1

Op avont

uur

in de na

tuur

________

2

Kom langs in het Natuur- en Milieucentrum De Bourgoyen. Dit passiefhuis is een bezoekers- en informatiecentrum en ligt aan de rand van de Stedelijk Natuurreservaat Bourgoyen-Ossemeersen. Alles draait er rond een doordacht gebruik van energie, water en grondstoffen. Het is de startplek voor verschillende activiteiten. In de cafetaria kun je met je klas een biodrankje drinken. Nog meer vragen?Het team van de Educatieve Diensten Stad Gent helpt je graag verder.NMC De Bourgoyen - Driepikkelstraat 32 - 9030 Mariakerke - 09 226 15 01 - bourgoyen.educatie@gent.be

Gentse stadsscholen en scholen van andere netwerken worden via een digitale omzendbrief en een brochure op de hoogte gebracht van het educatief aanbod en de inschrijvingsdata voor het volgende schooljaar. Een bezoek van en bij ons kan je boeken via nme.stad.gent. Neem zelf een kijkje. Bij elk thema hoort een specifiek werkblad. Het kan dienen als naverwerking in de klas, als evaluatie of als aanzet tot verdere activiteiten. Je kunt deze documenten downloaden op nme.stad.gent onder 'Kom meer te weten', Documenten.

Natuur- en Milieucentrum De Bourgoyen

Natuur- en Milieueducatiein Gent

Wie zijn we? Wat doen we?In het NMC De Bourgoyen werken medewerkers van de Educatieve Diensten Stad Gent. Ze ontwikkelen en begeleiden natuureducatieve pakketten voor verschillende doelgroepen.

NMC De Bourgoyen nme.stad.gent

De Grasshopper rijdt met de Grasshoppermobiel naar een schooltuin of park vlakbij de school. Met de kinderen van de 2de graad LO gaat de Grasshopper op ontdekkingstocht in die natuur.

NME De Bourgoyen vormt samen met natuurgidsen een hecht natuurteam voor leerlingen van de 2de en 3de graad LO, jongeren van het SO en voor studenten van het HO. We gaan op onderzoek in de echte, wilde natuur van het nabijgelegen natuurreservaat. In het natuur-en milieucentrum bouwen we samen een ideaal droomhuis.

Andere Educatieve Diensten Stad Gent

De Wereld van Kina: Kina Huis en Kina Tuin www.dewereldvankina.beSchoolhoeve De Campagne www.schoolhoeve.gent.beSchool van Toen www.schoolvantoen.gent.be

3

Wat willen we bereiken?

We willen de natuur- en milieukennis bij kinderen en jongeren verbreden, kennis en beleving met elkaar verbinden en de natuur integreren in hun leefwereld. We willen hen tools aanreiken om gedragswijziging te stimuleren voor een mooiere, gezondere toekomst. Jongeren die milieubewuster zijn en kritisch nadenken over de klimaatsveranderingen maken hen tot wakkere burgers.

› In het LO zitten natuur, kennis, technologie, mens, maatschappij, tijd en ruimte verweven in het leergebied Wereldoriëntatie en krijgt elk domein een eigen identiteit.

› In het SO komen kennis en vaardigheden zoals terrein- en biotoopstudie, natuurbeheer, sociale media, bewustwording en duurzaamheidsaspecten op het programma.

› Studenten van het HO krijgen meer inzicht in natuur- en landschappelijke waarden, wetenschappelijke termen en ecologie. Leerkrachten in opleiding krijgen tips en tricks om natuur- en milieu informatie op een creatieve manier door te geven aan de jongere generatie.

Wij beschouwen natuur- en milieueducatie als lesgeven met hoofd, hart en handen. Werkelijke vooruitgang, groei, ontwikkeling voltrekt zich door te ervaren met hoofd, hart en handen.

HOOFDKennis - Inzicht - Betekenis - Begrip - Bewustwording - Weten - Reflecteren

HARTMotivatie - Enthousiasme - Moed - Betrokkenheid - Passie - Bezieling - Beleving - Kiezen - Willen - Vertrouwen - Volharden

HANDENToepassen - In praktijk brengen - Oefenen - Doen - Aan de slag gaan - Gedrag - Concrete actie - Uitvoering

4

Ü Aan de westrand van Gent, ligt een waardevol natuurgebied dat ontsnapte aan de verstedelijking... een paradijs voor planten en dieren!

Het landschap van de Bourgoyen-Ossemeersen is een riviervallei, uitgeschuurd door de Leie (op het einde van de laatste ijstijd, zowat 13000 - 10000 jaar geleden). Het deel van de vallei ten noorden van de rivier noemt de Bourgoyen, ten zui-den ervan de Ossemeersen. De Leie heeft bij haar uitschuring van de vallei de bodem bepaald. Je vindt er zand, leem en klei. Zulke natte valleigebieden worden bij ons meersen genoemd.Bijna centraal in de Bourgoyen ligt een natuurlijke zandige hoogte of donk met daarop het historische Valkenhuis. In de Middeleeuwen werden vele sloten gegraven om het gebied te ontwateren en geschikt te maken voor de landbouw. Ook werd een hoosmolen gebouwd. Behalve op de donk bleef het gebied voor akkerbouw echter te drassig. De droogste gras-landen gebruikte men als graasweiden, de natste als hooiland.

Aan de Meerskant treft men nog een ander bodemtype aan: veenbodem. Die bestaat uit halfvergane plantenresten. Als je er op de grond stampt, voel je de bodem trillen.

