Project Kempens veken, terug van weggeweest

Een historische schets

Sarah Luyten

COLOFON Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets Dit rapport is het resultaat van een studie uitgevoerd in opdracht van Regionaal Landschap de Voorkempen Het project werd uitgevoerd door Sarah Luyten onder leiding van prof. dr. Yves Segers, Interfacultair Centrum voor Agrarische Geschiedenis (ICAG), KU Leuven en vzw Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) Leuven, 2017 Een digitale versie van dit rapport is beschikbaar op www.hetvirtueleland.be. Voor meer informatie: Sarah Luyten, Centrum Agrarische Geschiedenis vzw Atrechtcollege, Naamsestraat 63, 3000 Leuven sarah.luyten@cagnet.be +32 16 32 35 42

Afbeelding voorblad: J. Bosch, De Marskramer, ca. 1494

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 1

INHOUDSTAFEL

Inleiding ................................................................................................................................................... 2

1. Historische schets ............................................................................................................................ 5

1.1 Keuren ..................................................................................................................................... 5

1.2 Van akker naar weiland ........................................................................................................... 9

2. Allemaal vekens ............................................................................................................................. 16

3. Kempens veken ............................................................................................................................. 20

3.1 Zestiende eeuw ..................................................................................................................... 20

3.2 Zeventiende eeuw ................................................................................................................. 23

3.3 Eerste helft twintigste eeuw ................................................................................................. 23

3.4 Synthese ................................................................................................................................ 24

4. Houtverleden ................................................................................................................................. 25

5. Lattenwerk..................................................................................................................................... 28

5.1 Veken zonder topdriehoek .................................................................................................... 29

5.2 Veken met topdriehoek......................................................................................................... 31

5.3 Veken met liggende boom .................................................................................................... 32

Besluit .................................................................................................................................................... 34

Geraadpleegde werken ......................................................................................................................... 36

2

Inleiding De Antwerpse Kempen draagt kenmerken van verstedelijking met zich mee, toch blijft het platteland sterk aanwezig. Heide, venen, bospartijen en landbouwgronden komen verspreid voor. Het landschap evolueert voortdurend. Grondgebruik verandert. Het landschap vervlakt. Parken en natuurgebieden geven een verstild beeld weer, denk maar aan bijvoorbeeld de Kalmthoutse heide en het park Wijnegemhof. Sinds enkele decennia verdwijnen kleine landschapselementen uit het landschapsbeeld zoals waterputten, hekken en hoogstamboomgaarden …. Net die elementen geven identiteit aan de regio. De traditionele houten toegangshekken, ook vekens genoemd, zijn relicten geworden van vroegere tijden. Ondertussen zijn ook de eerste ijzeren hekken verdwenen. Vandaag zien we vooral industriële metalen varianten in het landschap. Deze seriemodellen komen ook op andere plaatsen in binnen- en buitenland veelvuldig voor. Elke regio verliest zo een stukje van zijn eigen streekidentiteit. Gebrek aan goede alternatieven werkt dit mee in de hand. Het Regionaal Landschap de Voorkempen en het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete blazen nieuw leven in de vekens met het project ‘Kempens veken, terug van weggeweest’. Door die op het platteland te herintroduceren, willen ze de identiteit én de beleving van de Kempen versterken. Ze werken hiervoor samen met lokale ondernemers en met Kempens hout. Zo wordt het een product van eigen streek. Het rijke ambacht van houtbewerking staat meteen in de kijker. Bovendien verkleint de ecologische voetafdruk. Het project kan als hefboom fungeren voor een lange termijnwerking rond de streekidentiteit. Het landschap van de Drenthse Aa in Nederland is het inspiratievolle voorbeeld voor dit project. De afgelopen vijf jaar zijn in deze regio via diverse acties onder meer de beeldkwaliteit en streekidentiteit van het gebied gewaarborgd en versterkt. Opvallend is dat in dit landschap één type poort veelvuldig voorkomt. Deze typische poort wordt door zowel privépersonen als door de (lokale) overheid gebruikt: bij afbakening van het erf, als toegang tot weiland ... De poort fungeert hier als een herkenbaar element. Ze draagt bij aan de identiteit van het gebied.1 Over de historiek van afsluitingen in het agrarische landschap is in het verleden heel wat onderzoek gevoerd. De literaire bronnen verdiepen zich in omwallingen, levende afsluitingen en ‘dode’ hagen. Toch is er ontzettend weinig terug te vinden over de mobiele toegang tot het hof of het veld. Komt het wel ter sprake, dan is het vaak vluchtig. Ook op iconografische bronnen zoals kaarten, schilderijen, foto’s en prentkaarten komen hekken in het landschap nauwelijks voor. Een mogelijke reden hiervoor is dat hekken lang als niet historisch waardevol werden beschouwd. Ze waren slechts een klein element in het landschap zonder artistieke waarde. Het hout kwam uit de omgeving. Was er schade, dan herstelde de eigenaar dat met hetgeen hij nog had liggen. Het veken is bijgevolg een louter functioneel object. Het gebrek aan interesse, de opkomst van metalen hekken die niet ‘vergaan’ en prikkeldraad zijn elementen die vooral vanaf de twintigste eeuw het verdwijnen

1 Projectidee: kempense poorten ‘veken’ terug van weggeweest, p. 1-2.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 3

van de houten exemplaren in de hand hebben gewerkt. Vandaag zijn ‘authentieke’ houten vekens zeldzaam. Steeds meer groeit het besef dat ook kleine historische landschapselementen waardevol zijn. Er is meer oog voor het behoud en herstel van deze elementen. In Nederland zijn de laatste jaren reeds enkele landschappelijke studies2 uitgevoerd met als doel om tot een nieuw type landhek te komen met eigen regionale kenmerken. In deze studies ligt de focus op de nog bestaande hekken en het behoud en beheer ervan. Enkele Nederlandse fotografen3, waaronder Cor van Sliedregt, fotograferen actief deze traditionele houten boerenhekken in Nederland, maar ook daarbuiten. Dankzij hun passie en levenswerk wordt dit stukje erfgoed gedocumenteerd en kan later hiernaar terug gegrepen worden. In België is tot hiertoe geen gelijkaardig werk bekend. In België nemen bovengenoemde Regionale Landschappen het voortouw in het onderzoek naar houten toegangshekken in het Kempense landschap. Het nog bestaande houten toegangshek uit de jaren 1970 in Princenhage (zuidwesten van Breda) zette hen aan om op zoektocht te gaan naar de eigen ‘Kempense vekens’. Welke vekens stonden in het Kempense landschap en was er een regionale eigenheid? Het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) heeft in opdracht van het Regionaal Landschap de Voorkempen zich korte tijd verdiept in het verleden van de vekens. Bijkomend heeft Historisch geograaf dr. Karel Leenders op basis van kaartmateriaal een klein onderzoek gevoerd naar het voorkomen ervan. Dit document vormt de neerslag van beide resultaten. Die dient als basis voor de reconstructie van het ‘Kempens veken’. Gezien de beperkte onderzoeksperiode (20 dagen) mag het rapport niet als volledig worden beschouwd, maar als een aanzet voor verder onderzoek. De regionale afbakening van het onderzoeksgebied is LEADER Kempen Zuid en omvat de gemeenten Zandhoven, Grobbendonk, Herenthout, Vorselaar, Lille, Kasterlee, Olen, Geel, Herselt, Laakdal en Meerhout. De focus ligt op houten hekken in het landschap, geplaatst en gebruikt door de landbouwer. De latere metalen hekken komen zijdelings aan bod. Het rapport is opgedeeld in vijf delen. Het eerste deel geeft de historiek van vekens in de Kempen in vogelvlucht weer. Vervolgens wordt het woord veken onder de loep genomen. Wat betekent het 2 K. Christiaansen en C. Montens, Boerenverstand, Eindhoven, 2009 en zie kccm.nl/project/boerenverstand-horse-sense/; H. De Vries, H. Dijkstra, G., de Haan, J., e.a., landhekken [Noarlike Fryske Wâlden], s.l., 2013. Zie kenniswerkplaatsnoordoostfryslan.nl/uploads/files/Presentatie-landhekken.pdf; ‘Deuren in het landschap’, op: Stichting Landschapselementen Elburg, zie www.landschapselementenelburg.nl/downloads/hekkenproject.pdf en www.landschapselementenelburg.nl/activiteiten/landhekken.php; E.P. Ekker, M. Laninga, M. Nij Bijvank-van Here e.a., Een catalogus van boerderijen en erven, deelproject in het Programma Re-animatie industrieel en agrarisch Erfgoed in Overijssel, Zwolle, 2006, zie www.ervenconsulent.nl/images/dynamic/Publicaties/Catalogus%20Boerenerven%20in%20Overijssel.pdf; en leestekens van het landschap, zie www.leestekensvanhetlandschap.nl/hek 3 C. Van Sliedregt, Het houten hekken verhaal, Enkhuizen, 2009 en basdekker.eu/beeldbank/displayimage.php?album=49&pid=37431#top_display_media

Afbeelding 1: Toegangspoort, Princenhage © Historisch geograaf Karel Leenders

4

juist? Ook andere benamingen komen aan bod. Daarna wordt een vergelijking gemaakt van de types doorheen de tijd. Het volgende hoofdstuk gaat dieper in op hout als materiaal en tot slot komt de vervaardigingswijze aan bod. Voor dit laatste hoofdstuk is CAG ten rade gegaan bij het Openluchtmuseum Bokrijk. Op hun domein staan nog talrijke hekken die ze zelf onderhouden en herstellen. Tot slot is er het besluit dat een synthese geeft van de voornaamste bevindingen. Er zijn geen gesprekken gevoerd met oude boeren in de Kempen. Zij kunnen vermoedelijk meer informatie over het Kempens veken geven en zijn een interessante bron voor bijkomend onderzoek. Wel is er via mail een navraag gedaan bij de plaatselijke afdelingen van de Landelijke Gilden en de Heemkundige Kringen in de Voorkempen. Uit de ontvangen reacties blijkt dat niemand weet heeft van nog bestaande oude hekken en dat er nauwelijks tot geen informatie voorhanden is. Jan Koyen, verbonden aan het Kempuseum te Brecht, vertelde dat zich in de collectie van het museum oude ijzeren sloten voor vekens of balies bevinden. De karige beschikbare informatie geeft een sterk gefragmenteerd beeld weer van het Kempense veken. Dit document bevat dan ook diverse hiaten waar de lezer zich bewust van moet zijn. Een dieper onderzoek kan hier meer licht op werpen.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 5

1 Historische schets Landhekken en poorten kennen een lange geschiedenis. Tijdens het onderzoek werd al snel duidelijk dat ze niet regio gebonden zijn. Ze kwamen in heel Vlaanderen en Nederland voor en evolueerden mee met de ontwikkeling van de landbouw. De eerste nederzettingen beschikten al over eigen dorpsakkers om in hun levensonderhoud te voorzien. Een omheining beschermde de gewassen tegen dieren of andere ongewenste gasten. Via een opening had de boer toegang tot de akker om die te bewerken en de vruchten te oogsten. Het gat was (tijdelijk) afgesloten met een verplaatsbaar hek. Pas in bronnen over en van de Middeleeuwen is meer te vinden.4

1.1 Keuren De Kempen was van oudsher een weinig vruchtbare streek en bleef bijgevolg lange tijd dunbevolkt. Tijdens de Middeleeuwen lagen de kleine dorpsgemeenschappen sterk verspreid en afgezonderd van elkaar in het landschap. De regio was weinig gecultiveerd, grotendeels onvruchtbaar en woest gebied. Heide, venen en af en toe bos wisselden elkaar af. De woeste gronden rond de dorpen en vrijheden werden gemeenschappelijk gebruikt. Naast plaggenbouw liep het vee, vooral schapen, ‘vrij’ rond.5 De dorpsakker was drieledig naar analogie met het drieslagstelsel en had vaak de vorm van een blok. Elk deel was afzonderlijk omheind met een mobiel toegangshek. Vanaf de elfde eeuw veranderde die van gemeenschappelijk naar privaat bezit. Dit betekende dat de dorpsgezinnen over een eigen strook in elk deel beschikten en deze bewerkten. Om de vruchtbare grond zo min mogelijk te verkwisten moesten ze dezelfde vruchten winnen, gebeurden de veldwerkzaamheden gelijktijdig en kwamen er geen afzonderlijke toegangswegen per strook. Om alles in goede banen te leiden, waren er afspraken.6

4 F. Bosch en D. Van Nieuwenhuyze, ‘Malle door de eeuwen heen. Zo leefden onze voorouders in een landelijk dorp en in een landelijke streek (II)’, in: Heemkundige kring van Malle jaarboek 2003, jg.24, Malle, 2003, p.77-78; M.H. Koyen, Tongerlo en de vorming van het landschapsbeeld te Essen-Kalmthout, jg 29, nr. 3, s.l., 1972, p.6- 8. en P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994 p. 357-360 5 J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen: een taal-, vak-, geschied-, heem-, en volkskundige bijdrage tot de Nederlandse woordenschat, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 25. G. Van Dijck, Het landbouwleven in de Antwerpse Kempen volgens de dorpskeuren (speciaal in de Hoofdbank van Zandhoven), s.l., 1965, p. 115. 6 P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994, p. 357-360; J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 25 en F. Bosch en D. Van Nieuwenhuyze, ‘Malle door de eeuwen heen. Zo leefden onze voorouders in een landelijk dorp en in een landelijke streek (II)’, in: Heemkundige kring van Malle jaarboek 2003, jg.24, Malle, 2003, p.77-78.

