bezit had.
8.3 De bebouwing in 1567 De informatie uit de ommeloper over de bebouwing in 1567 is een stuk uitgebreider in vergelijking
met de info uit 1447. Bebouwing werd voornamelijk aangeduid met de termen huiseken, hofstedeken
en hofstede, waardoor we meer een idee krijgen van de grootte van de bebouwing. Naast de soort
bewoning is er in sommige gevallen een vermelding van de naam van de hofstede131 en of er een
walgracht of boomgaard op hetzelfde perceel was.132 De ommelopers van de 17e en de 18e eeuw
bevatten dezelfde informatie met betrekking tot de hofstedes. In totaal werden er 41 hofstedes
geteld en 12 huizen. Samen komt dit uit op een totaal van 53, wat evenveel is als het aantal
hofstedes geteld in de ommeloper van 1447, maar er zijn ook 7 vermeldingen van een verlaten
hofstede, 1 herberg en 1 huis waarin de priester woonde. We nemen hier dus aan dat de huisekens
gewone huizen waren en niet werden opgenomen in de ommeloper van 1447, terwijl het bij de
131
Zie Coornaert (M.). Ramskapelle, voor meer info over de toponymie en geschiedenis van de hofstedes. 132
Er zijn ook vermeldingen van walgrachten en boomgaarden op percelen waarop geen bebouwing stond.
63
hofstedes om boerderijen ging die wel werden opgenomen in de ommeloper van 1447. Ook
Germonprez en Lamon hebben eerder dezelfde redenering gevolgd bij het verwerken van de
informatie uit de ommeloper uit 1552 van de Oudelandpolder van Cadzand.133 De verlaten hofstedes
werden aangeduid met de zin ende was wijlent een hofstede.
Van alle hofstedes waren er 6 aangeduid als hofstedekens, 3 daarvan hadden een boomgaard134. Er
waren 4 hofstedes met een walgracht, hiervan hadden er 2 een boomgaard en dan waren er nog 14
hofstedes die een boomgaard hadden.
Als de cijfers van het aantal hofstedes worden vergeleken met de aantallen die Coornaert heeft
geteld is er opnieuw een klein verschil, dit waarschijnlijk opnieuw omdat er moet opgepast worden
of er in het perceel wordt verwezen naar de hofstede die op dat perceel lag, of omdat het perceel
grensde aan een perceel waarop een hofstede stond. De daling van 53 hofstedes in 1447 naar 41
hofstedes komt overeen met een daling van 22,6%. In totaal wordt er 7 maal melding gemaakt van
een locatie waar vroeger een hofstede stond. Ook in Dudzele stelden Dombrecht en Coornaert een
daling van het aantal hofstedes vast van respectievelijk 31 en 26 procent. 135 Het gegeven van de
verlaten hofstedes was iets wat voorkwam in de ganse Vlaamse kustvlakte. In delen van Zeeuws-
Vlaanderen lag de oorzaak hier soms bij overstromingen en de verbreding van de Westerschelde
maar voor de gebieden nabij Brugge waren er geen natuurrampen of processen met dergelijke
impact. De vele verlaten hofstedes ziet men dan ook eerder als een bewijs van de
bedrijfsconcentratie en de toegenomen oppervlakte van de landbouwbedrijven.136
De gemiddelde grootte van het perceel waarop een hofstede stond bedroeg nog 1,51 ha wat een
stuk minder is dan de 2,49 ha van 1447. De mediaan was dan weer gestegen van 0,91 ha naar 1,20
ha. Zoals reeds eerder vermeld waren de grootste percelen iets kleiner geworden, de hofstedes lagen
op percelen van maximum 5 ha terwijl ze in 1447 nog op percelen van meer dan 10 ha lagen, dit
waarschijnlijk omdat een perceel met een hofstede werd opgesplitst in het perceel met de hofstede
en één of meerdere percelen onbebouwd land.
133
Zie Germonprez (D.). De Oudelandse Polder van Cadzand archeologisch onder de loep. Bodemkundig,
luchtfotografisch en geofysische prospectie verwerkt in een Gis-applicatie. Universiteit Gent, diss. 2e licentie
archeologie, 2007, p.91 en Lamon (R.), De Oude Groedsche Polder, p. 45 134
Bij het tellen van de boomgaarden werd er enkel rekening gehouden met de boomgaard als die op hetzelfde
perceel voorkwam als de hofstede. Er waren ook nog boomgaarden op losstaande percelen. 135
Dombrecht (K.). Platteandsgemeenschappen, p. 63 en Coornaert (M.). Dudzele en Sint-Lenaart: de
geschiedenis, de topografie en de toponomie van Dudzele tot omstreeks 1914, met een studie over de Sint-
Lenaartommegang p. 54-63 en p.123-132 136
Zie o.a.: Thoen (E.). Waterschappen en de maatschappelijke en ecologische transformatie van de kustvlakte
in de Middeleeuwen en het Ancien Régime. Bedenkingen en onderzoeksmogelijkheden, in: Huys, E. et al. (Ed.)
(2001). Polders en Wateringen: Studiedag georganiseerd te Damme op 19 mei 2000. pp. 111-131, fig. 1-2
64
De 41 hofstedes waren in het bezit van 31 verschillende eigenaars. 6 eigenaars hadden elk
2 hofstedes in bezit, 2 eigenaars hadden elk 3 hofstedes in bezit. Van de 8 eigenaars die meer dan
1 hofstede in bezit hadden waren er 4 die zelf in één van hun hofstedes woonden en waarvan de
andere hofstedes werden verpacht. In 1447 hadden enkel gewone personen een hofstede in bezit, in
1567-77 was dit niet meer het geval en hadden 4 kerkelijke instellingen samen 7 hofstedes in bezit.
Van de 41 hofstedes waren er nog slechts 9 waarvan de eigenaar ook de bewoner was. 32 hofstedes
werden verpacht wat overeenkwam met een percentage van 78%. Ten opzichte van 1447 steeg het
aantal verpachte hoeves dus met 30%.
Als we nu opnieuw kijken naar de totale grond die een eigenaar in bezit van een hofstede had, zien
we dat het gemiddelde sterk was gestegen. Een eigenaar met hofstede had in 1567-77 gemiddeld
12,9 ha in bezit. Ten opzichte van 1447 was dit dus een stuk meer, deze stijging volgde grotendeels
dezelfde toename als het algemeen gemiddelde. Als we de eigenaars opdelen volgens bezitsklasse
dan behoorden er 4 tot de grootgrondbezitters, 9 tot de middelgrootgrondbezitters, 14 tot het
beperkt grondbezit en 4 tot het klein grondbezit, waarvan één Het comun van St. Salvators te Brugge
was, dat ongetwijfeld nog andere gronden had in andere parochies en niet als kleingrondbezitter
mag aanzien worden. Hierbij is het duidelijk dat de afname van het totaal aantal hofstedes
voornamelijk kwam door de afname van het aantal hofstedes bij de eigenaars die minder dan 5 ha in
bezit hadden.
8.4 De bebouwing in 1654 De ommelopers van de 17e en de 18e eeuw bevatten dezelfde informatie met betrekking tot de
hofstedes als de ommeloper van 1567. Het enige nieuwe element is dat er naast de vermelding van
verlaten hofstedes enkele malen melding wordt gemaakt van een verdonkerde dreve. Dit was
hoogstwaarschijnlijk de toegangsweg naar een hofstede die niet meer in gebruik was.137 Het enige
wat de betrouwbaarheid van de cijfers niet ten goede komt is dat het duidelijk is dat er
perceelsbeschrijvingen zijn overgenomen uit de ommelopers van de 16e eeuw waarbij de namen van
de inwoners van de hofstede niet altijd werden aangepast. Wanneer de landmeter dezelfde bewoner
van een hofstede opschreef als in de 16e eeuw werd ervan uitgegaan dat zijn of haar nazaten verder
leefden in die hofstede.
De ommeloper uit 1654 bevat 46 hofstedes en minimum 6 huizen, maar waarschijnlijk waren er een
10-tal.138 Daarnaast werd opnieuw het huis van de priester en de herberg vermeld. Er waren
137
Zie INL GTB 138
6 huizen werden effectief geteld, daarnaast is er in het 56e begin een perceel in het bezit van De capelrie van
Ste Pieters te Dudzele waarop diversche huisen opgetimmert staen. Aan de hand van de ommeloper uit 1788
schatten we dat er 5 huizen op dit perceel stonden (cfr. infra)
65
3 vermeldingen van verlaten hofstedes. In totaal waren er dus min of meer evenveel gebouwen als
in de 16e eeuw. Het enige verschil is dat er iets meer hofstedes waren en iets minder gewone huizen.
Hierbij is het misschien wel mogelijk dat de landmeter andere criteria heeft gebruikt om het
onderscheid te bepalen tussen een hofstede en een gewoon huis. Ten opzichte van 1567-77 waren er
5 hofstedes bijgekomen, ofwel een stijging van 12,2%.
In 1654 waren er opnieuw 6 hofstedekens, maar nu nog slechts 2 die nog een boomgaard hadden. Er
waren opnieuw 4 hofstedes met een walgracht, maar daarvan hadden er nu 3 een boomgaard, dus
1 meer dan in de vorige eeuw. Het aantal hofstedes cum booghaerd is met een totaal van 14
hetzelfde gebleven.
De gemiddelde grootte van het perceel waarop een hofstede stond was met 6,6% licht afgenomen
en bedroeg nog 1,41 ha. De mediaan was opnieuw gedaald naar 0,97 ha. De grootste percelen
waarop een hofstede stond waren opnieuw ongeveer 5 ha groot. Het kleinste perceel met een
hofstede was 700 m² groot. De evolutie waarbij het perceel met de hofstede gesplitst werd in een
perceel met de hofstede en een perceel met omliggende grond zette zich dus nog lichtjes door.