In het natuurreservaat zijn vele overgangen aanwezig van de ene bodem naar de andere, van hoog naar laag, van droog naar nat. Dit is bepalend voor de biologische rijkdom van het gebied.

landschap

Stedelijk NatuurreservaatBourgoyen-Ossemeersen

5

Uitwendig beheer

Inwendig beheer

Het streefdoel van het natuurbeheer is de verscheidenheid aan wilde planten en dieren te behouden en te vergroten. Er is een onderscheid tussen een uitwendig en een inwendig beheer naargelang het gaat om maatregelen die storende invloe-den van buitenaf proberen te weren of die zich richten op het reservaat zelf.Een eerste maatregel was de aankoop van het gebied, zodat het als één geheel kan beheerd en beschermd worden. De totale oppervlakte bedraagt 220 hectare. Sinds 1974 koopt de stad Gent er gronden aan. Nu is 94% stadseigendom. Op het gewestplan zijn de percelen hoofdzakelijk ingekleurd als natuurreservaat en natuurgebied en is het grootste deel ook als landschap beschermd. Omdat het reservaat in de winter regelmatig meer dan 1% van de totale populatie van een belangrijke eendesoort (slobeend) herbergt, wordt het geklasseerd als een internationaal overwinteringsgebied voor watervogels. Ook de Vlaamse Overheid werkt mee aan de uitbouw van het reservaat. Haar NatuurInrichtingsProject (NIP) omvat maatregelen voor landschapsherstel en natuurontwikkeling en betere voorzieningen voor de bezoekers. Zo werden opgehoogde stukken terug afgegraven, wandelpaden heringericht, observatieposten gebouwd en werd een geluidsdam aangelegd ter hoogte van de R4.

Voor rondleidingen en informatie kun je terecht in het Natuur- en Milieucentrum De Bourgoyen. Het gebied is vrij toegan-kelijk voor wandelaars op wegen en paden. Drie wandelpaden laten je toe kennis te maken met alle biotopen; onderweg kan je een kijkje nemen in de observatiehutten.

Ü Tijdens het bezoek moet je een aantal regels in acht nemen.

Er wordt een dagelijks beheer van de percelen in stadseigendom uitgevoerd door de stedelijke natuurarbeiders die knot-bomen en houtkanten snoeien, wegbermen maaien, afsluitingen plaatsen, enz.

WaterhuishoudingEen van de belangrijkste maatregelen is de regeling van de waterhuishouding. Het beheer beoogt optimale waterpeilen en een goede waterkwaliteit (variatie in fauna en flora). Vanaf half oktober wordt het regenwater opgehouden, waardoor het gebied langdurig overstroomt. Vanaf maart wordt het water via een sluis en een pomp weggelaten. Zo worden de vroegere overstromingen van de Leie nagebootst.Graslandbeheer Voor het onderhoud van grote graslandpercelen zijn beheersovereenkomsten gesloten met landbouwers met de bedoe-ling de fauna en flora optimale kansen te geven. De graslanden worden ofwel gemaaid (hooilanden) ofwel beweid met runderen (graasweiden) ofwel gemaaid en nabeweid (hooiweiden). De runderen worden ingeschaard vanaf 1 mei en op plaatsen waar weidevogels broeden vanaf 1 juni. Op termijn is ook jaarrondbegrazing voorzien in een deel van het gebied waarbij het vee de stallingen van het Valkenhuis kan gebruiken. De hooilanden worden gemaaid vanaf 1 juli. Bemesting wordt geweerd en het maaisel wordt afgevoerd. Deze maatregel bevordert de bloemenrijkdom van het grasland.Houtkanten en bosjesUitheemse soorten worden verwijderd. Knotbomen (wilgen en populieren) worden in de winter geknot, dit gebeurt om de zeven jaar. Zij bieden ideale nestgelegenheid voor tal van dieren bv. steenuil. Soms worden elzen en wilgen tot op de grond afgezet, waardoor een dichte haag ontstaat.WegbermenOm een bloemrijke vegetatie te verkrijgen worden wegbermen tweemaal per jaar gemaaid, waarbij het maaisel telkens wordt afgevoerd.Schadelijke organismenEen aantal planten en dieren worden door de wet schadelijk geacht. Drie soorten distels moeten in de Bourgoyen best-reden worden. Ook de muskusratten, planteneters die vooral in het water leven, worden uitgeroeid. Sinds enkele jaren vormt ook de Canadese gans een probleem. Deze ontsnapte parkgans neemt toe in grote aantallen. Hiervoor worden maa-tregelingen getroffen, zoals het vernietigen van het broedsel, het afvangen van de vogels en het uitvoeren van euthansie.

6

Een rijkdom aan planten en dieren

Enkele doordenkertjes

Vooral in de onbemeste hooilanden vinden we een grote verscheidenheid aan planten terug. Kleurrijke kruiden zoals gewone dotterbloem, echte koekoeksbloem, grote ratelaar,... vergezellen er de grassen, zeggen en russen. Deze gevarieerde vegeta-ties vormen samen met de sloten een geschikte leefomgeving voor vele diersoorten. Kievit, grutto, scholekster, bergeend... broeden er jaarlijks. Ook de Canades gans valt op en neemt onrustbarend toe. Langs de oevers en in de rietkragen broeden rietgors en kleine karekiet. De talrijke sloten en plassen bieden voldoende zuiver water voor salamanders, kikkers, vissen en ongewervelden zoals de geelgerande watertor, rugzwemmer, duikerwants en waterschorpioen.