Afbeelding 2: dorpsakker met een wissen poort op de voorgrond en achteraan een breder landhek, uitsnede gravure, reeks Praediorum villarum et rusticarum casularum

6

De bewoners moesten zich houden aan een aantal vooropgestelde regels om het dorpsleven vlot te laten verlopen. Het dorpsbestuur stelde zelf de reglementeringen op. De landheer bekrachtigde die. De ongeschreven regels waren enkel plaatselijk geldig en verschilden bijgevolg van dorp tot dorp. Sommigen golden voor meerdere dorpen. Deze regels werden vooral in de zestiende en zeventiende eeuw schriftelijk vastgelegd: de dorpskeure of het keurboek. Kwamen er regels bij, dan werd een nieuw keurboek opgesteld. Zo verschenen steeds nieuwe edities. De oudere versie werd ongeldig en wellicht vaak vernietigd. We vinden over Kempen Zuid nog oude keurboeken terug van Geel (1559-1718), Grobbendonk (1547-98), Gierle (1603 en 1627), Herenthout (1581), Kasterlee (1540-1613), Ouwen (1547),Tielen (ca.140-1560), Vorselaar (1465-1567), Westerlo (1515-1692) en Zandhoven (1665). Keurboeken bleven voortleven tot in de achttiende eeuw. Jaarlijks werden ze voorgelezen en bekrachtigd zodat iedereen op de hoogte was. Vorsers en schutters (ook wel prater of preter genoemd) zagen toe op een goede naleving. Wie zich niet aan deze regels hield, kreeg een sanctie of moest een geldboete betalen. Zo’n dorpskeur gaf een goed beeld weer van het leven in deze landbouwgemeenschappen.7 De kern van de landbouwreglementeringen vormde de beperking van het weiderecht. Het loslopend vee graasde immers op de heidevlakten, langs straten en in de broeken. Hun vraatzucht bleef een reëel gevaar voor de vlakbij gelegen akkers, bossen, hooilanden en moestuinen. Om misbruiken te voorkomen werden maatregelen genomen. In de keuren kwamen omheiningen en vekens dan ook meermaals aan bod. In sommige dorpen was het verplicht om een veken of poort te plaatsen in elke opening, ook wel meengat genoemd, in de omheining waar een rijweg met erfdienstbaarheid doorheen liep.8

7G. Van Dijck, Het landbouwleven in de Antwerpse Kempen volgens de dorpskeuren (speciaal in de Hoofdbank van Zandhoven), s.l., 1965, p. 5-16; J. Ernalsteen, Campinae Historica. Keuren, dl 1, Brecht, 1939,p. 7-9; K. Peeters, De Wuustwezelsche dorpskeuren, XVe - XVIIe eeuw : vergelijkende studieen, Gent, 1932, p. 5-12; F., Prims, Geschiedenis van Antwerpen, 2, Antwerpen, 1929, p. 16; P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994, p. 357 en J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 25. 8 J. Lauwerys, ‘Documenta Campinae Hostorica. Keuren 4 Westerloo (Westerloo, Oolen, Herstle, Hulshout en Zoerle-Parwijs)’, in: Oudheid en Kunst, 28, 1937, 4, p. 99; K. Peeters, De Wuustwezelsche Dorpskeuren (XVe-XVIIe eeuw). Vergelijkende Studie, Gent, 1932, p. 57-58; J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen: een taal-, vak-, geschied-, heem-, en volkskundige bijdrage tot de Nederlandse woordenschat, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 791 en M. Koyen, ‘Tongerlo en de vorming van het landschapsbeeld te Essen-Kalmthout’, in: De Spycker, jg, 29, nr 3, 1972, p. 160-161.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 7

Meengat9 Een meen- of mennegat is een gemene toegangsweg tot verschillende akkers over andermans land. Ook J.H. Hoeufft brengt het duidelijk in verband met mennen: “mennegaten noemt men in deze streken [Kempen] de openingen of toegangen tot de landerijen omdat door dezelve het graan of hooi gemend wordt.” Deze opening noemde men ook wel het kouter-, aard-, vaart- of oortgat. Iedereen was verplicht om vekens of horden opnieuw te sluiten die hij tegenkwam op zijn weg. Er stond een sanctie op het open laten staan en het opzettelijk beschadigen. Het keurboek van Geel (1559-1718) vermeldt onder artikel 47: “Item soo wijen van binnen oft van buijten deser Vrijheijdt eenich veltvekenen laet open staen ende terstont niet toe en doet, oft in stuckenen vuert, sal telcker reijsen als hij daer mede bevonden wordt, verbeuren vijff stuijvers, de twee gedeelte voorden Heere ende het derdendeel voor den aenbrengere …”10 Het keurboek van Brecht (1495) vermeldt zelfs dat het verboden was om deze poorten door paarden te laten openen omwille van het risico op beschadigingen en zelfs breken.

Afbeelding 3: Miniatuurtekening maand juni, Breviarium Grimani, begin zestiende eeuw (1510-1520).

In sommige dorpen was het verplicht om vekens met toegang tot bouwland het hele jaar door te laten hangen. “Item die velt veeckenen die hanghende sijn tot Westelloo, Zoerle, Oelen dien en sal men niet affdoen maer loffelijck houden jaer vuyt jaer inne …” Op andere plaatsen was het gebruikelijk om ze tijdelijk weg te halen na de oogst tot kort na de winter. In deze periode werd het stukje land een gemene weide. Schapen en soms varkens graasden het onkruid af en voorzagen het veld van kostbare mest. Dit gold ook voor moerassig land zoals vermeld in het Keurboek van Westerlo (1515-1692): “Item men sal wel ende loffelijck onderhouden ende hanghen een veecken … die van Herssele gheordineert te houdene, beginnende van den tijde dat t broeck gesloten wordt, totter tijt alst metter gemeynten weder open gaet …” De vreetijd was de periode dat de gewassen groeiden op de velden. Zeker dan moesten de luiken opgehangen en toe zijn om te voorkomen dat dieren de velden plunderden. De vreetijd begon vaak

9 J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p.494-495; J. Lindemans, Heruitgave van de Toponymie van Opwijk [1930], s.l., 1997, p. 116; J. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taaleigen, Breda, 1836-38, p. 381 en M. Koyen, ‘Tongerlo en de vorming van het landschapsbeeld te Essen-Kalmthout’, in: De Spycker, jg, 29, nr 3, 1972, p. 160-161. 10 J. Ernalsteen, ‘Documenta Campiniae Historica. Keuren dl 2. Gheel’, in: Oudheid en Kunst, 26, 2, 1935, p. 33.

8

begin of half maart en eindigde kort na de oogst. Deze periode werd via een kerkgebod afgekondigd. Tegen de op voorhand bepaalde dag moesten alle vekens opgehangen en gesloten zijn.11

Afbeelding 4: Akkers en bosgebieden zijn omheind, Fig 8a Claes Jansen Visscher, The Road to Leiden (from the series Pleasant Places [...]), ca. 1611-14 (http://www.jhna.org/index.php/past-issues/volume-1-issue-2/109-on-brabant-rubbish)

Diegene die verantwoordelijk was voor het onderhoud van het veld, was dat ook voor de omheining en het veken: “… ende dit veecken sullen onderhouden die seven heersteden die de straete ende Liessche gebruijckende sijn van allen ouden tijden tot noch toe”. Indien de poort werd weggehaald, moesten de eigenaars die zelf bewaren. Zij waren ook verantwoordelijk voor het tijdig ophangen en het onderhoud. De vekens moesten in goede conditie zijn, wat jaarlijks werd gecontroleerd. Er stond een geldboete op het niet of onvoldoende onderhouden van het veken. “ende soo wijen seijne veltvekenen niet en onderhout loffelijck ende wel, telcken tijde van den jaere, sal telcker reijsen verbeuren vijff stuijvers, ende in dijens hij het selve als dan noch niet en maeckt, soos al ’t die Heere t’elcker tijde van den jaere doen maecken op dubbelen cost vanden gebreeckelijcken. Ende men moet se maecken toevallende.”12 11 J. Lauwerys, ‘Documenta Campinae Hostorica. Keuren 4 Westerloo’, in: Oudheid en Kunst, 28, 1937, 4, p. 99-112; J. Ernalsteen, ‘Documenta Campiniae Historica. Keuren dl 2. Gheel’, in: Oudheid en Kunst, 26, 2, 1935, p. 26-29; K. Peeters, De Wuustwezelsche Dorpskeuren (XVe-XVIIe eeuw). Vergelijkende Studie, Gent, 1932, p. 57-58; P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, p. 361 en … p. 78 en P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, p. 370; F. Jennen, ‘Een Olmense dorpskeure uit 1560’, uit: xxx, p. 120-121 en en M. Koyen, ‘Tongerlo en de vorming van het landschapsbeeld te Essen-Kalmthout’, in: De Spycker, jg, 29, nr 3, 1972, p. 160-161. 12 J. Lauwerys, ‘Documenta Campinae Hostorica. Keuren 4’, in: Oudheid en Kunst, 28, 1937, 4, p. 112; J. Ernalsteen, ‘Documenta Campiniae Historica. Keuren dl 2. Gheel’, in: Oudheid en Kunst, 26, 2, 1935, p. 33; Ceurboeck vanden Dorpe van Oostmalle, 1665, p. 78, 85 en 87; Wuustwezel, 61-62; P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, p. 361 en G. Van Dijck, Het landbouwleven in de Antwerpse Kempen volgens de dorpskeuren (speciaal in de Hoofdbank van Zandhoven), s.l., 1965, p. 102; F. Bosch en D. Van Nieuwenhuyze, ‘Malle door de eeuwen heen. Zo leefden onze voorouders in een landelijk dorp en in een landelijke streek (II)’, in: Heemkundige kring van Malle jaarboek 2003, jg.24, Malle, 2003, p.77-78; J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 801 en F. Jennen, ‘Een Olmense dorpskeure uit 1560’, uit: xxx, p. 120-121. en Ceurboeck vanden Dorpe van Oostmalle, etc. 1665) p. 87,

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 9

Erfmangelinge Erven werden soms geruild in de late Middeleeuwen. Deze kleinschalige ruilverkaveling heette “erffmangelinge”. Ook hier waren duidelijke afspraken over het veken. Een transscriptie van een inschrijving in de Schepenregisters van Tielen (Kasterlee) uit 1550 van “Thomas van Luijsterborch ende Peter Peters, erffmangelinge” vertelt meer. “Thomaes moet onderhouden aen het erffe het veken ende de voers. Peter die mach, ende ooijck Magriet sijn suster, daer duer wegen met allen den

erffe dat sij daer hebben oft hebben sullen, sonder iemans thoeseggen.” Verderop staat dat “… Peter met sijns suster mogen voer het veken een slot hangen ende Thomaesen den sleutel daer aff geven”. Een slot was soms nodig om te voorkomen dat anderen zonder toestemming de weg gebruikten. In het Kempuseum te Brecht zijn nog een aantal smeedijzeren sloten bewaard die dienden om een balie of veken af te sluiten. Het smeedijzeren slot kan uit de achttiende of negentiende eeuw

dateren, maar kan ook ouder zijn. Tijdens het onderzoek is geen gelijkaardig slot gevonden.13 Het woord veken komt regelmatig voor in de dorpskeuren. Sommigen spreken ook van “ackervekens” of “veltvekenen” als ze toegang verleenden tot de akkers. Er komen zelfs “broekveken”, “vekenshof”, “loeveltveecken” en “vekenshei” voor. De verschillende benamingen verwezen naar de specifieke functie van het omheinde gebied. Vekens sloten ook dorpspleinen en toegangen tot kerken, pastorijen, molens en bos af. Weiland zoals we dat vandaag kennen, bestond toen nog niet. Dieren liepen los of werden getuierd (hingen met een touw vast aan een paaltje dat in de grond was geklopt). Vekens werden ook als begrenzing gebruikt om bijvoorbeeld de toegangsweg naar het dorp af te sluiten. Bepaalde regels golden binnen de vekens van het dorp of net daarbuiten. Soms dienden ze als tolhek. Af en toe gingen keurboeken specifieker in op het type zoals “valveken” of “men moet se maecken toevallende”. In het volgende hoofdstuk “Allemaal vekens” gaan we hier dieper op in.