In totaal hadden 33 verschillende eigenaars een hofstede in bezit. Dat zijn er dus 2 meer dan in de
16e eeuw. 7 eigenaars hadden meer dan één hofstede in bezit, daarvan waren er 4 eigenaars met elk
2 hofstedes, 2 eigenaars met elk 3 hofstedes en 1 eigenaar die 5 hofstedes in bezit had. Dit was de
Ecclesia de Ramskapelle, één van de 5 eigenaars die tot de categorie van de religieuze instellingen
behoorde. De religieuze instellingen hadden samen 10 hofstedes in bezit. Zowel in aantal instellingen
als in aantal hofstedes was er dus een toename van het religieuze bezit. Van de 7 eigenaars met een
hofstede in bezit waren er 4 die in één van hun hofstedes woonden. De andere hofstedes werden
allemaal verpacht. In totaal waren er slechts 7 hofstedes waarvan de eigenaar ook de bewoner was.
84,8% van alle hofstedes werd dus verpacht. Het aantal verpachte hofstedes bleef dus stijgen.
De gemiddelde oppervlakte grond per eigenaar in bezit van een hofstede was 8,4 ha. Dit is dus een
afname van meer dan 5 ha. Opnieuw volgde het gemiddelde hier dezelfde evolutie als het algemeen
gemiddelde grondbezit voor alle eigenaars. Als we de eigenaars onderverdelen volgens de
bezitsklassen dan had de enige grootgrondbezitter 3 hofstedes in zijn bezit, 9 eigenaars van een
hofstede behoorden tot de middelgrootgrondbezitters, 13 tot het beperkt grondbezit en 10 tot het
klein grondbezit. De toename in aantal hofstedes was dus volledig toe te schrijven aan het aantal
kleingrondbezitters. Hierbij valt het op dat zij voornamelijk eigenaar waren van een hofstedeken.
66
8.5 De bebouwing in 1788 De ommeloper van 1788 heeft dezelfde kenmerken als zijn voorgangers uit de 16e en 17e eeuw, maar
nu staan in de linkermarge de gebruikers van het perceel waardoor niet meer naar de
perceelsbeschrijving moet gekeken worden om te weten wie de bewoner was van de hofstede. De
perceelsbeschrijvingen werden soms letterlijk overgenomen uit een voorgaande ommeloper en
konden zo een verouderde situatie weergeven. In totaal werden er 42 hofstedes geteld, 4 minder
dan in 1654. Het totaal aantal huizen schatten we op 8. In de ommeloper staan 3 huizen expliciet
vermeld, daarnaast is er opnieuw het perceel in het 56e begin, hierbij staan in de marge 5 gebruikers
vermeld. Dit waren vermoedelijk de verschillende gezinshoofden die elk in één van die huizen
woonden, wat een totaal van 8 huizen geeft. In totaal zijn er 8 vermeldingen van verlaten hofstedes.
Van alle hofstedes werden er nu 8 hofstedekens geteld waarvan er nog slechts één een boomgaard
had. Het aantal omwalde hoeves was ook gedaald (van 4 naar 3). Daarvan hadden er 2 een
boomgaard. Van de andere hofstedes hadden er 17 een boomgaard. Op de Ferrariskaart die in
nagenoeg dezelfde periode is opgesteld kunnen de 3 omwalde hoeves onderscheiden worden,
namelijk de hofstede met als naam Duijvekeete, de hofstede met als naam Roytdeure139
en nog een
derde hofstede een beetje ten oosten van het dorpscentrum. De 3 walgrachten zijn nog ingetekend
op de topografische kaart van het NGI uit 1933, op de topografische kaart uit het jaar 1999 heeft
enkel de Duijvekeete nog een walgracht maar een bezoek ter plaatse heeft uitgewezen dat de gracht
rondom de hofstede ondertussen ook reeds gedempt is.140 Bij de meeste hofstedes is ook duidelijk
de omliggende boomgaard te herkennen.
De gemiddelde perceelgrootte van een hofstede bedroeg 1,48 ha. Dit is dus weer een lichte stijging
t.o.v. de waarde uit 1654. Ook de mediaan is toegenomen naar 1,08 ha. De afmetingen van de
grootste en de kleinste percelen waarop een hofstede stond zijn niet gewijzigd.
De 42 hofstedes waren in bezit van 32 verschillende eigenaars. 4 religieuze instellingen hadden in
totaal 7 hofstedes in bezit. Dit is dus een kleine achteruitgang. Er waren 7 eigenaars die elk meer dan
1 hofstede in bezit hadden. Daarvan waren er 5 die elk 2 hofstedes in bezit hadden en 2 eigenaars die
elk 4 hofstedes in bezit hadden. Joncheer Dominicus Custis had 4 hofstedes in bezit, net zoals de
Ecclesia de Ramskapelle, die dus 1 hofstede minder had dan in de 17e eeuw. Er waren slechts
3 eigenaars die zelf in hun hofstede woonden. Eén van die eigenaars, Philips Bulcke, had daarnaast
nog 7 percelen met daarop een hofstede waar hij als gebruiker stond genoteerd. Er zijn twee
manieren om te weten te komen in welke mate de hofstedes verpacht werden. De eerste is de
139
In de ommeloper en op andere kaarten (bijv. op de kaart van Drubbele aangeduid als RooPoorte of Rode
Poorte) 140
Zie ook bijlage 2.
67
eigenaar van het perceel te vergelijken met de gebruiker van het perceel die genoteerd staat in de
linkermarge, de tweede manier is de eigenaar van het perceel te vergelijken met de informatie die in
de perceelsbeschrijving staat. Volgens de eerste manier waren er van de 42 hofstedes in totaal
slechts 3 waarvan de eigenaar van het perceel ook de gebruiker ervan was. Volgens de tweede
manier waren er slechts twee personen die eigenaar van het perceel waren en in de bijhorende
hofstede woonden. Volgens beide methodes worden er dus gelijkaardige resultaten behaald met
percentages van respectievelijk 4,7% en 7,1% voor het aantal niet verpachte hofstedes. Meer dan
90% van alle hofstedes werd dus verpacht. Dit aantal lag dus opnieuw hoger dan in de eeuw
daarvoor.
Als we kijken naar het profiel van de eigenaars met een hofstede zijn er opnieuw enkele
veranderingen waar te nemen. Een eigenaar van een hofstede had gemiddeld 11,8 ha in bezit. Dit is
dus opnieuw gestegen t.o.v. 1654 maar is toch iets minder dan het gemiddelde van 12,9 ha uit 1567.
Onderverdeeld volgens de bezitsklassen waren er 3 eigenaars die tot de grootgrondbezitters
behoorden, 11 tot de middelgrootgrondbezitters, 15 tot het beperkt grondbezit en 4 tot het klein
grondbezit. De grootste wijzigingen deden zich hier opnieuw voor bij het klein grondbezit waarbij het
aantal eigenaars van een hofstede een sterke afname kende. In de andere bezitsklassen bleven de
aantallen grotendeels constant.
Met de vorige ommelopers beschikten we voornamelijk over informatie over de eigenaars in relatie
tot de hofstedes. Doordat voor alle percelen nu de gebruikers werden aangeduid kunnen we met die
informatie ook enkele zaken analyseren. De 42 hofstedes werden in gebruik genomen door
30 verschillende personen. 1 gebruiker had 2 hofstedes tot zijn beschikking, 3 gebruikers hadden elk
3 hofstedes tot hun beschikking en Philips Bulcke, met 74 ha de grootste pachter, beschikte in totaal
over 9 hofstedes. De gemiddelde oppervlakte waarover een pachter met hofstede beschikte was
20,6 ha. Dit was dus een stuk meer dan de gemiddelde oppervlakte voor de eigenaars van een
hofstede. Als we de gebruikers indelen volgens bedrijfsgrootte krijgen we ook andere resultaten dan
bij de bezitsverhoudingen. 10 gebruikers behoorden tot de grote bedrijven, 5 tot de middelgrote
bedrijven, 12 tot de kleine bedrijven. De grote bedrijven hadden hier dus duidelijk een sterke
meerderheid.
8.6 Samenvatting Doorheen de tijd is in Ramskapelle het aantal hofstedes gedaald. Tussen 1447 en 1567 was er de
sterkste afname waarna er in 1654 een kleine stijging was en er in 1788 weer naar het aantal
hofstedes van 1567 werd teruggekeerd. Hierbij is het aandeel van de verpachte hofstedes steeds
gestegen. Tezamen met de afname van het aantal hofstedes heeft er zich ook een concentratie
68
voorgedaan bij de eigenaars van een hofstede. In 1447 waren er 48 eigenaars voor 53 hofstedes, in
1788 waren er 32 eigenaars voor 42 hofstedes. Respectievelijk kwam dit overeen met een
verhouding van 1,1 en 1,3 hofstedes per eigenaar.
In 1447 stond een groot deel van de hofstedes op zeer grote percelen. Doorheen de tijd was er een
evolutie waarbij de gemiddelde grootte van een perceel met hofstede steeds kleiner werd, dit
waarschijnlijk opdat het perceel met de hofstede en het omliggende land onafhankelijk van elkaar
verpacht konden worden.
Als we kijken naar het profiel van de eigenaars met een hofstede zien we dat de fluctuaties in het
aantal hofstedes vooral als oorzaak hadden een wijziging van het aantal eigenaars met een hofstede
die minder dan 10 ha grond in bezit hadden, en dan nog specifieker van het aantal van hen met
minder dan 5 ha. Samen met de eigendomsconcentratie ten koste van de kleine grondbezitters
waren zij diegenen die hun hofstede tussen de 15e en de 16e eeuw moesten verlaten. In 1654 hadden
de kleingrondbezitters opnieuw meer hofstedes in bezit maar bij een nieuwe eigendomsconcentratie
tussen de 17e en de 18e eeuw was er opnieuw een afname van het aantal hofstedes door een daling
van het aantal hofstedes bij de kleingrondbezitters. In 1447 waren er nog 41 hofstedes in handen van
eigenaars met minder dan 10 ha, in 1788 was dit aantal meer dan gehalveerd naar 19 hofstedes.