‘s Winters loopt het laagste deel van het reservaat onder water. In dit bijna ontoegankelijke gebied komen dan grote concen-traties watervogels voor. De Bourgoyen zijn een belangrijk overwinteringsgebied voor de smient, wintertaling, slobeend, pijlstaart en krakeend. Vanaf maart zakt het water geleidelijk. Plaatselijk blijven er plassen en modderige slikveldjes over, die een grote aantrekkingskracht uitoefenen op steltlopers zoals watersnip, wulp en kemphaan. Zij komen er baden en voedsel zoeken.

Een van de meest typische landschapselementen is de knot-wilg, die een woonplaats biedt aan steenuil, holenduif, ringmus en diverse mezensoorten. De elzen en wilgen in de houtkanten verdragen de hoge waterstanden goed en herbergen talrijke zangvogels. De bloemenrijkdom van ruigten lokt vele insecten. Vlindersoorten als atalanta, gehakkelde aurelia, distelvlinder, vinden hier nog geschikte voedselplanten. Op de spoorweg-dijk groeien planten van drogere zandgronden, zoals wouw en ijzerhard.

✾ Het gebied is 220 ha. Hoeveel voetbalvelden zijn dat?

✾ Welke biotopen komen in de Bourgoyen voor?

✾ Wat betekent ‘uitwendig’ en ‘inwendig’ beheer?

✾ Waarom wordt het maaisel afgevoerd?

✾ Welke maatregelen worden getroffen om verstoring door bezoekers binnen de perken te houden?

✾ Wat betekent ‘extensieve begrazing’ en waarom wordt dit hier toegepast?

✾ Welke schadelijke organismen worden hier geweerd en waarom?

✾ Wat zour er met het gebied kunnen gebeuren als:

� er geen beheer meer wordt toegepast?

� er geen bezoekers meer worden toegelaten?

� fietsen worden toegelaten?

� het klimaat opwarmt?

✾ De Vinderhoutse bossen liggen hier niet ver vandaan, net over de Ringvaart. In het bos leeft de vos. Nochtans zien we

de vos in het gebied rondlopen. Hoe komt hij hier terecht?

7

Beleef de natuur

Beste jonge leerkracht,

In de natuur is er heel wat te beleven, zeker met je klasje! Het is een gouden regel om minstens elk seizoen een uitstap te maken in een groene omge-ving dicht bij je school. Je zult versteld staan van het enthousiasme van je leerlingen. Naast het oplossen van opdrachten met werkbladen kunnen ze in een zelfgemaakt natuurboekje hun bevindingen noteren, leuke anekdotes schrijven, tekeningen maken van dier en plant of sporen kleven. Leer hen de natuur waarnemen, beleven en wakker hun verwondering aan. Succes! Hieronder volgen enkele tips die je al wat kunnen helpen bij een uitstap.

Rekening houdend met doelstellingen en het leerplan Lager Onderwijs is het de bedoeling dat de natuur-activiteit past in de leefwereld van de kinderen, in een kader van een thema en dat een rode draad de wandeling leidt.

Ü Spreek met je 5 ZINTUIGEN

Visueel Auditief Kinesthetisch� Ik zie het zo� Mijn kijk op � Mijn beeld van � Vanuit mijn gezichtspunt� Een kleurrijke oplossing� Van die kant bekeken� Kijk eens hier

� Ik hoor je zeggen� Luister eens goed� Dit klinkt als muziek in de oren� Ik zeg daarover � Ze vertellen� Ik slaak een noodkreet over

� Ik voel het zo� Drukzettenop� We gaan er iets aan doen� We zijn op weg naar� We komen van ver� Ik heb het over� Ik sta er achter

Olfactorisch Gustatief� Ditzaakjestinkt� Ik ruik hier onzin er zit een geurtje

aan� Dit is als rozengeur� Hetaromavanversekoffie

� Dit smaakt naar meer� Eenbitterepil� Een zoete nasmaak

8

Ü Verschillende werkvormen

Dialoog Groepsgesprek Demonstratievraag/antwoordgrotere betrokkenheidafstemmen op groep open/gesloten vragenkennis-, denk- en waarnemingsvragen

gedachtewisseling met kinderendiverse meningenoplossing hoeft nietbegeleider = moderator

tonen hoe iets werktblijft langer bij handigheidondersteunen met goed verhaal

Monoloog Spel Opdrachtéén persoon spreektgoed voorbereidgoed voor grote groep vertellen verhaalgroep blijft passief

pret/sfeer/afwisselingbestaand/nieuw spelals onderdeel vancreativiteitout of the box nabespreking

alleen/in groepjeszelf ontdekken organiserenbegeleidenimprovisatieterugkoppelen

Ü Natuurbeelden door de ogen van

8 tot 10 jaar 10 tot 13 jaar 13 tot 16 jaarontdekken samenhangleergierig zelf verklaringen zoekeneigen ervaring centraalindividuele verschillenbehoefte aan systematiekwedstrijden populair

avontuurlijke natuur ontdekkingsdrangbegrijpenalles met samenhangeigen waardenkritischpresteren

bekijkt mogelijkheden formuleert hypothesesmediagevoeligsociale primeertwil meer kenniseigen natuur is top

Ü Ken je de 6 regels?

Ken je programma Ken je methode Ken je terreindoelgroepthemanatuurbelevingoverzicht

opsplitsing groepenafspraken timingopstellingzintuigenleidraadsfeer

wandelpadenstopplaatsenreglementenbiotopenplanten & dierenbeheer

Ken je groep Ken je materiaal Ken je wereldniveaugroottebegeleidersleefwereldnatuurbeeld

controlerenuittestennazorg

NMEEDOmulticultureelmondiaalsociaal

Ü Een flowervaring neemt ons totaal in beslag

Terwijl we geconcentreerd zijn, lijkt de tijd voorbij te vliegen en zijn we ons niet bewust van wat er rondom ons gebeurt. Aangenomen wordt dat flow heilzaam is voor ons geluk. We trachten samen met de kinderen in ‘flow’ te komen.