1.2 Van akker naar weiland Dorpsgemeenschappen bleven klein. In de zestiende en zeventiende eeuw bestond een Kempisch dorp uit een grote oppervlakte aan gemeenschappelijke heide-, moeras- en broekgronden. Er waren tijdelijk gemeenschappelijke gronden en daarnaast privégronden in eigen bezit of gepacht (gehuurd). Er waren zelfstandige boeren en pachters. Die laatste bewerkten vaak een veel grotere oppervlakte land dan de zelfstandige boer. Daarnaast waren er keuterboeren, mensen die naast hun beroep een

13 A. Van Steenbergen, Laat-Middeleeuwse ruilverkaveling in de Kempen, in: De Kempische Genealoog, jg. 17, nr. 4, Malle, 2005, p. 11 en e-mail ‘veken’ van Jan Koyen aan Ines Van Limbergen, 20 december 2015.

Afbeelding 5: Slot in smeedijzer uit collectie Kempuseum Brecht, datering ongekend, foto Jan Koyen

10

klein stukje land verbouwden en indien mogelijk een geit bijhielden voor eigen gebruik. De meeste hoeven bezaten een zekere oppervlakte weiland of hooiland voor zichzelf. Die werden eusels genoemd. Ze waren omheind en niet toegankelijk voor het vee van de dorpsgemeenschap. De keuren golden in principe niet voor de zelfstandige hoeven. Bij hen gebeurde het plaatsen van een omheining en veken op eigen initiatief.14

Afbeelding 6: Figuratieve kaart van de eigendommen van het metropolitaan kapittel van Kamerijk, genaamd Bisschophoeven, gelegen in Geel en Kasterlee, 1501-1600 ©Algemeen Rijksarchief

Bovenstaande kaart geeft een beter beeld van de bewerkte gronden in Geel tijdens de zestiende eeuw. De huidige situering van de uitsnede is weergegeven op de kaart aan de rechterzijde. De percelen zijn niet afzonderlijk, maar in grotere stroken omgeven door een gracht en een berm om het vee te weren. In regel was die berm met houtgewas beplant. Een hek bood toegang tot het land. Op de kaart zijn twee modellen zichtbaar: een hek met of zonder topdriehoek.

14 M.H. Koyen, Tongerlo en de vorming van het landschapsbeeld te Essen-Kalmthout, jg 29, nr. 3-4, 1972, p.6- 8; P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994, p. 357-361; F. Bosch en D. Van Nieuwenhuyze, ‘Malle door de eeuwen heen. Zo leefden onze voorouders in een landelijk dorp en in een landelijke streek (II)’, in: Heemkundige kring van Malle jaarboek 2003, jg.24, Malle, 2003, p.81-82 en J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 25-38 en G. Van Dijck, Het landbouwleven in de Antwerpse Kempen volgens de dorpskeuren (speciaal in de Hoofdbank van Zandhoven), s.l., 1965, p. 116.

Afbeelding 7: Situeringskaart van afbeelding 6 ©Cartesius.be

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 11

Pacht Pachtbrieven (zestiende en zeventiende eeuw) kunnen een interessante bron zijn. De omheiningen met vekens behoorden immers tot de “lating” van het hof. Op het einde van de pachttermijn moest de pachter de gronden ‘in dezelfde staat’ terug bezorgen als die waarin hij ze had ontvangen. Pachtbrieven bevatten een gedetailleerde beschrijving van de aard, de ouderdom en de toestand van de omheining van elk perceel land of weide. Bijgevolg kunnen ze ook informatie over vekens en poorten verschaffen. Zo spreekt een pachtconditie van de Hoeve bij den Heuvel in Essen uit 1634 over ‘Item den pachter sal tsijnen cost en last onderhouden allen de huysinghen … stal, oven, draaibomen …’15 De omheining van akkerland verdween tegen het einde van de zestiende eeuw in diverse regio’s. In de Kempen behielden de boeren die wel nog voor lange tijd. Dat blijkt ook uit het kaartboek van alle goederen van de abdij van Averbode. Landmeter Cornelis Lowis stelde die in 1650-1680 op in opdracht van abt Servaas Vaes. De landeigendommen in Balen-Terheijden, Laakdal en Oostmalle grenzen aan de Kempen Zuid en geven een beeld hoe het er in de streek uit zag. Niet alle velden hebben toegangshekken. In Oostmalle bijvoorbeeld komen die wel voor bij “hey-veldt” en “bemt”, maar niet bij akkerland. De akkers zijn omgeven met kanten en grachten. Het landhek is hier opgebouwd op basis van een liggende boom. Historisch geograaf dr. Karel Leenders bekeek ook andere kaartboeken van abdijen.16 Zo bevat het kaartboek van de abdij van Park uit 1665 in de gemeente Balen (1656) een toegangshek met topdriekhoek bij de Vleeshouwersheide. Het kaartboek van de abdij van Tongerlo uit 1655-1794 toont bij de schuttersdoelen in Geel (1725) een hek op basis van een liggende boom met een klein hek ernaast. Bij de Tongerlose hoeve, Chaam, is een hek met topdriehoek getekend. 15 J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p.172-173 en P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994, p. 367 16 Ermen, E. van, Het kaartboek van Averbode 1650 – 1680, Brussel, 1997; Ermen, E. van, Kaartboek van de abdij van Park 1665, Brussel (Algemeen Rijksarchief), 2000; Goris, J. M., L.C. Van Dyck, H. Van der Haegen, Kaartboek van de abdij Tongerlo 1655 – 1794, Brussel (Algemeen Rijksarchief), 2001; Goris, J. M., E. Persoons en H. van der Haegen, Een kaartboek van de Sint Michielsabdij Antwerpen, 1640 - 1793. Reeks Cartografische en iconografische bronnen voor de geschiedenis van het landschap in België, 7, Brussel (Algemeen Rijksarchief), 2003; Houtman, E., m.m.v. L. Janssens, H. van der Haegen, W. van Ham, Een kaartboek van de Sint Bernardsabdij Hemiksem 1666 – 1671, Brussel (Algemeen Rijksarchief), 2005; Laurent, R., L'abbaye de la Cambre 1716 - 1720, De abdij van Ter Kameren, Brussel (Gemeentekrediet), 1996; Storms, M., Drie generaties Adan. West-Brabantse landmeters in de 16e en 19e eeuw. 't Goy-Houten (HES & De Graaf), 2007 en Wagenaar, W.P., Caertboeck abdij van Grimbergen, Grimbergen, 1999.

Afbeelding 8: Oostmalle uit kaartboek goederen van de abdij van Averbode, 1650-1680 ©Rijksarchief Leuven

12

De resultaten van het kaartonderzoek zijn wisselend. Ze bestrijken vaak een groot gebied, waardoor details dikwijls ontbreken. Andere kaarten bevatten wel grenspalen, bruggetjes, duikers, wegkruisen en bijzondere bomen, maar slechts in beperkte mate vekens. Sommige kaarttekenaars tekenden nooit vekens, andere net wel. De kaarten evolueerden van landschapsschilderijtjes tot technische kadastrale kaarten. Op de eerste past een veken heel goed, op de laatste niet. Uit de resultaten kunnen we afleiden dat het hek met de topdriehoek in de zeventiende eeuw minder frequent voorkwam terwijl die met de liggende boom net vaak werd gebruikt. Daarnaast blijven kaarten momentopnames. Zo kan het zijn dat de mobiele hekken nog niet hingen wanneer de tekenaar langskwam.17 Oostmalle18 De rekeningen van de heer van Oostmalle (sedert 1501 een ‘van Renesse’) vermelden regelmatig kosten voor het herstellen of maken van draaibomen, soms zelfs met een slot. Afbeeldingen zijn echter niet bekend. Op de figuratieve kaart van Wilhem Anthonis van 1772 van de bezittingen van de heren van Renesse in Oostmalle is vermoedelijk een draaiboom afgebeeld die de toegang naar de boomgaard, links van de slotgracht van het kasteel (westelijk), afsluit tussen slotgracht en hoevegebouw. Alle akkers, schaarbossen, weiden en heiden zijn hier echter afgebeeld zonder vekens.

17 Pdf K. Leenders, Vekens, Eerste verkenning, 27 oktober 2015. 18 Leo Van Herwegen, Heemkundige Kring van Malle, mail op 21 maart 2017.

Afbeelding 9: Uitsnede kaart bezittingen heren van Renesse in Oostmalle, getekend door Wilhem Anthonis, 1772 © Heemkundige kring Malle

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 13

Afbeelding 10: “Zoo omschiep de taaie arbeid der Kempische boeren de dorre heide tot weelderige bossen en malse weiden.” Zoersel, circa 1950.

Intensivering en ontginning zorgden mee voor verandering van het landgebruik. Bijgevolg beïnvloedden ze ook de omheining. Waar omheiningen voorheen het vee buiten de private weiden hielden, hielden ze meer en meer het vee binnen de weide.19 Terwijl in de zestiende eeuw deze omschakeling al plaats vond in andere regio’s, gebeurde dit zeer langzaam in de Kempen. In de regio bleven gemene weiden wel nog lang bestaan en bijgevolg ook omheiningen rond akkers. De arme bodem bemoeilijkte het aanleggen van nieuwe weiden en beemden. Nog tijdens het begin van de twintigste eeuw graasden kudden schapen op gemene weiden en langs wegen.20 Pas dankzij het betaalbaar worden van kunstmest op het einde van de negentiende eeuw werd het mogelijk om de van nature arme Kempische zandgronden te verbeteren. Heide en venen maakten zo geleidelijk plaats voor aangelegd grasland.21 Begin twintigste eeuw maakte prikkeldraad zijn intrede in de Kempen. Het werd al snel toegepast voor de omheining van weiland.22 Onderstaande afbeelding uit Gooreind dateert van 1900-1905 en laat een weiland omheind met prikkeldraad zien. De toegangspoort is een veken met liggende boom.

