PROF. MR. W. A. BONGER PROBLEMEN - dbnl · 2012-07-24 · kort mijn meening gezegd en ben daarna...

PROF. MR . W. A. BONGER

PROBLEMEN DER

DEMOKRATI E

PROBLEMEN DER DEMOKRATIE

EEN SOCIOLOGISCHE EN PSYCHOLOGISCHE STUDIE

DOOR

Prof. Mr. W. A. BONGER

,, • • . . de heerschappij der massa is ontstaan, doordat de menschen lmeenden in alles -volkomen gelijk te zijn, daar zij in -sommige opzichten dit waren . . . . de heerschappij -der weinigen is ont, staan doordat de menschen meenden volkomen ongelijk te .zijn, daar zij in sommige7opzichten dit waren."

ARISTOTELES. De Politiek. Boek VIII Hoofdstuk I § 2.

P. NOORDHOFF N.V. - 1934 - GRONINGEN -- BATAVIA

VOORWOORD.

VOORWOORD.

De schrijver van deze studie heeft vele jaren geleden het voornemen opgevat en daaraan ook in het publiek uiting gegeven om over eenige problemen der democratie te schrijven. De omstandigheden, waaronder andere, dringender werkzaam, heden de voornaamste waren, hebben tot nu toe hem verhin, derd aan dit voornemen gevolg te geven. De reden waarom deze overigens geheel onbelangrijke mededeeling wordt ge, daan is hierin gelegen dat de auteur zelfs den schijn wit vermijden een z.g. gelegenheidspublicatie in het licht te zenden. De aanleiding tot het schrijven is gelegen in de gebeurtenissen, die zich eenigen tijd geleden in de Amsterdamsch?, politiek hebben voorgedaan, waarbij een viertal sociaal,demokratische gemeenteraadsleden tusschentijds hun ontslag hebben genomen op grond van een votum der Federatie—S.D.A.P.—Amsterdam — ik heb daarover in „De Socialistische Gids" van Juli '32 kort mijn meening gezegd en ben daarna nog eens op de tech, nische zijde van het probleem teruggekomen in een voor de Juridische Sectie der Soc. Ver. t. Bestudeering van Maatschap, pelijke Vraagstukken (S. V. M. V.) gehouden voordracht. (Verslag in ,De Socialistische Gids" XVIII 1932, p. 842 v.v.). Meer dan een aanleiding is dit feit echter niet geweest. Ook zonder deze zou te eeniger tijd tot deze publicatie overgegaan zijn: de kwestie ligt m.i. zeer diep, zooals in dit geschrift zal blijken.

De problemen der democratie hebben de denkende mensch, heid reeds lang bezig gehouden — Herodotus, Plato en Aristo, teles hebben er hun gedachten al over laten gaan en er uiting aan gegeven! De stroom der publicaties heeft na de oudheid langen tijd opgehouden te vloeien, is sinds den aanvang der nieuwe geschiedenis weer begonnen, zwol in de laatste twee

III

VOORWOORD.

eeuwen weer aan en is in de allerlaatste tijden zelfs zeer krach, tig geworden — er gaat geen jaar voorbij of er verschijnen in alle groote taalgebieden een aantal werken over het onderwerp. Het heeft dus blijkbaar niets van zijn beteekenis verloren. Toch zal den ondergeteekende het verwijt misschien wel niet ant- gaan dat hij er nog weer een publicatie aan toe voegt, hoewel het weinig waarschijnlijk is dat deze nog iets nieuws zal be vatten. Ter verdediging wil hij er slechts op wijzen 1 °. dat, al moge er dan ook in andere landen veel over democratic geschreven zijn, dit voor Nederland niet geldt — dit is ook de reden waarom aan het einde een lijst van de hem bekende literatuur is toegevoegd, 2°. dat de groepeering der materie van uit een bepaald, nader to ontwikkelen gezichtspunt, volgens zijn weten nog niet op die wijze is geschied. Bovendien is het niet uitgesloten dat hier en daar — met name geldt dit van de psychologie der democratic — een opmerking nog eenig nieuw licht op de kwestie werpt. De studie is in twee gedeelten ge, splitst. In het tweede worden eenige praktische toepassingen gegeven van de in het eerste ontvouwde denkbeelden.

De mogelijkheid bestaat dat dit geschrift misbruikt zal wor, den — intra et extra muros — en wel in dien zin dat een gedeelte (dit geldt in het bijzonder van hoofdstukken VII en VIII) uit zijn verband wordt gerukt. Hiertegen kan een auteur zich slecht wapenen. Mocht het onverhoopt geschieden, dan kunnen de schuldigen zich bij voorbaat verzekerd houden van zijn oprechte verachting.

Amsterdam, Februari 1934. W. A. BONGER.

IV

INHOUD.

INHOUD. Blz.

Voorwoord . rii

Algemeen deel . . 1

HOOFDSTUK I. Inleiding . 1

HOOFDSTUK II. Over de begrippen demokratie en autokratie 8 § 1. Inleiding 8 § 2. Het begrip demokratie 10 § 3. Het begrip autokratie 18

HOOFDSTUK III. Over de psychologie der demokratie en der autokratie . . . 22 § 4. Inleiding 22 § 5. De passieve psychologische zijde der demokratie 25 § 6. De actieve psychologische zijde der demokratie 27 § 7. De intellektueele zijde der demokratie . 30 § 8. De psychologie der autokratie . . 33

HOOFDSTUK IV. . Over de sociologie der demokratie . 35 § 9. Inleiding 35 § 10. De demokratie in het vrije vereenigingsleven . 37 § 11. De demokratie bij de natuurvolken . 46 § 12. De demokratie in de oudheid 52 § 13. De demokratie in de middeleeuwen . . 58 § 14. De demokratie van de 16e tot het einde der

18e eeuw . . 62 § 15. De demokratie van het erode der 18e tot het

begin der 20e eeuw • • 64 § 16. De organisatie der moderne demokratie . . 71 § 17. De sociologie der demokratie (Résumé) . . 79

INHOUD.

Blz.

HOOFDSTUK V. De kritiek op de demokratie 85 § 18. Inleiding . 85 § 19. De kritiek op de demokratie in een homogeen

milieu . ... , 87 § 20. De kritiek op de demokratie in een heterogeen

milieu (negatief) 90 § 21. De kritiek op de demokratie in een heterogeen

milieu (positief) ..

▪

106 § 22. De kritiek op de autokratie 109

Bijzonder deel . 115

HOOFDSTUK VI. Over de demokratie in het staatsleven

▪

116 § 23. Inleiding . , 116 § 24. Direkte wetgeving door het yolk . . 117 § 25. Referendum, volksinitiatief, imperatief mandaat,

„recall", stemplicht . . ....... 118 § 26. Samenstelling, omvang en 112erkwijze der parle=

menten . . ......... . . . . . 124 § 27. Verkiezing van ministers door het parlement.

Politieke ministers en vakministers. De keuze van wethouders. Salarieering en promotie van hoogere ambtenaren 127

§ 28. Maatregelen tegen anti,demokraten . 129

HOOFDSTUK VII. Over de demokratie in de arbeidersbeweging 130 § 29. De demokratie in de vakbeweging . . . . . . 13) § 30. De demokratie in de cooperatie 135 § 31. De demokratie in de politieke arbeidersbeweging 136

HOOFDSTUK VIII. Over de demokratie en het bedrijfsleven 154

§ 32. De demokratie in het bedrijfsleven . 154 § 33. De demokratie en het bedrijfsleven . 158 § 34. De medezeggenschap 162

HOOFDSTUK IX. Besluit 167

Bibliographie 169

VI

ALGEMEEN DEEL.

INLEIDING.

HOOFDSTUK I.

Inleiding.

De democratic als regeeringsvorm heeft sinds het einde van de 18e eeuw een zeer snelle uitbreiding gekregen. De beweging was niet continu, er zijn terugvallen te constateeren geweest, maar in het groot gezien was haar lijn omhoog gericht. Sinds de Der jaren der 19e eeuw hebben ook rechutes zich niet of nauwelijks meer voorgedaan. Tijdens den wereldoorlog waren dan ook reeds de meeste Europeesche en de zich op hetzelfde maatschappelijke niveau bevindende staten, de een meer, de ander minder, toch in hoofdzaak democratisch georganiseerd — zij stonden, met uitzondering van Rusland, aan de zijde der Entente, terwijl de overwegend autokratische staten aan de tegenzijde stonden. Dit laatste was Been toeval — de feodaliteit is een der meest oorlogszuchtige phasen der maatschappelijke ontwikkeling geweest. De oorlog is dan ook uitgegaan van de semi:feodale Centrale rijken, waar het militairisme, gesteund door een krachtig ontwikkeld industrialisme, tot een onge hoorde macht was gegroeid en den tijd gekomen achtte zich opnieuw te uiten. 1 )

Tegen de verwachting van alle anthdemokraten der geheele wereld in, werden de machten van het verleden verslagen. 2)

1) Vergelijk van den schrijver „De oorlog en de schuldvraag" (De Socialis tische Gids II 1917) — ook in 1917 afzonderlijk verschenen — en „Diagnose en prognose" (De Socialistische Gids III 1918).

2) Tot een der afgoden van de anthdemokraten voor den wereldoorlog behoort de Fransche sociaal.psycholoog Le Bon, die het Duitsche yolk groote en het Fransche yolk (om haar demokratie) geringe politieke qualiteit toe schreef! Na den oorlog werd hij van een andere meening! (zie over hem Encyclopaedia of the social sciences IX p. 316).

INLEIDING.

Rusland, de eenige autokratie, die aan de zijde der Entente streed, stortte reeds in 1917 ineen. De andere volgden een jaar later: de demokratieen hadden de overwinning behaald. De oude waarheid, dat zij wel in den aanval zwak — en daartoe ook weinig geneigd maar in de verdediging sterk zijn, was wederom bevestigd. ') Natuurlijk is de overwinning der Entente door een aantal factoren bepaald, maar de overtuiging harer volken dat het om hun vrijheid ging, is daaronder toch de be langrijkste geweest. Anders had men den stormloop van een in den aanvang overmachtigen vijand niet weerstand kunnen bieden. Toen eenmaal tijd gewonnen was, en de potentieele militaire macht van Engeland e.a. tot een reeele was gemaakt, stond het vast dat de Centralen in geen geval een groote zege zouden behalen, al heeft de zaak der Entente er ook soms nog slecht voorgestaan, vooral toen Rusland overhaast een sepa, raat:vrede sloot. De hulp der groote republiek van de andere zijde der oceaan heeft toen ten slotte tot een verpletterende overwinning geleid. De demokratieen hadden de zege wegge, dragen en de gevolgen daarvan waren groot en diep. De Oostenrijksch,Flongaarsche monarchie — de beruchte eenheid van tegendeelen — viel uiteen en de successiestaten werden, met uitzondering van Hongarije, op de basis der volksregee, ring georganiseerd. Hetzelfde geldt van de Baltische rand, staten, die zich van Rusland bevrijd hadden, en van Polen, dat zich losmaakte uit den greep der drie autokratien, die het eens uit elkander gescheurd hadden, en dat als een eenheid herrees. Niet minder groot waren de inwendige veranderingen in de Centrale rijken, die onder den drang der overwinnaars hun vorstenhuizen liquideerden en zich in zuiver demokrati: sche republieken omvormden. Nog verder strekte zich het demokratiseeringsproces in Europa uit, de golf was niet to stuiten. Ook de overwinnende staten, en zelfs zij die buiten den oorlog gebleven waren, completeerden aldus hun staats,

1) Vergelijk o.a., J. Barthelemy „La conduite de la politique exterieure dans les democraties" en Kelsen „Staatsform and Weltanschauung" VII over de vredelievendheid der demokratie.

2

INLEIDING.

instellingen. Europa was bijna geheel demokratisch geworden. 1 ) Het zou zoo niet blijven. Op de oogenblikken dat de mensch,

heid het meeste behoefte heeft aan gezond verstand, kalmte van geest, vastberadenheid en voor alles geduld, schijnt het noodlot soms te willen, dat juist de omgekeerde geestesstem, ming zich van haar meester maakt. Uit het matelooze leed van den oorlog, uit de overstelpende economische, politieke en moreele moeielijkheden welke hij met zich had gebracht, ont, stond de z.g. Messias,gedachte: alles zou plotseling geheel anders worden. Hoewel er nooit eenige mogelijkheid heeft bestaan dat een zoo ongehoord groot en samengesteld orga, nisme als de maatschappij bij tooverslag fundamenteel veran, dert, is dit in zeer rnoeielijke omstandigheden natuurlijk vol, komen uitgesloten. Dit is echter een nuchtere, op kennis van feiten gegrondveste meening, die in tijden waarin het irratio, neele het rationeele in den menschelijken geest gaat verdringen, met schouderophalen wordt ontvangen. De democratie, die niet tooveren kan, — „sterke mannen" natuurlijk wel, zoo zeggen zij tenminste — begon reeds spoedig ondermijnd te worden.

Het Oosten ging voor. Na den val van het Zarisme was in het onmetelijke Rusland met zijn achterlijk economisch leven en zijn analphabetische boerenbevolking slechts een beperkte demokratie mogelijk, die niet meer dan een langzame aanpas, sing aan het economische en geestelijke niveau van het Westen zou kunnen bevorderen. De nieuwe heerschers dachten er anders over: Russia facit saltus! Plotseling zou de communis, tische heilstaat verrijzen, een lichtend voorbeeld voor de ge, heele wereld. Na het maken van eenige ultra,demokratische kapriolen — het bedrijfsleven aan arbeidersraden! 2) — werd de autokratie als van ouds weer ingevoerd. De eerste „sterke man" dezer periode deed zijn intrede. Het machtelooze Rus, sische yolk heeft het gruwelijke leed, dat over hem gebracht is, zonder verzet gedragen.

1) Vergelijk W. Woytinsky „Der Vormarsch der Demokratie" (Die Gesell schaft IV1 1927).

2) Men heeft zelfs orkesten zonder dirigent laten spelen. Les sottisiers de la democratie!

3

INLEIDING.

Na eenige jaren volgde Italie, maar daar zou de tragedie juist het omgekeerde verloop hebben als in Rusland. Het extremisme van links, niet in toom gehouden door een krach, tige regeering, stak het hoofd op — groote fabrieken werden door arbeiders bezet. De chaos dreigde, geen ook maar eenigszins op modernen leest geschoeid land kan een dergelijk waanzinnig experiment verdragen. De dictator, die zooals ge, woonlijk in een dergelijke situatie het geval is, gereed stond, greep in en voorkwam de chaos. De machtspositie hierdoor verkregen, steunde anderzijds op een hevig opgevlamd natio, nalisme, immers een deel van het Italiaansche yolk leefde in den waan dat zijn staat den oorlog voor de Entente,volken gewonnen had en daarvoor bij den vrede niet voldoende be loond was! De demokratie moest ook om deze reden het veld ruimen zij was te weinig nationalistisch, te weinig militai, ristisch. Een nieuwe oorlog moest voorbereid worden. Veel meer dan autokratie en militairisme houdt het fascisme niet in, daar de post factum uitgedachte economische theorie (een soort van middeleeuwsche gildenorganisatie) met het huidige economische systeem onvereenigbaar is en in de praktijk dan ook zoo goed als onuitgevoerd blijft.

De demokratie handhaafde zich evenmin op den Balkan en in Polen, al is zij daar ook niet zoo volledig verdwenen als in Rusland en in Italie. Veel belangrijker is echter haar onder, gang in Duitschland. De demokratie niet uit eigen kracht ge, boren, maar ontstaan uit ineenstorting van het ancien regime en op bevel der overwinnaars, handhaafde zich in den aan, yang, maar werd spoedig van twee kanten aangevallen en slaagde er niet in hare burgers tot demokraten naar den geest op te voeden. Het extremisme van links verzwakte in hooge mate de arbeidersbeweging en versterkte zooals steeds en overal het extremisme van rechts. Het nationalisme, slechts tijdelijk onder den indruk van de nederlaag verzwakt, begon het hoofd weer op te steken. In een militairistisch yolk als het Duitsche, gewend aan een onafgebroken serie van overwin, ningen op het slagveld, werd de gedachte den grooten strijd verloren te hebben meer en meer als ondragelijk gevoeld, de

4

INLEIDING.

revanche,idee werd geboren. De zware economische crisis verschafte tenslotte het Nationaal,socialisme den grondslag, van waaruit het den demokratischen staat ten val kon brengen. Met een demagogie, waarvan de weerga nog gevonden moet worden, wist de Hitler,beweging een groot deel van het Duit, sche yolk in den waan te brengen dat het in een slag van al wat het drukte, bevrijd zou worden. De tegenkrachten waren veel te zwak en te bevreesd om de ramp te keeren: de demo, kratie in Duitschland stierf een roemloozen dood.

Het snelle en diepingrijpende proces, dat zich in een groot deel van Europa heeft afgespeeld is uit directe maatschappe, lijke factoren op verre na niet geheel te verkiaren. En commu, nisme en fascisme, of hoe het dan ook heeten mag, zijn jeugd, bewegingen. Talrijke sociale factoren hebben de jeugd naar voren geschoven en op een plaats in de maatschappij gebracht, waar zij nog nimmer gestaan heeft — men is wel heel ver ver, wijderd geraakt van den aanvang der menschheid, toen de ouderdom om zijn levenservaring vooraan stond! De oorlog heeft de plaats der jeugd ontwricht, het steeds sneller tempo der maatschappelijke ontwikkeling heeft het overige gedaan — de vrees niet meer up to date te zijn maakt zelfs een deel der ouderen tot imitators van de jeugd. Daar jeugdigen nog geen persoonlijkheden kunnen zijn, trachten zij kracht te putten uit het massale: de vlucht in de uniform begon, de moderne „massa,mensch" ontstond. Met onfeilbaar instinkt hebben de demagogen en degenen, die geestelijk niet konden volgroeien zich aan het hoofd der jeugd geplaatst, daar deze zelf nog tot geen werk, waarvoor persoonlijkheid geeischt wordt, in staat is.