Tussen 1447 en 1567 verdubbelde het aantal eigenaars met een hofstede die meer dan 10 ha grond
in bezit hadden, daarna bleef dit nagenoeg constant.
69
9 De andere bebouwing
Naast de hofstedes worden hier kort enkele andere bouwwerken besproken die aan bod komen in
de ommelopers.
9.1 De molen van Callant Nabij het dorpscentrum stond en staat nog steeds een molen. Die molen wordt in drie van de vier
ommelopers vermeld. In de ommeloper van 1654 is de aanwezigheid van de molen niet terug te
vinden doordat de pagina ontbreekt. De oudste vermelding van de molen dateert uit 1416. In 1447 is
het perceel met de molen in het bezit van Jan de Baenst f. Jans, en wordt omschreven als volgt: daer
de meulenwal in leghet.141
In 1567 is er een nieuwe eigenaar die het perceel bezit, namelijk De Heere
van Maldeghem. De beschrijving van het perceel is ook uitgebreider geworden: een cromme neder
oneffen pittende plaetse met de meulewal daer de molen van ramscapelle up staet.142 In de
ommeloper van 1654 staat het perceel hoogstwaarschijnlijk op één van de bladzijden die ontbreken
want er is geen informatie over terug te vinden. in 1788 is de eigenaar Den Heere Prince Croy, de
gebruiker en dus hoogstwaarschijnlijk ook de molenaar is Pieter Rotsaert.143 Voor de 16e eeuw is de
molen te zien op de kaart van Pieter Pourbus, voor de 18e eeuw is de molen te zien op de kaart van
Ferraris. Doorheen de tijd werd de molen enkele malen vernield als gevolg van een storm of
oorlogsgeweld maar nadien op dezelfde plaats gerestaureerd of heropgebouwd. De molen die er
vandaag staat is gebouwd in 1897 door Jozef de Vos. Tegenwoordig is de molen in het bezit van de
familie Callant.144 Ter plaatse kan nog duidelijk de verhoging (molenwal) gezien worden waarop de
molen staat.
9.2 Het Schuttershof In het dorpscentrum zien we vanaf de ommeloper uit 1567 in het 56e begin het Schuttershof
verschijnen. Dit was in handen van de Sint Sebastiaens Gilde van Ramscapelle. In de daaropvolgende
ommelopers vinden we dezelde perceelsbeschrijving terug. Volgens Coornaert werd de
schuttersgilde opgericht in de 1e helft van de 16e eeuw en kreeg hij een officieel octrooi in 1546. De
gilde hield op te bestaan in de 19e eeuw waardoor ook het gebouw in onbruik geraakte.145 In de
Vlaamse kustvlakte nam vanaf de late middeleeuwen het aantal schuttersgilden sterk toe en rond
141
OAB, Sint-JansHospitaal, A8, f° 312 vo 142
RAB, Watering Eiensluis en Reigarsvliet, nr. 298, f° 559 vo 143
RAB, Watering Eiensluis en Reigarsvliet, nr. 671, f° 559 vo 144
Voor meer info over de molen zie ook: Coornaert (M.), Ramskapelle, p. 384 en Ballegeer (J.). “Molens in de
Zwinstreek”, In: Rond de Poldertorens, 2005, 2, p. 67 145
Coornaert (M.). Ramskapelle, p. 390
70
1550 hadden de meeste parochies in het Brugse ommeland hun eigen gilden die onderling
competities organiseerden en contact met elkaar onderhielden. De schuttersgilden hadden
verschillende functies, ze zorgden voor gemeenschapsvorming en ze traden op als lokale militie in
tijden van oorlog of oproer om de lokale rurale gemeenschap te beschermen tegen onheil en de orde
te bewaren.146
9.3 De Priestrage Een huis waarover ook iets meer informatie werd gegeven was de Priestrage. In de ommeloper van
1447 wordt er nog geen melding gemaakt van het huis, maar volgens Coornaert stond het er wel
reeds en was het in handen van de prochiepape van Ramscapelle.147 Vanaf de 16e eeuw gebruikt men
de term prochiepape niet meer maar schakelt men over naar het Latijnse Curatus148
van Ramskapelle
om de eigenaar aan te duiden. In 1567 was de heer Willem Moens woonachtig in het huis.149 Ook in
1654 wordt als eigenaar Monseigneur Moens aangeduid.150 In 1788 wordt opnieuw Willem Moens151
als bewoner aangeduid. Het is dus duidelijk dat men voor dit perceel de perceelsbeschrijving niet
heeft aangepast doorheen de tijd. Volgens Coornaert werd dit huis verschillende malen
heropgebouwd en gerenoveerd.152
9.4 De kerk van Ramskapelle De kerk ligt in het centrum van Ramskapelle. Het gebouw wordt niet vermeld in een
perceelsbeschrijving maar in elke ommeloper wordt in de aanhef van het 56e begin de kerk en/of het
omliggende kerkhof vermeld. Men weet niet precies wanneer de kerk is ontstaan maar men
vermoedt, na het bestuderen van het gebruikte materiaal voor het bouwen van de westtoren, aan
het eind van de 13e eeuw of aan het begin van de 14e eeuw. Gedurende de beeldenstorm bleven de
kerk van Ramskapelle en de kerken van de omliggende parochies gespaard van onheil, maar later
zouden de watergeuzen wel schade aanrichten. Aan het eind van de 16e eeuw werd het kerkgebouw
heropgebouwd nadat dit verwoest werd als gevolg van de godsdiensttroebelen. Als gevolg van de
tand des tijds moest de kerk tijdens de 17e eeuw nog enkele malen gerestaureerd worden. Halfweg
de 19e eeuw kreeg men de toestemming om een nieuwe kerk te bouwen. De oude kerk werd
146
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, p. 300-315 147
INL GTB: de pastoor van Ramskapelle. 148
INL GTB, Lemma Pastoor 149
RAB, Watering Eiensluis en Reigarsvliet, 299, f° 456 vo 150
RAB, Watering Eiensluis en Reigarsvliet, 671, f° 456 vo 151
RAB, Gemeente Ramskapelle, 77, f° 460 vo 152
Coornaert (M.). Ramskapelle, p. 387
71
afgebroken op de westtoren na. In de plaats kwam er in 1863-1864 een nieuwe neogotisch getinte
kerk.153
9.5 De herberg Haezewindt Vanaf de ommeloper van 1567 wordt er melding gemaakt van de herberg Haezewindt die gelegen is
in het 67e begin. De eigenaar en uitbater in 1567 was Jan van der straete. In 1654 is de eigenaar van
het perceel Hierosmarijn van Lantschoot. Tussen deze twee jaartallen in waren er nog 3 andere
eigenaars van het perceel. In de ommeloper van 1788 is de vermelding van de herberg lichtjes
doorstreept, de eigenaar van het perceel in dat jaar was Damiaen Elsmoortel, hij wordt ook als
gebruiker van het perceel aangeduid. Volgens Coornaert was Hubrecht Streek eigenaar van de
herberg in 1786 maar in de ommeloper van 1567 is er boven de perceelsbeschrijving in een ander
geschrift genoteerd dat hij pas eigenaar wordt van het perceel in 1796. Dit zou erop kunnen wijzen
dat enige tijd na het verschijnen het gebouw niet meer dienst deed als herberg of dat er even geen
herbergier meer was. Volgens Coornaert deed het gebouw dienst als herberg tot het jaar 1905 en
werd het gebouw afgebroken in 1965.154
153
Zie: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/58593, laatst geraadpleegd 21.06.2015 154
Coornaert (M.). Ramskapelle, p. 380
72
10 Het landschap
In het volgende gedeelte bekijken we het landschap van iets dichterbij. Hierbij wordt niet gepoogd
een volledige landschapsanalyse uit te voeren voor Ramskapelle, maar komen slechts enkele puntjes
aan bod die hiermee te maken hebben. Over hoe het landschap vroeger was is er over verschillende
onderwerpen nog onenigheid of onduidelijkheid. Met deze korte bespreking is het de bedoeling rond
enkele puntjes meer duidelijkheid te verkrijgen.155
Hierbij is het belangrijk eerst vast te leggen wat er wordt bedoeld met de term landschap, hiervoor
bestaan namelijk verschillende definities die allemaal dicht bij elkaar aanleunen. De definitie die we
hier gebruiken gaat als volgt: het landschap omvat het waarneembare deel van het aardoppervlak
dat is opgebouwd uit een combinatie van natuurlijke elementen en de wisselwerking met menselijke
activiteit. Dit landschap kan men onderverdelen in het natuurlandschap en het cultuurlandschap. Het
natuurlandschap is het gedeelte van het landschap waar menselijke invloed nauwelijks of niet
aanwezig is, het cultuurlandschap is het gedeelte van het landschap waar de menselijke invloed
duidelijk zichtbaar is. Tussen de twee soorten landschap is er geen directe afbakening maar eerder
een soort continuüm. Men kan stellen dat voor de onderzochte periode binnen Ramskapelle al het
natuurlandschap reeds was verdwenen en er enkel cultuurlandschap overbleef.
Om het landschap op een systematische manier te onderzoeken bestudeert men dit aan de hand van
landschapsrelicten. Dit zijn overblijfselen in het landschap die een indicatie geven over het
toenmalige landschap. Deze landschapsrelicten groepeert men in drie verschillende categorieën. De
drie categorieën zijn de punt-, lijn- en vlakelementen.
De puntelementen zijn kleine afzonderlijke elementen in het landschap, bijv. een fort, een molen,
een grafmonument, een kerk … De belangrijkste puntrelicten in deze studie zijn de verschillende
hofstedes, die in een eerder hoofdstuk reeds besproken zijn. In dit hoofdstuk bekijken we waar de
hofstedes gelokaliseerd waren.
De lijnrelicten zijn langwerpige elementen die terug te vinden zijn in het landschap. In de kustvlakte
zijn de meest voorkomende lijnelementen de wegen, waterlopen en dijken.