19 J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 801. 20 J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 25, 38-39; M.H. Koyen, Tongerlo en de vorming van het landschapsbeeld te Essen-Kalmthout, jg 29, nr. 3-4, 1972, p.6- 8; P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994, p. 357-361; Het landbouwleven in de Antwerpse Kempen volgens de dorpskeuren, p. 15 en J. Cornelissen, Landbouwgebruiken in de provincie Antwerpen, Brecht, 1937, p. 16; Ceurboeck vanden Dorpe van Oostmalle, etc. 1665, p. 78, 85 en 87; Wuustwezel, 61-62; P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, p. 361 en G. Van Dijck, Het landbouwleven in de Antwerpse Kempen volgens de dorpskeuren, s.l., 1965, p. 102; F. Bosch en D. Van Nieuwenhuyze, ‘Malle door de eeuwen heen. Zo leefden onze voorouders in een landelijk dorp en in een landelijke streek (II)’, in: Heemkundige kring van Malle jaarboek 2003, jg.24, Malle, 2003, p.77-82; Coninx, A., ‘Ons dorp, van vroeger en nu’, in: jaarboek Heemkundige kring Malle 1989, 10, Malle, 1989, p. 151-172; F. Jennen, ‘Een Olmense dorpskeure uit 1560’, uit: xxx, p. 120-121 en Ceurboeck vanden Dorpe van Oostmalle, etc. 1665, p. 87, 21 M.H. Koyen, Tongerlo en de vorming van het landschapsbeeld te Essen-Kalmthout, jg 29, nr. 3-4, 1972, p.6- 8; P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994, p. 357-361 en J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 25. 22 http://users.bart.nl/~leenders/txt/prikkel2.html

14

Afbeelding 11: Weideveken type liggende boom, Gooreind, 1900-1905. © Oudwezelopdefoto

Vanaf de twintigste eeuw en vooral vanaf de tweede helft, verdwenen traditionele houten vekens. Zo kon het zijn dat de oude monumentale ijzeren poort aan de boerderij een tweede leven kreeg als weidepoort. De landbouwer kiest vaker voor industrieel geproduceerde metalen hekken. Die zijn betaalbaar, wegen minder, vragen weinig onderhoud en gaan sneller open en toe dan de houten exemplaren.23

Afbeelding 12: Melkprijskamp in de landelijke huishoudschool te Berlaar, circa 1900-1950, ©Beeldbank Kempens Erfgoed, Collectie: HAB Documentatie Toine De Sutter - Historisch Archief Berlaar

IJzeren hekken24 Vanaf het midden van de zeventiende eeuw kwam het monumentale toegangshek op als afsluiting van privédomeinen. Die pronkpoorten weerspiegelden de rijkdom en status van de eigenaar. De rijke klasse liet deze plaatsen op zijn landgoederen en buitenplaatsen. De vermogende boer deed mee en plaatste eveneens monumentale hekken aan de toegangsweg van zijn hof. Die waren soms even imposant als die bij kastelen. Hekken geheel uit smeedijzer of met natuurstenen pijlers kwamen beperkt voor. De meesten bestonden uit hout. Soms waren er bakstenen pijlers en ijzeren

23 P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994, p. 367. 24 M., Meijer, Hekken in Nederland, Zeist, 2002, p. 7-35.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 15

of houten hekwerkvleugels. De goedkopere gietijzeren serieproducten verdrongen het decoratief smeedwerk vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw. In de twintigste eeuw ging de voorkeur uit naar meer functionele en sobere uitwerking. IJzer maakte plaats voor industrieel vervaardigd staal of aluminium. De laatste jaren verschijnen opnieuw meer houten vekens in het Kempense landschap. Die hekken zijn voor het merendeel seriemodellen die ook elders in Vlaanderen en Nederland staan. Die zijn vaak geïnspireerd op oudere modellen.

Afbeelding 13: Veken met liggende boom op domein Danny Vandeperre, tegenover Eindekens 72 in Geel, 2016 © Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete

16

2 Allemaal vekens

“Bij het gammele landhek, groen uitgeslagen, vermolmd.

Altijd wel een, namens de weide,

die je begroet. …” Bron 1: Gedeelte gedicht ‘Gammele landhek’ van Frans Kuipers uitgegeven in Wolkenjagen, Antwerpen, 1997.

Mag je vekens zeggen? En wat bedoelen ze hier juist mee? We spreken vandaag van een poort of een hek. De term veken is voor velen onbekend. Toch werd het woord lange tijd courant gebruikt in onze contreien. Vekens kwamen overal in Vlaanderen voor. Volgens bronnen was het in het midden van de twintigste eeuw nog algemeen bekend in Vlaanderen. Ook vandaag is het woord opgenomen in het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal. Als verklaring staat: hek, slagboom of horde. Een hek betekent onder meer een afscheiding of omheining van verticale, op gelijke afstanden geplaatste, overdwars verbonden palen, staven of spijlen. Maar het kan ook duiden op een deel van een hek, dat net als een deur draaibaar is. Een slagboom is een in verticale of horizontale richting draaibare boom, als afsluiting. Een horde is een plat vlechtwerk van tenen (scheuten) tussen staken voor verschillende doeleinden, bv. om iets af te schutten of (bij de versterkingskunst) tot bedekking van hellingen, wegen … Veken is bijgevolg de overkoepelende term voor diverse typen. Er bestaan diverse regionale benamingen: traliedeur, sluitboom, barrière, hameide, stichel, wiket, balie, horde, gaar, valveken en valder. Ze verwijzen vaak naar een specifiek type. De termen worden echter door elkaar gebruikt. De betekenis van de terminologie evolueerde bovendien. Dat zorgt natuurlijk voor enige verwarring. Zo spreekt men in de regio van Bokrijk over een valveken terwijl anderen datzelfde model een draaiboom noemen.25 De vroegste teruggevonden vermelding is het Oudnederlandse toponiem ‘fekīn’ (lemma veken) uit 1166. Het is een verkleinwoord van ‘fak’. Fak of vak betekent oorspronkelijk een wand van palen met vlechtwerk. Het verkleinwoord ‘veken’ verwijst naar het deurtje daarin.26 De keurboeken uit de zestiende en zeventiende eeuw vermelden veelvuldig vekens zonder te specificeren over het type. Af en toe werd er dieper op ingegaan zoals “men moet se maecken toevallende” (Geel, 1559-1718), “valveken” (Westerlo, 1515-1692), of “…draeijbomen oft daert het goet mede geheijnt is …” (Olmen, 1560). Het keurboek van Wuustwezel (1597) maakte daarentegen wel een duidelijk onderscheid tussen een veken en een poort: “… cusbaer veeken of ’t hoort met drie ringhen oft wissen …”. De houten poort is opgehangen aan drie ringen of wissen. Wissen zijn wilgentenen. Deze jonge takken zijn enorm buigzaam waardoor ze gemakkelijk een ring vormen. De wilgenbanden hangen rond de paal waarop het hekje draait. De wissen fungeren op deze manier als scharnier zodat de poort kan open en toedraaien. Dit systeem vinden we terug in de beschrijving van Dooren (‘Penning Van der Vequen’, 1907): “Kenmerkend is, dat in het geheel geen ijzer er aan (t.w. aan een primitief hekje)

25 P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994, p. 357-361. 26 http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article_content&wdb=ONW&id=ID5798 en K. Cools, Toponymie van Geel [Doctoraatsverhandeling], Leuven, 2, 2007; p. 1139.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 17

gebruikt wordt, want zelfs als scharnieren dienen eenige wilgenbanden, die het veeken met den “veekenspost” (paal waarom het hekje draait), verbinden”. 2728

Afbeelding 14: hek met wissen naar gravure P. Bruegel de Oudere, serie series Multifariarum Casularum, nr. 13.

In woordenboeken van de negentiende en begin twintigste eeuw over de Limburgse dialecten is veken een kleine deur of hek. In het boek ‘Een Zuid-Limburgsch Taaleigen. Proeve van Vormenleer en Woordenboek der Dorpsspraak van Heerle’ van Jongeneel (1884) staat: “Véèke, een toevallend manshoog tuin- of weideurtje, vaak naast het weidehek”.29 Het ‘Algemeen Vlaamsch Idioticon’ van Schuermans (1865-1870) verklaart veken als een “latten of sporten deur aan een weide (kleiner dan het valderen ) of een hek of latten deurken aan den ingang van een tuin”. De term en bijhorende betekenis was volgens de auteur gangbaar in Limburg en gedeeltelijk de Kempen.30 De auteur Th. Dooren maakt in zijn artikel ‘Penning Van der Vequen’ uit 1907 een onderscheid tussen veken en “Vauwere”. Het veken is een primitief vervaardigd sluithekje aan een weide of boom. Het bestaat uit “een acht- of tiental vertikaal geplaatste stokken met boven- en benedeneind in een doorboord dwarshout gestoken, somtijds nog tusschen die stokken met wissen doorvlochten. De breedte is gewoonlijk drie voet of ongeveer een meter”. Het grotere sluithek voor het doorlaten van voertuigen heet “vauwere”, een vervloeiing van valdere. Hierin is het oude woord ‘dro’ voor boom nog in te herkennen.31

27 K. Peeters, De Wuustwezelsche Dorpskeuren (XVe-XVIIe eeuw). Vergelijkende Studie, Gent, 1932, p. 57-58; P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw, p.57 en T., Dooren, ‘Penning Van der Vequen’, in: Tijdschrift voor algemeene munt- en penningkunde, Amsterdam, 15, 1907, p. 161-162. 28 K. Peeters, De Wuustwezelsche Dorpskeuren (XVe-XVIIe eeuw). Vergelijkende Studie, Gent, 1932, p. 57-58; J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen:, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 791. F. Jennen, ‘Een Olmense dorpskeure uit 1560’, uit: xxx, p. 149. 29 Jongeneel, J., Een Zuid-Limburgsch Taaleigen. Proeve van Vormenleer en Woordenboek der Dorpsspraak van Heerle, Heerlen, 1884 30 J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 801. 31 T., Dooren, ‘Penning Van der Vequen’, in: Tijdschrift voor algemeene munt- en penningkunde, Amsterdam, 15, 1907, p. 161-162.

18

Afbeelding 15: Latten hek van pachtboerderij van 't Hof van 1821, circa 1950 afgebroken. De hoeve stond tussen de J. Beckerlaan en de Vloeikensstraat, Wuustwezel ©Oudwezelopdefoto

Goossenaerts (1956-1958) verklaarde valveken als “een veken dat vanzelf toevalt of toedraait; dit afsluitsel is, of een soort van lattendeur, of wel een houten of andere paal met boven op een grof draaiend kruis dienende om een veld, weide, hof, kerkhof eenigszings toe te sluiten althans voor kruiwagens en dieren (Brab. en Kemp.)”.32 Ook bij J. Weyns verwezen valderen, valgader of valveken naar een slagboom of draaiboom.33 Het woordenboek van de Brabantse dialecten uit 1967 geeft een onderverdeling op basis van de verschillende bewegingswijze van de hekwerken. Omdat de opdeling arbitrair is, is die voor interpretatie vatbaar. De eerste groep zijn hekachtige afsluitingen: poort, weidepoort, afsluitpoort, hek, damhek, afsluithek, hekken, vreehekken, scheihekken, heim, veken, clôture en afbalie. De tweede groep omvatten hekachtige als spoorbomen bewegende afsluitingen: valhekken, klaphek, klaphekken, slaghekken, hekkenslag (duidt toegang tot een akker aan), slag (duidt op een toegang tot de akker aan), hekkenwip, valveken (veken dat vanzelf toevalt of toedraait). De derde groep zijn oorspronkelijk (en wellicht nog overwegend) afsluitingen in de vorm van een losliggende en wegneembare boom, van een scharnierende boom, van een wegschuifbare boom of van een boom die als een spoorboom omhoog en omlaag bewogen kan worden: balie, bollering, gril, bareel, wipbareel (een uitneembaar niet draaiend hek), draaiboom, weideboom, afsluitboom, sluitboom, boom, hekkenboom, slagboom, gelintboom, gaar, stichel, stichenis (dwarsbalk voor eene beemd of over een gracht), schuif, schuifboom, hefboom, sluithout, slophout, sliet, balk, versperring, afsluiting. Het onderscheid tussen de twee laatste groepen is vaag. Vermoedelijk zit het verschil in het feit dat de hekken in de tweede groep vanzelf toevallen, terwijl dat in de derde groep handmatig gebeurd. Daarnaast geeft bovenstaande woordenboek een vierde groep weer van draaiende weidehekken die op scharnieren of op een ijzeren pen draaien: draaipoort, draaihek, draaibareel. De laatste groep zijn hekwerken die los verbonden zijn met de draagpaal van het hek en uitneembaar zijn (niet in de vorm 32 J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 791 – 801 en J. Cornelissen en J. B. Vervliet, Idioticon van het Antwepsch dialect (stad Antwerpen en Antwepsche Kempen), Gent, 1903, p. 1312. 33 J. Weyns, Omstandige gids van het Openluchtmuseum Bokrijk, Beringen, 1967, p. 47.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 19

van uitsluitend een liggende boom): schot, schutsel, hoord, schuifslop, schuifbalie, schuifpoort, hefhek, poorthek, reephek, schraaghek, zethek en sleephek.34 Uit bovenstaande informatie kunnen we concluderen dat de woordkeuze voor interpretatie vatbaar is. Uit informatie over de ruime regio zien we veken geschiedkundig evolueren van een overkoepelende naar een specifieke benaming om daarna opnieuw te verschuiven naar een algemene term. We kunnen voorzichtig besluiten dat een valveken een hek is dat vanzelf toevalt en hierdoor verschilt van een draaiboom. Bij valdere, of hieruit afgeleide woorden, wordt een hek bedoeld dat breed genoeg is om wagens door te laten. Overstap35 Een overstapje was een andere manier om een omsloten erf of met hagen afgesloten landerijen en weiden te betreden. Dit waren bijvoorbeeld opeengestapelde houtblokken, stenen of een loopplankje. Een draaituin liet enkel voetgangers binnen. Dit is een kruis dat horizontaal op een paal draait en ook wel tourniquet wordt genoemd. Veken was ook een naam van verschillende gehuchten in het Oosten van de Kempen. Op het Gooreind (Wuustwezel) was er midden jaren 1950 nog een boerenwijk die ‘het Akkerveken’ heette. Die bestaat trouwens vandaag nog steeds en evenals de straat ‘Akkerveken’. In Geel heet een straat Velveken en ook in andere gemeenten vinden we in straatnamen en boerderijnamen nog verwijzingen terug naar het vroegere veken. De naam verwees naar de gronden die omsloten werden met vekens. In Groot-Zandhoven zou een veken hebben gestaan aan het begin van wat nu “(Den) Draaiboom” heet in Pulderbos.36

34 A. Weijnen en J. Van Bakel, Woordenboek van de Brabantse dialecten, 2, Assen, 1967-2005, p.231-234 35 L. Devlieger, Landelijk en ambachtelijk leven. Het provinciaal Museum van het Bulskampveld te Beernem, Brugge 1998, p. 69. 36 J. Cornelissen en J. B. Vervliet, Idioticon van het Antwepsch dialect (stad Antwerpen en Antwepsche Kempen), Gent, 1903, p. 2113; J. Goosssenaerts, De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958, p. 791-801; K. Cools, Toponymie van Geel [Doctoraatsverhandeling], Leuven, 2, 2007; p. 1148-1150 en mailwisseling met Paul De Bie namens Molenkring vzw, 2016.