Trekt men in Europa een lijn, beginnende bij de Oostzee langs de Zuidgrens van Denemarken, de Oostgrens van Neder, land, Belgie, Frankrijk, Zwitserland en Spanje, dan heeft men oostelijk van dien lijn de autokratieen, geheel of gedeeltelijk — met uitzondering van de Tsecho,Slowaaksche republiek en een enkele Baltische staat — westelijk de demokratieen. Europa is in overgroote meerderheid ondemokratisch geworden — van de ongeveer 500 millioen inwoners leven er meer dan 300

5

1NLEIDING.

millioen onder autokratisch regiem. Het is daarbij een schrale troost dat meestal deze autokratieen formeel nog demokratieen zijn — Rusland heeft nog een karikatuur van een parlement, dat een enkele maal bijeenkomt om reeds lang geleden door de regeering genomen en ook uitgevoerde besluiten goed te keuren. Italie kent eveneens nog een Kamer, waarin echter alleen kreaturen van Mussolini zitten en zelfs Duitschland heeft den Rijksdag nog niet afgeschaft. De huichelarij is, zooals een Fransch spreekwoord zegt, de buiging, die de ondeugd verplicht is voor de deugd te maken.

Hoe ernstig de situatie dus ook is voor de gedachte der demokratie, is zij dit toch niet zoo als op het eerste gezicht lijkt. De oude demokratische landen als de Noorsche staten, de Fransche en de Zwitsersche republiek, Belgie, Engeland en Nederland zijn tot nu toe gebleven zooals zij waren en ver: toonen geen ook maar eenigszins ernstige teekenen van naar verandering van hun grondslagen te streven. „De wetten der imitatie" gelden ook voor sociaal:pathologische verschijnselen — zelfs waanzin in optima forma is besmettelijk — en er loopen in alle landen dwazen rond, die onmiddellijk napraten wat hun confreres elders profeteeren, doch dit wil natuurlijk niet zeggen dat een groot deel van een yolk besmet zal worden. De staten, die de zaak der demokratie onlangs in den steek hebben gelaten, waren tot kort daarvoor autokratisch, volstrekt of grooten: deels — van deze laatste vormt de krachtige Tseeho:Slowaak, sche republiek onder haar grooten leider Masaryk de uitzon , dering. Bij hen was de vorm demokratisch geworden, doch zij waren er niet in geslaagd den daarbij behoorenden inhoud, de demokratie naar den geest, er in te gieten. Toen de omstandig: heden zich keerden, toen met name het nationalisme en het daarbij behoorende militairisme het hoofd opstaken, konden zij geen voldoenden weerstand bieden.

Door den loop der gebeurtenissen is aan het naïve optimisme omtrent de ontwikkeling der demokratie als de meest van zelfsprekende zaak ter wereld, de nekslag toegebracht. In bepaalden zin mag men dit niet anders als een gelukkig ver: schijnsel qualificeeren. Niets is gevaarlijker in het maatschap:

6

INLF,IDING.

pelijk leven dan de meening dat alles als het ware van zelf zich ten goede wendt. Op het terrein der staatsinrichting is deze meening zelfs bijzonder gevaarlijk. De demokratie is niet een instituut dat zich langzamerhand en vanzelfsprekend, als het ware gestuwd door onweerstaanbare natuurkrachten, ontwik, keld heeft. De feiten toonen een geheel ander verloop wij komen er in den loop dezer studie nader op terug. Zij, die aanhangers zijn van de demokratie, hebben .zich helder voor oogen te houden, dat dit systeem algemeen is geweest, geheel verdwenen is, bier en daar weer opgekomen, weer verdrongen is, en weer zich - naar boven geworsteld heeft, om ten slotte weer ernstige tegenslagen te ontmoeten. Het is dus zaak voor hare adepten haar eigen systeem steeds kritisch te blijven bezien, en de tegenslagen niet a priori geheel aan omstandig, heden, die niemand beheerschen kan, te wijten. Deze studie is o.a. als een kleine bijdrage tot deze zelf,kritiek bedoeld, met name zal het meest fundamenteele van de problemen der demokratie, nl. van qualiteit en quantiteit nader onder het oog worden gezien.

De tijd waarin wij leven heeft Goethe in zijn beroemde ballade „Der Zauberlehrling" voorvoeld. De technische machten die het vernuft der menschheid opgeroepen heeft, zijn haar boven het hoofd gegroeid. De nadeelen van den oorlog zijn steeds groot geweest, maar de vernietigingstechniek heeft nu een hoogte bereikt, waardoor de menschheid in letterlijken zin met ondergang bedreigd wordt. De ontwikkeling van het produc, tieve vermogen is tot een graad en omvang opgevoerd dat de koopkracht ontbreekt de eindproducten of te nemen: oenen moeten gebrek lijden omdat er te veel is! De techno, kratie moet overwonnen worden, wil zij de menschheid niet overwinnen. De brallende despoten, die zich opgeworpen help, ben, zullen dit zeker niet doen, eerder een nieuwen oorlog ontketenen. De demokratie zal ten slotte toch deze geweldige taak te volvoeren hebben, en het zal dus zaak zijn dat zij zoo sterk mogelijk en niet bevreesd is zich zelf kritisch te be schouwen.

7

INLEIDING. § 1.

HOOFDSTUK II.

Over de begrippen demokratie en autokratie.

§ 1. Inleiding.

Bijna alle definities van demokratie hebben uitsluitend betrekking op de demokratie als staatsvorm. M.i. ten onrechte, daar er ook buiten het terrein van den staat demokratie be staan heeft — chronologisch er zelfs aan vooraf is gegaan — en nog bestaat, nl. in het vrije vereenigingsleven. Van de staatsphilosofen der oudheid is zulks te begrijpen, daar zij van geen voorgeschiedenis wisten en het vrije vereenigingsleven op de wijze en in den omvang van heden hun onbekend was. Van auteurs der 19e en 20e eeuw is zulks niet te verontschul: digen, immers in hun tijd zijn ethnologie en prehistorie tot ontwikkeling gekomen en heeft het vrije vereenigingsleven een ontzaggelijken omvang genomen. Wij zullen naderhand zien dat de beperking der demokratie tot het staatsleven voor de kennis van het vraagstuk hoogst nadeelig is geweest.

Demokratie is een bestuursvorm eener collectiviteit, onver: schillig of deze een dwang:gemeenschap is als de staat of een vrije vereeniging. Iedere collectiviteit, van welken aard ook,

1) Definieeren d.i. het bepalen, afgrenzen van hetgeen gedefinieerd moet worden, heeft uitsluitend betrekking op hetgeen bestaat en hetgeen bestaan heeft (realia) en dient om misverstanden te voorkomen. Zonder definieeren heeft discussieeren geen zin, anders praat men langs elkaar been. Onder een gripsbepaling iets wat niet bestaat, maar wat men gaarne zou wenschen dat bestond („Wensch":clefinitie), te verstaan heeft .geen zin en sticht slechts vet.: warring. Zoo bijv. Rousseau's definitie van demokratie, waarvan hij zelf zegt dat zij nooit is voorgekomen en waarschijnlijk ook nooit zal voorkomen, of Max Adler, die zegt dat er eigenlijk nog nooit demokratie is geweest, omdat zij niet beantwoordt aan hetgeen hij als ideaal heeft gesteld! (Zie p. 34 „Poli: tische oder soziale Demokratie").

§. INLEIDING.

moet immers bestuurd worden, wil zij kunnen functioneeren en blijven bestaan. De wijze van besturen eener collectiviteit kan echter zeer verschillend zijn.

De auteurs van de oudheid, die zich met de indeeling der staatsvormen hebben bezig gehouden, maken deze driedeelig. De oudste groote historicus is ook de eerste geweest, die deze classificatie heeft gebruikt. In zijn „Musen" verhaalt H e r o, do t u s (+ 500-424 v. C.) van een discussie over de toekom, stige staatsvorm van Perzie, die onder de leiders van een succesvollen opstand plaats vond. 1) Een van hen staat de demokratie voor, een tweede de olicharchie, een derde de monarchic. Volgens het verhaal geeft men de voorkeur aan den derden staatsvorm. Om uit te maken wie monarch wordt, besluit men dit te laten afhangen van het feit, wiens paard het eerste hinnikt! De stalmeester van Darius weet door een list zorg te dragen dat het Darius' paard is, waardoor deze de heerscher van Perzie wordt!

Plato (427-347 v. C.) onderscheidt in zijn „Republiek" 2), naast zijn aristokratischen toekomststaat vier vormen; timo, kratie (een overgangsvorm tusschen de door hem voorgestane aristokratie en de volgende soort), oligarchie, demokratie en tyrannis.

A r i s t o t e 1 e s (384-322 v. C.) deelt in zijn „Politiek" 3) de materie als volgt in: monarchie, aristokratie en republiek. leder dezer soorten heeft een ontaardingsvorm: van de monar, chie is dit de tyrannis, van de aristokratie de oligarchie, van de republiek de demagogie. P o 1 y b i u s 200—± 120 v. C.) in zijn „Geschiedenis" sluit zich hierbij aan. 4) En van de oudheid of tot den huidigen tijd toe is deze driedeelige — want daarop komen zij alien neer — classificatie in hoofdzaak gebleven.

Genoemde indeelingen berusten alle — bij Aristoteles is er nog een ander element in opgenomen — op het aantal be

1) Boek III § 80/2. 2) Boek VIII. 3) Boek III, Hoofdstuk V. 4) Boek VI, § 3 v.v.

9

HET BEGRIP DEMOKRATIE. § 2.

stuurders van den staat: een, enkele, vele. Hoe belangrijk dit ook mag wezen, zij is niet fundamenteel, daar in den grond der zaak iedere collectiviteit door weinigen wordt bestuurd. Evenmin is dit het geval met de tegenstelling van aristoi (de besten) tegenover de velen (demos =- het yolk). Een driedee ,

lige indeeling sticht daardoor verwarring. Alle bestuursvormen kunnen en moeten in twee groepen worden geclassificeerd: zich zelf besturende (demokratie) of bestuurd door een macht die boven de leden der gemeenschap staat (autokratie). Zooals sen naar analogie van Spinoza's pantheisme - (godheid is imma, nent) tegenover alle theismen (godheid is transcendent) in een buitengewoon gelukkige formuleering heeft gezegd: in de demo ,

kratie is de leider immanent, in de autokratie transcendent (boven de gemeenschap). 1 ) De bestuurders eener demokratie zijn leiders, eener autokratie heerscher(s), de bestuurden in een demokratie zijn burgers in een staat of leden eener vereeniging, in een autokratie onderdanen. Onder de demokratie is er iden: titeit van leiders en geleiden, van subjekt en objekt, zegt Kelsen. 2) Beide vormen dienen weer onderverdeeld to wor: den, beide naderen elkaar door talrijke, dikwijls onmerkbare gradueeringen, zooals reeds Ferguson in zijn 'uitnemende be, handeling der materie heeft uiteengezet. 3) Doch dit doet aan het principieele onderscheid niets af.

§ 2. Het begrip demokratie. 4)

Demokratie is derhalve de bestuursvorm eener collectiviteit,

1) „Demokratie" (p. 60 „Verhandlungen des fiinften Deutschen Soziologen tages 1926").

2) „Vom Wesen und Wert der Demokratie" p. 14, een der voortreffelijkste publikaties over het onderwerp.

3) ,,Essay on the history of civil society". Deel I ch. 10. 4) Tot de beste studies over de definitie der demokratie behooren F. A.

Hermens „Demokratie und Kapitalismus" Hoofdstuk I „Was ist Demokratie?" en R. Thoma's „Der Begriff der modernen Demokratie in seinem Verhaltnis zum Staatsbegriff". Prolegomena zu einer Analyse des demokratischen Staates der Gegenwart" (in „Hauptprobleme der Soziologie". Erinnerungsgabe fur Max Weber. II). Ook S. Leibholz' „Fichte und der demokratische Gedanke" bevat in hoofdstuk II „Der Begriff der Demokratie" cenige zeer juiste opmer,

10

§ 2. HET BEGRIP DEMOKRATIE.

met zelfbestuur. De eerste vraag, die zich voordoet is: moet daaronder verstaan worden dat alle leden aan het zelfbestuur deelnemen, m.a.w. is de demokratie absoluut (d.i. wat het getal betreft)? Op een gebied der demokratie, nl. dat van het vrije vereenigingsleven, kan dit het geval zijn en is dit ook bijna steeds zoo. De leden hebben een Joel en de statuten geven aan, wie er lid kan worden. In den staat, die een dwangorgani, satie is, d.w.z. waartoe men door zijn geboorte reeds gedwon, gen is te behooren, heeft nimmer de absolute demokratie be staan en zal zij nooit bestaan. Er moet wat den leeftijd betreft, per se een grens getrokken worden, waarbij een zekere wille, keur niet te vermijden is. Geestesgestoorden kunnen natuurlijk op geen wijze medewerken aan het besturen eener gemeen, schap. In bijna geen enkele phase der maatschappelijke ont, wikkeling heeft de vrouw deelgenomen aan het staatsbestuur — eerst in de tweede helft der 19e eeuw is dit in sommige landen het geval geworden, en in de 20e eeuw in vele landen. Toch heeft men niet het recht een staat ondemokratisch te noemen, omdat de vrouw van bestuursrechten is uitgesloten — de oude Atheners zouden iemand voor gek verklaard heb, ben, die op dien grond hun staat als ondemokratisch qualifi, ceerde en Frankrijk is zeker een demokratische staat, hoewel er geen vrouwenkiesrecht is. Men kan alleen zeggen dat een gemeenschap, waar de sexe geen invloed heeft op de vraag: wie mag deelhebben aan het bestuur, meer demokratisch is dan een, waar dit niet het geval is. Het is ook mogelijk, dat be paalde groepen der bevolking van iederen invloed op staats, zaken worden uitgesloten, waardoor het demokratisch karakter natuurlijk wel verzwakt, doch nog niet opgeheven behoeft te zijn. De Atheners ten tijde van Pericles zouden zich niet heb, ben kunnen voorstellen dat men hen beschuldigde de demo, kratie verloochend te hebben, omdat zij de slaven niet als stemgerechtigde burgers beschouwden. Dat sprak volgens hen

kingen. Bryce maakt zich in zijn standaardwerk „Modern democracies" (I ch. III) wel wat erg gemakkelijk van de vraag af. Laski in zijn „Democracy artikel in de ,,Encyclopaedia of the social sciences" (Vol. V p. 76) ziet er volledig van af demokratie te definieeren.

11


van zelf — de slavernij bestaat, zegt Aristoteles, omdat er menschen geboren waren, die van nature een slavenziel heb, ben! Worden er zeer groote groepen der bevolking van invloed op het staatsbestel uitgesloten, dan wordt het demokratisch element zoozeer verzwakt dat de schaal naar de andere zijde begint over te slaan. Niemand kan a priori zeggen waar de grens ligt. Zoo is het bijv. moeielijk uit te maken wanneer Engeland een in hoofdzaak demokratische staat is geworden, na de Reformbill van 1832 of na de kiesrechtuitbreiding van 1867

vermoedelijk is het laatste het geval. Nederland is in 1848 begonnen een demokratische staat te worden, hoewel toen nog zeer vele burgers van iederen politieken invloed verstoken waren.

Preciseerende kan men zeggen dat demokratie de bestuurs: vorm is eener collectiviteit met zelfbestuur, waaraan een groot deel barer leden deelneemt.

De vraag doet zich ten slotte voor, of het tot het wezen der demokratie behoort, dat de leden, die aan het zelfbestuur deelnemen, alle precies dezelfden invloed hebben? Het ant, woord hierop moet hetzelfde luiden als boven gegeven is voor de uitsluiting van bepaalde groepen: het meervoudig karakter van het kiesrecht verzwakt het demokratisch karakter eener gemeenschap, doch behoeft het niet op te heffen. ') Het meer, N oudig kiesrecht is in de geschiedenis niet vaak voorgekomen; een der zeldzame gevallen is Belgie in 1894, toen voor het be reiken van een zekeren leeftijd, en voor den gehuwden staat additioneele stemmen werden gegeven. Men is zeker niet gerechtigd te zeggen dat deze staat daarom niet,demokratisch was.

Bij de beoordeeling van de vraag of een staat een al of niet demokratisch karakter draagt, zijn echter niet alleen de poli, tieke instellingen van gewicht, maar spelen ook andere momenten een gewichtigen rol. Daarover later.

1) Ter vermijding van misverstand zij er uitdrukkelijk op gewezen — lezers zijn nu eenmaal niet steeds zoo welwillend een auteur te willen verstaan —dat deze opvatting niets zegt over de opinie van den schrijver omtrent de ah of niet wenschelijkheid dezer beperkingen. Hij is voorstander van vrouwen: kiesrecht, van algemeen kiesrecht, en tegenstander van meervoudig kiesrecht.

12

§ 2. HET BEGRIP DEMOKRATIE.

Naast de vraag van het absolute, is die van het directe of indirecte karakter der demokratie van groote beteekenis. De enorme verwarring, welke door de beantwoording hiervan gesticht werd, is noodlottig geweest voor het geheele pro, bleem, en voor de praktijk niet minder. Van Rousseau tot Michels en Hasbach toe heeft men niet opgehouden te bewe, ren: alleen directe demokratie, d.i. waar alle leden zelf de zaken der gemeenschap behartigen, is demokratie. Indirecte demokratie, d.i. via vertegenwoordiging is geen demokratie of hoogstens ontaarde demokratie, de z.g. parlementaire demo, kratie is haar zondeval.

De uitsluiting der vertegenwoordigende demokratie is vol, komen willekeurig. Argumenten worden er niet of nauwelijks voor aangevoerd. Rousseau's uitroep: „Le peuple anglais pense etre libre, it se trompe fort; it ne l'est durant l'election du parlement: sit& qu'ils sont elus, it est esclave, it n'est lien') is geen argument. Zij is van ongeveer evenveel waarde als de bewering, dat iemand in een door hem te voeren proces, geen advocaat moet nemen, daar hij anders diens slaaf wordt! N'en deplaise een dergelijke redeneering, wordt gewoonlijk aan advocaten de voering van rechtsgedingen opgedragen, daar de betrokkenen er zelf niet veel van terecht zouden bren, gen, en zij worden er geen slaven door. Had de demokratie niet den vertegenwoordigenden vorm aangenomen, dan zou van haar in de praktijk reeds niets meer over zijn. Ware een dergelijke redeneering trouwens juist, dan zou zij eigenlijk tevens moeten gelden voor iedere arbeidsverdeeling, want alleen van uit die gezichtshoek bezien, kan men alleen de representatie begrijpen. Zij, die zoo neerzien op het vertegen, woordigende beginsel, vergeten bovendien, dat al moge het z.g. parlementarisme van betrekkelijk recenten datum zijn, in

1) „Du contrat social" Boek III, hoofdstuk XV. Waar Rousseau algemeen als een der grootste theoretici der demokratie

wordt gevierd, zij het den schrijver dezer studie vergund op te merken dat hij deze meening niet deelt. Door zijn volkomen gemis aan sociologische kennis en inzicht; zijn ficties, zijn exclamaties en zijn spitsvondig gefilosofeer, heeft Rousseau de theorie meer geschaad dan gebaat.