De laatste groep landschapselementen zijn de vlakelementen die een oppervlakte innemen en een
willekeurige vorm kunnen hebben. Enkele van de belangrijkste vlakelementen zijn akkers, weilanden,
155
Voor alle hiernavolgende definities en termen werd Thoen (E.). Inleiding tot de historische geografie 2014-
15 – Korte syllabus gebruikt
73
pleinen, kouters … Aangezien in de ommelopers de percelen worden beschreven bevatten zij
voornamelijk informatie over de vlakelementen.
Bij een groot deel van de perceelsbeschrijvingen wordt er informatie gegeven over het uitzicht van
het desbetreffende perceel. Aan de hand van deze informatie en in combinatie met het werk van
Coornaert, enkele kaarten (zowel historische, recente en thematische kaarten) en het bezichtigen
van de situatie ter plaatse wordt er in de volgende paragrafen een poging gedaan om een beeld te
schetsen van het historisch landschap.
Het landschap in de 15e eeuw wordt niet opgenomen, dit wegens het ontbreken van uitgebreide
perceelsbeschrijvingen in de ommeloper van 1447. Het landschap in 1567 bevat ongetwijfeld nog
sporen uit de late middeleeuwen. In de daaropvolgende ommelopers is het vaak het geval dat de
perceelsbeschrijving werd overgenomen uit een eerdere ommeloper. Het is dus ook belangrijk te
weten dat het vaak gebeurde dat de beschrijving in de ommeloper overeenkwam met een eerdere
situatie.
De bodemkaart van België is hierbij een interessant hulpmiddel. De kaart is aangemaakt voor de
uitbreiding van de achterhaven van Zeebrugge waardoor dit één van de laatste kaarten is die ons
informatie kunnen geven over het grondgebied gelegen ten westen van Ramskapelle.
Volgens de bodemkaart behoort het grondgebied van Ramskapelle volledig tot de
middellandpolders. Dit is een van de drie soorten polders binnen de indeling oudland, middelland en
nieuwland. Deze indeling is gebaseerd op het verouderde model van de Duinkerketransgressies.
Hierbij heeft men zich gebaseerd op de Duinkerke-III-transgressie (die men dateert ergens in de 10e
Figuur 4 Fragment bodemkaart Ramskapelle
74
en 11e eeuw), waarbij als gevolg van overstromingen na stormvloeden een nieuwe kleilaag werd
afgezet.156 De geologische data werd aangevuld met historisch en archeologisch materiaal. Men
vermoedde dat er reeds voor het jaar 1000 een zeedijk was gebouwd tussen Lo en Oostduinkerke die
de D-III-transgressie aan de westkust tegenhield. Aan de oostkust baseerde men zich voor de indeling
van de polders op de ligging van de Genteledijk. Op basis van die scheiding bestempelde men het
niet overstroomde gebied als oudland en het gebied waar de afzettingen wel konden plaatsvinden
als middellland. Dit middelland kwam enkel voor in de IJzervlakte (Duinkerke IIIa) en in het
Zwinestuarium (Duinkerke IIIb).157 Recent lithologisch en geologisch onderzoek heeft echter
aangetoond dat men deze indeling van de polders niet mag volgen. Het bleek niet mogelijk een
voldoende onderscheid aan te tonen om te spreken van een verschil tussen de oudlandbodems en de
middellandbodems.158
Ondanks de verouderde theorieën gehanteerd bij het ontwerpen van de bodemkaart is zij toch een
interessant hulpmiddel en moet dan ook niet volledig aan de kant worden geschoven. Bij een eerste
blik op de bodemkaart is op basis van de kleur al duidelijk een verschil te zien tussen enerzijds de
noordelijke en oostelijke sector en anderzijds de zuidelijke en westelijke sector. In het noorden en
het oosten is de overheersende kleur donkergeel, wat wijst op een combinatie van lichte en zware
kleigronden die op een diepte tussen de 60 en de 100 cm overgaan naar lichter materiaal. Het
gedeelte ten westen van het dorpscentrum is overwegend groen. Hiermee worden uitgeveende
gronden aangeduid met een zwaar profiel. Dit is een indeling die een interessant vertrekpunt is voor
een studie van het landschap.
Als we dit vergelijken met de indeling van de beginnen dan vallen de beginnen 65, 66, 67, 68, 69, 81
en 82 binnen het gebied aangeduid als uitgeveende gronden. De beginnen 24, 25, 45, 46, 53 en 54
vallen binnen het gebied van de kleigronden. De overige beginnen 55, 59, 60, 61, 62 en 64 vallen
zowel binnen het gebied met de uitgeveende gronden als het gebied met de kleibodems. Voor de
beginnen 56, 57 en 58 kan niet worden gezegd tot welk gebied zij behoren omdat dit thans een
bebouwd gebied is.
Op basis van deze indeling zullen we in de ommelopers van 1567, 1654 en 1788 bekijken wat dit voor
gevolg had op het uitzicht en het gebruik van het landschap.
156 Tys, (D.). De verwerping van het zgn. Duinkerke-transgressiemodel en nieuwe inzichten in de vroegste
bedijking van de kustvlakte. In: Huys, E., Vandermaesen, M. Polders en Wateringen. Studiedag georganiseerd te
Damme op 19 mei 2000. Brussel, s.n., 2001,, p. 20-21 157
Augustyn (B.). De evolutie van het duinecosysteem in Vlaanderen in de middeleeuwen: antropogene
factoren versus zeespiegelrijzingstheorie" In: ‘Historisch-Geografisch Tijdschrift’, 13 (1), 1995, p. 9 158 Tys, (D.). Ibidem, p. 23 e.v.
75
10.1 De informatie in de ommelopers Als we nu in de ommelopers de informatie toebehorend aan de perceelsbeschrijvingen bestuderen
zien we duidelijk enkele patronen die overeenkomen met de verschillende bodemsoorten zoals
weergegeven op de bodemkaart. Deze patronen zijn nagenoeg hetzelfde voor de drie ommelopers.
In de beginnen met een kleibodem situeren zich op enkele uitzonderingen na alle boomgaarden. Ook
de meeste hofstedes bevinden zich in de beginnen met een kleibodem of de beginnen die zowel een
kleibodem als uitgeveende bodems hebben. In de beginnen met een veenbodem komen het
overgrote deel van de beschrijvingen voor die wijzen op een landschap met minieme
hoogteverschillen, bijv. een hooghe stick, een neder stick, oneffen pittende land,… Ook is het enkel in
deze beginnen dat er melding wordt gemaakt van een bilck of bilcksken. Dit was een omsloten
weide159 wat er mogelijk op wijst dat men in die overeenkomende percelen de veeteelt bedreef. Er
zijn duidelijk nog overblijfselen van proto-industriële activiteiten waarneembaar in het landschap,
bijv. met een darinckwake bij tzuiswestende ligghend, meest uutghedolven landt, met een diepe
nedrynge ende pit… wijlen uitghedarinct, uitghedarinct land, allemaal voorbeelden waarbij het land
reeds voordien een transformatie had ondergaan, zoals blijkt uit het gebruik van de verleden tijd en
van de term wijlens. De oorzaak van de hoogteverschillen kan ook liggen bij de proto-industriële
activiteiten maar hierbij is het verband niet zo makkelijk te leggen als bij de aanwezigheid van de
uitghedarint pitten.
Wanneer de darincpitten precies gedolven werden is moeilijk na te gaan. Soens vermoedt dat er in
de 15e en 16e eeuw in het Brugse Vrije nog maar weinig grootschalige veenexploitatie was. Met de
putten die men groef probeerde men onder de kleilaag te geraken. Zo bereikte men het veen dat
men nodig had voor eigen gebruik.160 Dat veen werd darink genoemd. Over welk veen het in de
ommelopers precies gaat is er geen eenduidigheid. In sommige gevallen vermoedt men dat het een
verwijzing naar veen is dat werd afgegraven voor de zoutwinning, in andere gevallen (zoals in
Zeeuws-Vlaanderen) was dit een synoniem voor veen dat niet noodzakelijk zouthoudend was.161
Voor andere gebieden binnen de Vlaamse kustvlakte is reeds veel onderzoek gedaan over de
aanwezigheid van veen waarbij er een discussie gaande is tussen o.a. historici, archeologen en
geologen over in welke hoeveelheden dat veen aanwezig was.162
159
INL GTB 160
Soens (T.). Spade in de dijk, p. 39 161
Zie enerzijds Beekman (A.A.). Het dijk- en waterschapsrecht in Nederland voor 1795, p. 276-277, anderzijds,
Danner, (H.S.). Polderlands : Glossarium Van Waterstaatstermen A – Z, onder: ‘Darinkdelven’ 162
Zie o.a. Jongepier (J.), Soens (T.), & Thoen, (E.). The quest for peat in medieval Flanders: geological and
historical arguments compared. Water history conference, Abstracts. Presented at the Water History
Conference (CFP - 2010) en Jongepier, I., Soens, T., Thoen, E., Van Eetvelde, V., Crombé, P., & Bats, M. (2011).
76
Een landschappelijk element waar nog enige onduidelijkheid over is zijn de strynghen. In de
ommelopers is dit een term die vaak verschijnt. Coornaert vermoedt dat dit een geploegde strook
was.163 Vanslembrouck denkt dat dit een langwerpig perceel was door grachten afgescheiden,
waarbij het nog niet volledig duidelijk is of dat dit gelinkt was aan akkerbouw of aan veenontginning.