20

3 Kempens veken Er bestaan diverse modellen zoals omschreven in het hoofdstuk ‘Allemaal vekens’. Het is moeilijk te achterhalen welke voorkwamen in de Kempen. Zo staan er geen oude vekens meer in het landschap. Iconografisch materiaal kan soelaas bieden. Denk aan foto’s, schilderijen, ansichtkaarten, kaartboeken, etsen ... over de streek. Maar ook hier komen vekens nauwelijks voor. Mogelijk vond de schilder, fotograaf, tekenaar … het hek een banaal element en te vermijden. Op de schilderijen van de Vlaamse primitieven (vijftiende – begin zestiende eeuw)37 komen wel vekens terug, vooral op de achtergrond. Ze zijn minutieus en waarheidsgetrouw getekend. Ze vormen een belangrijke bron uit die tijdsperiode. Moeilijker is te achterhalen waar deze hekken stonden. Ook later verschijnt af en toe een hek in de schilderkunst. Zo schilderde Albijn van den Abeele een weide met toegangspoort en apart draaihekje voor voetgangers. Met een uitgebreid iconografisch onderzoek is het mogelijk om een beter beeld te krijgen van de evolutie, regionale verschillen en de typische kenmerken van het Kempense veken en die elders in België. De beperkte tijd liet niet toe om hier diep op in te gaan. Met het voorhanden materiaal is wel getracht om een schets te geven van de evolutie van het hek doorheen de tijd. Let wel, het overzicht is fragmentarisch en kan een vertekend beeld weergeven. Ook is het resultaat voor interpretatie vatbaar.

3.1 Zestiende eeuw

Model 1

Model 2

Model 3

Model 4

Model 5 Afbeelding 17: Vijf modellen uit de kaart Bisschophoeven van Geel en Kasterlee, 1501-1600

37 http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be/nl

Afbeelding 16: Draaihekje met daarnaast een veken met liggende boom, Weide te Latem, 1881 door Albijn van den Abeele

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 21

Bemerk dat de vekens geel zijn ingekleurd. De eerste twee zijn opmerkelijk kleiner. Een middenstijl en diagonaal kruis voorkomen verzakkingen. Het is niet uit de tekening af te leiden hoe dit hek open en toe ging. Het kon twee hekvleugels hebben of het was in een stuk vervaardigd en uitneembaar. Op de drie volgende tekeningen zijn de vekens groter. Ze hebben alle drie een topdriehoek die lichtjes verschilt van uitwerk. Een diagonale balk verbindt de topdriehoek met de onderste hoek van de poort. Ze draaien langs de zijde van de topdriehoek open en toe. De twee laatsten zijn kleiner van omvang. Een houten kruis in de rechthoek houdt het hek stabiel, de bredere versie heeft een extra verticale plank die steun biedt. Het breedste hek is wat onduidelijker van opbouw. Zo zijn er langs links en rechts steunpilaren getekend en bevat het twee topdriehoeken. Vergelijking vekens geschilderd door Vlaamse primitieven, vijftiende en begin zestiende eeuw38

Afbeelding 18: Detail J. Bosch, De Marksramer, ca. 1494

Het hek met de topdriehoek schilderde Jeroen Bosch (1450-1516) met veel detail op zijn paneel ‘De Marskramer’ (afb. 18). Het wordt daarom vaak het type Jeroen Bosch genoemd. Hier is het een klaphek, ook wel valveken genoemd in de meeste naslagwerken. Het hek staat iets schuin zodat het vanzelf toevalt. Dit hek lijkt sterk op model 4 en 5 van de Bisschophoeven van Geel en Kasterlee.

Afbeelding 20: Detail Maître au Feuillage brodé, Triptyque de la Vierge à l'Enfant entourée d'anges musiciens, 1480-1510

Afbeelding 21: Detail Maître au Feuillage brodé, Vierge à l'Enfant, 1480-1510

Afbeelding 22: Detail J. Van Cleve, L'Enfant Jésus et saint Jean-Baptiste s'embrassant, 1501 – 1550

De eerste twee details (afb. 20 en 21) zijn geschilderd door Maître au Feuillage brodé, een anonieme Vlaamse schilder of groep schilders die actief waren in Brugge en Brussel (1480-1510). Links staat een eenvoudig houten toegangshek met een diagonale plank en drie horizontale planken. Op het rechtse detail is een veken met topdriehoek te zien, gelijkaardig met die van Jeroen Bosch.

38 http://balat.kikirpa.be

Afbeelding 19: Detail J. Bosch, Boetedoening van Hieronymus in de woestijn, onbekend

22

De schilder Joos Van Cleve was werkzaam in Antwerpen tussen 1511 en 1540. Ook hij schilderde een hek met topdriehoek (afb. 22). Vergelijking met Pieter Bruegel (de Oude), 1565 en Hans bol

Afbeelding 23: Detail P. Bruegel, Hooien (juli), 1565

Afbeelding 24: Detail H. Bol, prentenreeks ‘Emblemata Evangelica’, 1585

Afbeelding 25: Detail H. Bol, prentenreeks ‘Emblemata Evangelica’, 1585

Pieter Bruegel de Oude schilderde het boerenlandschap meermaals. Op het schilderij ‘Hooien’ (afb. 23) is ook een houten veken, met topdriehoek te zien. Het veken is hier afgehaakt en ligt in het struikgewas. Vermoedelijk bestaat het veken uit vier horizontale planken. In tegenstelling tot de eerdere afgebeelde vekens, is hier geen middenstijl. De prentenreeks ‘Emblemata Evangelica’39 van de Mechelse schilder Hans Bol (1534-1593) toont naast een hek met topdriehoek en middenstijl ook een hek dat bestaat uit een horizontale balk (afb. 24 en 25). Vergelijking Meester van de Kleine Landschappen, reeks: Multifariarum Casulaurum, Noord- en Zuid-Nederland, 1559-1561

Afbeelding 26: Vier uitsneden uit de reeks Multifariarum Casulaurum, Noord- en Zuid-Nederland, 1559-1561

Ook op afbeelding 26 zijn vekens met topdriehoek getekend. Ze bestaan uit drie horizontale balken. Er is geen middenstijl.

39 https://www.kbs-frb.be/nl/Activities/Publications/2015/BOL

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 23

3.2 Zeventiende eeuw

Model 6

Model 7

Model 8

Afbeelding 27: Drie uitsneden uit kaarten bij de regio Kempen Zuid van de goederen van de abdij van Averbode, 1650-1680

Bemerk de liggende boom (afb. 27). De bredere stam hangt ruim over het hek en zorgt zo voor het contragewicht om het hek gemakkelijk open te krijgen. Het hek draait langs deze zijde open. Horizontaal houdt een brede balk het vee in (of buiten) de weide. Op de middelste afbeelding is de lange zijde ondersteund door een diagonale balk. Vergelijking vekens Claes Jansz Visscher, Amsteldijk by Kostverloren (from the series Four Views outside Amsterdam), Noord-Nederland 1610 Ook in Noord-Nederland komt de liggende boom voor. Die boom is hier eerder een brede tak met een langer uiteinde en gaf weinig tegenwicht. Het hek bestaat uit twee horizontale planken.

Afbeelding 28 Claes Jansz Visscher, Amsteldijk by Kostverloren, ca. 1610, etching, (artwork in the public domain)

3.3 Eerste helft twintigste eeuw

Afbeelding 29: Uitsnede afb. 10, Gooreind, 1900-1905 ©Oudwezelopdefoto

Afbeelding 30: Uitsnede afb. 11, Berlaar, circa 1900-1950 © Erfgoedbank Kempens Karakter

Afbeelding 31: Tuinhek, Olen, 1900-1950 © Erfgoedbank Kempens Karakte

Afbeelding 32: uitsnede afb. 14, Wuustwezel, 1900-1950 ©Oudwezelopdefoto

Het houten veken op afbeelding 29 heeft een hekwerk uit drie verticale en minstens twee horizontale balken bestaat. De tweede afbeelding toont een metalen hek, een serieproduct. Afbeelding 31 en 32 tonen lattenhekken die toegang geven tot het erf of de tuin.

24

3.4 Synthese Het hek met de topdriehoek kwam in de zestiende eeuw zowel in Vlaanderen als in Nederland courant voor. De breedte varieerde naargelang de te overbruggen weg. De diagonale balk loopt meestal naar de onderste hoek van de poort, bij sommigen tot net voorbij de middenstijl. De middenstijl kon wel eens ontbreken. De voorbeelden uit de Kempen hebben die wel. Mogelijk was dit een regionale variatie, maar dat is momenteel niet hard te maken door te weinig vergelijkingsmateriaal. Het veken zonder topdriehoek kwam nauwelijks voor op de geraadpleegde bronnen. Bij de voorbeelden uit Geel en Kasterlee vormen de twee diagonalen balken een andreaskruis. Dat symbool werd veelvuldig aangebracht als bescherming tegen het kwade, boze geesten, demonen en onheil. Met het veken hoopte de landbouwer zo een goede oogst af te dwingen. Uit de tekeningen was niet afleidbaar of kon opendraaien (1 of 2 vleugels) of dat het een voorzethek was. De afsluiting met enkel een horizontale balk uit de zestiende eeuw was eenvoudig. In de zeventiende eeuw kwam het veken met de liggende boom frequent voor zowel in Nederland als in Vlaanderen (en de Kempen). Op de kaarten uit de kaartboeken van abdijen was het veken met de topdriehoek veel minder te zien. Het veken met de liggende boom kwam tot in de twintigste eeuw voor in de Kempen. Ook hier zijn onderlinge verschillen merkbaar. Door het beperkte beschikbare materiaal is het onmogelijk om regionale stijlen te identificeren. De planken die het hek vormden, bestaan uit één of meerdere brede planken. De boom varieert van een brede boomstam naar een brede tak of balk. Het veken met vlechtwerk kwam in de Middeleeuwen al voor. In de negentiende en twintigste eeuw schreven auteurs van de dialectwoordenboeken over lattenhekken (verticaal geplaatste stokken in dwarshout gestoken). Dat is ook terug te vinden op foto’s uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Het eenvoudige rechthoekige houten hekwerk met scharnieren (afb. 33) komt in Nederland in allerlei varianten voor. Er is geen ‘oud’ beeldmateriaal terug gevonden dat laat zien dat dit type ook voorkwam in Vlaanderen. Verder onderzoek kan meer aan het licht brengen. Het is nog te vroeg om conclusies uit te trekken. Afbeelding 33: Twee voorbeelden van

nieuw gemaakte hekken van het project Boerenverstand

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 25

4 Houtverleden Hout was lange tijd een enorm belangrijke grondstof. Het was het meest courante constructiemateriaal voor gebouwen, machines, gereedschappen en het diende ook als brandstof. Door grootschalige middeleeuwse ontginningen en houtplunderingen tijdens talrijke oorlogen die de regio teisterden, was bos in de achttiende eeuw in de Kempen erg schaars geworden. Op de Ferrariskaart (1771 en 1778) is te zien dat bossen dun gezaaid zijn. Enkel bossen onder bescherming van adellijke heren en abdijen werden min of meer beschermd van houtkap. Hout kappen of bijeen sprokkelen was aan banden gelegd. Op het niet naleven van de regels stonden straffen.