13


iedere demokratie een executieve — zeker niet minder be langrijk dan de legislatieve — bestaan moet en ook bestaan heeft, waarin eveneens een element van vertegenwoordiging aanwezig is. Dat deze executieve soms weinig bevoegdheden heeft, a tour de role door alle leden der collectiviteit en slechts voor korten tijd vervuld wordt, etc. etc. doet aan het wezen der zaak niets af.

De waangedachte dat alleen directe demokratie die naam waardig is, wordt o.m. door hare zelotische vrienden voorge, staan. Fanatisme, waarvan het meest kenmerkende is de over drijving eenerzijds en het gemis aan onderscheidingsvermogen anderzijds — zijn adepten zijn gewoonlijk zeer trotsch op deze qualiteiten — voert iedere gedachte ad absurdum. De z.g. ultra, demokraten beginnen gewoonlijk door hun geringe observatie, talenten overtuigd te zijn, dat alle menschen gelijk en even voortreffelijk van aanleg zijn — in deze gedachtengang past het beeld der directe demokratie. Vallen hun dan de schellen van de oogen en zien zij de verschillen, dan vervallen zij gewoonlijk in het andere uiterste en beschouwen de menschen in het alge, meen als minderwaardig — met uitzondering natuurlijk van „den sterken man".

De omslag is dan gewoonlijk dichtbij. Van de directe demo, kratie naar de autokratie it n'y a qu'un pas. Michels, die zich in zijn overigens interessant „Zur Soziologie des Parteiwesens" niet genoeg kan verbazen over de z.g. oligarchische tendensen der demokratie, en deze in den grond der zaak als Naar zonde, val beschouwt, is tegenwoordig aanhanger van het fascisme, en men behoeft geen groot menschenkenner te zijn om te kunnen zeggen, dat als Rousseau nu geleefd had, hij een vurig adept van het autoritaire bolsjewisme zou zijn geweest.

De tegenstanders der demokratie, waarvan bijv. de reeds genoemde Hasbach zeker een der talentvolste is ') beijveren zich eveneens ten zeerste om te betoogen dat alleen directe demokratie de ware en de eenige demokratie is. Bewust of

1) Zie zijn bekende boeken „Die moderne Demokratie" en „Die parlemcn, tarische Kabinettsregierung".

14

§. 2. HET BEGRIP DEMOKRATIE.

onbewust, ligt aan dit streven natuurlijk de wensch ten grond, slag aldus de geheele demokratie te discrediteeren. Het is niet moeielijk het absurde der directe demokratie in de huidige maatschappij aan te toonen.

Aan de op p. 12 gegeven definitie dient dus, volledigheids, halve, achter de woorden „barer leden" toegevoegd te wor, den: „hetzij direkt, hetzij indirekt".

Nog een vraag dient in dit verband onder het oog te worden gezien: behoort tot het wezen der demokratie de republiek, m.a.w. is een monarchie per se geen demokratie? In de oudheid zou men deze vraagstelling absurd hebben gevonden: in de oogen de Hellenen zijn monarchie en republiek elkaar uit, sluitende begrippen. Aristoteles noemt de demokratische staatsvorm zelfs republiek. Zij kenden echter alleen de abso, lute monarchie, die het voorbeeld is der autokratie. Sinds het midden der 19e eeuw — in Engeland, het moederland der moderne demokratie veel eerder reeds — bestaat echter in Europa de z.g. constitutioneele monarchic, waarbij de drager der kroon zich voegt naar den wil van het yolk, zijn „hoogste dienaar" is, zooals dit vaak wordt genoemd. Het zwaartepunt in deze gevallen is aan de zijde der demokratie komen te lig, gen, en men is volkomen gerechtigd deze landen, waarvan de Noorsche landen en de drie staten aan het Kanaal de belang ,

rijkste zijn, demokratisch te noemen, al is er dan ook een autokratische inslag, doch een zeer zwakke, te bespeuren.

Tot zoover de formeele zijde der demokratie. Nu de vraag: wat omvat zij materieel, waarop heeft zij betrekking? Reeds in de oudheid heeft men op deze vraag het antwoord gegeven: op vrijheid en gelijkheid. 1) Van deze twee begrippen is het eerste het belangrijkst: geen kenmerkender materieel verschil tusschen demokratie en autokratie dan de vrijheid. Aristoteles

1) De toevoeging door de Fransche revolutie van het begrip „broeder schap" is sociologisch en psychologisch niets zeggend en kan buiten beschou wing blijven.

15


noemt haar het fundamenteele principe van een demokratische regeering. 1 )

Wat omvat de vrijheid? In de eerste plaats de vrijheid van gedachten en om aan die gedachten uiting te geven, de vrijheid der kritiek derhalve. In de tweede plaats om zich voor bepaalde doeleinden met gelijkgezinden te verbinden: het recht van ver: eeniging en vergadering. In de derde plaats de vrijheid van het individu om zijn prive leven naar eigen inzichten in te richten, en niet zooals een macht boven hem dat beveelt. -2) Alle vrij: heden uit den aard der zaak — d.w.z. naar den aard der maat: schappij — niet onbeperkt. Onbeperkte vrijheid van den een, brengt in iedere samenleving een overeenkomstig groote perking van een ander's vrijheid met zich. Geestelijke vrij, heid, maar niet de z.g. economische vrijheid, is een blijvend element der demokratie. Deze laatste is immers eerst in het laatste deel der 18e eeuw en het begin der 19e eeuw ontstaan.

De gelijkheid beperkt zich — historisch gesproken — tot het politieke terrein. Alle pogingen om juist de maatschappelijke gelijkheid als het kenmerk der demokratie te beschouwen, moeten falen. Maatschappelijke gelijkheid — juister : minder maatschappelijke ongelijkheid, daar gelijkheid onder van nature ongelijken nimmer geheel te verwezenlijken valt — is een ideaal, maar geen realiteit. Met behulp van politieke machtsmiddelen is vaak naar vermindering van sociale ongelijkheid gestreefd en binnen zekere grenzen ook met succes. Toegegeven moet ook worden dat nergens de demokratie zoo sterk gefundeerd is als waar de maatschappelijke tegenstellingen gering zijn. Maar daarmede is niet gezegd dat sociale gelijkheid een element is der demokratie.

Wat omvat de politieke gelijkheid? 1°. De gelijkheid voor de wet, geen privileges meer voor bepaalde kategorieen. 2°. Tegenover een maatschappelijke orde, waarin iemand door zijn geboorte reeds voor goed van een aantal politieke functies

1) „De Politiek" Boek VII Hoofdstuk I § 6. Zie over deze materie vooral het eerste hoofdstuk van Nitti's juist verschenen „La democratie".

2) Vergelijk hoofdstuk I van Mill's „On liberty",

16

§ 2. HET BEGRIP DEMOKRATIE

uitgesloten is, staat een orde van zaken, waarbij voor ieder de mogelijkheid bestaat deze wel te vervullen, en waarbij niet iemand door zijn geboorte voor bepaalde functies voorbe, stemd is.

Samenvattend kan men zeggen dat vrijheid in den grond der zaak beteekent, dat de gemeenschap het individu als zoo, danig respecteert en hem rechten Beef t, zoodat zijn persoon, lijkheid zich kan ontplooien en willekeur ten opzichte van hem uitgesloten is, en dat gelijkheid wil zeggen: geen privilegieering van bepaalde kategorieen van personen.

De op p. 12 gegeven omschrijving kan dus als volgt worden uitgebreid: de demokratie is een bestuursvorm eener tiviteit met zelfbestuur, waaraan een groot deel harer leden, hetzij direkt, hetzij indirekt deelneemt, en waarbij geestelijke vrijheid en gelijkheid voor de wet gewaarborgd zijn.

Indien de constitutie van een staat of het reglement eener vereeniging aan bovenstaande definitie beantwoordt, is zij dan ook een complete demokratie? Volstrekt niet, alleen maar naar den vorm. Belangrijker dan deze vorm is de geest harer leden. De menschen zijn van meer beteekenis dan de door hen ge, maakte regels. Een uitnemend bestuurder kan vaak met een slecht reglement meer bereiken dan een slecht bestuurder met een uitnemend statuut — hetgeen echter natuurlijk niet ver, hindert dat het beste is, beide van goede kwaliteit te bezitten! Er zijn nu eenmaal demokratieen zonder demokraten. De Zuid, en Midden,amerikaansche republieken hebben demokratische grondwetten, maar zijn in werkelijkheid vaak despotieen, Turkije is alleen maar een republiek naar den naam, en de tragedie van Duitschland is geweest dat zijn Weimarsche grondwet wel goed demokratisch, maar de geest van het yolk niet voldoende daar, mede in overeenstemming was en er zich niet in de daaraan volgende jaren heeft aangepast.

De demokratie is geen vanzelfsprekende bestuursvorm, zoo,

1) Vergelijk de interessante passage over een dergelijke situatie in het eerste hoofdstuk van Mill's „Considerations on representative government."

2 17

AUTOKRATIE. § 3.

als zoo vaak wordt beweerd, maar ontstaat alleen op een be paalde voedingsbodem en moet dan groeien, zooals alle maatschappelijke instituten, wil zij blijven bestaan. Zooals Nitti zegt: „Les formes politiques democratiques ne peuvent se realiser que la oil existent certaines conditions d'existence; ou tout au moins, elles ne peuvent, une fois realisees, etre viables que la oil existent ces conditions. Ce sont avant tout des fac, teurs d'ordre spirituel". 1)

Aan bovengenoemde definitie der demokratie moet dus nog toegevoegd worden: en waarbij de leden van haar geest doors trokken zijn. De demokratie dient derhalve ook van psycho, logische zijde bezien te worden.

§ 3. Autokratie. Voor wij van dit onderwerp afstappen, nog eenige opmer,

kingen over de autokratie, de tegenpool der demokratie. Autokratie is de bestuursvorm eener collectiviteit welke door

een boven de leden staande macht beheerscht wordt. De elementen dezer omschrijving zijn derhalve dat de leden

eener collectiviteit zelf, noch direkt, noch indirekt zeggenschap over haar hebben, doch van bovenaf worden geregeerd. De autokratie, en dit is het hoofdpunt waardoor zij zich onder, scheidt van de demokratie, heeft de belangen van haar dra, ger(s) op het oog — de onderdanen zijn er voor om deze belangen te dienen. Hieraan wordt niets veranderd doordat soms edele, wijze autokraten, die slechts het interesse hunner onderdanen op het oog hadden, op den troon hebben gezeten

dit was slechts Coeval. Evenmin door het feit, dat in een bepaalde periode der geschiedenis (18e eeuw) een dergelijk streven eenigszins in de mode was (z.g. „verlichte despotie"). Ten slotte is evenmin van belang, dat later en indirekt soms de belangen van anderen door de autokratie zijn gediend. De historie is vol van wat Wundt „Heterogonie der Zwecke" heeft genoemd.

De leden zijn onderdanen en missen vrijheid en gelijkheid

1) 0. c. p. 172.

18

§ 3- AUTOKRATIE.

voor de wet. De macht, welke boven hen staat, kan in handen zijn van een persoon, of van een groep. Deze groep is nimmer talrijk, zoodat de beheerschten de overgroote meerderheid vormen.

Tot zoover het formeele. Evenals bij de demokratie kan men dan nog twee gevallen onderscheiden: het eene, waarbij de leden der collectiviteit instemmen met de bestaande verhou, ding — het oude gezegde: het ergste wat men van de slavernij kan zeggen is dat zij zelfs de wil om vrij te zijn soms heeft gedood, geldt ook hier. Het andere, waarbij de leden naar den geest van het regime afkeerig zijn.

De macht waarover de heerscher beschikt kan natuurlijk zeer verschillend zijn. Zij gaat van het meest volstrekte eener, zijds via talrijke overgangen en nuanceeringen naar het rela, tieve anderzijds. Naar mate het autokratische element zwakker wordt, versterkt zich het demokratische. Waar de grens nauw, keurig ligt, kan in abstracto niet uitgemaakt warden, zooals wij reeds vroeger bij de demokratie opmerkten; dit hangt of van de vraag, aan welke zijde het zwaartepunt ligt.

De macht kan door een of door enkele worden uitgeoefend: alleenheerschappij (monokratie) of oligarchie (heerschappij van weinigen).

Alleenheerschappij. Zij omvat de meest volstrekte macht over de leden eener collectiviteit. De beschikker kan eigenaar van al het materieele zijn, heerscher over leven en dood zijner onderdanen, aan Been enkele kritiek onderworpen, volgens zijn zeggen bekleed met goddelijk gezag (of soms zich zelf als god, heid beschouwende: theokratie). Regeerende of naar door hem zelf gestelde — maar dus ook door hem op te heffen — regels (monarchie), met behulp van uitsluitend aan hem verantwoor, delijke dienaren (bureaukratie) of naar volslagen willekeur, in dat geval heeft men de figuur der tyrannis of despotie. 1 )

1) Vergelijk hierover de interessante boeken II en III van Montesquieu's „L'esprit des lois."

De z.g. dictatuur behoort in dit beeld niet thuis. Dictator is hij, die voor een bepaald doel, [meestal oorlog, maar soms ook voor andere, bijv. econo,. mische doeleinden (Roosevelt in voorjaar 1933)], voor een bepaalden tijd met

19

AUTOKRATIE. § 3 .

De wijze, waarop de alleenheerscher aan de macht komt, is niet steeds dezelfde: gewoonlijk door usurpatie, soms ook door volksopdracht (plebisciet). In schijn heeft men dan met demo= kratie te doen, in schijn, wijl de heerscher zich nimmer onder= werpt aan een nieuw plebisciet, dat over zijn regeering oordeelt. Men kan in een dergelijk geval spreken van zelfmoord der demokratie. Meestal is de functionaris aan de macht gekomen volgens den wil van zijn voorganger — m.a.w. tot het wezen der monarchie behoort de erfelijkheid der waardigheid. 1) Bijna alle „eerste" heerschers, grondvesters eener dynastie, hebben de menschheid wijs trachten te maken dat zij door een godheid waren aangesteld — een pogen dat niet altijd en in den loop der tijden al minder geslaagd is. Steeds heeft de alleenheerschappij zich beijverd door allerlei uiterlijke middelen haar onderdanen te doen gevoelen dat haar representanten ver boven hen verheven waren — sociologisch gesproken: zij zorgde steeds voor sociale distantie.

Oligarchie noemt men een autokratie van een betrekkelijk kleine groep, die de republiek/worm heeft — het begrip republiek sluit niet per se de demokratie in. Zij is een staatsrechtelijke figuur welke in de geschiedenis niet vaak is voorgekomen, veel minder in ieder geval dan de alleenheerschappij. De macht der oligarchen is vaak groot geweest, maar nooit als in die gevallen, waar een persoon den scepter zwaaide. Het erfelijksprincipe geldt bij de oligarchie evenzeer als bij de monarchie: door ge= boorte behoort iemand tot den kring der heerschers. Binnen den kring heerscht een zekere mate van gelijkheid, doch met demokratie als Principe houdt dit maar een ver verband.

In de oudheid werd tusschen oligarchie (heerschappij der

volstrekte macht door een gemeenschap is bekleed. Weigert hij na volbren ging van zijn taak op het gestelde moment zijn macht terug te geven, dan wordt hij daardoor despoot. Tegenwoordig worden de begrippen dictatuur en despotie vaak verwisseld.

1) In het verre verleden heeft een kieskoningschap bestaan — het is in den loop der geschiedenis nog wel eens meer voorgekomen. Het autokratische der monarchie is dan zeer verzwakt. Is de benoeming slechts voor tijdelijk, dan behoort de staatsrechtelijke figuur eerder onder de demokratie gerang: schikt te worden.

20

§ 3. AUTOKRATIE.

weinigen) en aristokratie (heerschappij der besten) streng derscheid gemaakt. Onder „de aristoi" werden de werkelijk besten verstaan, onder de oligarchen werden de rijken verstaan (plutokratie). 1) In den loop der tijden is men beide begrippen gaan verwisselen: de heerschers zijn zich aristokraten gaan noemen, en hebben zich daardoor een krachtig wapen in den strijd tegen de demokratie verworven. Een sociale fictie met verstrekkende gevolgen: het gewone of minderwaardige yolk (demos) tegenover de besten (aristoi), aan wie natuurlijk de macht toekwam! Een aanmatiging te belachelijker, wijl 1°. de aristokraten naar den geest (kunstenaars en mannen van weten: schap) nimmer tot de aristokratie zijn gerekend; 2°. wijl de qualiteiten, die tot een dergelijke positie in de maatschappij voeren, niet door de geslachten erfelijk zijn en de massa der aristokratie dus allerminst tot de besten van aanleg behooren. 2) De z.g. aristokratie heeft wel in woorden, maar niet in daden op de erfelijkheid van aangeboren kwaliteiten vertrouwd, doch zich door het meer zekere erfrecht en het geven van een nemende opvoeding aan hare afstammelingen haar positie trachten te doen behouden.

1) Zie bijv. Aristoteles „De Politiek" Boek VI, ch. III, § 7. 2) Hiermede is niet gezegd dat alle klassen wat erfelijke samenstelling

aangaat, dezelfde zijn.

21

INLEIDING. § 4.

HOOFDSTUK III.

Over de psychologie der demokratie.

§ 4. Inleiding.

De bestuursvormen hebben elkander in den loop der tijden herhaaldelijk afgewisseld, nu eens heeft demokratie dan weer autokratie geheerscht, om weer door demokratie gevolgd te worden, etc. etc. — wij komen er in het volgende hoofdstuk op terug.