Zij vermoedt dat het eerder met akkerbouw te maken had, een soort van ridge- and furrow system,
maar wijst erop dat nog meer onderzoek noodzakelijk is.164 In Ramskapelle zijn er in nagenoeg alle
beginnen vermeldingen van strynghen. Het aantal per perceel schommelt tussen 1 en 8. Hierbij is het
zo dat waar er meerdere strynghen op één perceel gelegen waren dat perceel aan de grotere kant
was. Doorheen de tijd schommelt het totaal aantal vermeldingen in de ommelopers ervan. In de
ommeloper van 1567 zijn er in totaal 268, in 1654 is er een afname naar 219 en in 1788 een toename
met als totaal 371. Aangezien de veenexploitatie uiterlijk heeft voortgeduurd tot in de 16e eeuw,
maar dat het grootste aantal strynghen geteld wordt in 1788, is het mogelijk dat de strynghen een
functie hadden bij de veenexploitatie, maar kan men stellen dat dit zeker niet exclusief gelinkt kan
worden aan de veenexploitatie.
10.2 Ligging van de hoeves De bodemkaart kunnen we ook in verband brengen met de ligging van de hoeves. Zo kunnen we
nagaan in welk deel van Ramskapelle het grootste deel van de hofstedes gelegen was en waar de
grootste verschuivingen plaatsvonden doorheen de tijd. Hierbij hebben we opnieuw de indeling van
de beginnen volgens bodemsoort gevolgd. Bij deze analyse werd geen rekening gehouden met de
hofstedes die in de ommeloper in het dorpscentrum vermeld staan.165 In 1447 was het aantal hoeves
gelijk verdeeld. 23 hoeves werden geteld op de uitgeveende bodems en evenveel binnen het gebied
met de kleibodems. 7 hoeves vielen in de beginnen die zowel kleibodem als uitgeveende gronden
bevatten. In 1567 was er de grootste daling van het aantal hoeves. Deze daling liet zich vooral gelden
in het gebied met de uitgeveende bodems waar meer dan de helft van de hofstedes verdwenen en er
nog 12 overbleven. Ook in de beginnen die volledig binnen de kleibodems vielen was er een daling,
maar iets minder sterk (van 32 naar 15). In de beginnen die zowel kleibodems als uitgeveende
gronden bevatten steeg het aantal hofstedes. Als men echter kijkt naar de kaart van Pieter
Pourbus166 dan ziet men dat ten zuidwesten van het dorpscentrum van Ramskapelle, waar de
The brown gold: a reappraisal of medieval peat marshes in Northern Flanders (Belgium). WATER HISTORY, 3(2),
p. 73–93. 163
Coornaert (M.). “De ommeloper, het middeleeuwse kadasterboek”, p. 24 164
Vanslembrouck (N.). “Verdronken middeleeuwse landschappen reconstrueren: een utopie? Een
methodologische bijdrage toegepast op een deel van westelijk Zeeuws-Vlaanderen.” p. 72 165
56e en 57
e begin.
166 Er is geweten dat Pourbus de streek rond Dudzele en Lissewege bezocht heeft en dat gedeelte van zijn kaart
het minste fouten vertoont, zie hiervoor: Patrouille (E.). “Laatmiddeleeuwse baksteenindustrie te Zeebrugge
(provincie West-Vlaanderen)”, p. 256
77
uitgeveende bodems zich bevinden, er veel minder hofstedes zijn getekend dan in het zuidoosten en
de noordelijke helft van de parochie. Als we verder in de tijd gaan dan zien we dat in 1654, waar het
totaal aantal hofstedes een toename kende, die toename zich over de verschillende gebieden
evenwichtig heeft voorgedaan. In 1788 was er in totaal opnieuw een afname van het aantal
hofstedes. Deze afname kwam er voornamelijk door een afname van het aantal hofstedes in het
gebied van de uitgeveende regio’s (van 14 in 1654 naar 10 in 1788). Tegenover deze daling was er
een stijging van 16 naar 18 hofstedes in het gebied met de kleibodems. Als we naast de informatie
uit de ommeloper ook de Ferrariskaart bestuderen dan zijn net zoals op de kaart van Pourbus de
meeste hoeves waar te nemen in de noordelijke helft en de zuidoostelijke sector. Naast de locatie
van de gebouwen geeft de Ferrariskaart ook nog informatie over het bodemgebruik. Hierbij komen in
het gebied van de kleibodems onder meer akkers, boomgaarden en enkele weilanden voor, terwijl
het gebied van de uitgeveende bodems ingetekend is als weiland met hier en daar kreupelhout en
lage begroeiing.
Er is reeds geweten dat de fluctuaties in het aantal hofstedes grotendeels toe te schrijven waren aan
de eigenaars van hofstedes die kleingrondbezitters waren. Het is dan ook zeer waarschijnlijk dat de
kleine eigenaars de landbouw combineerden met veenontginning, maar dat door een uitputting van
het veen overleven onmogelijk was en binnen Ramskapelle zij het eerst hun hofstedes moesten
verlaten.
78
10.3 Vandaag Als we vandaag Ramskapelle bezoeken dan zijn er nog enkele elementen uit de ommelopers te
herkennen in het hedendaagse landschap, maar zijn er ook zeer veel wijzigingen, dit voornamelijk
door de aanleg van het Schipdonk- en Leopoldkanaal, enkele nieuwe wegen en bouwprojecten voor
nieuwe woonwijken. In de gebieden die nog niet zijn volgebouwd zijn er nog duidelijke elementen te
herkennen. Ten westen van het dorp bestaat het landschap grotendeels uit omheinde weides,
begroeid met gras, die een oneffen landschap hebben. Er wordt voornamelijk aan veeteelt gedaan
met paarden en schapen die grazen. Aan de oostkant van het dorp ziet de horizon er compleet
anders uit. Hoogteverschillen zijn zo goed als afwezig en er wordt voornamelijk aan akkerbouw
gedaan met onder andere tarwe, maïs en bieten. Ook in het aantal gebouwen is er duidelijk een
verschil te zien waarbij in het westen er veel minder bewoning is dan in het oostelijke deel.
Figuur 5 Ten westen van Ramskapelle (eigen foto, juni 2015)
Figuur 6 Ten oosten van Ramskapelle (eigen foto,
juni 2015)
79
11 Algemeen besluit
In deze masterproef stonden de ommelopers als historische bron centraal. Op basis daarvan werd de
evolutie van enkele aspecten die deel uitmaken van het sociaal agrosysteem van de kust onderzocht.
Door het raadplegen van vier ommelopers uit vier verschillende eeuwen was zo een analyse op lange
termijn mogelijk. De meeste aandacht ging hierbij uit naar socio-economische aspecten.
Het effectieve onderzoek ging van start in 1447, het jaar waarin de oudste geraadpleegde
ommeloper werd opgemaakt. Op basis van eerder onderzoek is geweten dat er op het grondgebied
van Ramskapelle vanaf de 10e eeuw reeds nederzettingen waren, die onder de jurisdictie van de
parochie Dudzele vielen. Die nederzettingen moet men zien binnen de kolonisatie van het
schorrengebied gedurende de 9e en 10e eeuw. Later zou Ramskapelle zich afscheuren van Dudzele en
een eigen parochie worden, maar wanneer dit precies gebeurde, daar is geen eenduidigheid over. Dit
was ofwel voor 1138, ofwel aan het begin van de 13e eeuw. Het toenmalige sociale agrosysteem was
een commerciële overlevingseconomie. Akkerbouw en schapenteelt werden gecombineerd met
proto-industriële activiteiten zoals steenbakken en turfwinning. Vanaf ca. 1300 geraakte dit systeem
echter in verval en begon een transitie naar een commerciële bedrijfswinsteconomie. De eerste
ommeloper beschrijft de situatie op een moment dat deze transitie volop aan de gang was. In de
16e eeuw kwam er een eind aan deze transitie. Om de situatie aan het eind van deze transitie in kaart
te brengen werd de ommeloper uit 1567 gebruikt. Aan de hand van de ommelopers uit de 17e en de
18e eeuw werd gekeken in welke mate de commerciële bedrijfswinsteconomie standhield of
wijzigingen vertoonde.
Als eerste werd de evolutie van de percelen onder de loep genomen. Hierbij werden de grootste
wijzigingen genoteerd tussen de 15e en de 16e eeuw. Het aantal percelen nam drastisch af maar de
gemiddelde perceelgrootte nam wel toe. Deze perceelconcentratie kwam ook voor in andere
gebieden binnen de Vlaamse kustvlakte. Na de 16e eeuw veranderde er nog weinig aan de
perceelstructuren, wel was het zo dat het grootste perceel steeds kleiner en kleiner werd.
Na de perceelstructuren werd er gekeken naar de eigendomsverhoudingen. In andere gebieden had
men reeds duidelijk de eigendomsconcentratie aangetoond die heeft plaatsgevonden tussen de 15e
en de 16e eeuw, en ook in Ramskapelle was dit niet anders. Het aantal eigenaars daalde drastisch
maar de gemiddelde oppervlakte die zij bezaten ging de hoogte in. Deze evolutie kon beter in detail
worden bestudeerd door de eigenaars op te delen volgens de omvang van hun grondbezit. Hierbij
werd duidelijk dat het aantal kleingrondbezitters sterk afnam en hiermee gepaard er een toename
80
was van het middelgroot grondbezit, en dat er ook enkele grootgrondbezitters verschenen in
Ramskapelle (in 1447 waren er nog geen grootgrondbezitters). Die eigendomsconcentratie kende zijn
hoogtepunt in de 16e eeuw. In de 17e eeuw was er een lichte terugval van het groot grondbezit en
het middelgroot grondbezit waardoor de kleingrondbezitters weer de grootste groep werden. Tussen
de 17e en de 18e eeuw was er opnieuw een eigendomsconcentratie maar niet van dezelfde intensiteit
als tussen de 15e en de 16e eeuw. Het middelgroot en groot grondbezit wonnen opnieuw aan belang
maar hadden niet meer hetzelfde overwicht als in de 16e eeuw.
Door de resultaten van Ramskapelle te vergelijken met andere resultaten binnen de Vlaamse
kustvlakte is duidelijk geworden dat er zich dezelfde evolutie had voorgedaan. Toch is het zo dat in
Ramskapelle de eigendomsconcentratie iets minder sterk was, rekening houdend met het kleine
onderzoeksgebied kwam dit hoogstwaarschijnlijk doordat proto-industriële activiteiten zoals
steenbakken en turfwinning iets langer konden doorleven dan in de omringende gebieden waardoor
kleine boeren langer konden overleven.