Afbeelding 34: bijeengesprokkeld schaarhout, Gemeenteboschstraat te Gooreind, ©Oudwezelopdefoto

De velden waren omgeven met houtkanten of schaarhout. Het stuur of hard hout- vooral eik, maar ook es, berk en hazelaar- werd alle zes jaar gekapt. Als het ging om een pachthoeve of huurboerderij, dan werd in het huurcontract bepaald of de houtkap voor eigenaar of pachter was. De boer had er dus alle belang bij om deze levende omheiningen (en soms schaarbos) goed te beheren. Zo kon hij allerlei gereedschap vervaardigen. Groot timmerhout werd door de pachtheer geleverd of door de boer aangekocht. Al in de vijftiende eeuw werden pachters verplicht om eikels te planten en op te kweken om gaten in bestaande of nieuwe omheiningen te kunnen opvullen.40 Vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw, tijdens de Oostenrijkse overheersing, werd voor de eerste keer ingezet op een grootschalige bebossing van de Kempense gebieden, met beperkt succes.41 Ook tijdens de Franse periode waren er grootschalige bebossingsprojecten van vooral den. Onder Belgisch bewind zette de bebossing zich verder. Zo veranderde het uitzicht van de Kempen sterk.42

40 J. Cornelissen, Landbouwgebruiken in de provincie Antwerpen, Brecht, 1937, p. 20 en L. Van Herwegen, ‘De houtexploitatie van de domeinen van de heer van Oostmalle in het ancien régime’, in: Heemkundige kring van Malle jaarboek 2013, jg. 34, Malle, 2013, p.151-193; B. Mols, Van purperen hei tot Atoomstad, De landschappelijke transformatie van de Kempense gemeente Mol, 1834-1964, [Onuitgegeven masterverhandeling], Gent, 2008, p. 36-49 en K. Leenders, De dynamische hoeve. Veranderingen in boerderijgebouwen en hun omgeving in de Meierij van ’s Hertogenbosch, 1662-2015, Woudrichem, 2015. 41 R. Berten, P. Hermans en D. Paelinckx, Biologische waarderingskaart - verklarende tekst bij kaartbladen 3-9-17, Brussel, 2000, pp. 35-36. 42 F. Prims, ’De geschiedenis van de Kempische heide’. in: Antwerpiensia, 10, 1936, pp. 348-350.

26

Het hout uit de bossen werd gebruikt als timmerhout, voor de vervaardiging van werktuigen en andere producten … Twee of hoogstens driejarige scheuten uit hagen waren ideaal om wissen mee te maken. Eikenhout was de beste soort. Onder meer weidepalen werden uit de oude hagen vervaardigd.43 Vekens werden vooral van sloophout gemaakt. Afgedankte vloerplanken, karren en oude veestallen kregen zo een tweede leven. Vaak ging het om hardhout, zoals inlandse zomereik, zodat de levensduur van het veken lang was. Eik is een duurzame houtsoort. Het is sterk en hard, maar toch gemakkelijk bewerkbaar. Onder de minst gunstige omstandigheden heeft het hout toch nog een duurzaamheid van 15 tot 25 jaar en in gunstige omstandigheden tot wel 50 jaar. Een goedgemaakt veken kon bij wijze van spreken heel je leven meegaan.

Afbeelding 35: Afbeelding 16: Kempische hoeve, Wuustwezel, ©Oudwezelopdefoto

Voor het model met liggende boom werd wel vaak een boomstam gebruikt. Bij het maken van een veken voor een opening van circa 4 meter was bijvoorbeeld een boomstam van 8 meter nodig. Die kwam uit de omgeving. Was er geen eik voorhanden, dan werd een minderwaardige houtsoort gekapt. Dit was bijvoorbeeld es of spar die in de regio voorkomen. Een landbouwer uit de Voorkempen heeft nog een essenhouten draagbalk, de liggende boom, met een lengte van 5 tot 6 meter bewaard (afb. 36). Deze is afkomstig uit Merksem en zou meer dan vijftig jaar oud zijn.

43 J., Burny, Hagen met knoteiken in historisch-ecologisch perspectief, Maastricht, 2012, p. 35-39.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 27

Zowel es als spar groeiden veel sneller. De dunnere balken waren bovendien gemakkelijker hanteerbaar. Het nadeel was dat het veken een veel minder lange levensduur had. Een eiken boomstam woog veel. Het vervoer gebeurde vroeger dan ook met een mallejan. Vandaag wordt Robinia of acacia gebruikt. Beiden komen voor in de regio en groeien snel. Voordeel is dat deze bomen langs de onderkant niet veel in breedte uitzetten en toch lang genoeg zijn om een liggende boom van te maken. Inlandse eik wordt vandaag zelden gebruikt. Eik zet onderaan veel uit in de breedte, weegt meer, groeit trager en is bovendien zeer duur. Alle drie de houtsoorten zijn zeer duurzaam. Essenhout zou minder interessant zijn omdat het hout verstikt. Hekkenvervaardigers gebruiken onder meer ook Redwood, Tamme Kastanje en Douglas.44

Afbeelding 36: Essen balk uit Merksem, circa 1960

Naast de kwaliteit bepaalt ook de vochtigheid de levensduurte van het veken. Daar waar het hout in de grond gaat, verrot het. Om de levensduurte te verlengen werd het hek geschilderd. Dit gebeurde ook in de Kempen. Dat is af te leiden van de foto (zie afb. 10 en detail afb. 28) Dit hek werd wit geschilderd (witten). Vroeger zette men het hout ook in carboleum of teer. Dit had echter weinig effect.45 Boerenverstand46 In Nederland hebben ze via het project ‘Boerenverstand’ een nieuw type landhek geïntegreerd in het landschap. De ontwerpers ontdekten tijdens hun vooronderzoek dat losse planken, recuperatiemateriaal, katalysators van persoonlijke verhalen waren. Die lokale verhalen vormden mee de identiteit van de streek. De ontwerpers haalden planken bij de landbouwers op, noteerden de bijhorende verhalen en gingen met het verzamelde materiaal aan de slag om nieuwe hekken te vervaardigen. Op deze manier vertellen de hekken elk hun eigen verhaal. Ze hopen dat boeren opnieuw hekken herstellen en zo mee de traditie van verrommeling van het landschap in stand houden. Want bricolage vormt misschien wel de charme van het cultuurlandschap volgens Jan Kolen.

44 H. De Vries, G. Dijkstra, J. de Haan, e.a., landhekken, s.l., 2013, p. 5 en ‘Het houten landhek. Deur van het landschap’ in: Landschapsbeheer Zuid-Holland [folder] en Mondelinge informatie, technische medewerkers Openluchtmuseum Bokrijk, 14 december 2016. 45 Van Sliedregt, C., Het houten hekken verhaal, Enkhuizen, 2009, p. 58. 46M. Berkers en J. Kolen, ‘Boerenverstand is mensenwerk’, in: K. Christiaansen en C. Montens, Boerenverstand, Eindhoven, 2009, p. 22-25.

28

5 Vakwerk47 Dit hoofdstuk gaat dieper in op de vervaardigingswijze van vekens. Er wordt ingezoomd op de opbouw en gebruikte technieken van het veken zonder topdriehoek, met topdriehoek en met liggende boom. Zo is een stukje van dit vakmanschap in kaart gebracht, bewaard en ontsloten. Deze kennis is waardevol voor toekomstige hekkenbouwers. Er is onder meer te rade gegaan bij het Openluchtmuseum Bokrijk dat in 1958 de deuren opende voor de eerste bezoekers. Het museum is een evocatie van het traditionele landschap voor de industriële ontwikkeling. Niet alleen de gebouwen, maar ook aan het omringende landschap is enorm veel aandacht besteed. Op het domein komen twee hektypen voor. In tegenstelling tot de gebouwen zijn hier geen regionale verschillen merkbaar. De hekken worden door de technische ploeg onderhouden en hersteld. De nodige kennis wordt mondeling doorgegeven aan nieuwe teamleden. Op deze manier blijft het vakmanschap van dit specifiek stuk erfgoed verder bestaan. De handige boer vervaardigde zijn hek vaak zelf en knapte het op met hout dat hij nog had liggen. Soms maakte de dorpstimmerman het. In Nederland was hekkenmaker een apart beroep. Tijdens de winter vervaardigde de maker meerdere hekken die hij in het voorjaar verkocht op de markt. Vermoedelijk bestond dit ook in België.48 Vandaag zijn er in Nederland en België bedrijven gespecialiseerd in houten hekwerk van allerlei maten en soorten. Die kunnen een interessante bron aan informatie zijn. Verbinding De oudste manier om planken met elkaar te verbinden was een pen-en-gatverbinding. Twee houten balken worden door middel van een pen-gat met elkaar verbonden. Aan de ene balk wordt een rechthoekige pen gemaakt. In het andere onderdeel wordt een rechthoekig gat gehakt met dezelfde afmetingen. Een houten toognagel houdt het geheel samen. Andere varianten zoals de zwaluwstaartverbinding komen ook voor. Vanaf de negentiende eeuw verschijnen smeedijzeren nagels in het houten hekwerk. Die worden vervaardigd door de lokale dorpssmid. Deze nagels zijn vaak gebruikt om het lattenwerk vast te zetten. 49 Vet Belangrijk is dat vekens zo weinig mogelijk contact hebben met de grond. Voor het soepel houden van de gewrichten (draaipunten) wordt gebruik gemaakt van reusel of spekvet.

47 Informatie deels uit verslag excursie geschreven door Jan Ostermeyer en aangevuld door Sarah Luyten 48 Van Sliedregt, C., Het houten hekken verhaal, Enkhuizen, 2009, p. 41-58. 49 L. Devlieger, Landelijk en ambachtelijk leven. Het provinciaal Museum van het Bulskampveld te Beernem, Brugge 1998, p. 69; mondelinge informatie en talrijke andere publicaties.

Afbeelding 37: Detail toognagel en smeedijzeren nagel, Openluchtmuseum Bokrijk, 2016

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 29

5.1 Veken zonder topdriehoek De basis van een veken is een rechthoek. Bij zwaardere constructies is het nodig om een diagonale schoor te plaatsen om verzakking te voorkomen. Een verschil tussen houten en metalen hekken is de schuinoplopende schoor. Bij houten vekens lopen die vanaf de hangzijde van onder naar boven. Bij metalen hekken is dit andersom. Bij dubbele hekken is hierdoor vaak een v-vorm te zien. De schoor is hier een trekstang die vanaf de hangzijde het verzakken tegen gaat. Elk hek moet waterpas zijn en overal dezelfde hoogte hebben. Anders zullen de balken niet verticaal staan waardoor de levensduur sterk inkort. Door het hekje schuin te plaatsen, klapt het door de zwaartekracht automatisch dicht. Een systeem dat in de zestiende eeuw werd getekend door schilders.50

Afbeelding 38: Tekening uit ‘Het houten Hekken verhaal’ van Cor van Sliedregt, p. 50

Een mooi hoofdstukje over de vervaardiging van het rechthoekige hek door de boer zelf, staat in ‘Het houten Hekken verhaal’ van Cor van Sliedregt.

Afbeelding 39: Uitleg en tekening uit ‘Het houten Hekken verhaal’ van Cor van Sliedregt, p. 46-47

50 C. van Sliedregt, Het houten hekken verhaal, Enkhuizen, 2009, p. 50-23.

30

Sluitwerk en scharnierwerk De vekens bestonden lang volledig uit hout. Er kwam geen ijzer aan te pas. Als scharnieren werden wilgenbanden gebruikt die het veken met de vekenpost (de paal waar het hek rond draait) verbonden. Er is geen verder onderzoek gevoerd naar metalen scharnierwerk. Wel komt bij zowel het veken met topdriehoek als die met liggende boom een specifiek systeem aan bod. Sommige vekens hadden zeker al in de zeventiende eeuw een metalen slot met sleutel om onbevoegden buiten te houden. Hoe dit verder evolueerde en of het een courant gebruik was, is in dit onderzoek niet aan het licht gekomen. Cor van Sliedregt geeft extra informatie over sluitingen die ik de lezer niet wil onthouden.

Afbeelding 40: Diverse soorten sluitingen uit Het houten Hekken verhaal, p. 26.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 31

5.2 Veken met topdriehoek Dit type hek draait op een steen door middel van een ijzeren pin die in het hout is aangebracht. Het hekwerk bestaat uit houten planken die met pen-en-gat verbinding met elkaar zijn verbonden. Ook kan gewerkt worden met smeedijzeren nagels. Het hek hangt vast in een houten ring die aan een verticale paal is verbonden. Door middel van een zwaluwstaartverbinding in de ring kan de poort gemakkelijk verwijderd en vervangen worden.