Heeft men een periode waarin een nieuw maatschappelijk verschijnsel bezig is een bestaand te verdringen, dan blijkt overduidelijk hoe zeer de aanleg der menschen verschillend is. Begint de maatschappij op een bepaald punt te veranderen, dan worden in den aanvang alleen de sterk gepredisponeerde individuen door het nieuwe geraakt en aangetrokken; zet zich de verandering door, dan worden in steeds omvangrijker mate

o.a. via de imitatie — de overigen meegevoerd, tot eindelijk de groote massa (der gemiddelde menschen) bereikt is: het nieuwe verschijnsel is algemeen geworden. De wet der indivi: dueele variaties, zonder begrip waarvan men geen maatschap: pelijke verandering kan verstaan, zet zich door. ')

Wie meent dat wanneer een sociaal verschijnsel algemeen is geworden, nu oak alle dragers in dezelfde mate het ondergaan, vergist zich. Immers zijn de gepredisponeerden enthousiaster, krachtiger in hun overtuiging dan de groote massa, doch wat

1) De zg. wet,Quetelet, volgens welke de individuen van een soort in hun elementaire qualiteiten volgens de curve van Gauss varieeren, d.i. de gemid, delde individuen overwegen (± 70 %) en aan weerszijden van het gemiddelde de progressieve afwijkingen, (± 15 %). Op een geheel ander terrein, nl. dat der criminaliteit, is de beteekenis ervan geschetst in schrijver's „Inleiding tot de criminologie" (1932) p. 169 v.v.

22

§ 4. INLEIDING.

belangrijker is: er is ook steeds een minderheid, die maar een zeer zwakke overtuiging heeft: zij staat open voor het nieuwe, als het blad der geschiedenis zich weer wendt. In de middel, eeuwen was iedereen adept der Roomsch,Katholieke kerk, maar niet in dezelfde mate: de kritisch,aangelegde geesten ontbreken nimmer. Toen de maatschappij begon te veranderen (o.a. indi, vidualistischer werd) werden deze geesten het eerst tot het nieuwe aangetrokken en stichtten ten slotte een nieuwen gods, dienst. In de eerste helft der 19e eeuw is het geloof nog alge, meen, maar in zeer verschillende intensiteit. Toen omstreeks het midden der eeuw sociale factoren ontstonden, die ongeloof veroorzaakten, werden de minst,religieus aangelegden het eerst daardoor getroffen, meerderen volgden en op het oogenblik begint het ongeloof reeds een massa,verschijnsel te worden.

Terugkomende op de bestuursvormen, kunnen wij daar het, zelfde constateeren. Als de demokratie heerscht, is er altijd een minderheid soms bemerkt men haar niet, al is zij er toch — die er weinig voor gevoelt, kritisch,gericht is en welke, „if society calls" een tegengestelde richting inslaat. Hetzelfde geldt, mutatis mutandis, in een autokratischen tijd. Er is geen sprake van eigenschappen, die de een heeft en de ander mist, het is altijd een vraag van meer of minder. Het hangt van de kracht der maatschappelijke factoren af, of een nieuwe stroo, ming zich doorzet en de heerschende wordt.

De psychische aanleg voor de demokratie is gecompliceerd, het hoofdkenmerk is echter soortgevoel zonder dit is er van geen enkele vorm van demokratie sprake. De mensch behoort tot de sociale wezens, niet in den zin van het natuurrecht, vol, gens welk hij op gronden van eigenbelang zich zou aaneenge, sloten hebben en zelfs een contract met zijn medemenschen zou hebben gesloten, maar op grond van zijn gevoelsaanleg. Nimmer is de mensch anders dan levend in groepsverband aangetroffen. Hij gevoelt sympathie voor de met hem levenden, wier sym, pathie hem evenzeer onontbeerlijk is. Als soortgenooten zijn de menschen aan elkaar gelijk, en wel in dien zin, dat hun alien de soorteigenschappen gemeen zijn. Een eenvoudige waarheid, welke door het steeds op den voorgrond stellen van de verschil,

23

rNLEIDING. § 4.

len tusschen de individuen van een soort, wel wat al te zeer uit het oog is verloren. Aristoteles wist het meer dan tweeduizend jaar geleden reeds beter: de menschen zijn in sommige opzich, ten ongelijk, maar in andere gelijk. Hoe groot de quantitatieve verschillen van anatomischen, physiologischen en psychologi ,

schen aard tusschen de individuen van genus homo sapiens ook mogen wezen, zij zijn geringer dan die tusschen zijn soort en welke andere ook. Hoe groot het verschil in leefwijze, in den ruimsten zin des woords genomen, tusschen de menschen ook moge wezen, bijv. op het oogenblik van levensgevaar vallen al deze verschillen weg en spreekt de stem van het bloed, d.i. van de soort. Een zekere mate van gelijkheidsgevoel ligt aan den wortel der demokratie.

Ontleedt men het soortgevoel, dan blijkt het twee zijden te hebben, een passieve en een actieve. Het soortgevoel omvat de vatbaarheid van het individu voor de sympathie van zijn soort, genooten, en de sympathie van het individu voor zijn soortge, nooten. Deze onderscheiding is fundamenteel voor het probleem van de zedelijkheid, maar ook van de demokratie. Maakt men Naar niet, dan is de zoo herhaaldelijk voorkomende kwestie. nl. of iemand zich te recht of ten onrechte demokraat noemt, onoplosbaar.

Aanknoopende aan deze onderscheiding van passieve en aktieve demokratische gevoelens, dient nog op een andere zijde van de psychologie der demokratie de aandacht gevestigd te worden zij is eenigszins gecompliceerd. De mensch behoort tot de sociale wezens, maar de soorten in de natuur, welke daartoe behooren, verschillen onderling weer sterk. 1) In de eerste plaats in intensiteit van sociale gevoelens — soms zijn deze z$56 sterk, en de agressiviteit zoo zwak, dat de individuen

1) Hoewel van demokratie en autokratie bij een diersoort uit den aard der zaak niet gesproken kan worden, daar geen enkele de hoogere geestes qualiteiten bezit, welke daarvoor noodig zijn, kan men toch van een analogon spreken. De dieren,sociologen leeren dat er soorten zijn, waarbij men van leiden - zonder zekere leiding kan geen enkele collectiviteit functionnee: ren andere waarbij men van heerschen kan spreken. Vergelijk bijv. F. Alverdes „Tiersoziologie" (1925) hoofdstuk VI.

24

§ 5. DE PASSIEVE PSYCHOLOGISCHE ZIJDE.

dier soort elkander niet bestrijden. De mensch behoort, zooals maar al te bekend is, daartoe niet — genus homo sapiens neemt in dit opzicht een tusschenpositie in. Secundo zijn de sociale soorten zeer verschillend wat de plaats aangaat van het indi, vidu ten opzichte van zijn soortgenooten. Er zijn soorten waar, bij leden geen of nauwelijks eenige individualiteit bezitten; b.v. waar zij zich blindelings in een afgrond storten, omdat een van hen er in gevallen is. De mensch staat aan de andere uiterste zijde: hij bezit een relatief sterke individualiteit, d.w.z. hij heeft onafhankelijkheidsgevoel tegenover zijn medemensch, meestal gesteund door andere qualiteiten. Ook deze karaktereigen, schap behoort tot het wezen der demokratie, omdat zonder haar de menschheid geen leiders zou hebben en geen kritiek en controle op deze leiders zou kennen. 2)

De psychologie van de demokratie beweegt zich dus om de twee polen: soortgevoel (passief en actief), en persoonlijk, heidsgevoel. 3 )

§ 5. De passieve psychologische zijde der demokratie, d.w.z. het individu wenscht door zijn medeburgers of medeleden demokratisch behandeld te worden: zij omvat dus de z.g. demo, kratische rechten van het individu. Deze zijde der demokratie valt een groot deel der huidige menschheid niet zwaar; van Auguste Comte's „nul n'a droit qu'a faire son devoir" zijn wij wel ver verwijderd geraakt!

Het individu wenscht in zijn vrijheidsgevoel en tot zekere

1) De wel eens gemaakte opmerking dat de onderscheiding sub 1° en 2° feitelijk een is, is onjuist. Er zijn menschen met sterken socialen aanleg en eveneens sterke individualiteit. Wel bevorderen resp, verminderen beide quail, teiten elkaar kruiselings.

2) Vergelijk de hoogst interessante studie van Galton „Gregarious and slavish instincts" (In zijn „Inquiries into human faculty, and its development") over een diersoort, waarbij dieren met leidersqualiteiten hoogst zelden voor komen.

3) Eenige aardige, naar niet diepgaande opmerkingen over de psychologie der demokratie maakt Sulzbach in zijn „Die Grundlagen der politischen Parteibildungen" I 3 „Politische Parteien and Temperament". Hij citeert o.m. Macaulay's poging om de tegenstelling tusschen Whigs en Tories terug te brengen op verschil in temperament.

25

DE PASSIEVE PSYCHOLOGISCHE ZIJDE. § 5 -

hoogte zijn gelijkheidsgevoel (soort,gelijkheid) door zijn mede, individuen gerespecteerd te worden. Degenen, die deze zijde van de demokratische gevoelens het meeste vertoonen zijn zij, die met sterke (passieve) sympathische gevoelens zijn toege, rust en — wat belangrijker is in de huidige maatschappij, waar deze laatste sentimenten zwak ontwikkeld zijn — zij, die sterke persoonlijkheidsgevoelens bezitten. leder, die verstand heeft van de praktijk van het vereenigingsleven, zal kunnen getuigen dat de leden met sterke individualiteit degenen zijn, die voor alles op hun demokratische rechten staan. Zelfs heerschers van het grootste formaat als een Napoleon, zijn zoo lang zij niet aan de macht zijn, in lien zin demokraat. Wee den voorzitter, die hen in een vergadering in hun rechten beknot en ze niet onmiddellijk aan het woord zou laten!

Phasen der maatschappij — wij zijn gedwongen voor een oogenblik op onze uiteenzetting van de sociologische zijde van het vraagstuk vooruit te loopen — welke dus het persoonlijk, heidsgevoel versterkten, hebben deze kant van de demokratie gereleveerd, bijv. het kapitalisme met zijn theoretische uitdruk: king het liberalisme, en met den godsdienst, die deze phase vooral eigen is, het protestantisme. Volken, die het eerst door deze verschijnselen gegrepen zijn, en wier geest derhalve het langste den invloed er van hebben ondergaan, bijv. het Engelsche en het Nederlandsche, zijn vooral demokratisch in dezen zin. 1 ) Van beroepen, als bijv. het intellectueele, geldt hetzelfde.

Perioden, waarin de individualiteit naar den achtergrond gedrongen worth, zooals bijv. de feodaliteit, missen deze demo, kratische gevoelens. Hoe sterk het vrijheidsgevoel den mensch

1) De zg. volkerenpsychologie is grootendeels de psychologie van de maat, schappelijke phase, waarin een yolk zich .bevindt, vermeerderd met die der voorafgaande perioden, welke via de traditie ten deele zijn blijven voort: leven. Daarmede is niet gezegd dat de psychische aanleg der rassen geheel gelijk is — dit zou een even groote overdrijving zijn als waaraan rassen: theoretici zich schuldig maken door alles uit het ras te willen verklaren. Ook op het terrein van demokratie en autokratie zijn er verschillen in aanleg mogelijk. Zij kunnen echter niet zeer groot zijn, daar alle rassen en volken demokratie en autokratie hebben gekend, hoewel, moet men er bijvoegen, niet in dezelfde mate.

26

§ 6. DE ACTIEVE PSYCHOLOGISCHE ZIJDE.

ook eigen moge zijn — dit leert de kinderpsychologie met groote beslistheid — toch kan het grootendeels verschrompelen in een omgeving waar de mensch in onderworpenheid opgroeit en deze hem een tweede natuur wordt. Volken als het Russische en het Duitsche verdragen o.a. daardoor de nieuwe despoten, nadat de vroegere voor een kort moment verdwenen waren. Tot aan de 19e eeuw toe is de vrouw onderdrukt en verhinderd geworden hare persoonlijkheid te ontplooien. De hieruit voort, spruitende drang naar demokratie was haar vreemd. Haar emancipatie, gevolg van haar opname in het economisch proces, heeft het blad ook ten deze gewend en haar er toe gebracht hare eischen op het gebied der demokratie te stellen, en zij heeft deze in vele landen reeds ingewilligd gezien. De toekomst zal daaromtrent zekerheid geven, maar op goede gronden kan nu reeds vermoed worden, dat deze soort van demokratische gevoelens bij haar nimmer zoo sterk zullen worden als bij den man. Hier speelt hoogstwaarschijnlijk ook een verschil in aan, leg een rol.

Tot aan diezelfde periode is overal de groote massa versto, ken geweest van demokratische rechten en heeft zich daarbij neergelegd; zij heeft deze gevoelens niet of maar zwak ge, koesterd. Ook bij haar zijn zij echter, door haar veranderde maatschappelijke positie opgekomen en gegroeid. Zij is er in vele landen, voor het eerst in de wereldgeschiedenis, in geslaagd, de demokratische rechten te veroveren. Terwijl bij de burger, klasse in haar strijd de gedachte der vrijheid sterk op den voorgrond stond, gold voor de arbeidersklasse vooral het streven naar vermindering der ver boven de ongelijkheid der individuen uitgaande maatschappelijke ongelijkheid.

§ 6. De actieve psychologische zijde der demokratie. Tot dusver spraken wij van de eischen van vrijheid en gelijkheid die het individu aan zijn medemenschen stelt. Nu kQmt aan de orde de mate waarin hij bereid is' deze aan anderen toe te staan, in hoeverre hij bereid is anderen demokratisch te behandelen, d.w.z. zijn demokratische plichten. Dit is, zooals de feiten uit, wijzen, een ietwat moeielijker zaak dan voor zijn demokratische

27

DE ACTIEVE PSYCHOLOGISCHE ZIJDE. § 6.

rechten op te komen! Hetzelfde lid eener vereeniging dat op hoogen toon van den voorzitter het woord eischt, hoewel buiten de orde zijnde, is, zelf voorzitter geworden, maar al te geneigd een dergelijken eisch van een lid of te wijzen, hoewel dat binnen de orde is, maar bijv. een voor den voorzitter eenigszins nete, lige kwestie ter sprake brengt.

De psychologische grondslag hiervan is de sociale aanleg van den mensch, in casu zijn actief,sympathische gevoelens. Zonder deze sentimenten is van actief,demokratische gevoelens — welke secundaire rol het verstand nog kan spelen, is een vraag, die later onder het oog zal worden gezien — geen sprake. Hoe sterker deze zijde van het karakter ontwikkeld is, des te meer is de drager ervan gepredisponeerd, demokraat in bovenge, noemden zin te worden. Alleen zij, die in hun medemenschen steeds den mensch als een doel in zich zelf, maar niet uit, sluitend een middel zien, kunnen actief,demokratisch zijn. Door dit gevoel gedragen komt men tot het inzicht dat men ieder mensch een zekere mate van vrijheid moet laten zijn eigen leven in te richten als hij evil, vrijheid van denken en kritiek dient te laten, hem toe te staan zich met anderen te verbinden, naar het hem nuttig voorkomt. Dit geldt voor alien wederkeerig; een groote mate van verdraagzaamheid en ge, duld jegens zijn medemenschen is dus geboden, die men dan ook te eerder van anderen jegens zich zelf kan verwachten. Dit sentiment maakt het ook mogelijk zich neer te leggen bij een eenmaal genomen besluit eener gemeenschap, waarvan men een tegenstander was, en er aan te gehoorzamen en de plichten op zich te nemen die er uit voortvloeien in het vertrouwen dat kritiek op het besluit mogelijk blijft en men steeds langs den weg der argumentatie en overreding zijn eigen inzichten tot gelding zal kunnen brengen. ') Voor niemand is het zoo moei,

1) Het zijn deze demokratische qualiteiten, welke Montesquieu samenvat onder het begrip „vertu", het kenmerk volgens hem der demokratie. (Zie „L'esprit des Lois" Boek III, Hoofdstuk III). H. de Man heeft er in zijn „Zur Psychologie des Sozialismus" (Hoofdstuk X) een aantal uitstekende opener, kingen over gemaakt. Zie hierover ook Starosolskyj „Das Majoritatsprinzip" p. 19 v.v.

28

§ 6. DE ACTIEVE PSYCHOLOGISCHE ZIJDE.

lijk actiefclemokraat te zijn als voor degenen, die door de natuur met leiderskwaliteiten zijn toegerust. Dit is alleen mogelijk, indien zij over sterke sociale gevoelens beschikken, — het verschil tusschen leiders en heerschers is hierin gelegen — als zij dus steeds voor oogen hebben dat zij het belang van anderen en niet van zich zelf te dienen hebben. Ook de jeugd, die wel geen leiderskwaliteiten bezit, maar sterk egocentrisch is aangelegd, ligt deze zijde der demokratie slecht.

Gelden de sociale gevoelens bovengenoemd in het algemeen, of slechts voor een beperkten kring? De vraag dient in hoof d; zaak beantwoord te worden in den laatsten zin. De syrnpathi: sche gevoelens ontwikkelen zich jegens hen, met wie men in kontakt leeft. Hoe verder soortgenooten in of stand en levens: wijze verwijderd zijn, des te geringer wordt de kracht der actief,demokratische gevoelens: zij zijn hoogstens abstrakt, leven niet en hebben daarom maar geringen invloed op den mensch. Demokratische volken „at home", behoeven dit nog niet „abroad" te zijn!

Vaak heeft men beweerd dat de mensch als demokraat of als anti:demokraat geboren wordt. Uit het bovenstaande blijkt dat dit maar in zeer beperkten zin waar is. Gegeven is een zekere gevoelsaanleg, die door milieu:invloeden ontwikkeld kan worden of rudimentair kan blijven. Op deze gevoelsaanleg als basis kan dan een geheel gebouw van inzichten, neigingen en remmen opgetrokken worden, hetgeen geen lichte arbeid is en veel zelfoverwinning bij den mensch kost. Demokratie moet geleerd en geoefend worden, en aldus kan zij tot een levens: houding worden. Natuurlijk heeft men ook op dit terrein nog nimmer het complete bereikt en zal het ook niet bereiken. Waarschijnlijk is men nergens in dezen zoover gekomen als in het vrije vereenigingsleven, maar ook landen met oude demo: kratische instellingen en tradities als Zwitserland en Engeland heeft men het, als men ze vergelijkt met autokratisch geregeerde landen, reeds een eind. ver gebracht.

Wie van het bovenstaande kennis genomen heeft, wordt het wellicht duidelijk welk een dwaasheid het is te meenen dat de demokratie alleen maar over rechten loopt of slechts een

29

DE INTELLECTUEELE ZIJDE. § 7 .

del in de maatschappelijken strijd is, dat men al naar het belieft, kan verwisselen voor een ander middel. 1) Onze Oostelijke buren, voorzoover zij demokraat waren, en zoolang het hun nog geoorloofd was om over dergelijke onderwerpen te schrij, ven, spraken van „Gesinnung" of van „Weltanschauung". Hol, landers drukken zich gewoonlijk minder verheven uit, en zed= gen: demokratie is voor alles een kwestie van karakter.