Naast de eigendomsverhoudingen werd ook aandacht besteed aan de bedrijfsgroottes. Enkel voor
1788 konden de exacte bedrijfsgroottes gereconstrueerd worden. Hieruit bleek dat de grote
bedrijven een groot overwicht hadden gevolgd door de bedrijven kleiner dan 10 ha. De middelgrote
bedrijven waren het minst vertegenwoordigd. De bedrijven waren sterker geconcentreerd dan het
eigendom. Voor de andere ommelopers waren er geen exacte cijfers beschikbaar, maar aan de hand
van het aantal hofstedes kon er toch een indicatie van de bedrijfsgroottes worden opgemaakt. De
grootte van de bedrijven liep parallel met de eigendomsconcentratie. Bij een eigendomsconcentratie
nam het aantal hofstedes af en vice versa. Zo was er een afname van het aantal hofstedes tussen de
15e en de 16e eeuw en werden de bedrijven dus groter. In de 17e eeuw, toen er een terugval was van
de eigendomsconcentratie, waren er iets meer hofstedes en hieruit kan men afleiden dat de
bedrijven kleiner werden. Tussen de 17e en de 18e eeuw was er opnieuw een daling van het aantal
hofstedes naar het aantal uit de 16e eeuw en werden de bedrijven weer groter.
Voor de bedrijven werd ook nagegaan wat de verhouding tussen eigendom en pacht was. Voor 1788
beschikten we hierbij opnieuw over exacte cijfers, voor de andere ommelopers werden er
schattingen gemaakt op basis van het aantal verpachte hoeves. Hieruit bleek dat de verhouding
eigendom/pacht niet dezelfde tendensen vertoonde als de eigendomsconcentratie en de
bedrijfsgroottes. Het aantal verpachte hofstedes nam per eeuw toe. In de 15e eeuw werd ca. 60%
van alle hofstedes verpacht, in de 18e eeuw was dit gestegen naar meer dan 90%. In 1788 werd ook
meer dan 90% van alle percelen verpacht. Deze waarden komen grotendeels overeen met de
resultaten van andere onderzoeken. Naast de verhouding voor de ganse parochie werd voor de
81
18e eeuw nagegaan hoe de verhouding eigendom/pacht was binnen de bedrijven. Zo bleek dat de
grote en de middelgrote bedrijven grotendeels volledige pachtbedrijven waren. Van de grote en
middelgrote bedrijven waren er enkele waarvan de uitbater een deel in eigen bezit had maar dit
aandeel overschreed haast nooit 10%. De bedrijven volledig in eigen bezit waren allemaal kleiner
dan 10 ha en hun totale aandeel was zeer gering. Doordat er veel minder bedrijven waren dan
eigenaars pachtte een bedrijf grond van verschillende eigenaars. Hierbij was het zo dat hoe groter
het bedrijf was, van hoe meer verschillende eigenaars er grond werd gepacht.
Ook het religieuze bezit wijzigde doorheen de tijd. Er was reeds geweten dat het religieuze bezit een
toename kende tussen de 14e en de 16e eeuw, voor Ramskapelle was dit niet anders. Tussen de 15e
en de 16e eeuw vermeerderde het religieuze bezit met bijna 40%. In de twee daaropvolgende
eeuwen bleef de omvang van het religieuze bezit nagenoeg constant. Het religieuze bezit bestond
voor het grootste deel uit bezittingen van parochiale instellingen. De reguliere instellingen en de
hospitalen e.d. hadden samen nooit meer dan een kwart van het totale religieuze bezit. De
verhouding tussen deze drie categorieën was grotendeels plaats afhankelijk, bijv. door de nabijheid
van de abdij Ter Doest hadden de reguliere instellingen de bovenhand in Dudzele. Door de geringe
aanwezigheid van reguliere instellingen in Ramskapelle lag het totale aandeel van religieus bezit er
iets lager dan in andere onderzochte gebieden.
In Ramskapelle was de toename van het religieuze bezit toe te schrijven aan een toename van het
bezit van de parochiale instellingen. Deze parochiale instellingen waren grotendeels afkomstig uit
naburige parochies. Het bezit van de parochiale instellingen uit Ramskapelle kende ook een toename
maar niet zo sterk. Net zoals in andere delen van de kustvlakte kenden de parochiale instellingen een
toename door onder meer aankopen en schenkingen. In 1447 bezaten de religieuze instellingen nog
geen hofstedes, in 1567 kwam hier verandering in met 7 hofstedes. Het hoogste aantal werd
genoteerd in 1654 met 10 hofstedes. In 1788 werd teruggekeerd naar het niveau van 1567.
De laatste specifieke groep eigenaars die werd onderzocht waren de edellieden. De omvang van hun
bezit werd bestudeerd voor de 15e, 16e en 17e eeuw op basis van de titulatuur. Voor de 18e eeuw was
dit niet mogelijk. Per ommeloper steeg hun aantal en namen zij meer oppervlakte in beslag. Ook in
andere gebieden werd een gelijkaardige evolutie vastgesteld, maar in Ramskapelle waren de
edellieden minder sterk vertegenwoordigd. Op enkele uitzonderingen na hadden zij binnen
Ramskapelle allemaal minder dan 10 ha grond in bezit, toch is het zo dat zij hoogstwaarschijnlijk nog
elders grond in bezit hadden en zeker niet allemaal kleingrondbezitters waren.
In eerder verschenen onderzoek werden de vermelding ende was wijlent een hofstede en het dalend
aantal hofstedes reeds in verband gebracht met de eigendoms- en bedrijfsconcentratie in de
82
Vlaamse kustvlakte. Door te kijken welke eigenaars een hofstede in bezit hadden kon gezien worden
welk soort eigenaars hun hofstedes behielden en welke niet. Hieruit bleek dat de fluctuaties in het
aantal hofstedes er vooral kwamen door fluctuaties van het aantal hofstedes die de eigenaars met
klein en beperkt grondbezit hadden. Deze fluctuaties liepen parallel met de eigendomsconcentratie
en de bedrijfsgroottes. Door ook de ligging van de hofstedes na te gaan hebben we kunnen zien dat
de grootste dalingen van het aantal hofstedes plaatsvonden in de uitgeveende gebieden, terwijl er in
de kleigebieden zowel dalingen als stijgingen van het aantal hofstedes vielen te noteren. Door een
uitputting van de veengronden waren het de kleine boeren die als eerste hun woning moesten
verlaten en elders hun heil gingen zoeken.
Samen met de eigendomsconcentratie was er ook een concentratie bij de eigenaars van de
hofstedes. In 1447 waren er 48 eigenaars voor 53 hofstedes, in 1788 waren er nog 32 eigenaars voor
42 hofstedes. De percelen waarop de hofstedes stonden werden doorheen de tijd steeds kleiner, dit
waarschijnlijk opdat hofstede en omliggend land los van elkaar verpacht konden worden.
Aan de hand van de informatie met betrekking tot het landschap zijn we o.a. te weten gekomen dat
vele hofstedes een boomgaard hadden in de directe nabijheid. Deze boomgaarden waren
voornamelijk gelegen in het gebied met een kleibodem. De uitgeveende bodems kenmerkten zich
door kleine verhogingen en verlagingen in het landschap en de vermelding van verschillende
darincpitten, overblijfselen van de turfwinning. Ondanks de – op het landschap – ingrijpende
infrastructuurwerken is vandaag de dag nog steeds duidelijk het verschil te zien tussen het gebied
met de kleibodems en het gebied met de uitgeveende bodems.
Uit dit alles zien we duidelijk dat Ramskapelle binnen het sociaal agrosysteem van de kust past. Uit
de verschillende gegevens is de overgang waar te nemen van een commerciële overlevingseconomie
naar een commerciële bedrijfswinsteconomie. Hierbij nam het aantal kleingrondbezitters sterk af, en
waren het ook voornamelijk hun hofstedes die verdwenen. In de plaats kwamen grootgrondbezitters
en werden de bedrijven ook groter. Het aandeel van pacht steeg ook voortdurend. Deze evolutie ging
echter niet rechtlijnig en aan hetzelfde tempo door tot in de 18e eeuw. Zo was er een kleine terugval
in de eigendomsconcentratie en bedrijfsgroottes in de 17e eeuw en de intensiteit van verandering
was na de 16e eeuw een stuk lager dan voordien. Een kleine kanttekening hierbij is wel dat het
grootgrondbezit iets minder sterk was vertegenwoordigd dan in andere gebieden binnen de Vlaamse
kustvlakte. Hetzelfde kan gezegd worden over het religieuze bezit en de aanwezigheid van
edellieden. De gemiddelde bedrijfsgrootte lag ook iets lager. Dit alles kwam waarschijnlijk doordat
proto-industriële activiteiten de lokale bevolking langer in staat stelden de eindjes aan elkaar te
knopen.
83
Aan de hand van de ommelopers en het gebruikte kaartmateriaal konden vele facetten die deel
uitmaken van een sociaal agrosysteem onderzocht worden, maar niet allemaal. Hierbij werden
verschillende zaken vastgesteld, om deze vaststellingen te bevestigen of te ontkrachten is het nodig
andere bronnen afkomstig uit Ramskapelle en omstreken te bestuderen, zo kan men ook meer te
weten komen over andere aspecten zoals de verdeling van arbeid en inkomens, de gehanteerde
landbouwtechnieken,… Dit zou een mogelijkheid bieden tot verder onderzoek, om zo een completer
beeld te krijgen van de toenmalige rurale samenleving.