Afbeelding 41: Schets zwaluwstaartverbinding

Afbeelding 42: Hek met topdriehoek, Openluchtmuseum Bokrijk, 2016

Ook dit hek kon zo worden gemaakt dat het toeviel zoals het voorbeeld op het schilderij ‘De Marskramer’ van Jeroen Bosch.

32

5.3 Veken met liggende boom De vervaardiging van een veken met liggende boom vroeg meer tijd. Voor dit model zou de vervaardiger drie dagen nodig hebben. De lange bovenbalk, de liggende boom, werd met een dissel gehakt. De maker verwijderde de schors. Hij koos ervoor om de balk rond te houden of tot een rechthoekige balk met breed uiteinde te kappen.51

Afbeelding 43: Draaiboom domein Openluchtmuseum Bokrijk, 2016

Afbeelding 44: Draaiboom getekend door J. Weyns in Omstandige Gids van het Openluchtmuseum te Bokrijk, Beringen, 1967, p. 47

Voor een opening van 4 meter breed start men met een boomstam van minstens 8 meter. De volledige stam wordt met wortel gebruikt. Die wortel doet dienst als contragewicht zodat het veken gemakkelijk open of toe kan. Afhankelijk van het nodige gewicht worden de wortels er afgezaagd (vanaf het wortelbegin). Dat is nodig om de correcte balans te krijgen. Een boomstam heeft altijd de neiging om in een bepaalde positie te rollen. Die ‘liggende positie’ moet eerst gevonden worden alvorens het hek verder te maken. Doet men dit niet, dan zal het hek scheefhangen en niet of moeilijk opendraaien. Aarde die tussen de wortels zit, wordt verwijderd. Op deze manier voorkomt men dat na verloop van tijd een verschuiving van gewicht plaatsvindt door het uitspoelen van de aarde. En zo de boom uit balans geraakt. Opbouw:

• Men start met het zoeken van de juiste balans van de balk. Dit doet men twee maal. De eerste keer wordt de stam in de ketting gehangen om zo het horizontale balanspunt te vinden waar de balk op de pin zou moeten balanceren. Er wordt echter rekening

51 ibidem, p. 41-58.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 33

gehouden met het gewicht van de spint en balken die nog aan de opening moeten bevestigd worden.

• De tweede keer is om de middelste balans te vinden. In feite mag de balk niet de neiging hebben om te willen “rollen”. Om deze balans te vinden moet er een paar keer geschud worden met de balk wanneer deze in de ketting hangt. Zo voorkomt men in een later stadium te veel wrijving op de pen. Pen: de pen waarop heel de balk roteert is samen met de steunpilaar uit 1 stuk hout gemaakt. Belangrijk hierbij is dat de pen van het kernhout is gemaakt omdat dit hout sterker is. De pen is ongeveer 7 cm lang.

• Is de balans goed, dan duidt men de inkepingen aan waar de pen komt én waar gaten voor de kleinere verticale balken van de lattendeur zullen komen.

• De verticale balken van de lattendeur zitten met een pen-en-gatverbinding vast in de liggende boom. Een houten toog zorgt dat alles op zijn plaats blijft. De kleinere horizontale latten zijn met smeedijzeren nagels vastgemaakt aan de verticale balken. Een pen-en-gat verbinding kan ook hier gebruikt worden zodat het veken zonder ijzerwerk in elkaar steekt.

Soms hangt of ligt er aan de langere zijde van de liggende boom een steen. De steen of stenen verzwaren dit punt en nemen de taak van de bredere wortelstam over. Soms kan het zijn dat de balans na enkele jaren minder goed is. Deze manier is een gemakkelijke, snelle en goedkope oplossing. Als “rustplek” voor de balk is een gaffelvormige paal, een paal met vork:

Dankzij de vork met langere zijde kan het veken niet “doorklappen”. Het kortste uiteinde duidt de draairichting aan. In het openluchtmuseum draait het hek naar de toe open. Logischer wijs draait het hek open langs buiten en in die richting dat het vee meteen de juiste richting uitgaat. In de weide of langs de weg staat, in principe ook eenzelfde paal zodat de liggende boom hierin kan rusten tijdens het openstaan. Zo voorkom je dat de balk snel uit balans geraakt.

34

Besluit Tijdens het onderzoek werd al snel duidelijk dat vekens niet regio gebonden waren. Ze kwamen in heel Vlaanderen en Nederland voor. Het gebruik was divers. Ze sloten toegangswegen van akkers, beemden, weiden, broeken … af om loslopende dieren buiten te houden. Ze versperden ook wegen van bossen. Naast het tegenhouden van vee, fungeerden ze hier ook als symbolische begrenzing. Ze deden dienst als tolhekken, maar sloten evenzeer erven van boerderijen, toegangswegen naar kastelen, pastorijen, kerken en molens af. Vekens begrensden wegen van en naar dorpen en gehuchten. Terwijl de meeste vekens verdwenen, bleven die bij weilanden bestaan. De benaming veken zorgt voor enige verwarring. Er zijn meerdere termen voor eenzelfde type die daarenboven regionaal verschilden. De woordkeuze evolueerde doorheen de tijd en is bijgevolg voor interpretatie vatbaar. Vandaag is veken een verzamelnaam voor hek, slagboom en horde. Ook in de middeleeuwen was veken een overkoepelende benaming voor diverse typen afsluitingen van openingen of wegen. De beperkte voorhanden informatie was onvoldoende om een volledig overzicht te geven van de Kempense vekens doorheen de tijd. Bijgevolg was een adequate vergelijking met andere regio’s in Vlaanderen en Nederland niet aan de orde. Uit de eerste resultaten van de schets bleek dat het veken met topdriehoek tijdens de zestiende eeuw in Vlaanderen en Nederland courant voorkwam. De basis, een rechthoekig kader met diagonale balk, had diverse uitvoeringen. Zo was de lengte van de gebruikte planken afhankelijk van de breedte van de te overbruggen opening. Het draaide in de richting van de topdriehoek. Het rechthoekig vlak had bij de Kempense voorbeelden een middenstijl. Die ontbrak op de andere afbeeldingen vaak, wat kan wijzen op een regionaal verschil. Het hek werd wel eens schuin geplaatst zodat het door de zwaartekracht automatisch toe klapte. Denk maar aan het veken op het bekende werk ‘De Marskramer’ van Jeroen Bosch (afb.18). De omschrijving “Men moet se maecken toevallende” en “valveken” uit keurboeken verwezen hier ook naar. Het veken zonder topdriehoek kon door een middenstijl in twee vakken zijn opgedeeld. Een draaiende variant uit één vak (afb. 20) kwam ook voor. In de Kempen bestond dit type veken uit een diagonaal kruis (zie afb. 17), het andreaskruis. Dit teken werd net, zoals het verticale kruis, aangebracht om het kwade af te weren. Een symbool dat terugkwam op muurankers en gevels van boerenhoven, en dus ook bij vekens. Opvallend is dat dit type niet op andere geraadpleegde iconografische bronnen te zien is. Wel lijkt het op de vele traditionele landhekken die vandaag nog in het Nederlandse landschap staan. Zouden Kempense hekken oude varianten zijn van die in Nederland? Misschien was dit type wel weid verspreid in Vlaanderen, maar vanuit iconografisch oogpunt minder interessant? Opvallend is dat in de zeventiende eeuw vooral vekens met een liggende boom werden opgetekend. Dit type werd vooral gebruikt om toegangen af te sluiten die breed genoeg waren om wagens door te laten. Omwille van het gewicht leende het zich niet toe om snel te monteren en demonteren. Vermoedelijk bleven ze het hele jaar door staan. Ze stonden slechts bij enkele velden en toegangswegen getekend. Mogelijk waren de andere hekken op dat moment tijdelijk weggehaald. Zo kwam het veken met topdriehoek nauwelijks voor. Aan de liggende boom werd een lattenhek gemaakt dat bestond uit één of meerdere horizontale planken. De boom zelf varieerde van een

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 35

brede boomstam tot een brede tak of balk. Het type van de liggende boom kwam nog tot in de twintigste eeuw in de Kempen voor. De vekens met een liggende boomstam waren duurder dan het veken met of zonder de topdriehoek. De boomstammen waren oorspronkelijk soms tot wel zeven of acht meter lang om na verwerking te komen tot een boomstam die een opening van 3 à 4 meter afsloot. Het bosareaal in de Kempen was bovendien in de achttiende eeuw schaars. Enkel vermogende mensen konden dit model betalen. Dat is misschien de reden waarom ze te zien zijn op de kaarten van de landgoederen van abdijen en bezittingen van landheren. Het zou dus goed kunnen dat kleine zelfstandige boeren andere afsluitingen hadden. Vekens bestonden volledig uit hout. Jonge twijgen of een houten pin dienden als scharnierwerk. Vermoedelijk bestond het middeleeuws veken vooral uit inlands eikenhout. Met twee of hoogstens driejarige scheuten van vooral eik, maar ook es, berk en hazelaar werd vlechtwerk voor poorten en/of het scharnierwerk gemaakt. Het plaatsen van een smeedijzeren slot hield onrechtmatige gebruikers buiten. Tijdens het onderzoek is hier weinig informatie over gevonden. Vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw startten diverse bebossingsprojecten met vooral den in de Kempen. Die zorgden ervoor dat vekens vermoedelijk ook uit dennenhout werden vervaardigd. De boer gebruikte immers het hout dat hij ter beschikking had. Zo vervaardigde hij ook van het minderwaardige essenhout afsluitingen. Die hadden als nadeel dat ze minder lang meegingen. Soms was het de dorpstimmerman of een ‘hekkenmaker’ die de vekens vervaardigde en verkocht. Dezelfde uitvoering kon dan ook meermaals in een streek voorkomen en verschillen met andere streken. Het was de boer zelf die zijn afsluitingen herstelde. Het lattenwerk werden vooral uit sloophout vervaardigd zoals afgedankte karren en oude veestallen. Vaak ging het om hardhout, zoals inlandse zomereik. Zo kon het veken in goede omstandigheden lang meegaan. Vekens werden soms geschilderd om het hout beter te beschermen tegen weersinvloeden. Zo was rond 1900 een veken in Gooreind gewit. De houten vekens met en zonder topdriehoek waren op diverse manieren vervaardigd. Dit was afhankelijk van de kunde van de maker. Een draaiboom vroeg om meer ervaring en tijd. Ook hier kon het lattenwerk variëren. Door het gebrek aan nog bestaande oude vekens is het onmogelijk om een replica te vervaardigen. Een benadering kan wel. Zo kwamen drie typen in de regio voor. Voor twee typen, die met de topdriehoek en de liggende boom, kunnen de modellen van het Openluchtmuseum van Bokrijk als basis dienen. Inlands hout is aangewezen om de vekens te vervaardigen en kan op zodanige wijze dat metaal niet nodig is. Als houtsoorten zijn Robinia of acacia aangewezen. Kiest men voor het veken met topdriehoek, kan men opteren voor een middenstijl (Model 3,4 en 5 op afb. 17) en het toevallend maken. Het veken zonder topdriehoek kan men op basis van een andreaskruis vervaardigen. Het veken met de liggende boom kan eruitzien zoals die rond 1900 nog in Gooreind stond (afb. 11 en 29). De liggende boom is hier uit een houten balk gekapt. Het hekwerk bestaat uit drie verticale en minstens twee horizontale planken. Het hek draait best richting de weg open en toe. En op zodanige manier dat het hek een richtingwijzer is voor het vee. Belangrijk is dat bij de definitieve keuze rekening wordt gehouden met de wensen van de toekomstige eigenaars.

36

Geraadpleegde werken • Bastiaens J. en Verbruggen C., ‘Fysische en socio-economische achtergronden van het

plaggenlandbouwsysteem in de Antwerpse Kempen’, in: Tijdschrift voor ecologische geschiedenis, 1, 1996, p. 26-32.

• Bosch, F., en Van Nieuwenhuyze, D., ‘Malle door de eeuwen heen. Zo leefden onze voorouders in een landelijk dorp en in een landelijke streek (II)’, in: Heemkundige kring van Malle jaarboek 2003, jg.24, Malle, 2003, p.77-78.

• Brouwert, Stoepen, stoeppalen, stoephekken, Zutphen, 1985.

• Burny, J., Hagen met knoteiken in historisch-ecologisch perspectief, Maastricht, 2012.