§ 7. De intellectueele zijde der demokratie. Voor de anti,demokraten is dit probleem spoedig en gemak,

kelijk opgelost: de intelligentie bevindt zich aan de zijde der autokratie en de domheid aan die der demokratie! Het omge, keerde wordt ook beweerd: het yolk zou de diepste wijsheid bezitten, vox populi vox Dei. Deze oplossingen getuigen meer van aanmatiging dan van intelligentie, en kunnen terzijde ge, laten worden. Er is natuurlijk aan beide zijden in alle schakee, ringen en gradueeringen van verstand en onverstand sprake en de vraag: predisponeert intelligentie voor autokratische of voor demokratische opvattingen is zonder meer voor geen beantwoording vatbaar.

Een andere kwestie is, en hiervoor zijn wel eenige aanwijzin: gen om haar op te lossen gegeven: predisponeert een bepaald soort van verstand voor demokratie een ander voor autokra, tie? Het is de verdienste van Kelsen hierop het eerst de aan, dacht te hebben gevestigd. 2) Menzel heeft dit verband in zijn „Demokratie und Weltanschauung") nader onderzocht. Zij wijzen er op dat onder de groote denkers van alle tijden de metaphysici de autokratie zijn toegedaan: „Autoritat statt Majoritat" is hun leuze. De kritisch,empirisch,relativistisch aangelegde geesten zijn daarentegen meer demokratisch gericht.

1) Bepaald belachelijk maakt men zich als men de demokratie tijdelijk op stal wil zetten. Eerst een kleine, om zoo te zeggen een fatsoenlijke revolutie, en dan weer de demokratie! Dit doet denken aan de ongehuwde moeder, die tot haar verontschuldiging aanvoerde dat zij maar een klein kindje gekregen had!,

2) „Vom Wesen und Wert der Demokratie" (Archiv f. Sozialwissenschaft B. 47 1920, ook afzonderlijk verschenen) en „Staatsform und Weltanschauung" (1933).

3) Zeitschrift fiir offentliches Recht II 1921.

30

§ 7. DE INTELLECTUEELE ZIJDE.

Absoluut tegenover relatief, deductief tegenover inductief, zoo kan men de tegenstelling ook formuleeren. Wie meent de abso, lute waarheid in pacht te hebben, is niet geneigd op de meening van anderen acht te slaan, wie meent dat de waarheid slechts benaderd kan worden en altijd relatief is, komt veel eerder daartoe.

Genoemde auteurs hebben zich tot de philosophen beperkt. Wanneer zij ook de beoefenaars der ervaringswetenschappen binnen den kring van het onderzoek betrokken hadden, zouden zij ongetwijfeld tot hetzelfde resultaat gekomen zijn. Wat de sociale wetenschappen betreft is dit zeker het geval: haar representanten zijn, voorzoover zij zich met politiek bezig houden, in het algemeen demokratisch gericht. Alle autokraten, van Napoleon tot Mussolini, hebben de beoefenaars der mast, schappelijke wetenschappen, geleid door richtig instinct gehaat en uitgebannen. De beoefenaars der natuurwetenschappen staan gewoonlijk buiten de politiek, maar hun aversie voor ieder autoritair denken, hun toegankelijkheid voor de argumen, ten van anderen, predisponeert ook hen voor demokratie.

Er is m.i. geen reden het vraagstuk van de intellectueele zijde der demokratie te beperken tot de groote denkers. De bovenge, noemde tegenstelling in het denken — vermoedelijk in laatste instantie gelegen in een andere spheer als het intellect zelf, doch dit is een vraagstuk, dat hier buiten beschouwing" kan blijven — treft men evenzeer onder de gemiddelde menschen aan. Ook hier heeft men absolutisten en relativisten, dogma, tisch en kritisch aangelegden, introverten en extroverten. Van een massa,onderzoek op dit terrein is den schrijver dezes niets bekend, maar zoover zijn, uit den aard der zaak zeer beperkte, ervaring gaat, komt deze met hetgeen Kelsen en Menzel voor de „gros bonnets" leerden, overeen. Onder de eerstgenoemden zitten de autokratisch,, onder de tweeden de demokratisch, aangelegden.

In zijn „Der Begriff der modernen Demokratie in seinem Verhaltnis zum Staatsbegriff") betwijfelt R. Thoma de juist,

1) In „Hauptprobleme der Soziologie" Erinnerungsgabe fur Max Weber II p. 42.

31

DE INTELLECTUEELE ZIJDE. § 7.

heid van het verband tusschen relativisme en demokratie, op grond van het feit dat onder absolutisten ook demokraten voorkomen — hij noemt als voorbeeld de Engelsche Indepe, denten. Deze kritiek geeft mij aanleiding nog enkele opmerkin, gen te maken over extremisme en demokratie.

De juistheid van Thoma's kritische bemerking is onmisken ,

baar: er komen onder absolutisten demokraten voor. Voor hen, die het vraagstuk van den psychologischen aanleg voor autokratie en demokratie in de eerste plaats van de intellec, tueele zijde bezien, is dit feit een doorbreken van de genoemde correlatie, voor hen, die er allereerst een karakterkwestie in zien, veel minder. Wij hebben nl. in dergelijke gevallen niet zoozeer met de „all:round" demokraten te doen, maar vooral met de door mij zoo genoemde „passieve" demokraten, d.w.z. degenen die sterk voor de demokratische rechten opkomen. De meest in het oog vallende karaktertrek der extremisten, nl. hun vernauwd bewustzijn maakt dat zij gewoonlijk tot de z.g. gelijkheidsfanatici behooren, d.w.z. zij kunnen de verschillen tusschen de individuen moeielijk zien. l) Bij hen is van de andere zijde van de psychologie der demokratie veel minder sprake. Wanneer zij eenmaal over demokratische rechten be schikken, zijn zij maar al te geneigd ze anderen te onthouden, ja zelfs te ontnemen, als zij daartoe in de gelegenheid zijn. De geschiedenis van het Bolsjewisme en van al degenen, die de z.g.. dictatuur van het proletariaat voorstaan, is in dit opzicht zeer leerzaam. Voorstanders van de demokratie tot in het uiterste, hebben zij zich gehaast, toen zij de macht in handen hadden, alien niet:proletarischen groepen de demokratische rechten te ontnemen. Daar de dictatuur van een groep in den grond der zaak onmogelijk is, is zij dan ook spoedig in die van een per soon veranderd. De absolute voorstanders van de demokratie bleken eigenlijk voorstanders van de autokratie te zijn! „Many

1) In mijne studies „Marxisme en revisionisme" (Nieuwe Tijd XV, 1910 en XIX, 1914) en „Evolutie en revolutie" (Socialistische Gids" IV, 1919. Ook afzonderlijk verschenen) heb ik het „portrait parle" van de extremistische vleugel der arbeidersbeweging trachten te geven.

32

§ 7. DE INTELLECTUEELE ZIJDE

of those who have the word (love of freedom) on their lips are despots at heart" zegt Bryce van hen. ')

Ten slotte nog een opmerking over de intellectueele zijde van de demokratie. Ook in gevallen, waar men van een speci, alen karakteraanleg voor demokratie niet kan spreken, komen personen voor, die op grond van hun levenservaring er version= delijke voorstanders van geworden zijn, wijl de demokratie, met al haar gebreken, die haar volgens hen eigen is, toch zoo, vele voordeelen biedt — in hoofdzaak: een vreedzame ontwik, keling der maatschappij — dat de autokratie dient verworpen te worden. Men heeft dan te doen met evenwichtig aangelegde personen, wier verstand hen in staat stelt de voor, en nadeelen van een systeem goed of te wegen. Onder de phlegmatici wor, den zij het meest aangetroffen.

§ 8. De psychologie der autokratie.

Compleetheidshalve hierover eenige opmerkingen; wij kun, nen daarbij kort zijn, omdat wij met het spiegelbeeld van het voorafgaande te doen hebben. Ook hierbij is een actieve en een passieve zijde te onderscheiden•

Autokratisch (actief) aangelegd zijn degenen met zwakke sympathische soortgevoelens toegerust, met sterke persoonlijk, heidsgevoelens en met krachtige activiteit (mannen van de daad). Wij1 de laatste qualiteiten ook bij demokratische leiders voorkomen, ligt het verschil vooral in de kracht der sympa, thische gevoelens. Indien deze qualiteiten in een persoon ver, eenigd zijn heeft men echter nog niet met den autokraat in optima forma te doen; daarvoor is nog een specifieke psycho, logische eigenschap noodig: de neiging om over anderen te bevelen. De wel gehoorde meening dat deze neiging uitvloeisel is van het persoonlijkheidsgevoel is onjuist, al predisponeert het er wel toe. Ook individuen zonder eigenlijk persoonlijk, heidsgevoel, doch die in den waan verkeeren het te bezitten en den schijn aannemen, kunnen heerschzuchtig zijn. Omgekeerd zijn er zeer krachtige persoonlijkheden zonder eenige heersch, zuch,t, zoo bijv. onder kunstenaars en onder wetenschaps,

1 ) 0. c. I p. 66.

3 33

DE PSYCHOLOGIE DER AUTOKRATIE. § 8.

beoefenaars. Heerschzucht is verwant met agressiviteit en wreedheid. 1) Over de intellectueele zijde der autokratie is reeds boven (§ 4) iets gezegd, en dit behoeft hier niet herhaald te worden.

Zij die gaarne, of in ieder geval zonder verzet, beheerscht worden, zijn vooral degenen met gering persoonlijkheidsgevoel. Vaak ook de slappere figuren, de inactieven. Vaak, doch niet altijd. Er zijn ook karakters, die geen vrijheidsgevoel hebben, en toch niet slap kunnen genoemd worden. Dezelfde „schnei, dige" Pruisische onderofficier, die met machtswellust zijn man, schappen overheerscht, kruipt op zijn beurt voor zijn super rieuren. 2)

1) De voor de hand liggende aardigheid, dat hier naar analogic van Moliere's „vis dormitiva" als oorzaak van de slaap, over de autokratie als gevolg van de heerschzucht wordt gesproken, gaat niet op. Er wordt in het bovenstaande psychologisch niets „verklaard", dat is de taak der psychologen. Aileen wordt gesproken over predisponeerende eigenschappen.

2) Sinds Kretschmer, en reeds voor hem verscheidene Fransche auteurs, ge, wezen hebben op het verband tusschen lichaamsbouw en karakter, zou hier ook een paragraaf op zijn plaats zijn over lichaamsbouw en demokratie. Voor zoover mij bekend is, zijn over dit verband geen speciale onderzoekingen gedaan, en kan hier alleen gewezen worden op de beteekenis er van. Uit Kretschmer's „Korperbau and Charakter" valt alleen op te maken dat de demokraten vermoedelijk vooral te vinden zijn onder het pyknische, de autokraten onder het sthenische en asthenische lichaamstype. Wat het tempe, rament aangaat, de demokraten onder het cycloicle, de autokraten onder het schizoide type. (Zie hoofdstuk IX v.v. (9e en 10e editie, 1931)).

34

§ 9. INLEIDING.

HOOFDSTUK IV.

Over de sociologie der demokratie.

§ 9. Inleiding.

Reeds in de oudheid zijn de auteurs, die zich met de regee, ringsvormen hebben beziggehouden, tot de meening gekomen dat er in hunne opeenvolging een zekere regelmaat gelegen was. Plato wijst er in zijn „Republiek" 1 ) op dat uit de aristo, kratie (in letterlijken zin: heerschappij der besten) de timo, kratie (een tusschenvorm), en uit deze de oligarchic (heerschap, pij der rijken) ontstaat, deze wordt nu op haar beurt vervangen door de demokratie, waarna de tyrannis volgt. Aristoteles zegt in zijn „Politiek" 2) dat de volken eerst het koningschap hadden, waaruit zich de aristokratische regeeringsvorm (in letterlijken zin) ontwikkelde, daarop volgde de oligarchic, dan de tyrannis en ten slotte de demokratie„ welke echter evenmin een blij, vende vorm was. Polybius 3) meent dat er in den aanvang alleenheerschappij was, waarvan het koningschap een vorm was. Het koningschap ontaardt in de tyrannis, en uit deze komt de aristokratie voort, en de oligarchic volgt. Dan maakt zich het yolk, over het ondergane onrecht in woede geraakt, van de macht meester, waarop de demokratie in de ochlokratie (heerschappij van het gepeupel) ontaardt, waarna een tyran de orde herstelt. „Dit is de kringloop der staatsvormen" be sluit Polybius.

Uit het feit reeds dat de volgorde bij deze auteurs niet geheel dezelfde is, kan men opmaken dat deze regelmatigheid niet strikt is. Hun snelle opeenvolging — Aristoteles heeft een,

1) Boek VIII. 2) Bock III. Hoofdstuk X § 7 v.v. 3) Geschiedenis. Bock VI § 4 v.v.

35

INLEIDING. § 9 .

ongelukkigerwijze verloren gegaan, boek geschreven waarin hij ongeveer 150 bestaande staatsvormen heeft geschetst! maakt het bovendien onwaarschijnlijk dat diepgaande maat, schappelijke veranderingen steeds aan die wisseling ten grondslag hebben gelegen. Bepaalde maatschappelijke phasen kunnen soms nog talrijke resten van vroegere bevatten en staatsvormen kunnen een zeer gemengd karakter aannemen. Mill merkt dan ook in zijn „Considerations on representative government" 1) op, dat het niet juist is te meenen, dat per se bij een bepaalde machtsverhouding in de maatschappij een be paalde, en geen andere politieke vorm behoort. Er zijn meer mogelijkheden op dit gebied dan men soms geneigd is te ver, onderstellen. De werkelijkheid geeft hem. gelijk: wie bijv. op grond van het feit dat Amerika, het land, waar het industria, lisme het onbeperkst heerscht, een republiek is, zou conclu, deeren dat dit verband strikt is, vergist zich. Het semi,abso, lutisme van Duitschland heeft zijn kapitalistische ontwikkeling niet verhinderd.

Al moge de samenhang tusschen politieke systemen en maat, schappelijke ontwikkeling dan ook niet steeds direct en vol, strekt zijn, in zeer groote lijnen is dit verband echter wel aanwezig — zooals zal blijken.

Historisch kan men vier tijdperken onderscheiden, waarin van demokratie sprake is geweest. 1°. De stadsdemokratie der oudheid, 2°. die der middeleeuwen, 3°. de demokratie der bur: gerij op het einde der 18e en de eerste helft der 19e eeuw, 4°. die van de vierde stand in de tweede helft der 19e en het begin der 20e eeuw. Door zich te beperken tot de z.g. histori, sche periode, doet men de demokratie echter onrecht, en sluit men zich of van twee zeer belangrijke gebieden, waarop ook van demokratie sprake is geweest, en waar deze zelfs een grooten rol heeft gespeeld en ten deele nog speelt. In de eerste plaats de primitieve volken (de z.g. prehistorische, doch in dit

1) Hoofdstuk I in fine.

36

§ 10. HET VRIJE VEREENIGINGSLEVEN.

verband beter te kennen door de ethnologie), in de tweede plaats het z.g. vrije vereenigingsleven.

Aan de beschouwing — in vogelvlucht — van de historische phasen laten wij dus die der natuurvolken voorafgaan. Dam., vOOr behandelen wij de demokratie van het vrije vereenigings, leven, welke wel chronologisch na de overige soorten komt, doch logisch er aan voorafgaat.

§ 10. De demokratie in het vrije vereenigingsleven. VOOr het vrije vereenigingsleven — d.i. in tegenstelling met

collectiviteiten, waarvan men gedwongen is lid te zijn, en waar, van de staat de belangrijkste is — zijn groote ontplooiing in de 19e eeuw kreeg, had het reeds een lange geschiedenis achter den rug. Fr. Klein vertelt er in zijn veel te weinig bekend meesterwerk over het organisatiewezen van dezen tijd het een en ander van 1) — het ligt geheel buiten het bestek van deze studie hierop nader in te gaan. Sinds het recht van ver, eeniging in de demokratische landen erkend is, zijn de vrije organisaties in aantal, omvang en beteekenis ontzaggelijk ge, groeid. Zij zijn tot een sociaal verschijnsel van den eersten rang geworden en zonder hen is de fu. nctioneering van de huidige maatschappij niet denkbaar. Geen gebied van het leven is aan te wijzen, waar zij iich niet genesteld hebben en als een netwerk overdekken zij de landen. Vereenigingen met een economisch, een politiek, een godsdienstig, een wetenschappe, lijk doel, vereenigingen ter beoefening van de kunst, van de sport, van de gezelligheid, van de liefdadigheid etc. etc. leder dezer terreinen is weer onderverdeeld, bijv. het economische o.a. in werknemers, en werkgevers,organisaties, cooperaties en naamlooze vennootschappen, de kunst in al haar branches en iedere branche weer in tweeen gesplitst, organisaties van kunstenaars en van belangstellenden, de sport in al haar afdee, lingen — het is te veel om ook maar summier te vermelden. 2)

1) „Das Organisationswesen der Gegenwart" (Berlin 1913) p. 14 V.V.

2) In het eerste hoofdstuk van „Mensal en menigte in Amerika" geeft Huizinga een interessant beeld van de ontzaggelijke omvang en beteekenis

an het organisatiewezen in Amerika.

37

HET VRIJE VEREENIGINGSLEVEN. § 10.

Zooals van zoovele maatschappelijke verschijnselen kent men ook het vereenigingsleven maar zeer ten deele, de statistiek occupeert zich slechts met enkele soorten, vooral de econo, mische en de godsdienstige — de overige zijn terra incognita. Men kent het aantal, de leden, het inkomen en het vermogen niet — ten minste in Nederland. In Oostenrijk zoo deelt Klein mede, heeft men in 1910 een telling gehouden, waarbij bleek dat er meer dan 85.000 vereenigingen (zonder afdeelingen!), waaronder bijna 11.000 kunst of wetenschap ten doel hadden, waren. Als Nederland naar verhouding evenveel vereenigingen in dat jaar zou geteld hebben — wat zeker het geval was — dan waren er toen reeds 17 a 18.000! Het vereenigingsleven is sinds dien nog zeer sterk gegroeid. Duitschland telde aan het begin van 1932 ruim 88.000 sportvereenigingen met 7.7 millioen leden! 1 ) Op 31 December 1930 telde Nederland ongeveer 400 kerkgenootschappen met ± 4.270.000 volwassen leden, en op het oogenblik zijn er, in ronde cijfers, 10.000 vakvereenigingen (afzonderlijke en afdeelingen van centrale bonden) met 800.000 leden!