84
12 Bibliografie
12.1 Onuitgegeven bronnen Rijksarchief Brugge
- Watering Eiensluis en Reigarsvliet
298,299: ommeloper 1567-1577
670,671: ommeloper 1654
- Gemeente Ramskapelle (Knokke-Heist)
77: ommeloper XVIIIe eeuw
- Kaarten en Plannen
1062: kaart van Drubbele
OCMW-archief Brugge
- Sint-Janshospitaal
A8: ommeloper 1447
A20: kaartenboek 1769
85
12.2 Cartografisch materiaal De Ferraris (J.). De grote atlas van Ferraris : de eerste atlas van België. 1777: Kabinetskaart van de
Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik. Tielt. Lannoo, 2009, Kaartblad 23
Popp (P.C.). Atlas cadastral de Belgique: Atlas Cadastral de la Flandre Occidentale. Arrondt. de
Bruges, 5e. Cantn. de Bruges. Plan parcellaire de la commune de Ramscappelle avec les mutations
jusqu’en 1842. Brugge
Van Der Herten (B.), red. Het Brugse Vrije in beeld : facsimile-uitgave van de Grote Kaart geschilderd
door Pieter Pourbus (1571) en gekopieerd door Pieter Claeissens (1601). Universitaire Pers, Leuven,
1998
Heist 11W, Bodemkaart van België 1:20.000, 11W
Heyst, Topografische kaart van België 1:20.000 (ICM), , 5/5, 1913
Heyst, Topografische kaart van België 1:20.000 (ICM), 5/5, 1933
Zeebrugge - Knokke-Heist - Het Zwin, Topografische kaart van België 1:20.000 (NGI), 5/5-6, 1999
86
12.3 Literatuurlijst Ameryckx (J.) en Verhulst (A.). Enkele historisch-geografische problemen in verband met de oudste
geschiedenis van de Vlaamse kustvlakte. Gent, Oostvlaams verbond van de kringen voor
geschiedenis, 1958
Antrop (M.). Het landschap meervoudig bekeken. Kapellen: DNB/Pelckmans, 1989
Art (J.) et al. Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? Deel 1 nieuwste tijden. Gent, Stichting
Mens en Kultuur, 1993
Augustyn (B.). “Evolution of the dune ecosystem in Flanders during the middle ages: anthropogenic
factors versus sea level change theory”, in: Historisch-Geografisch Tijdschrift, 13 (1995), p. 9–19
Ballegeer (J.). “Molens in de Zwinstreek”, in: Rond de Poldertorens, 2005, 2, p. 39-75
Beekman (A.A.). Het dijk- en waterschapsrecht in Nederland voor 1795. ’s-Gravenhage, M. Nijhoff,
1905-1907
Boterberge (R.). Zuienkerke: geschiedenis van een polderdorp. Zuienkerke, 1992
Buylaert (F.). Eeuwen van ambitie. De adel in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Verhandelingen van de
Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der
Letteren (Vol. 21). Brussel, Lannoo, 2010
Callewier (H.). De papen van Brugge : De seculiere clerus in een middeleeuwse wereldstad
(1411-1477). Leuven, Universitaire pers, 2014
Coornaert (M.). Dudzele en Sint-Lenaart: de geschiedenis, de topografie en de toponomie van Dudzele
tot omstreeks 1914, met een studie over de Sint-Lenaartommegang. Dudzele, 1985
Coornaert (M.). Bijdrage tot de historische geografie van de streek rondom Brugge. Gent, 1968
Coornaert (M.), “De ommeloper, het middeleeuwse kadasterboek”, Rond de Poldertorens 4/1 (1962),
p. 15-26
Coornaert (M.). “Middeleeuwse bakkerijen”, in: Rond de poldertorens, 4, 1962, p. 107-109
Coornaert (M.). Westkapelle en Ramskapelle, met een studie over de Brugse Tegelrie. Tielt, 1981
87
Danner, (H.S.). Polderland : Glossarium van waterstaatstermen A - Z. Wormer, Uitgeverij Noord-
Holland, 2009
De Kée (S.). De haven van Zeebrugge: Ontwikkeling en link met de haven van Oostende. Universiteit
Gent, Diss. Master, 2013
De Keyser (R.). “Hoe onze buitendorpen bestuurd werden voor de Franse Revolutie”, in: Rond de
Poldertorens, III, 1961, p. 109-112
De Kraker (A.). “De Vlaamse en Zeeuwse ommelopers in de 14de, 15de en 16de eeuw” in:
Broncommentaren 4. Bronnen betreffende de registratie van onroerend goed in de Middeleeuwen en
Ancien Régime. Den Haag, 2001, p. 167-235
De Smet (A.). A note on the cartographic work of Pierre Pourbus, Painter of Bruges. 1947
De Smet (J.), “De bevolking van Ramskapelle in 1748”, in: Rond de Poldertorens, 8,1966, p. 123-125
Dombrecht (K.). Plattelandsgemeenschappen, lokale elites en ongelijkheid in het Vlaamse kustgebied,
14e-16
e eeuw. Case-study: Dudzele ambacht. Universiteit Gent, 2014
Devliegher (L.). “Onderzoek van een middeleeuwse steenbakkerij in Ramskapelle”, in: Handelingen
van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 116 (1979), p. 273-279
Gelorini (V.),Lehouck (A.),Vanslembrouck (N.), et al. “Interdisciplinair onderzoek naar verdwenen
cultuurlandschappen in het grensgebied van Vlaanderen en Nederland: Problemen, nieuwe
mogelijkheden en toepassingen.” in: VOBOV-INFO, 64 (2010), p. 2–19
Germonprez (D.). De Oudelandse Polder van Cadzand archeologisch onder de loep. Bodemkundig,
luchtfotografisch en geofysische prospectie verwerkt in een Gis-applicatie. Universiteit Gent, diss. 2e
licentie archeologie, 2007
Gottschalk (M.K.E.). Historische geografie van westelijk Zeeuws Vlaanderen, 2 dln. Assen, 1957
Gysseling (M.). Toponymisch woordenboek van Belgie, Nederland, Luxemburg, Frankrijk en
West-Duitsland (voor 1226). Tongeren, Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek, 1960
Huys (E.) en Vandermaesen (M.). “Inventaris van het achief van de watering van Eiensluis en Groot-
Reigarsvliet”, in: Inventaris van het archief van de Zwinpolder en rechtsvoorgangers, Rijksarchief
Brugge, 2000, p. 33-132
88
Jongepier (J.), Soens (T.) & Thoen (E.). “The quest for peat in medieval Flanders: geological and
historical arguments compared.”, in: Water history conference, Abstracts. Presented at the Water
History Conference (CFP - 2010)
Jongepier (I.) Soens (T.), Thoen (E.), Van Eetvelde (V.), Crombé (P.) & Bats (M.). “The brown gold: a
reappraisal of medieval peat marshes in Northern Flanders (Belgium)”, in: Water History, 3(2),
p. 73-93
Lambrecht (T.). “Agrarian change, labour organization and welfare entitlements in the North-Sea
area, C. 1650-1800.”, in: Migration, Settlement and Belonging in Europe, 1500-1930’s: Comparative
Perspectives, ed. Steven King and Anne Winter, 2013, Oxford, UK: Berghahn, p. 204–277
Lamon (R.). Landschap en eigendomsverhoudingen in De Oude Groedsche Polder van de vijftiende tot
de zeventiende eeuw. Universiteit Gent, Diss. 2e licentie geschiedenis, 2008
Lehouck (A.), Vanslembrouck (N.), Gelorini (V.), et al. “Reconstructing disappeared landscapes of wet
areas: Western Sealand Flanders”, in: European Landscapes and Lifestyles : the Mediterranean and
beyond. Edições universitárias Lusófonas, 2007. p. 231–241
Lehouck (A.), en Van Acker (J.). “Vorming van monastieke landschappen? Domeinbeheer door
religieuze instellingen in Noordwest-Europa van de 12de tot de 18de eeuw.” in: Vorming van
monastieke landschappen? Domeinbeheer door religieuze instellingen in Noordwest-Europa van de
12de tot de 18de eeuw. Ed. Jan Van Acker. Vol. 11, Gent, Academia Press, 2012. p. 1–9
Patrouille (E.). “Laatmiddeleeuwse baksteenindustrie te Zeebrugge (provincie West-Vlaanderen)”, in:
Archeologie in Vlaanderen, 6 (2002), p. 243-260
Rippon (S.). Water and wetlands in medieval estate management: Glastonbury Abbey, Meare and the
Somerset Levels in South West England, in: Klapste, J (ed.), Water Management in the Medieval Rural
Economy, Ruralia V, Pamatky Archeologicke - Supplementum, 17, Prague, Institute of Archaeology,
2005, p. 93-112
Soens (T.). De spade in de dijk? : Waterbeheer En rurale Samenleving In de Vlaamse kustvlakte (1280-
1580). Gent, Academia Press, 2009
Soens (T.). “Explaining deficiencies of water management in the late medieval Flemish coastal plain,
13th-16th centuries”, in: Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis, (2006), p. 35-61
89
Soens (T.). “Van de Graafjansdijk tot de Grote Polderboer. Vijf mythes rond middeleeuwse polders en
wateringen kritisch doorgelicht”, in: Rond de Poldertorens. Kring voor Heemkunde en Geschiedenis
Sint-Guthago: Oostkerke, 51(4), p. 126-139
Thoen (E.). Inleiding tot de historische geografie 2014-15 – Korte syllabus. Gent, Onuitgegeven
cursus, 2014
Thoen (E.). Geschiedenis van de lokale en regionale cartografie in Vlaanderen vanaf de middeleeuwen
tot vandaag. Nota’s bij de cursus ‘Historische Cartografie’. Gent, Onuitgegeven cursus, 2014
Thoen (E.). “‘Social agrosystems’ as an economic concept to explain regional differences. An essay
taking the former county of Flanders as an example (Middle Ages-19th. century)”, in: B. van Bavel en
P. Hoppenbrouwers, Landholding and land transfer in the North Sea Area (Late Middle Ages-19th
century). CORN Publication series,nr. 5,Turnhout, 2004, p.47-66
Thoen (E.). Waterschappen en de maatschappelijke en ecologische transformatie van de kustvlakte in
de Middeleeuwen en het Ancien Régime. Bedenkingen en onderzoeksmogelijkheden, in: Huys, E. et
al. (Ed.) (2001). Polders en Wateringen: Studiedag georganiseerd te Damme op 19 mei 2000. p. 111-
131, fig. 1-2
Thoen (E.) en Soens (T.). “Van landschapsgeschiedenis naar ecologische geschiedenis. Waterbeheer
in de Vlaamse kustvlakte in de Late Middeleeuwen en het Ancien Régime”, In: Jaarboek voor
Ecologische Geschiedenis, 2001, p. 1-24
Tys (D.). Een middeleeuws landschap als materiële cultuur: de interactie tussen macht en ruimte in
het kustgebied en de wording van een laatmiddeleeuws tot vroegmodern landschap.