1. Ik weet dus ik ben R We verdelen ons in 2 groepen, we staan in 2 rijen. De begeleider roept een stelling en we verplaatsen ons naar links

of rechts naar gelang de juistheid van de stelling. Enkele stellingen: - de natuur bestaat enkel uit planten en dieren - kikkers zijn amfibieën - planten hebben CO² nodig -

de opwarming van de aarde is te wijten aan het gedrag van de mensen - warme lucht stijgt op - vogels hebben tanden - habitat betekent waar een plant of dier leeft - recycleren betekent hetzelfde als hergebruik - in mei leggen alle vogels een ei - …

9

2. Ik luister en ik hoor We maken een stiltegordijn en staan in een kring op de tippen van onze tenen met de armen in de lucht. We trekken

een ingebeeld gordijn naar beneden. Als het gordijn helemaal beneden is, houden we het stil. We luisteren naar de geluiden uit de omgeving.

3. Ik kijk en ik zie r Maak een grote cirkel op de grond ( krijt, takken) met 4 verdelingen zoals taartpunten. We verdelen ons in 4 groepen

en elke groep staat in een afgebakend stuk , met de rug naar het centrale punt gekeerd. We kijken ieder vanuit zijn gezichtsveld naar zijn stuk omgeving en zoekt menselijke en niet menselijke elementen.e noteren met krijt op de grond of met stift op gelamineerd papier alle bedenkingen. We discussiëren met een praatstok.

4. Ik observeer en ik weet L We hangen of leggen vooraf enkele zaken, die niet thuishoren in de natuur, in een dreef. We wandelen in de dreef en

onthouden wat en hoeveel zaken we gezien hebben. Wat herinner jij je nog, hoort dit hier thuis? - dennenappel - stoffen bloem - schelp - stenen kikker - een schedel - …

5. Ik kleur de natuur B Teken een cirkel met een stok in de aarde met 6 verdelingen zoals taartpunten. Met natuurlijke materialen of zaken

die we vinden, wordt een mozaïek gelegd.

6. Ik ruik dus ik ben We wrijven, krassen of kneuzen blaadjes waaraan we ruiken. Lekker of niet? We krijgen nu elk een geurdruppeltje op

het voorhoofd (derde oog) die ons in staat stelt om nog beter te ruiken. Er wordt aan het geurflesje een verhaaltje gekoppeld. In het flesje zit een onschuldige gekleurde vloeistof van vlier die oma heeft gemaakt…

7. Ik zoek en ik vind L Maak vooraf een tekening van een grote bloem met op de kroonblaadjes ‘typetjes’ vermeld met enkele typische kenmerken. Nu gaan we per 2 op zoek naar planten die beantwoorden aan de beschrijving - wapendragers – zielenpoten – slapjanussen - zachte types – ijdeltuiten

8. Ik musiceer en ik luister We zoeken materialen waarmee we muziek kunnen maken. Klappen in de handen, fluiten en… zijn eveneens natuurge-

luiden. We maken een orkest, een dirigent dirigeert.

9. Ik zend je natuur E Op een blad papier kleeft een stukje dubbelzijdige kleefband. We gaan op zoek naar veertjes, blaadjes , takjes, besjes,

nootjes enz… en we kleven dit op de kleefband in de vorm van een kunstwerkjes, een tafereeltje. We gebruiken zand of fijne aarde om het overige klevende gedeelte te bedekken.

10. Ik schilder met natuur U Op een blad papier maken we een tekening enkel met wat we vinden in de natuur: gras, blaadjes, schors, bloem- blaadjes, besjes. We kneuzen en pletten en we schilderen een landschap, een bloem of iets anders.

11. Ik ken de boom G Houd een blad papier aan de schors van een boom met 2 handen vast. Een andere neemt waskrijtjes en gaat langzaam

altijd in dezelfde richting heen en weer het blad kleuren tot wanneer een afdruk van de schors tevoorschijn komt. Wanneer je 2 kleuren gebruikt komt de afdruk mooier uit. We herhalen de techniek bij verschillende bomen en kijken naar de afdruk. Zijn ze gelijk? Vinden we nog een blad en een vrucht van de boom?

12. Ik maak het verschil U Iedereen krijgt een kaartje met een afbeelding van een organisme (plant, dier, paddenstoel) of een abiotische factor

(lucht, water, bodem). Met een bol touw zoeken we wie, wie of wat nodig heeft om te leven. We gooien de bol naar elkaar tot we een netwerk hebben van draden. Wat zou er kunnen gebeuren als de boom wordt geveld of een vogel sterft of… als het water op is of de bodem vervuild.

13. Ik ben en hoe doe ik het? O We maken vooraf een (of meerdere) hondenmasker en iemand draagt het. De bedoeling is om zich in te leven in en

zich te gedragen als een hond. Wat is goed en wat niet? Wat gebeurt er als er een tweede hond in het spel komt?

10

Bijlagen

%

11

dubbelzijdige kleefband

12

13

SLAPJANUSSEN

ZIELENPOTENWAPENDRAGERS

ZACHTE TYPES

IJDELTUITEN

� met stekels� met brandharen� met stinkende bladeren

� met hele zachte blaadjes� met hele zachte vruchten � met zachte pluisjes

� die naar parfum ruiken� met de mooiste bloemen� met een slank figuur

� die op de grond liggen en kruipen� die slap in het water hangen� die zich vastklampen aan anderen

� die onder de luizen zitten � die onder de schimmel zitten � die helemaal uitgedroogd zijn

14

OPDRACHT VOOR DE LEERKRACHTÜ Observeer een wegberm. Probeer met zoekkaart enkele planten op naam te brengen.