Het is niet noodig meer cijfers aan te halen, het feit is onmis, kenbaar. Er zijn meer volwassen Nederlanders — om van de jeugd te zwijgen — lid van twee of meer vereenigingen dan van geen enkele! Het aantal menschen, die ervaring hebben van het vereenigingsleven, telt men in een land als het onze bij millioenen.

Hoe zijn deze vereenigingen georganiseerd, demokratisch of autokratisch? Men — ook de anti,demokraten — zal geneigd zijn te antwoorden, dat het eerste vanzelfsprekend het geval is. Het antwoord is natuurlijk juist, maar dat het vanzelfspre, kend zou zijn, is niet juist. Alle leeken meenen dat bijzondere gebeurtenissen alleen verklaring behoeven, maar dat de ge, wone feiten „anzelfsprekend" zijn. Uit de geschiedenis der wetenschap blijkt dan ook dat de ars medica ouder is dan de physiologie, en de psychiatric ging aan de psychologie vooraf. Wel kan men zeggen dat er blijkbaar zeer krachtige oorzaken

1) Berekend volgens „Statistisches Jahrbuch far das Deutsche Reich" 1932.

38


moeten bestaan, dat de vrije vereenigingen op hooge uitzon: deringen na — de Roomsch:Katholieke kerk is daarvan de belangrijkste — demokratisch zijn ingericht, doch dit is iets anders dan vanzelfsprekend. Wanneer het waar was, wat de anti:demokraten beweren, dat de demokratie de organisatie: vorm der domkoppen en zwakkelingen is, zou het een wonder zijn dat er tallooze demokratisch georganiseerde vereenigingen bestaan, reeds oud en zeer levensvatbaar zijn, en moest de autokratische bestuursvorm de regel zijn. Ook op dit gebied heerscht een onverbiddelijke strijd om het bestaan, en verkeerd geleide vereenigingen gaan te gronde.

Wanneer men constateert dat vrije vereenigingen als regel demokratisch georganiseerd zijn, dan wil dat zeggen, zooals ieder weet, die lid van een vereeniging is en dat is dus bijna iedereen, dat elk lid invloed heeft op den gang van zaken. 1 ) Deze invloed beteekent in hoofdzaak dat ieder lid zijn stem kan uitbrengen 1°. bij het nemen van besluiten, 2°. bij het ver: kiezen van het bestuur, 3°. dat hij het recht van kritiek en controle heeft op het bestuur — het laatste meestal via speciaal daartoe aan te wijzen lichamen. Het bestuur voert de besluiten der ledenvergaderingen uit, bereidt deze voor, en heeft niet alleen de dagelijksche maar gewoonlijk ook de algemeene ding, en heeft periodiek verslag van haar werkzaamheden uit te brengen en rekening en verantwoording af te leggen. Het wordt bijna steeds voor slechts korten tijd (een jaar) gekozen, opdat de leden zich kunnen uitspreken over de wijze waarop zij hun taak hebben volvoerd,

Van het bestuur eener vereeniging hangt vooral haar bloei af, zij is er de ziel van. Gaat alles naar wensch, dan bemoeien zich de leden met de gestie gewoonlijk maar zeer weinig, laten alles gaarne aan het bestuur over en herkiezen het na aftreden met algemeene stemmen — jaarvergaderingen van bloeiende

1) Een aantal vereenigingen hebben zg. „buiten"leden (nl. kunstlievende e.d.) die tegen betaling van een bedrag mogen profiteeren van de prestaties der „werkende" leden. Dit doet aan het demokratisch karakter eener vet.% eeniging niets af. Evenmin het feit, dat zich personen verbinden, regelmatig schenkingen te doen (zg. donateurs).

39


ereenigingen plegen slecht bezocht te worden. Men heeft wel eens gezegd dat demokratie georganiseerd wantrouwen is. Hij die het zei was de Duitsche socialistenleider August Bebel, een bewijs dat zelfs „demokratische" Duitschers geen begrip van demokratie hebben. De praktijk van het vereeni ,

gingsleven leert juist dat vertrouwen een der grondslagen der demokratie is, echter niet blind, maar scherpziend. Men zou de demokratie gecontroleerd vertrouwen kunnen noemen.

Hoe is het stemrecht in het vrije vereenigingsleven geregeld? Bijna altijd ieder lid een stem. De belangrijkste uitzondering hierop is de naamlooze vennootschap, waarin volgens art. 44b 2e lid W. v. K. iedere aandeelhouder zooveel stemmen uitbrengt als hij aandeelen heeft. De uitzondering is echter slechts schijn, baar, daar de aandeelhouder bijna geen andere taak heeft dan kapitaal te fourneeren. Bovendien opent hetzelfde artikel in het 3e en 4e lid de mogelijkheid de macht van een aandeelhou, der belangrijk te beperken — hetgeen in de praktijk veel voor, komt. Ook bij waterschappen is het stemrecht „zakelijk" geregeld, doch ook dit is meer een schijnbare dan een werke, lijke uitzondering op bovenvermelde regel.

leder lid een stem, is dit geen schreeuwend onrecht, niet in strijd met de wetten der natuur, die slechts de ongelijkheid kent? Is het geen schandaal in een vereeniging van athleten iemand die 200 Kg. heft, hetzelfde „gewicht" toe te kennen als iemand, die nauwelijks de 100 Kg. haalt, of in een genootschap van chemici aan een Nobel,prijswinnaar evenveel stemmen als aan een gewoon lid, of in een societeit den schatrijken N. N. even grooten invloed toe te kennen als aan Mr. Q. Q., die het bijv. wel tot referendaris heeft gebracht, maar toch van „een, voudigen" afkomst is, en maar een zeer bescheiden inkomen heeft? Blijkens de ervaring vinden de leden van al deze, zeer ongelijksoortige vereenigingen dit in het geheel geen schandaal, maar de gewoonste zaak der wereld. Waarom vinden de leden eener societeit, die man voor man tegenstander zijn der „demo, kratie" (in den staat) in eigen kring het .,een man een stem", recht juist, waarom vinden alle leden van alle soorten van vet., eenigingen dit evenzoo? Omdat zij weten, meestal echter slechts

40


aanvoelen, dat de leden als leden alien hetzelfde belang bij het bestaan en de bloei der vereeniging kunnen hebben en cat hun verschillende capaciteiten — voor een oogenblik aangenomen dat ook titel en vermogen van N. N. iets met capaciteiten te doen hebben — daartoe niets af, of toedoen. De verhoudingen kunnen zelfs ook omgekeerd liggen: degenen, die over boven: middelmatige bekwaamheden beschikken, kunnen zelfs minder belang bij de vereeniging hebben dan de gewone leden, of bij gelijk belang minder lust hebben er zich voor in te spannen. Afgescheiden van de onmogelijkheid om ooit een „juiste" schaal te ontwerpen zou het dus in strijd zijn met het belang der vereeniging het stemrecht te differentieeren en zou dit ook door de leden als onrecht worden gevoeld — hetgeen het: zelfde is, van den anderen kant bezien.

Het verschil in capaciteiten komt op geheel andere momenten als de algemeene vergadering e.d. aan de orde, nl. wanneer de vereeniging bijv. tegenover andere vereenigingen of tegenover het publiek moet toonen wat zij op haar gebied presteert. Prompt worden dan ook de besten door de leden afgevaardigd — de athleet van de 200 Kg. en de Nobelprijswinner etc. Het is het belang van alle leden zoo te doen; als hun beste man den wedstrijd maar wint, wiens roem op de collectiviteit afstraalt, en van daar op ieder lid.

Dit geldt ook voor de keuze van bestuursleden• . . . . „die Masse sucht Manner, die ihr gleichen" zegt Hasbach, een der felste anti:demokraten. 1 ) Deze uitspraak getuigt van slechte menschenkennis, van weinig ervaring in het vereenigingsleven en van gering sociologisch inzicht. Als dit waar was, zou er reeds lang geen enkele demokratische staat meer bestaan, of om ons te beperken tot het onderwerp wat ons nu bezig houdt, ook geen enkele vereeniging. Het feit dat het vereenigingsleven een ontzaggelijken omvang en beteekenis heeft gekregen, be wijst het omgekeerde•

Al degenen, die het vereenigingsleven kennen, weten dat de leden gewoonlijk een goede neus hebben bij het kiezen van het

1) „Die moderne Demokratie" 2e ed. p. 582.

41


bestuur — zij denken er niet aan, de functies onder alle leden te laten rouleeren. Wordt een vereeniging opgericht door per sonen, die elkaar in het geheel niet kennen — wat maar zelden voorkomt — dan gebeuren er in den beginne nog wel eens vergissingen, die echter gemakkelijk spoedig hersteld kunnen worden, daar het demokratisch systeem daartoe de gelegenheid biedt. Meestal kennen de leden echter een groot deel der anderen en weten hun waarde voor een organisatie op grond van ervaring juist te schatten. Brengt men een groep gemid, delde menschen bijeen, dan stijgt daardoor het intellektueel niveau niet boven het gemiddelde — wanneer zij elkander in emotie brengen gaat het zelfs terug. Op het gebied van het verstand geeft een optelling van gemiddelden nooit meer dan het gemiddelde. Zoodra men op het terrein van het karakter en het prestatievermogen der menschen komt, is het oordeel van een collectiviteit vaak meer waard dan van den enkeling. ') Men heeft dan evenals bij volksspreekwoorden, die bijna altijd diepe waarheden bevatten, met een soort van zevingproces te doen. Een scholier mag zich in zijn oordeel over het karakter en de bekwaamheid in het lesgeven van een leeraar vergissen, het oordeel van de klasse als geheel is bijna steeds feilloos, zelfs al betreft het een leeraar, die bijv. om zijn gestrengheid gevreesd is. Zoo gaat het ook in het vereenigingsleven. Hoe vaak hoort men daar niet dat bijv. de president niet zeer ge, liefd is, maar altijd weer herkozen wordt, omdat hij naar aller oordeel „een geboren voorzitter" is.

Men zegt wel dat in het vereenigingsleven de „praters" den grootsten rol spelen. Ook dit stemt met de ervaring in het alge, meen niet overeen. Uit den aard der zaak treden er zij naar voren, die hun gedachten goed kunnen formuleeren — volgens de psychologen een goede aanwijzing dat sprekers ook iets te zeggen hebben, daar menschen zonder denkbeelden op zijn best woorden aaneen kunnen rijgen. Men gebruikt dergelijke personen in het vereenigingsleven voor het houden van feest,

1) Reeds Montesquieu in zijn „Esprit des lois" Boek II Hoofdstuk II, wijst hierop.

42


redes e.d. maar voor president kiest men hen niet. Maar ook „stifle" krachten, de aangewezenen voor het secretariaat en het zeer ondankbare werk van het beheeren der penningen, weet men spoedig te onderkennen en op de plaats te brengen, waar zij volgens hun capaciteiten hooren. Doen er zich in een ver: eeniging speciale moeielijkheden voor, waartegen een bestuur niet opgewassen is, dan weet men gewoonlijk wel spoedig hen in een commissie te benoemen, die ze wel meester kunnen worden. Kortom, dat de massa steeds de slechtste kiest is een praatje van hen, die van de demokratie niets weten. In het oude woord „vox populi vox dei", of zooals de groote componist C. M. v. Weber het minder vriendelijk heeft gezegd: „Der ein: zelne ist ein Esel and das Ganze ist doch Gottes Stimme", zit een zekere kern van waarheid — er is ook veel onwaarheid in, doch daarover later.

Het selectieprincipe is der demokratie inhaerent, zoo luidt de conclusie, 'die men op grond van de ervaring van het vereeni: gingsleven moet trekken. Wanneer men het principe niet toe: past, en bijv. het voorzitterschap laat rouleeren, heeft men ge: woonlijk met een door zijn wezen reeds scherp geselecteerde collectiviteit te doen (bijv. Academische Senaten) — het uit: oefenen van het ambt van president e.d. is dan een verplichting, die een ieder op zijn beurt op zich heeft te nemen. Ook waar een vereeniging bestaat uit vereenigingen (z.g. Bond) treft men dit rouleeren nog al eens aan — het prestige der aangeslotenen verzet zich dan tegen verkiezingen. Ook dit is nauwelijks een uitzondering op den regel der selectie, daar de vereenigingen zelf hun afgevaardigden naar den bond scherp kiezen•

Gaat men de geschiedenis van de demokratie in het vrije vereenigingsleven na — voor sommige terreinen hiervan is de geschiedenis geschreven — dan blijkt dat in die vereenigingen, waar van den aanvang of het streven naar vermindering van maatschappelijke ongelijkheid op den voorgrond storid en de differentieering der leden minder groot was dan elders, in den beginne het selectieprincipe nog niet sterk was. Leest men het eerste hoofdstuk van „Theorie en practijk van het Britsche vakvereenigingsleven" door S. en B. Webb, getiteld „Oorspron:

43


kelijke demokratie", dan blijkt dat volgens hun weten geen enkele vakvereeniging ooit zijn voorzitter bij loting aanwees, maar wel vaak verwisselde, de macht van het bestuur gering liet, veel beslissingen bij referendum liet nemen etc. etc. Doch tevens blijkt dat het vakvereenigingswezen door de ervaring geleid steeds meer het selectieprincipe op den voorgrond bracht. Ook in de politieke arbeidersbeweging kan men een dergelijke ontwikkeling constateeren — in zijn wanbegrip van het pro, bleem noemt Michels in zijn „Zur Soziologie des Parteiwesens" dit proces de oligarchische ziekte der demokratie", terwijl het in werkelijkheid „de genezing der kinderziekten" is. Alleen staat het vast dat het selectieve karakter van de politieke atbei, dersbeweging van den aanvang af sterker dan bij de vakbewe, ging is geweest.

Tot nu toe spraken wij over de demokratie in het vrije ver, eenigingsleven bij een min of meer beperkt aantal leden. Wordt het aantal grooter, dan begint het karakter der demokratie op sommige punten zich te wijzigen: zij wordt meer indirect. De leden kennen elkander niet meer alle, zij zijn dus soms ge, dwongen bij het verkiezen van bestuursleden op het oordeel van anderen, die zij kennen en vertrouwen, af te gaan. Zonder vertrouwen is geen demokratie denkbaar. Groeit het aantal leden nog meer, zoodat men niet meer op doeltreffende wijze samen vergaderen kan, dan ontstaat vanzelf de vertegenwoor diging geen van de leden heeft daarbij, zooals Rousseau, de gedachte dat hij daarbij zijn meester kiest en zichzelf tot slaaf degradeert! Hetzelfde geschiedt, wanneer een vereeniging leden in verschillende plaatsen telt, daar z.g. afdeelingen vormt, die hun afgevaardigden naar een algemeene vergadering zenden. Het selectorisch karakter der demokratie wordt daardoor meer geaccentueerd, tegelijkertijd wordt zij echter ook meer ab, strakt: zij leeft niet meer zoo als toen de leden beperkt in a antal waren en elkander alle kenden. Men heeft bier met een verschijnsel te doen, welks beteekenis ver uitgaat boven dat der demokratie. Eens heeft de menschheid slechts in kleine, innig verbonden gemeenschappen geleefd, haar groep was haar

44


wereld. In steeds sterker mate is de menschheid talrijker ge, worden, de groep, waarin hij leeft grooter en daardoor de ban, den met zijn medemenschen zwakker — de vele groepen waarvan de moderne mensch tegelijkertijd lid is kunnen dit feit niet ongedaan maken. Het leven is in dit opzicht abstrakter geworden en daardoor de gevoelsspheer verzwakt.

Er komen daarbij nog eenige andere momenten. Wanneer een vereeniging een zeer groot aantal leden telt, is het niet meer mogelijk dat zij door eenige bestuursleden in hun vrijen tijd beheerd worden, de beroeps,functionarissen doen onvermijde, lijk hun intrede. De wet der arbeidsverdeeling werkt ook op dit gebied door. Ook hierdoor accentueert zich het selectori, sche karakter, maar tegelijk ook wordt de of stand tusschen bestuur en leden grooter, de banden zwakker en abstrakter. In den aanvang van mijn studie heb ik er reeds op gewezen dat het geheel willekeurig is alleen de directe demokratie de naam van demokratie te geven. Wel moet toegegeven worden dat de demokratie in kleinen kring de meest levende en claar, door ook de krachtigste is. Vandaar dan ook dat in de groote demokratische gemeenschappen de gedachte der decentralisatie sterk naar voren komt, waardoor de lokale demokratie meer tot haar recht kan komen. Is een gemeenschap bovendien van homogene samenstelling — en dit is in het vrije vereenigings, leven gewoonlijk het geval dan is haar kracht daardoor des te grooter.

Niemand zal kunnen beweren dat de ervaring, opgedaan met de demokratie in het vrije vereenigingsleven, zonder meer op, gaat voor de demokratie in den staat — het zal in dit geschrift ook niet gebeuren. De demokratie in den staat — ten minste den huidigen staat strekt zich gewoonlijk over een veel grooter getal personen uit dan in het vereenigingsleven, haar functionarissen zijn bijna steeds bezoldigd, haar samenstelling allerminst homogeen. Ook zijn vrije vereenigingen in haar samenstelling min of meer geselectioneerd, terwiji iedereen lid van een staat is. Toch moet men zich de beteekenis van deze selectie niet als zeer groot voorstellen — zij geldt wel voor de

45


pioniers van het vereenigingsleven. Het ligt nu zoo zeer in de zeden zich aaneen te sluiten en de leden der organisaties zijn zoo talrijk geworden, dat het selectorisch karakter zeer ver, zwakt is. Bovendien ligt de selectie voor het vrije vereenigings ,

leven vooral op het gebied van de belangstelling voor het doel der collectiviteit, maar is overigens (karakter, van veel minder beteekenis.