• Christiaansen, K. en Montens, C., Boerenverstand, Eindhoven, 2009. http://kccm.nl/project/boerenverstand-horse-sense/

• Cools, K., Toponymie van Geel [Doctoraatsverhandeling], Leuven, 2, 2007. P. 1148-1150)

• Coninx, A., ‘Ons dorp, van vroeger tot nu’, in: Heemkundige kring van Malle jaarboek 1989 Heemkundige kring Malle, jg 10, Malle, 1989, p. 151-172.

• Cornelissen, J. en Vervliet, J.B., Idioticon van het Antwepsch dialect (stad Antwerpen en Antwepsche Kempen), Gent, 1903.

• Cornelissen, J., Landbouwgebruiken in de provincie Antwerpen, Brecht, 1937.

• Demuyt, E., ‘Tussen kerk, tafel en bed. Indices van het gezinsleven in de Antwerpse Kempen (1857-1890)’, in: Taxandria, jaarboek 1990; nieuwe reeks LXII, Turnhout, 1990.

• Devlieger, L., Landelijk en ambachtelijk leven. Het provinciaal Museum van het Bulskampveld te Beernem, Brugge 1998.

• ‘Deuren in het landschap’ op: Stichting Landschapselementen Elburg http://www.landschapselementenelburg.nl/downloads/hekkenproject.pdf en http://www.landschapselementenelburg.nl/activiteiten/landhekken.php

• De Vries, H. Dijkstra, G., de Haan, J., e.a., landhekken, [Noarlike Fryske Wâlden], s.l., 2013. http://kenniswerkplaatsnoordoostfryslan.nl/uploads/files/Presentatie-landhekken.pdf

• Dorren, T., ‘Penning Van der Vequen’, in: Tijdschrift voor algemeene munt- en penningkunde, Amsterdam, 15, 1907, p. 161-162.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 37

• Draye, H., Feestbundel H.J. van de Weijer. Den jubilaris aangeboden ter gelegenheid van zijn vijfentwintigjarig hoogleraarschap aan de R.K. Universiteit te Leuven. 1919-1943, Leuven, 1944.

• Ekker, E.P., Laninga, M., Nij Bijvank-van Here, M. e.a., Een catalogus van boerderijen en erven, deelproject in het Programma Re-animatie industrieel en agrarisch Erfgoed in Overijssel, Zwolle, 2006. http://www.ervenconsulent.nl/images/dynamic/Publicaties/Catalogus%20Boerenerven%20in%20Overijssel.pdf

• Fopma L., Van Hemert, R. en Rouwhorst, T., Smeedwerk ijzerwaren Ijzer en aanverwante metalen kramerijen ankers hang-en sluitwerk staalconstructies stalen en bronzen ramen, Amsterdam, 2011.

• Goedseels V. en Vanhaute L., Hoeven op land gebouwd. Een verhaal van boerderijen, landschappen en mensen, Tielt, 1983.

• Goosssenaerts, J., De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen: een taal-, vak-, geschied-, heem-, en volkskundige bijdrage tot de Nederlandse woordenschat, 6, nr. 76, Gent, 1956-1958.

• Goris J.-M.(ed.), De gemene gronden in de Antwerpse Limburgse Kempen en Noord-Brabant, Turnhout, 2010.

• Het beeld van de Kempen in de schilderkunst van de 19e en 20e eeuw, Roeselare, 1979.

• ‘Het rurale landschap. 25 voorbeelden van de evolutie van het platteland’, in: Beyaert M. e.a. red., België in kaart. De evolutie van het landschap in drie eeuwen cartografie, Tielt, 2006, p. 18-127.

• ‘Het houten landhek. Deur van het landschap’ in: Landschapsbeheer Zuid-Holland [folder].

• Hoeufft, J., Proeve van Bredaasch Taaleigen, Breda, 1836-38.

• Hoozee, R., Het landschap in de Belgische kunst 1830-1914, Gent, 1980.

• Huizenga H.E.A., Oogst van de veenlandschappen, Maarn, 2014.

• Jennen, F. ‘Een Olmense dorpskeure uit 1560’, uit: xxx, p. 113-155.

• Jongeneel, J., Een Zuid-Limburgsch Taaleigen. Proeve van Vormenleer en Woordenboek der Dorpsspraak van Heerle, Heerlen, 1884

38

• Kolen J. en Lemaire, T., Landschap in meervoud. Perspectieven op het Nederlandse landschap in de 20ste/21ste eeuw, Utrecht, 1999.

• Koyen, M., ‘Tongerlo en de vorming van het landschapsbeeld te Essen-Kalmthout’, in: De Spycker, jg, 29, nr 3, 1972, p. 160- 210.

• Lauwerys, J., Keuren, 4, Westerloo (Westerloo, Oolen, Herselt, Hulshout en Zoerle-Parwijs) (Documenta Campiniae Historica), in Oudheid en Kunst, 1937, XXVIII, p. 94-160.

• Leenders, K., De dynamische hoeve. Veranderingen in boerderijgebouwen en hun omgeving in de Meierij van ’s Hertogenbosch, 1662-2015, Woudrichem, 2015.

• Leenders, K., Verdwenen venen. Een onderzoek naar de ligging en exploitatie van thans verdwenen venen in het gebied tussen Antwerpen Turnhout, Geertruidenberg en Willemstad 1250-1750, Actualisatie 2013, Woudrichem, 2013.

• Lindemans, J., Heruitgave van de Toponymie van Opwijk [1930], s.l., 1997.

• Lindemans, P., Geschiedenis van de landbouw, vol. 1, Antwerpen, 1994.

• Lyna, J., De Limburgsche Kempen, in Geschied- en oudheidkundige studiekring Hasselt, 1936.

• Manck, R., Alles over hekwerk, Katwijk, 1986.

• Marynissen, A., ‘Plaats- en huisnamen in het centrum van Turnhout’, in: Taxandria, jaarboek 1996, nieuwe reeks LXVIII, Turnhout, 1996, p. 11 – 76

• Meijer, M., Hekken in Nederland, Zwolle, Zeist, 2002. http://www.dbnl.org/tekst/meij090hekk01_01/meij090hekk01_01_0080.php

• Molemans, J., ‘De Kempische toponymie, eenheid in verscheidenheid’, in: Taxandria, jaarboek 1979-1981, nieuwe reeks LI - LIII, Turnhout, 1981, p. 175

• Mols, B., Van purperen hei tot Atoomstad, De landschappelijke transformatie van de Kempense gemeente Mol, 1834-1964, [Onuitgegeven masterverhandeling], Gent, 2008. http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/415/036/RUG01-001415036_2010_0001_AC.pdf

• Pauwels, F., Excursie Hageland – Kempen, Leuven, 1994. http://www.biw.kuleuven.be/lbh/lbnl/ecologie/doc%20download/GIP_Hageland_Kempen.pdf

• Peeters, K., De Wuustwezelsche dorpskeuren, XVe - XVIIe eeuw : vergelijkende studieen, Gent, 1932.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 39

• Prims, F., ‘Het Keurboek van Antwerpen en het probleem der Stadskeuren Door Floris Prims, briefwisselend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.’ in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1932,(1932)

• Prims, F., Geschiedenis van Antwerpen, 2, Antwerpen, 1929.

• Projectidee: kempense poorten ‘veken’ terug van weggeweest, p. 1-2.

• Reulens, K., Geraerts J., e.a., Genk door schildersogen. Landschapsschilders in de Limburgse Kempen, Davidsfonds Leuven, 2010.

• Schuermans, L.W., Algemeen Vlaamsch Idioticon, Leuven, 1865-1870.

• Trefois, C., Ontwikkelingsgeschiedenis van onze landelijke architectuur, Sint-Niklaas, 1978.

• ‘Tweeschat’, ‘Veken’ en ‘Valveken’ in: Middelnederlandsch Woordenboek http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=59964 http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article_content&wdb=WNT&id=M074024

• Van der Veken, D., Retie- Veranderend landschap, Mol, 2010.

• Van Dijck, G., Het landbouwleven in de Antwerpse Kempen volgens de dorpskeuren (speciaal in de Hoofdbank van Zandhoven), s.l., 1965.

• Vanhoute, E., Heiboeren: bevolking, arbeid en inkomen in de 19de-eeuwse Kempen, Brussel, 1992.

• Vanhoute, E., ‘De 19de eeuw in Hoogstraaten. Een grensgebied versus de nieuwe wereld’, in: Taxandria, jaarboek 1991; nieuwe reeks LXIII, Turnhout, 1991, p. 245 – 257.

• Van Gorp, J., ‘Turnhout in de 14e eeuw’ in: Taxandria, jaarboek 1953; reeks XIX, Turnhout, 1953,p. 3-16.

• Van Hemert R., Houtbouw Van vlechtwerk tot houtbekleding vakwerkbouw houten huizen en schuren, Amsterdam, 2011.

• Van Herwegen, L., ‘De houtexploitatie van de domeinen van de heer van Oostmalle in het ancien régime’, in: Heemkundige kring van Malle jaarboek 2013, jg. 34, Malle, 2013, p.151-210.

• Van Sliedregt, C., Het houten hekken verhaal, Enkhuizen, 2009.

• Van Sliedrecht, C., ‘Houten boerenhekken: “bijzonder landschapsmeubilair”’, op: erfgoedstem.nl

40

https://erfgoedstem.nl/houten-boerenhekken-bijzonder-landschapsmeubilair/

• Van Steenbergen, A., ‘Laat-Middeleeuwse ruilverkaveling in de Kempen’, in: De Kempische Genealoog, jg. 17, nr. 4, Malle, 2005.

• Vermeylen, F. , ‘In de ban van Antwerpen: De kempen in de 16de eeuw’, in: Taxandria, jaarboek 1991; nieuwe reeks LXIII, Turnhout, p. 229-243.

• Verwijs, E., Verdam, J. en Stoett, F. A., Middelnederlandsch Woordenboek Verwijs, E.; Verdam, J.; voltooid door F. A. Stoett, s-Gravenhage 1969-1971.

• Weijnen, A. en Van Bakel, J., Woordenboek van de Brabantse dialecten, 2, Assen, 1967-2005, p.231-234

• Weyns, J., Omstandige gids van het Openluchtmuseum Bokrijk, Beringen, 1976, p. 47.

Beeldbanken: • Essen in beeld

http://esseninbeeld.be/ • Beeldbank Kempens Karakter

http://www.kempenserfgoed.be/ • Oud-Wezel op de foto

http://www.oudwezelopdefoto.be/ • Beeldbank archieffoto’s Felixarchief Antwerpen

http://zoeken.felixarchief.be/zHome/Home.aspx • Kaartboeken

www.Cartesius.be • Beeldbank KIK

http://balat.kikirpa.be • Vlaamse primitieven

http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be/nl • Beeldmateriaal Mechelse schilder Hans Bol

https://www.kbs-frb.be/nl/Activities/Publications/2015/BOL Kaartmateriaal:

• Ermen, E. van, Het kaartboek van Averbode 1650 – 1680, Brussel, 1997. • Ermen, E. van, Kaartboek van de abdij van Park 1665, Brussel (Algemeen Rijksarchief), 2000. • Goris, J. M., L.C. Van Dyck, H. Van der Haegen, Kaartboek van de abdij Tongerlo 1655 – 1794,

Brussel (Algemeen Rijksarchief), 2001. • Goris, J. M., E. Persoons en H. van der Haegen, Een kaartboek van de Sint Michielsabdij

Antwerpen, 1640 - 1793. Reeks Cartografische en iconografische bronnen voor de geschiedenis van het landschap in België, 7, Brussel (Algemeen Rijksarchief), 2003.

• Houtman, E., m.m.v. L. Janssens, H. van der Haegen, W. van Ham, Een kaartboek van de Sint Bernardsabdij Hemiksem 1666 – 1671, Brussel (Algemeen Rijksarchief), 2005.

Project Kempens veken, terug van weggeweest. Een historische schets 41

• Laurent, R., L'abbaye de la Cambre 1716 - 1720, De abdij van Ter Kameren, Brussel (Gemeentekrediet), 1996.

• Storms, M., Drie generaties Adan. West-Brabantse landmeters in de 16e en 19e eeuw. 't Goy-Houten (HES & De Graaf), 2007.

• Wagenaar, W.P., Caertboeck abdij van Grimbergen, Grimbergen, 1999.

CENTRUM AGRARISCHE GESCHIEDENIS

Atrechtcollege Naamsestraat 63

B-3000 Leuven

Tel. 016 / 32.35.25

contact@cagnet.bewww.HetVirtueleLand.be