Vink aan. Hoeveel verschillende soorten kruiden heb je ontdekt?

Materiaal: schrijfplankje, potlood, invulblad, plantengids

Nr Plantensoort 1 Scherpe boterbloem 2 Kruipende boterbloem 3 Speenkruid 4 Gewone dotterbloem 5 Gewone braam 6 Hondsroos 7 Moerasspirea 8 Rode klaver 9 Witte klaver 10 Moerasrolklaver 11 Veldlathyrus 12 Vogelwikke 13 Grote brandnetel 14 Vogelmuur 15 Gewone hoornbloem 16 Veldzuring

Nr Plantensoort 17 Ridderzuring 18 Veenwortel 19 Varkensgras 20 Gewone raket 21 Fluitekruid 22 Gewone bereklauw 23 Kleefkruid 24 Haagwinde 25 Gewone smeerwortel 26 Moeras-vergeet-mij-nietje 27 Witte dovenetel 28 Paarse dovenetel 29 Hondsdraf 30 Watermunt 31 Grote ratelaar 32 Grote weegbree

Nr Plantensoort 33 Smalle weegbree 34 Madeliefje 35 Paardebloem 36 Bijvoet 37 Duizendblad 38 Boerenwormkruid 39 Akkerdistel 40 Knoopkruid 41 Kleine klit 42 Riet 43 Liesgras 44 Kruipertje 45 Straatgras 46 Glanshaver 47 IJle dravik 48 Kropaar

Aan de slag

Neem je leerlingen mee de natuur in en leer hen kijken,

observeren en vooral, leer hen dingen om zelf te doen.

Hieronder volgen enkele grepen uit het natuureducatief

leven in de Bourgoyen. Het zijn opdrachten die voor jou

als leerkracht nuttig kunnen zijn, met telkens een gelijkaar-

dige opdracht voor de leerlingen. De seizoensgebonden

opdrachten zijn kort en krachtig geformuleerd en je kan ze

gelijk waar toepassen. Leerlingen werken alleen, per twee

of in groep. Andere opdrachten dienen als naverwerking in

de klas. Denk aan je , je en je

LENTE - de wegberm

15

Tel eens alle kruiden in je (school)tuin?Hoe krijg ik het graslandje in de (school)tuin bloemenrijker?

WIND - REGENT - MELKSAP - GELE - KRANS

Ditiseenpluizenbol. Derijpevruchtjeshangenaaneenparapluutje. Zewordengemakkelijkmeegenomendoorde . . . . . . . .De bloem bestaat uit . . . . . . . . . bloempjes die dicht tegenelkaarstaan. Tegendeavondsluitenzezichenook als het . . . . . . . . . . . De bloemsteel bevat een wit . . . . . . . . . . . .dat bitter smaakt.De bladeren staan in een . . . . . . . . . . . . . . tegen de grond.

Identiteitskaart van de paardebloem

TROSJES - EITJES - BRANDHAREN

De bloempjes van de brandnetel hangen in . . . . . . . . . . Op de stengel en de bladeren staan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deze werken als kleine injectienaalden die een druppeltje stof in onze huid kunnen spuiten. Sommige van onze mooiste vlinders leggen hun. . . . . . . . . . . . op de bladerenvandebrandnetel. De rupsen voeden zich enkel met deze bladeren.

Identiteitskaart van de brandnetel

OPDRACHT VOOR DE LEERLINGÜ Zoek in de wegberm de kruiden van je identiteitskaart. Observeer de plant goed.

Vul de ontbrekende woorden in:

16

bloe

dzui

ger

wor

men

, wee

kdie

ren,

inse

cten

larv

en,

ki

kker

larv

en, k

lein

e vi

ssen

eeno

ogkr

eeft

je

plan

taar

dig

plan

kton

,

orga

nisc

h af

val p

lant

aard

igdi

erlij

k pl

ankt

on

plan

kton

duik

erw

ants

pl

ankt

on e

n or

gani

sch

afva

ler

wte

mos

sel

plan

kton

en

orga

nisc

h af

val

geel

gera

nde

wat

erto

r kl

eine

kre

efta

chtig

en, l

arve

n va

n in

sect

en,

di

kkop

jes,

visj

esha

ftel

arve

(lar

ve v

an e

enda

gsvl

ieg)

gr

oenw

iere

nka

phoo

rnsla

k gr

oenw

iere

nki

kker

in

sect

en, w

orm

en, s

lakk

en, v

isjes

kikk

erla

rve

groe

nwie

ren

koke

rjuffe

r gr

oenw

iere

n en

pla

nted

elen

krie

belm

ugla

rve

plan

kton

en

orga

nisc

h af

val

larv

e va

n gl

azen

was

ser

klei

ne k

reef

tach

tigen

, ins

ecte

nlar

ven,

dikk

opje

s, v

isjes

moe

rass

lak

orga

nisc

h af

val

mos

selk

reef

tje

orga

nisc

h af

val

plat

wor

m

klei

ne k

reef

tach

tigen

, kle

ine

inse

cten

,

dode

die

ren

poel

slak

groe

nwie

ren

post

hoor

nsla

k or

gani

sch

afva

lre

iger

ki

kker

s, s

alam

ande

rs, v

isjes

rietv

oorn

pl

ante

ndel

en, k

lein

e kr

eeft

acht

igen

,

inse

cten

larv

enro

de m

ugge

nlar

ve

orga

nisc

h af

val

rugz

wem

mer

(boo

tsm

anne

tje)