Toch bevat de ervaring, opgedaan met de demokratie in het vereenigingsleven, een algemeen sociologische leering. Waar menschen zich vrijelijk aaneensluiten, ontstaat, hoewel zij onderling in capaciteiten zeer verschillen, als van zelf een demo= kratie, geen autokratie. Van al de nadeelen, die de autokraten meenen, dat aan de demokratie speciaal eigen zijn, bemerkt men in de praktijk niets — behalve natuurlijk het onvolmaakte dat alle menschenwerk eigen is. Na het bovenstaande zullen wij niet in herhaling treden, doch nog op een punt de aandacht vestigen. Demokratie voert tot corruptie — wordt steevast door de anti,demokraten beweerd. In hoeverre dit waar is voor de demokratische staten is een vraag, die later behandeld zal wor, den. Voor de vrije vereenigingen is deze beschuldiging zeker niet waar. De schrijver van deze studie voelt zich, als crimino, loog van studie, eenigszins bevoegd hierover een oordeel te hebben: het is opvallend hoe weinig men in foro te doen heeft met oneerlijke bestuurders van vereenigingen. M.i. een gevolg van selectie en controle.

Neen, uit de demokratie van het vereenigingsleven kan men in het algemeen geen argumenten tegen, doch wel voor de demokratie putten. Men kan het den anti:demokraten zelf vragen, die in hun eigen vereenigingen de demokratie aanhan, gen en dengene, die zich sua sponte tot hun heerscher opwierp, de deur zouden wijzen!

§ 11• De demokratie bij de natuurvolken.

De primitieve volken leefden — leven ten deele nog — in kleine groepen. Afzonderlijk levende individuen of families zijn nimmer waargenomen — dit zou ook in strijd zijn met hun aard en met de wijze waarop de menschheid den strijd tegen

46

§ 11. DE DEMOKRATIE BIJ DE NATUURVOLKEN.

de natuur moet voeren. Hun organisatie was in wezen demo: kratisch mits men natuurlijk van de uiterlijkheden van de huidige demokratie afziet. Wij doen het eenvoudigste met eenige citaten, ontleend aan de beste auteurs, to geven.

Lewis Morgan, de eerste en tevens de grootste Amerikaan, sche ethnoloog, zegt het volgende omtrent de door hem in het bijzonder bestudeerde Noord,Amerikaansche Indianen : „Alle Mitglieder einer irokesischen Gens waren personlich frei und verpflichtet, Einer des Andern Freiheit zu schiitzen; sie waren einander gleich in Befugnissen und personlichen Rechten, denn weder Sachems noch Hauptlinge beanspruchten irgend wel: chen Vorrang, und sie waren eine durch Blutbande verkniipfte Bruderschaft. Freiheit, Gleichheit und Briiderlichkeit, obwohl nie formulirt, waren die Grundprinzipen der Gens. Diese That sachen sind wesentlich, weil die Gens die Einheit eines ganzen gesellschaftlichen Systems war, die Grundlage, auf welchen die Indianergesellschaft organisiert war. Ein aus solchen Einheiten zusammengefiigter Bau musste nothwendig die Merkmale ihres Karakters zeigen, denn wie die Einheit, so das Gefiige. Dies erklart hinlanglich den Unabhangigkeitssinn und die person: liche Wiirde des Auftretens, die allgemein als Attribute des Indianen:Karakters anerkannt sind".

Ten bewijze dat dit niet alleen van de primitieve bewoners van Noord Amerika geldt, maar een algemeen verschijnsel is voor deze phase, nog een enkel citaat uit samenvattende werken van zeer recente auteurs. Hattersley zegt er het volgende 'van: „ . observation of the life of existing primitive peoples justifies the conclusion that conditions, which may not inap, propriately be described as democratic, were a feature of the existence of our remotest ancestors. In the small hunting, or collecting, group, which preceded the advent of the organised agricultural tribe, there appears to have been a real measure of self:management and equality. The natural products of the land were shared, on a communal basis, among the members of

1) „Die Urgesellschaft" p. 73 (Vertaling van W. Eichhoff van „Ancient Society").

47

DE DEMOKRATIE BIJ NATUURVOLKEN. § 11.

the group. Private ownership was unknown, except in the indi, vidually fashioned tools of the chase.

„It is, then, admissible to refer, in a general sense, the origin of social democracy to the most remote period of the human history". 1 )

Thurnwald vat als volgt zijn oordeel te zamen: „Bei den niedrigsten Stammen ergibt sich die reine demokratische Form der Organisation schon aus den gesamten Lebensverhaltnissen• Bei diesen Stammen fehlen die Faktoren, welche bei hoheren Volkern Unterschiede hervorrufen: der Besitz am Boden ist gemeinsam; Haustiere, die als Wirtschaftswerte in Betracht kamen, gibt es nicht ausser dem Hund; Werkzeuge und Gerate sind nur wenige vorhanden und gelten ebenso wie die Beute von Jagd oder Fang oder der Ertrag des Sammelns mehr als ZUbehor der Personlichkeit; sie sind fur unmittelbaren Ge, brauch und Genuss bestimmt, nicht wirtschaftliche Werte, denen far die ganze Lebensfiihrung der Menschen unterschei, dende Tragweite innewohnt. Auch gibt es nicht Schichten ver, schiedener ethnischer Abstammung, die sonst so wichtig far die Gliederung der Gemeinwesen sind".

Het bovenstaande is voldoende om aan te toonen dat de primitieve menschheid op demokratische wijze georganiseerd was. 3) In de zich over vele tienduizenden jaren uitstrekkende pre,historische periode, waarbij in tijdsduur die der geschiede, nis in het niet zinkt, is er derhalve van autokratie geen sprake geweest. 4) De natuurmenschen zijn wel geleid (primus inter pares) — geen groep kan zonder leiding — maar niet beheerscht geworden• Zelfs in oorlogstijd, waarin uit den aard der situatie, de macht van den aanvoerder groot is, vormt zich geen auto, kratie. Na den krijg legt hij zijn functie neer en treedt weer terug in de gelederen zijner groepsgenooten.

1) A short history of democracy" (1930) p. 15. 2) „Reallexikon der Vorgeschichte" II sub voce Demokratie. 3) Vergelijk nog De Laveleve „Le gouvernement dans la demokratie" II

Livre XII ch. II. 4) Bij dergelijke feiten vergelijke men de absurditeit van de kommunisten

en hun medestanders dat de demokratie een „burgerlijke" instelling is!

48

§ 11. DE DEMOKRATIE BIJ DE NATUURVOLKEN

Niemand kan derhalve op grond van dit feit ontkennen dat in den menschelijken aanleg sterke factoren in de richting der demokratie liggen, die onder bepaalde omstandigheden tot krachtige ontplooiing komen. Er zit in de demokratie iets onmiskenbaar natuurlijks.

Het ligt geheel buiten het bestek van deze studie op het vraagstuk van de demokratie bij de natuurvolken uitvoerig in to gaan. Vraagstukken als de uitsluitingsredenen op grond van leeftijd en sexe — de vrouw heeft slechts bij hooge uitzondering demokratische rechten — en de wijze waarop de demokratie in detail geregeld is (rechten der volksvergadering, rechten der executieve etc.) worden onbesproken gelaten. ') Evenmin wor: den behandeld de verschillende phasen, waarin de primitieve menschheid geleefd heeft, en waarin de demokratie niet steeds dezelfde gebleven is — de herdersvolken zijn bijv. het minst demokratisch; waar rijkdom zijn intrede doet, verzwakt het demokratisch karakter, etc. Slechts op een vraag wordt korte, lings ingegaan. Draagt deze demokratie een absoluut of een relatief karakter, wordt de leiding a tour de role uitgeoefend, of wordt zij op grond van qualiteiten aangewezen?

Het antwoord op deze vraag kan met groote zekerheid ge= geven worden. De demokratie der primitieven draagt een rela= tief karakter, de leiders worden om hun bijzondere eigenschap= pen als zoodanig aangewezen. Als dit de zondeval der demo= kratie is, dan heeft deze reeds lang geleden plaats gehad en was hij geen faux pas van later tijden!

Knabenhans zegt in zijn reeds genoemd werk over de starn hoofden: „Es scheint dass diese ihre autoritative Stellung noch nahezu ausschliesslich ihren personlichen Vorziigen verdanken. Die Wahl. . . . wird nach verschiedenen Zeugnissen ausdriick, lich vom Vorhandensein bestimmter Eigenschaften physischer und psychischer Natur abhangig gemacht. Neben hervorragen: der Befahigung zur Ausiibung der Jagd, des Fischfanges und der Kriegsfiihrung werden vor allem eine iiberragende Intel

1 ) Vergelijk hierover bijv. Knabenhans „Die politischen Organisationen bei den australischen Eingeborenen" p. 163 v.v.

4 49

DE DEMOKRATIE BIJ DE NATUURVOLKEN. § 11.

genz, Energie, Beredsamkeit, magisches Konnen usw. verlangt, und wiederum kann nur derjenige Fiihrer einer Lokalgruppe oder einer Totemschaft eine grossere Ausbreitung seines Machtbereiches erwarten, der jene Qualitaten in ganz beson, derem Masse in sich vereinigt". 1 )

Vierkandt geeft het volgende oordeel in dit opzicht over de natuurvolken in het algemeen: „Die Stellung der Hauptlinge baut sich viel mehr als auf hoheren Kulturstufen auf person, lichen Vorziigen auf .... Was ein Hauptling aus seiner Stellung macht, hangt in viel hoheren Grade als bier von seiner Person, lichkeit ab. Diese Personlichkeit aber erhebt sich vielfach an geistiger Regsamkeit, an Selbststandigkeit und Initiative iiber den Durchschnitt der Stammesgenossen. Wo die Hauptling, wiirde noch nicht erblich ist, sind bereits personliche ziige, wie z.B. eine besondere Faliigkeit zur Jagd oder Kriegs, fiihrung, ein besonderes Mass von Intelligenz, magische Gaben usw. fiir die Wahl zu diesem Am_ te ausschlaggebend." 2 )

Leider is derhalve niet degeen, die door het lot wordt aange, wezen, natuurlijk alle tegelijk noch minder, maar degeen, die de qualiteiten heeft, welke voor dit ambt in het bijzonder geschikt maken.

Een deel der natuurvolken heeft zich op een belangrijk hooger maatschappelijk niveau weten te verheffen, zij zijn de z.g. historische volken geworden — de overige zijn gebleven wat zij waren en werden aldus door de ontdekkingsreizigers der beschaafde volken aangetroffen. In laatste instantie is deze verheffing te danken aan de verhoogde productiviteit van den arbeid. In bepaalde gebieden (de zeer vruchtbare streken der aarde, meestal de groote rivierdalen) is een deel der jager, boeren sedentair en tot zuivere landbouwers geworden. De

1) p. 87. 2) „Fiihrende Individuen bei den Naturvolkern" (Zeitschrift fiir

wissenschaft XI p. 544(5). Zie nog van denzelfden auteur „Die politischen Verhaltnissen der Naturvolker" (ibidem IV). Interessant is op te merken dat zoovele Duitsche schrijvers leider en heerscher als hetzelfde begrip vatten; vergelijk daarover Oppenheimer „System der Soziologie" I 1 p. 367 v.v. Over de geheele materie zie nog Spencer „Principles of sociology" II § 472 v.v.

50

§ 11. DE DEMOKRATIE BIJ DE NATUURVOLKEN.

arbeid begint een niet onbelangrijk en geregeld overschot boven het voor het levensonderhoud noodzakelijke op te leveren. De maatschappelijke gevolgen hiervan zijn onoverzienbaar groot geweest, ook op het gebied, dat ons hier bezig houdt. De demo, kratie is op den duur in dezen nieuwen gang van zaken verloren gegaan en door de autokratie vervangen.

De groepen, waarin de natuurvolken leefden, hebben elkaar in zeer sterke mate beoorloogd — dit geldt in het bijzonder van de hoogere jagersvolken en de herdersvolken. Geen andere maatschappelijke functie als die van jager,krijger paste den man. Zij hebben elkander beroofd zooveel zij konden — oorlog en roof hooren bij elkaar — maar de buit was niet groot, daar zij alien arm waren. Vrouwenroof kwam voor, maar niet die van mannen, daar deze geen voordeel bracht — niemand was in staat meer dan zijn levensonderhoud op te brengen. De hoogere vormen van landbouw, waartoe sommige volken in gunstige omstandigheden overgegaan waren, bracht hierin verandering. Het werd voordeelig een ander voor zich te laten werken en van deze gelegenheid is ruim gebruik gemaakt. De slavernij deed haar intrede en veranderde de maatschappij tot in haar diepste grondslagen. Bezwaren van moreelen aard had de primitieve mensch hiertegen niet. De sterke solidariteit die de mensch gedurende oneindige tijden voor het ontstaan der beschaving getoond heeft, strekte zich alleen uit tot zijn groeps, genooten. De daarbuiten wonenden waren hem of onverschillig of vijandig (het z.g. dualisme der ethiek). Zijn vijanden heeft hij gedood als hij er de macht toe had — of voor zich laten werken, als hem dit voordeelig was.

De welvaart der landbouwers heeft de begeerte der hen orn, ringende militaire nomaden van den aanvang of aangetrokken. Deze hebben hen beroofd en geplunderd of schatplichtig ge, maakt. De landbouwende volken verloren door hun beroep hun militaire qualiteiten en het uitwijken naar andere gebieden als uitweg, die zwervende volken steeds gekend hebben, wanneer zij door een overmachtigen vijand bedreigd werden, stored voor hen niet open — zij waren „an der Scholle gebunden."

De nieuwe overheerschers vestigden zich ook herhaaldelijk

51

DE DEMOKRATIE IN DE OUDHEID. § 12.

in de door hen veroverde streken — daar en toen is de staat ontstaan. Lapidair drukt zich Oppenheimer uit: „Die Unterwer, fung des Bauern durch den Hirten: das ist die Entstehung des Staates in der alten Welt" '). De eerste staten waren verove ,

ringsstaten, waarbij aan de inheemsche bevolking van boven of de wil werd opgelegd. Dat de staat als het ware van zelf uit de oorspronkelijke groepsvorming is ontstaan, is een weten, schappelijk bakerpraatje. De boerengemeenschappen waren demokratisch, en zij hebben steeds en overal van hun lokale demokratie onder het despotisch centraal gezag zooveel moge , lijk trachten te behouden en zijn daarin soms voor een deel geslaagd, doch hebben in andere gevallen zelfs de laatste resten van hun vrijheid verloren. De oude demokratie verdween, de autokratie verrees.

§ 12. De demokratie in de oudheid. Hiermede zijn wij aan de z.g. historische phase gekomen en

begint dus ook wat men noemt „de geschiedenis der demokra, tie" — het behoeft na de hier bovenstaande uiteenzetting geen betoog welk een vergissing het is de prehistorie der demo, kratie buiten beschouwing te laten! 2)

De oudheid is de periode der groote, elkander bestrijdende, en beurtelings veroverende despotien geweest — altijd be rustende op den arbeid der slaven en der afhankelijke kleine boeren. Uitzonderingen op dezen regel zijn er echter geweest; daarover handelt dit gedeelte.

Hellas heeft de demokratie gekend, ook het oude Rome in een bepaalde periode, maar in een verzwakten vorm, zoodat het hier buiten beschouwing kan blijven. Van de Grieksche

1) System der Soziologie" II „Der Staat" p. 276. Vergelijk ook Kautsky „Die materialistische Geschichtsauffassung" II Boek IV, Hermens o. c. p. 134 v.v., de Laveleye o. c. II Boek XII ch III.

2) Over de geschiedenis der demokratie in het algemeen zie behalve de reeds genoemde werken van Bryce (I ch. IV), Laveleye (II), en Hattersley nog Hearnshaw „Democracy at the crossways" p. 79 v.v. Vermeld vond ik nog A. Stern „Abriss einer Geschichte der demokratischen Ideen in den letzten Vier Jahrhunderten" (1927), dat ik tot mijn spijt niet onder de oogen heb kunnen krijgen.

52

§ 12. DE DEMOKRATIE IN DE OUDHEID.

demokratieen is de meest bekende en meest beroemde Athene geweest. Door haar toedoen vooral zijn de barbaren uit het Oosten buiten Europa gehouden, in haar stad is kunst en weten, schap tot een bloei gekomen als zeker daarvoor en waarschijn, lijk nooit daarna weer is voorgekomen, roemrijker geschiedenis dan het oude Athene heeft wel geen stad ooit gekend. Verschei, dene factoren mogen hieraan ten grondslag gelegen hebben, onder hen speelt de demokratie een belangrijken rol. Zonder vrijheid is geen waarachtige wetenschap mogelijk, zij verkom, mert onder een autokratie als planten in een bedorven athmos, pheer, waar de zon niet voldoende doordringen kan. Kunst heeft wel gebloeid onder despotieen, bevorderd als zij door de drapers ervan tot eigen verheerlijking soms werd, maar de grootste uitingen vindt men daar, waar de kunstenaar de zuivere lucht der geestelijke vrijheid kan inademen, waarin hij zijn gaven ongehinderd tot voile ontplooiing kan brengen. De ten onrechte veel gesmade 19e eeuw met zijn nimmer overtroffen weten, schappelijke prestaties en met zijn toch ook belangrijke kunst, uitingen is er een der bewijzen van. Maar de stad van den Akropolis heeft het eerste de ban der onvrijheid doorbroken.

Het oude Athene was in de vijfde en vierde eeuw v. C. een demokratie, maar van een geheel anderen aard als die der primitieve menschheid en als de huidige. De prehistorische demokratie — evenals die in hoofdzaak van het vrije vereeni, gingsleven in de tegenwoordige maatschappij — was van homo: gene samenstelling, d.w.z. berustte op een niet door belangrijke sociale tegenstellingen verscheurde bevolking. De historische demokratie van of de Atheensche tot die van de 20e eeuw toe

alleen eenige demokratieen van kleine boeren vormen de uitzondering — is van heterogene samenstelling, d.w.z. bestaat uit personen, die wel als burgers gelijk, doch overigens van zeer uiteenloopende maatschappelijke positie zijn. Het behoeft geen betoog dat de homogene demokratie veel meer innerlijke kracht dan de heterogene heeft; de sociale ongelijkheid breekt natuur: lijk telkens door de politieke gelijkheid heen. Daar staat tegen: over dat de demokratie in een heterogene maatschappij het eenige middel is om den klassenstrijd op vreedzame wijze, d.i.

53


zonder geweld te voeren. Het is beter, heeft men eens gezegd, dat de koppen geteld dan ingeslagen worden. De oude wereld vooral, heeft het duur moeten betalen dat zij de demokratie zoo herhaaldelijk heeft in den steek gelaten. Naast de oneindige reeks van oorlogen hebben de talrijke burgeroorlogen haar in hooge mate verzwakt.