Kamerlingsambacht, 500-1200/1600. onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Vrije Universiteit Brussel,
7 dln. 2003
Tys (D.). “De inrichting van een getijdenlandschap. De problematiek van de vroegmiddeleeuwse
nederzettingsstructuur en de aanwezigheid van terpen in de kustvlakte: het voorbeeld
van Leffinge”, in: Archeologie in Vlaanderen, 2002, VIII, p. 257-279
Tys (D.). De verwerping van het zgn. Duinkerketransgressiemodel en nieuwe inzichten in de vroegste
bedijking van de kustvlakte, in: Huys, E. et al. (Ed.) (2001). Polders en Wateringen: Studiedag
georganiseerd te Damme op 19 mei 2000. p. 17-46, fig. 1-6
van Bavel (B.). Manors and markets: economy and society in the low countries, 500-1600. Oxford,
2010
90
van Bavel (B.). Transitie en continuïteit. De bezitsverhoudingen en de plattelandseconomie in het
westelijk gedeelte van het Gelders rivierengebied, ca. 1300-ca. 1570. Hilversum, 1999
Van Cruyningen (P.J.). Behoudend maar buigzaam. Boeren in West-Zeeuws-Vlaanderen, 1650-1850.
AAG Bijdragen, 40, Wageningen, 2000
Van Cruyningen (P.J.) “Waterbeheer, landbouw en samenleving in West-Zeeuws-Vlaanderen in de
17e en 18e eeuw”, in: jaarboek voor Ecologische Geschiedenis, 2001, p. 57-66
Vandewalle (P.). De geschiedenis van de landbouw in de Kasselrij Veurne, 1550-1645. Brussel, 1986
Vandewalle (P.). Oude maten, gewichten en muntstelsels in Vlaanderen, Brabant en Limburg. Belgisch
centrum voor landelijke geschiedenis, 82,Gent, 1984
Vanhaute (E.). “Rich agriculture and poor farmers: land, landlords and farmers in Flanders, 18th and
19th centuries”, in: Rural history: economy, society, culture, 12 (2001), p. 19-40
Vanslembrouck (N.). “Verdronken middeleeuwse landschappen reconstrueren: Een utopie? Een
methodologische bijdrage toegepast op een deel van westelijk Zeeuws-Vlaanderen.” In: Tijdschrift
voor Waterstaatsgeschiedenis, 14.2 (2005), p. 69–78.
Vanslembrouck (N.), Lehouck (A.) en Thoen (E.). “Past landscapes and present-day techniques:
Reconstructing ‘submerged’ medieval landscapes in the western part of Sealand Flanders.”, in:
Landscape History, 27 (2005), p. 52–64
Verhulst (A.). “Historische geografie van de Vlaamse kustvlakte tot omstreeks 1200”, in: Bijdragen
voor de geschiedenis der Nederlanden, 1959, XIV, p. 1-37
Verhulst (A.). Landschap en landbouw in middeleeuws Vlaanderen, Brussel, 1995
Verhulst (A.). “Kort overzicht van de geschiedenis van de Zwinstreek in de middeleeuwen”, in:
Handelingen Van Het Genootschap Voor Geschiedenis 137(2000), p. 191–202.
Vervaet (L.). Goederenbeheer in een veranderende samenleving: Het Sint-Janshospitaal van Brugge,
ca. 1275-ca. 1575. Universiteit Gent, 2015
Vrielinck (S.). De territoriale indeling van België (1795-1963): bestuursgeografisch en statistisch
repertorium van de gemeenten en de supracommunale eenheden (administratief en gerechtelijk).
Met de officiële uitslagen van de volkstellingen, 3 dln. Leuven, 2000
91
Zwaenepoel (N). Het Brugse Vrije anno 1748 : Socio-demografische analyse van een rurale
samenleving medio achttiende eeuw. Universiteit Gent, Diss. lic. Geschiedenis, 2005
92
12.4 Websites Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland
(vóór 1226) door Maurits Gysseling (1960): http://bouwstoffen.kantl.be/tw/
Oppervlakte van de gemeente – Officiële website gemeente Knokke-Heist: http://www.knokke-
heist.be/pagina/oppervlakte-van-de-gemeente
Parochiekerk Sint-Vincentius – Inventaris Bouwkundig Erfgoed – Inventaris Onroerend Erfgoed:
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/58593
INL GTB – Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Geïntegreerde Taalbank:
http://gtb.inl.nl/openlaszlo/my-apps/GTB/Productie/HuidigeVersie/src/inlgtb.html?owner=GTB
Atlas-platform Universiteit Gent: http://geoweb.ugent.be/atlas
Fiches ommelopers:
https://www.dropbox.com/sh/jbb2tpbwgnxv1g5/AAD42SVOT7R5ziZdt3EKUvmOa?dl=0
93
13 Bijlagen
13.1 Bijlage 1 Verhouding eigendom/pacht binnen de
bedrijven
Tabel 17 Verhouding eigendom/pacht grote bedrijven (1788)
Bedrijf
Totale
oppervlakte
(ha)
Oppervlakte
in bezit (ha)
Oppervlakte
in bezit (%)
Oppervlakte in
pacht (ha)
Oppervlakte
in pacht (%)
Philips Bulcke 74,0 0,5 0,7% 73,5 99,3%
Vidua Livinius
Tempelaere 47,0 0,0 0,0% 47,0 100,0%
Pr Rotsaert 46,0 1,5 3,3% 44,5 96,7%
P Quintens 45,1 0,0 0,0% 45,0 100,0%
Augu Verheije 40,2 0,0 0,0% 40,2 100,0%
Frans de Bert
Marreyt 39,0 0,0 0,0% 39,0 100,0%
Jan
Demeulenaere 36,8 0,0 0,0% 36,8 100,0%
Pr Bulcke 34,5 0,0 0,0% 34,5 100,0%
Mathijs
Tavernier 26,8 11,3 42,1% 15,5 57,9%
Jacob Dhondt167
25,9 0,6 2,3% 25,3 97,7%
Tabel 18 Verhouding eigendom/pacht middelgrote bedrijven (1788)
Bedrijf Totale
oppervlakte
(ha)
Oppervlakte in
bezit (ha)
Oppervlakte in
bezit (%)
Oppervlakte in
pacht (ha)
Oppervlakte in
pacht (%)
Lennaert Rots 22,6 0,0 0,0% 22,6 100,0%
Michiel
Verstraete 18,8 2,4 12,9% 16,4 87,1%
Nachtegaele 18,6 0,0 0,0% 18,6 100,0%
Adriaen
Vandebeeke 13,5 0,0 0,0% 13,1 100,0%
Pr Quintens 10,1 0,0 0,0% 10,1 100,0%
167
In 1790 bezit Jacob Dhondt 8,2 ha.
94
13.2 Bijlage 2 Omwalde hoeves
Figuur 8 Omwalde hoeves 1933 (Bron: Topografische kaart ICM 1933, eigen bewerking)
Figuur 7 Omwalde hoeves 18e eeuw (Bron: Ferraris, eigen bewerking)
95
Figuur 9 Omwalde hoeves 1999 (Bron: Topografische kaart NGI 1999, eigen bewerking)
96
13.3 Bijlage 3 Fiches De vier Excel-bestanden waarin de informatie uit de ommelopers werd ingevoerd en verwerkt alsook
een bestand met daarin een overzicht van het religieuze bezit kunnen geraadpleegd worden via
volgende link:
https://www.dropbox.com/sh/jbb2tpbwgnxv1g5/AAD42SVOT7R5ziZdt3EKUvmOa?dl=0
De fiches met de informatie uit de ommelopers hebben dezelfde structuur. Ze bevatten allemaal de
volgende tabbladen:
- Ruwe data: de informatie overgenomen uit de ommelopers
- Oppervlakte eigenaars: het totale bezit per eigenaar
- Oppervlakte eigenaars van hofstedes: het totale bezit van de eigenaars die een hofstede in
bezit hadden
- Extra info per begin: informatie uit de perceelsbeschrijvingen gegroepeerd per begin (niet in
de fiche voor 1447)
- Hofstedes per begin: het aantal hofstedes per begin
- Edellieden: het bezit van personen met een titel (niet in de fiche voor 1788)
De fiche voor 1788 bevat nog twee extra tabbladen:
- Oppervlakte gebruikers: de totale oppervlakte die elke gebruiker tot zijn/haar beschikking
had
- Oppervlakte gebruikers met hofstedes: de totale oppervlakte die elke gebruiker die ook een
hofstede had tot zijn/haar beschikking had
De niet besproken tabbladen werden gebruikt als tussenstap bij het verwerken van de informatie.
Het bestand met daarin het religieuze bezit bevat ook enkele tabbladen:
- Religieuze instellingen: algemeen overzicht van alle religieuze instellingen voor de vier
ommelopers
- Aantallen: het aantal instellingen, per categorie en per ommeloper
- Ramskapelse instellingen: de oppervlakte ingenomen door instellingen in twee categorieën,
uit Ramskapelle en niet uit Ramskapelle
- Oppervlaktes: tabblad gebruikt om de tabellen in deze masterproef op te stellen
97