wat

erin

sect

en, k

ikke

rvisj

es,

sa

lam

ande

rlarv

en, v

isjes

scha

atse

nrijd

er

inse

cten

schi

jfhoo

rnsla

k or

gani

sch

afva

lsc

hrijv

ertje

m

ugge

n, m

ugge

nlar

ven,

zoet

wat

erpi

sseb

edde

nsli

nger

wor

m (T

ubife

x)

orga

nisc

h af

val

stee

kmug

larv

e gr

oenw

iere

n, o

rgan

isch

afva

l, kl

eine

kree

ftac

htig

envi

jver

lope

r in

sect

enw

ater

hoen

pl

ante

ndel

en, w

orm

en, s

lakk

en e

n in

sect

enw

ater

juffe

r la

rven

van

inse

cten

wat

erm

ijt

wat

ervl

ooie

n, w

orm

en, l

arve

n va

n m

ugge

n

en e

enda

gsvl

iege

nw

ater

scho

rpio

en

inse

cten

en

klei

ne k

reef

tach

tigen

wat

ersp

in

larv

en v

an in

sect

en, k

lein

e kr

eeft

acht

igen

wat

ervl

o pl

anta

ardi

g pl

ankt

on e

n or

gani

sch

afva

lw

ilde

eend

pl

ankt

on e

n w

ater

plan

tjes

zoet

wat

erpi

sseb

ed

orga

nisc

h af

val

zoet

wat

ervl

okre

eft

orga

nisc

h af

val

zwal

uw

inse

cten

zwan

emos

sel

plan

kton

en

orga

nisc

h af

val

OPD

RACH

T VO

OR

DE

LEER

KRA

CHT

Ü

Ond

erzo

ek e

en s

loot

of p

las

en k

ruis

de

gevo

nden

wat

erdi

ertje

s aa

n

(voe

dsel

tabe

l)

Ü

Mat

eria

al: s

chep

net,

wat

erba

k, e

mm

er (m

et to

uw),

potje

s, z

oekk

aart

‘z

oetw

ater

dier

tjes’

, sch

rijfp

lank

je, i

nvul

blad

.

Ü

Beki

jk d

e on

ders

taan

de fi

guur

en

raad

plee

g de

voe

dsel

tabe

l. Tr

ek d

e pi

jlers

tuss

en d

e af

gebe

elde

org

anis

men

om

de

onde

rling

e vo

edse

l-re

latie

s vo

or te

ste

llen.

Zo

beko

m je

een

voe

dsel

web

.

LENTE - de slootVO

EDSE

LTA

BEL

organi

sch

afval

dierlijk

pla

nkton

posthoo

rnsla

k

plantaard

ig p

lan

kton

larve st

eekm

ug

schaa

tsen

rijde

r

kikk

erwat

erle

lie

rietv

oorn

larve

kik

ker

wate

rvlo

zoetwat

erpi

sseb

ed

larve gl

azen

make

r

zwan

emos

se

l

larve geelgera

nde w

atertor

blauw

e re

ige

r

boeren

zwal

uw

steek

mug

duike

rwan

ts

Ga

wan

dele

n la

ngs

slot

en e

n gr

acht

en in

je b

uurt

. H

oe k

unne

n w

e da

ar m

eer l

even

in k

rijge

n?

17

MU

SKU

SRAT

LIBE

L

RUGZ

WEM

MER

LARV

Eva

n de

MU

GST

EKEL

BAAR

S

GEER

GERA

NDE

W

ATER

TOR

POST

HOO

RNSL

AK

BLO

EDZU

IGER

OPD

RACH

T VO

OR

DE

LEER

LIN

GLe

ven

in e

n om

het

wat

er

Gra

af e

en v

ijver

tje in

je (s

choo

l)tui

n. K

ijk w

ie e

r alle

maa

l op

bezo

ek k

omt!

WIL

DE E

ENDE

N

LARV

Eva

n de

GEEL

GERA

NDE

WAT

ERTO

R

ZOET

WAT

ERPI

SSEB

ED

LARV

Eva

n de

EE

NDA

GSVL

IEG

POEL

SLAK

WAT

ERHO

EN

WAT

ERSC

HORP

IOEN

POP

van

de M

UG

Ü

We

gaan

sch

eppe

n in

de

sloo

t. N

eem

het

mat

eria

al m

ee e

n ge

brui

k de

zo

ekka

arte

n. B

ekijk

de

teke

ning

. Z

et e

en k

ruis

je b

ij de

gev

onde

n di

eren

.

18

- v

ruch

t met

plu

is

- v

ruch

t met

vle

ugel

tjes

of m

et s

chut

blad

- b

esvr

ucht

- v

ruch

t met

ste

kelig

e bo

lster

- v

ruch

t met

haa

kjes

- o

pens

prin

gend

e vr

ucht

- v

ruch

t in

een

napj

e

- v

ruch

t in

een

doos

je w

aarin

bov

enaa

n ga

atje

s zit

ten

- s

chijn

vruc

ht

HERFST - vruchten en zadenÜ

U

it de

vo

rm

van

de

vruc

ht

kan

je

door

gaan

s de

m

anie

r va

n za

ad-

vers

prei

ding

afle

iden

: ve

rspr

eidi

ng d

oor

de w

ind

- ve

rspr

eidi

ng d

oor

dier

en

(haa

kjes

of w

orde

n ge

gete

n) -

vers

prei

ding

doo

r wat

er

Ü N

otee

r on

der

elke

illu

stra

tie:

- de

naa

m v

an d

e pl

ant

- de

soo

rt v

ruch

t - d

e m

anie

r van

ver

spre

idin

g

OPD

RACH

T VO

OR

DE

LEER

KRA

CHT

Ü

Tijd

ens

een

wan

delin

g in

bos

of

park

bek

ijken

we

de v

ruch

ten.

Dez

e ku

nnen

er

hee

l ver

schi

llend

uitz

ien.

We

kunn

en z

e in

dele

n in

vol

gend

e gr

oepe

n:

EIK

- VLI

ER -

WIL

DE

ROO

S - E

SDO

ORN

- KL

EEFK

RUID

- BR

AAM

- ST

INKE

ND

E G

OU

WE

- KLI

T - T

AMM

E KA

STAN

JE -

PAAR

DEB

LOEM

- EL

S - G

ELE

LIS

l l l l l l l l l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

19

Hoe

zor

g ik

in d

e w

inte

r in

mijn

(sch

ool)t

uin

voor

mee

r ver

schi

llend

e bo

men

, stu

iken

en

krui

den?

W

ie v

indt

dit

leuk

en

voed

zaam

?

OPD

RACH

T VO

OR

DE

LEER

LIN

GÜ

Zo

ek ti

jden

s de

wan

delin

g ve

rsch

illen

de v

ruch

ten;

bek

ijk d

e vr

ucht

en e

n hu

n za

den.

D

enk

na o

ver h

oe z

e zi

ch v

ersp

reid

en.

Be

noem

vol

gend

e pl

ant:

GEL

E LI

S - E

SDO

ORN

- VL

IER

- KLI

T.

Schr

ijf e

rbij:

BO

OM

- ST

RUIK

- KR

UID

Zaden gaan op reis!

Hun

zade

n w

orde

n op

ver

schi

llend

e m

anie

ren

vers

prei

d:

Ü T

rek

een

pijlt

je v

an d

e pl

ant

naar

zijn

vru

cht.

Kleu

r de

vakj

es:

RO

OD

doo

r de

win

d

GEE

L d

oor d

e di

eren

BLA

UW

do

or h

et w

ater

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

20

1

2

De m

ier h

eeft

het z

aadj

e va

n de

stin

-ke

nde

gouw

ela

ten

valle

n.Te

rug

naar

4.

De e

ls he

eft

geluk

. Haarz

aadjes

wor

den

door

het

wat

er v

er

weg

gevo

erd

G

a na

ar 1

8.

Het

wilg

enro

osje

he

eft h

aar z

aadj

es

mee

gege

ven

aan

dewind. Zeko

men

ech

ter o

p de

str

aat

ter

echt

. T

erug

naa

r 11.

Je ja

s ha

ngt v

olm

et z

aadj

es v

an d

e klit. Je

doe

tzeeraf.

2 be

urte

n ov

ersl

aan.

Het z

aadj

e va

n de

wee

gbre

e is

blijv

en k

leve

n aa

n de

laar

zen

van

een

dief

!Je

gaa

t naa

r de

geva

ngen

is. P

ech!

Ee

n

ho

nger

ige

s

pree

uw h

eeft

vee

l vlie

r-be

ssen

geg

eten

. De

zaad

jes

ligge

n op

de

kru

in v

an e

en k

notw

ilg.

Ga

verd

er n

aar 1

6.

Het z

aadj

e va

n de

ge

le li

s is i

n ee

n

dro

ge sl

oot g

eval

len.

1

beu

rt o

vers

laan

.

4

5

6

78

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

EIN

DE

De

zaad

jes

van

de

paar

debl

oem

wor

den

mee

gedr

agen

doo

r de

win

d.G

a ve

rder

naa

r 6.

3

Er

is

v

eel w

ind

en d

e za

adje

s va

n de

esd

oorn

w

aaie

n ov

er d

e st

ad.

Teru

g na

ar s

tart

.19

Wac

hten

tot e

r ie

man

d vo

or-

bij k

omt.

GE

VA

NG

EN

IS

D

e m

uis

heef

t e

en v

ruch

tje v

an d

eho

ndsr

oos

opge

peuz

eld.

1

beu

rt o

vers

laan

.

Ü D

it s

pe

l ka

n j

e s

pe

len

als

nav

erw

erk

ing

in

de

kla

s.

H

et

wo

rdt

ge

spe

eld

zo

als

he

t g

anze

nsp

el.

21

HERFST - paddenstoelenO

PDRA

CHT

VOO

R D

E LE

ERKR

ACH

TÜ

Ti

jden

s ee

n bo

swan

delin

g ga

an w

e op

zoe

k na

ar z

wam

men

. Ze

vert

onen

ee

n gr

ote

vers

chei

denh

eid

aan

vorm

en.

W

e ku

nnen

ze

inde

len

in g

roep

en n

aarg

elan

g de

pla

ats

waa

r de

spor

en

zich

ont

wik

kele

n. N

eem

een

spi

egel

tje m

ee!

BUIS

JESZ

WA

MM

EN

Wel

ke s

apro

fyte

n he

bben

we

tijde

ns d

e w

ande

ling

gezi

en?

Wel

ke p

aras

iete

n he

bben

we

gezi

en o

f ken

je?

PLA

ATJ

ESZW

AM

MEN

BUIK

ZWA

MM

EN

ZWA

MM

EN M

ET S

PORE

N A

AN

HET

O

PPER

VLA

K

Zwam

men

ops

pore

n

O

PDRA

CHT

VOO

R D

E LE

ERLI

NG

Ü

Je h

ebt

al g

emer

kt d

at a

an d

e on

derz

ijde

van

de h

oed

een

fijn

poed

er

gevo

rmd

wor

dt:

de

spor

en. D

eze

spor

en

zijn

zo

kl

ein

dat

ze w

el m

et d

uize

nd n

aast

elk

aar

op é

én c

entim

eter

kun

-ne

n lig

gen.

Ze

wor

den

door

de

win

d ve

rspr

eid

en z

orge

n vo

or

de v

oort

plan

ting

van

de p

adde

nsto

el.

Maa

k ee

n he

rfst

wan

delin

g in

het

bos

in d

e bu

urt v

an je

sch

ool.

Hoe

zor

gen

wij

voor

mee

r pad

dens

toel

en in

onz

e (s

choo

l)tui

n?

ux

vw

15 m

aart

In d

e le

nte

ont-

kiem

en d

e sp

oren

en

vor

men

ze

zwam

drad

en in

de

gro

nd.

15 ju

niD

e zw

amdr

aden

gr

oeie

n on

der-

gron

ds v

erde

r uit

tot e

en n

etw

erk:

de

zwam

vlok

15 s

epte

mbe

rO

p de

zw

amvl

ok

kom

t een

kno

bbel

-tje

dat

uitg

roei

t tot

ee

n pa

dden

stoe

l.

15 d

ecem

ber

De

spor

en, d

ie

door

de

win

d ve

rspr

eid

wer

den,

ov

erw

inte

ren

in

de b

odem

.

Ü J

e vi

ndt z

e in

alle

rlei v

orm

en.

u b

olvo

rmig

v

met

hoe

d en

ste

el

w s

chot

elvo

rmig

x v

erta

kt

y b

eker

vorm

ig

z

kor

stvo

rmig

Ü

Not

eer d

e na

am e

n de

vor

m v

an d

e pa

dden

stoe

len

die

je ti

j-de

ns d

e w

ande

ling

gevo

nden

heb

t.

¡

¡

¡

¡¡¡

22

WINTER - diersporen OPDRACHT VOOR LEERKRACHT EN LEERLINGÜ Tijdens de winter is de natuur in rust. Je moet niet altijd een dier zien om te weten dat het

aanwezig is. Dieren laten sporen na: pootafdrukken (prenten), knaagsporen, uitwerpselen, ...

Wilde eenddrie naar voor gerichte tenen die door zwemvliezen verbonden zijn: 5 tot 6 cm.

Kokmeeuwde prenten gelijken op die van eenden, maar zijn kleiner (3 tot 5 cm) en meestal zonder afdruk van de achterteen.

Musdoor de hippende sprong komen de prenten paarsgewijs te staan.

Meerkoetde tenen zijn voorzien van gelobde zwemvliezen.

Konijnbij het huppelen werpt het konijn de achterpoten vóór de voorpoten.

Spitsmuislet op de vijf tenen en de afdruk van de staart, de prent van de voor-poot en achterpoot kunnen elkaar gedeeltelijk overlappen.

Muskusratiseengrotewoelmuis. Vandevoorpootlatenmaarvierteneneenafdrukachter. Letookophetsleepspoorvandestaart.

PRENTEN

VRAATSPOREN

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

UITWERPSELEN

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

WOONPLAATSEN

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ANDERE

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zoek diersporen in je (school)tuin! Hoe krijg je er meer?

Ü Zag je ook andere sporen?

23

WINTER - knoppen en bladlittekens

: is bedekt met schubben, vaak kleverig en behaard; dient alsbeschermingtegenuitdrogingenbeschadiging. Hierinzitten de jonge blaadjes en bloempjes al klaar om in het voorjaar uit te lopen.

:isdeplaatswaarhetbladaandetakhing. Somszijndesapkanaaltjes nog te zien.

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ü Kun je op de onderstaande tekening de bomen en struiken herkennen aan de knoppen en bladlittekens? Schrijf op de juiste plaats: ES - VLIER - ELS - POPULIER

OPDRACHT VOOR LEERKRACHT EN LEERLINGÜ Ga op stap in de natuur. Neem zoekkaart ‘knoppen’ mee en bekijk de bomen en struiken. Die

zijn ‘s winters nog te herkennen aan hun knoppen en bladlittekens.

24

Stad Gent - Educatieve Diensten © 2016v.u. Stadssecretaris Paul Teerlinck - Stadhuis, Botermarkt 1, 9000 Gent

Samen voor

een

mooie gez

onde stad

.

Nu, straks

, later en

voor altij

d!

________

1 In een boom klimmen 2 Van een heuvel rollen 3 Wildkamperen 4 Een hutje bouwen in het bos 5 Een steen over het water ketsen 6 Rennen in de regen 7 Vliegeren 8 Vissen met een net 9 Een appel van onder de boom eten 10 Spelen met kastanjes 11 Sneeuwballen gooien 12 Schatgraven op het strand 13 Moddertaartjes bakken 14 Een dammetje aanleggen 15 Sleeën 16 Iemand ingraven in het zand

17 Een slakkenrace houden 18 Over een omgevallen boom lopen 19 Touwslingeren 20 In de modder rollen 21 Bramen plukken 22 In een boom kijken 23 Naar een eiland gaan 24 ‘Vliegen’ in de wind 25Eengrasfluitjemaken 26 Fossielen en botten zoeken 27 De zon zien opgaan 28Eenflinkeheuvelbeklimmen 29 Achter een waterval kruipen 30 Een vogel uit je hand voeren 31 Een wilgenhut bouwen om er in te spelen en er in te rusten

31 TIPS OM KINDEREN DICHTER BIJ DE NATUUR TE BRENGEN EN OM SAMEN MET HEN TE DOEN