Het tweede kenmerk der Atheensche demokratie, daarin zoo, wel van de prehistorische als van de moderne verschillende, was hare beperktheid. Van eenigen politieken invloed der vrouw was in het geheel geen sprake, van die der zeer talrijke slaven evenmin, terwij1 de vele vreemdelingen ook geen burgerrecht bezaten. Hoogstwaarschijnlijk bedroeg het aantal slaven alleen reeds niet veel minder dan de helft der geheele bevolking. De demokratie in Athene had slechts betrekking op een minderheid zelfs geen groote minderheid. Zij was, zou men in het huidige spraakgebruik zeggen, in hoofdzaak middenstands,demokratie.

Hetgeen zich ten deze in Athene heeft afgespeeld, herhaalde zich, mutatis mutandis, telkens in de geschiedenis. Zij, die de macht in den staat hebben, laten de overigen daarvan versto, ken, zoolang deze zelf hen niet anders dwingen. De onderlig, genden streven naar vermeerdering van hun invloed, zij eischen hun demokratische rechten op, om ze, eenmaal veroverd, op hun beurt weer aan de dan rechteloozen te weigeren. Aan dit proces is in de 19e en 20e eeuw een einde gekomen, toen de talrijkste klasse, die der arbeiders, het kiesrecht verkreeg. Door de maatschappelijke ontwikkeling was zij de laatste, die het kiesrecht kon veroveren, in de sociale stratificatie was zij de onderste laag. Indien dit niet het geval was geweest, zou zij op baar beurt weer de dan uitgeslotenen buiten de demokratie heb, hebben gehouden. De houding bijv. der Amerikaansche arbeiders jegens de negers en de immigranten toont zulks duidelijk aan.

Het volgende, belangrijke verschil tusschen de oudste histo, rische demokratie en de moderne ligt in den omvang .van het gebied waarop zij gevestigd was en het aantal personen, waar, over zij zich uitstrekte. Hellas telde een groot aantal staten, die zich nooit tot een vaste eenheid, zelfs in het grootste gevaar voor het land in zijn geheel nauwelijks een tijdelijke eenheid

54


hebben gevormd, wel elkander onophouderijk bestreden heb, ben. De diepste oorzaak hiervan zal wel in de speciale geogra, phische gesteldheid van het land gelegen hebben.

Athene was de belangrijkste staat en telde de meeste inwoners, doch was in vergelijking met moderne landen slechts een dwergstaat. Het heeft, met inbegrip van de landbevolking in de omgeving van de stad, waarschijnlijk nooit meer dan 400.000 inwoners geteld, waarvan niet meer dan een derde a een vierde de stad zelf bewoonden. Zooals wij boven zagen bestond deze bevolking voor meer dan de helft uit slaven en vreemde, lingen. Meer dan 40.000 volwassen mannelijke burgers heeft de staat niet geteld. De Grieksche staten waren lokaal,demokra, tieen (stadalemokratieen) en daardoor alleen reeds niet te verge, lijken met de moderne demokratische staten, die hun inwoners bij tientallen millioenen tellen en waarvan er een (Ver. Staten van Noord,Amerika) zelfs boven de 100 millioen komt. Eerst op het einde der 18e en het begin der 19e eeuw zijn zich deze groote demokratieen gaan vormen — een geheel nieuw ver: schijnsel in de wereldgeschiedenis.

Nog in een ander opzicht verschilde Athene van een moderne demokratie, nl. wat zijn economische structuur betreft. Zijn belangrijke rijkdom steunde op slavenarbeid, op handel, doch ook, en in belangrijke mate uit den opbrengst van den oorlog en van wat de onderworpen volken als tribuut moesten op, brengen. Aristoteles noemt als eerste bron van inkomsten den oorlog! Toen deze „bijdragen", waarvan dus de geheele burgerij, rijk en arm, profiteerde, ophielden te vloeien, werd de toch reeds niet breede en niet soliede basis van bestaan nog smaller dan zij reeds was.

Ten slotte de technische inrichting der Atheensche demo, kratie, welke eveneens belangrijk van de moderne verschilt. Haar belangrijkste kenmerk is dat zij direct was: zij heeft, evenmin als welke andere demokratie in de oudheid, de verte, genwoordiging gekend. Een organisatiewijze der demokratie, welke in bijna geen der moderne demokratieen bestaan heeft en nog slechts in een enkel der kleinste Zwitsersche kantons bijna als curiositeit een kommerlijk bestaan voert.

55


De wetgevende macht in Athene werd door de volksvergade, ring uitgeoefend, waar alle mannelijke burgers boven 20 jaar toegang hadden en gelijk stemgerechtigd waren. De te behan, delen onderwerpen werden voorbereid en als voorstel ingediend door een Raad. Deze bestond uit 500 leden van boven 30 jaar, geloot uit hen, die zich daarvoor opgaven. De duur van het lidmaatschap was een jaar; iemand kon meer dan tweemaal in zijn leven lid van dit lichaam zijn. Van dezen Raad had een tiende deel der leden gedurende een tiende deel van het jaar dagelijks zitting. Uit hun midden werd een voorzitter geloot, telkens voor een dag, die dan ook de volksvergadering presi, deerde. De secretaris werd voor ruim een maand gekozen.

De bestuursfuncties werden eveneens vervuld door onbezol, digde burgers, en wel gedurende een jaar, terwijl niemand het ambt meer dan eenmaal mocht uitoefenen. De functionarissen werden uit hen, die zich daartoe beschikbaar stelden, door Toting aangewezen. Daar zij door gemis aan ervaring de noodige tech, nische bekwaamheid vaak misten, waren zij in sterke mate aangewezen op de hulp hunner ondergeschikten. Deze waren geen vrije burgers, maar slaven. Ook uit een intellektueel oog, punt bezien, was de slavenarbeid in de oudheid dus van de grootste beteekenis.

In dezelfde lijn lag de wijze waarop de rechtspraak geregeld was. De rechters werden voor korten termijn uit de massa der burgers geloot. De macht dezer uit een groot aantal leden be staande rechtbanken (soms bestonden zij zelfs uit 1500 leden — minimum 500 in zaken het algemeen belang rakende — en droegen dus het karakter van een volksvergadering) was zeer

°groot en strekte zich ook over de politiek uit. Indien nl. de wettigheid van een besluit der volksvergadering betwist werd, had de rechtbank in hoogste instantie deze kwestie te beoor, deelen.

Den modernen mensch slaat de schrik om het hart wanneer hij leest dat het staatsbestuur veel op een loterij gelijkt, waar, van de ervaring nu eenmaal geleerd heeft dat er veel nieten en weinig prijzen in aanwezig zijn! Hoe in 's hemels naam is de Atheensche staat blijven bestaan en heeft zelfs gebloeid als

56


weinig anderen? Het antwoord zal wel in hoofdzaak hierin liggen dat de staatszaken voor een groot deel nog van zeer eenvoudigen aard waren, die met het gezonde verstand van den gemiddelden mensch wel behoorlijk behartigd konden worden. Dit verstand van den gemiddelden Athener was blijk, baar zeer „gezond"! Een yolk dat niet alleen zoovele alleruit, nemendste krachten op alle gebied heeft voortgebracht, maar dat zooveel begrip en bewondering voor hun prestaties getoond heeft, is wel iets zeer bijzonders geweest. 1 )

Toch is in ieder staatsbestel, ook van betrekkelijk eenvoudi, gen aard, zooveel moeielijks te verrichten, ook doen zich her haaldelijk zulke lastige situaties voor, dat zelfs de gemiddelde Athener er ook geen weg op zal geweten hebben. De boven, vermelde loterij was ook niet zoo universeel als wel voorgesteld wordt. In de beroemde lijkrede, gehouden bij de begrafenis van de eerste gevallenen in den Peloponesischen oorlog, zooals Thucydides deze heeft medegedeeld, zegt immers Pericles over de Atheensche demokratie: „leder heeft in zijn eigen aangele, genheden evenveel recht als een ander, en wat staatsambten betreft, wordt niet hij bevoorrecht, die tot een bijzondere kaste behoort, maar een ieder, naar gelang hij in een bepaald vak gewaardeerd wordt of bekwaamheid toont" 2). Voor belang, rijke ambten, zooals bijv. legeraanvoerder, werd iemand dan ook gekozen. De leiding der staatszaken lag bovendien voor een groot deel in handen van hen, die, zonder een bepaald ambt te bekleeden, den grootsten invloed in de volksvergade, ring hadden. Pericles heeft gedurende vijftien jaar de Atheen, sche politiek geleid!

De Atheensche demokratie heeft een schitterende loopbaan gehad, maar deze heeft niet zeer lang geduurd. Het vrije Athene is zelfs door een der groote rijken overweldigd en geknecht. De redenen ervan hier te vermelden, ligt geheel buiten het bestek dezer studies een, en wel een zeer belangrijke, is te vinden in haar ongeselectioneerd karakter. Zoolang er zich geen bij:

1) Vergelijk Croiset „Les dernocraties antiques" p. 9 v.v. 2) „Geschiedenis van den Peloponnesischen oorlog" B. II, § 37.

57

DE DEMOKRATIE IN DE MIDDELEEUWEN. § 13.

zondere moeielijkheden voordoen, of zoolang een politiek genie als Pericles de leiding had, handhaafde de directe demokratie zich. Komen de groote moeielijkheden, en is er geen eerste, rangsfiguur om de leiding op zich te nemen, dan weet de massa zelf geen raad en valt in de handen van hen, die haar verachten en haar misbruiken of van onnoozelen, die te goeder trouw meenen dat de massa de opperste wijsheid bezit! De ongeselec tioneerde demokratie brengt op den duur of demagogen of zeloten aan het bewind. 1 )

§ 13. De demokratie in de middeleeuwen. De demokratie der oudheid vond ten slotte haar volledig

einde in het autokratische Romeinsche rijk, dat meester werd van het geheele gebied, waarop zich haar geschiedenis afspeel, de. De demokratie zou voor langen tijd verdwijnen, de omstan, digheden, die haar weer zouden doen ontstaan, bleven lang uit. De feodale wereld in het materieele, de kerk in het geestelijke waren gebaseerd op het autoritaire principe, het meest complete tegenbeeld der demokratie. Volken van nu, bij wie krachtige resten der feodaliteit zijn blijven bestaan (Pruisen, Japan) zijn de minst demokratische, zoowel wat instituten als wat den geest betreft.

De demokratie herleefde met de opkomst der steden sinds de 1 le en 12e eeuw, eerst in Italie, later ook elders. Handels, centra waren zij en de geestelijke athmospheer was er een geheel andere dan die der feodale wereld. Individualisme en vrijheidsgevoelens heerschten er tegenover de geestelijke ge, bondenheid der vroege middeleeuwen. 2) Bevrijd van de haar

1) Zie over de demokratie in de oudheid, behalve Croiset's genoemd meesterwerk, en Hattersley's (ch. III) en De Laveleye's (B. XII ch. IV) reeds genoemde algemeene boeken nog Bolkestein „Uit de geschiedenis der demo kratie" (Socialistische Gids V 1920), Flegler ,Geschichte der Demokratie" I Ajtertum, Glover „Democracy in the ancient world", Loenen „Vrijheid en gelijkheid in Athene", Kalbfleisch „Die Demokratie im Urteil griechischer Denker", Walker „The Periclean democracy" (The Cambridge Ancient History V), Zimmern „The Greek Commonwealth."

2) Eenvoudigheidshalve wordt hier de historische terminologie gebruikt, hoewel zij sociologisch onhoudbaar is. Met de opkomst van het handels:

58

§ 13. DE DEMOKRATIE IN DE MIDDELEEUWEN.

knellende banden heeft de nieuwe menschheid kunst en weten, schap doen bloeien als maar zelden in haar geschiedenis is voorgekomen.

Evenals in de oudheid heeft men te doen met een lokale demokratie, gevestigd derhalve op een kleine oppervlakte en met een geringe bevolking — aan het einde der 13e eeuw telde de belangrijkste stad, Florence ongeveer 30.000 inwoners en het heeft op het toppunt van zijn loopbaan nooit meer dan 100.000, Gent niet meer dan 50.000 geteld. Zij waren onafhankelijke staatjes, die zich tegen ieder gezag van boven met de wapens verdedigd hebben, of die er naar streefden zoo onafhankelijk mogelijk van den vorst te zijn. Talloos zijn ook de oorlogen geweest, die zij onderling gevoerd hebben. Strijd naar buiten maar ook strijd binnen de muren. Fel heeft de burgeroorlog vaak gewoed.

Demokratieen waren deze steden, ten minste in de eerste tijden. Pirenne constateert in zijn „Les anciennes democraties des Paysa3as": „Pour la premiere fois, au milieu d'une époque ou domine, dans tows les domaines, le principe autoritaire, elle realise le gouvernement du peuple par le peuple. Le pouvoit qu'exercent ses (c.a.d. la commune) magistrats, leur est delegue par elle". ')

De overeenkomst met de stadsdemokratie in de oudheid is groot, ook in dezen zin, dat de demokratie zich bijna nimmer over de geheele volwassen mannelijke bevolking — aan mede zeggenschap der vrouwen in de politiek dacht toen niemand uitstrekte, meestal zelfs zeer beperkt was. De bewoners van het omliggende, tot het stadsgebied behoorende, platteland waren steeds van politieken invloed verstoken. Binnen de stad heerschte in den aanvang, zoo schildert Pirenne in zijn reeds genoemd meesterwerk, de geheele burgerij, wier sociale toestand weinig gedifferentieerd was — van invloed der loonarbeiders was geen sprake. Groote vermogens vormden zich en zonder

kapitalisme begint een nieuwe phase in de maatschappelijke ontwikkeling en schuift zich een nieuwe sociale laag tusschen de bestaande en deze is daaraan geheel tegenstrijdig.

1) p. 68.

59

DE DEMOKRATIE IN DE MIDDELEEUWEN. § 13.

juridische veranderingen kwam de macht als het ware van zelf in handen van de bezitters daarvan (patriciaat). In plaats van een demokratisch ontstond een plutokratisch, later een oligar, chisch bewind; toch bleef de geestelijke vrijheid gehandhaafd

stadslucht maakt vrij. Later slaagt de kleine burgerij, gehol, pen door alle oppositioneele machten, erin de demokratie — middenstandsdemokratie — te herstellen. Sinds dien tijd be heerschten de economische organisaties der burgers het scads; bestuur — een principieel verschil met de politieke structuur der demokratie in de oudheid. Waarbij tegelijkertijd een ander principieel verschil vermeld dient te worden, nl. dat de burgers niet direct, maar via gekozenen hun politieken invloed deden gelden.

Een enkele maal slaagden de arbeiders erin zich van de macht meester te maken, zoo bijv. in den aanvang van de 14e eeuw te Brugge en elders. Hun doeleinden gingen verder dan de verwezenlijking van politieke hervormingen, zij wilden diep, gaande sociale veranderingen tot stand brengen. Maar de om, standigheden veroorloofde de verwezenlijking hiervan niet, hun geestelijk niveau stond er ook te laag voor — geen van hun leiders was een onderlegd man, vele ervan zelfs analphabeet. De macht ontglipte hun dan ook weer spoedig.

Het ligt geheel buiten het bestek van deze studie op de Bede; tailleerde geschiedenis dezer stadsdemokratie nader in te gaan. Zij is uit den aard der zaak niet overal dezeifde geweest — van de Italiaansche middeleeuwsche steden heeft o.a. Luchaire in zijn „Democraties italiennes" een fraaie beschrijving gegeven. 1 ) Toch is de loop dezer geschiedenis in de kern der zaak overal dezelf de geweest. De steden waren zich zelf besturende ge, meenschappen, waarin de macht nu eens aan weinigen dan weer — en meestal — aan een belangrijk deel der burgerij (midden, standsdemokratie) toekwam, die via haar economische organi, satie haar invloed uitoefende. Bijna steeds was de groote massy van iederen invloed verstoken.

1) Vergelijk nog over de middeleeuwsche demokratie de Laveleye o. c. p. 310 sqq., Hattersley o. c. ch. V en VI en de Sismondi „Etudes sur les constitutions des peuples libres" Second Essai.

60

§ 13. DE DEMOKRATIE IN DE MIDDELEEUWEN.

De middeleeuwsche demokratieen zijn omstreeks het begin van de nieuwe geschiedenis te gronde gegaan. De ontwikkeling van het economische leven eischte de opkomst van groote een: heidsstaten, het mercantilisme deed zijn intrede — waar deze vroegtijdig ontstaan zijn, als in Frankrijk en Engeland, hebben de steden zelfs nimmer een dergelijke onafhankelijke positie zich kunnen verwerven. Maar ook daar, waar de ontwikkeling een andere is geweest, liep de demokratie ten einde — haar innerlijke zwakte, nl. de belangentegenstelling van de elkaar steeds bestrijdende groepen kwam in het nieuwe tijdsgewricht helder aan den dag. In 1530 kwam zelfs het trotsche Florence onder de heerschappij van een vorst.

De demokratieen der middeleeuwen zijn ondergegaan, een heeft zich echter gehandhaafd en is tot den huidigen dag blijven bestaan, Zwitserland. Geen land ter wereld heeft zoovele eeuwen oude demokratische tradities, geen land is er waar de dcmokratie zoo vast verankerd ligt in de instellingen, maar voor alles in den geest van zijn yolk. De oorsprong van zijn demokratische instellingen ligt echter niet als in Italie, de Nederlanden en elders in de stad, maar op het platteland. Zwit, serland is in den aanvang een boeren:demokratie geweest en is dit in hoofdzaak gebleven. Vanaf het begin der 14e eeuw hebben de centrale agrarische kantons den strijd tegen de feodale machten opgevat en met klimmend succes gevoerd. Invloedrijke steden hebben er zich bij aangesloten en te zamen hebben zij het wonder gewrocht in een wereld, die naar het absolutisme op weg was, de federatie van vrije en demokrati, sche kleine staten te grondvesten. In den aanvang van de 15e eeuw was dit werk in hoofdzaak volbracht. Evenals bij het ontstaan der Grieksche demokratieen in de oudheid,zal ook hier het geographisch milieu, direct en indirect (militaire qualiteiten der bergvolken) wel den grootsten rol in dit gebeuren gespeeld hebben.

De verdere lotgevallen van Zwitserland blijven hier in dit zeer beknopte overzicht uit den aard der zaak buiten beschou, wing. Het is voldoende te constateeren dat ondanks perioden

61

DE DEMOKRATIE VAN 16e TOT EINDE 18de EEUW. § 14.

van verzwakking van het demokratisch element, haar algemeen karakter zich gedurende den loop der eeuwen gehandhaafd heeft tot op den huidigen tijd. Zwitserland is het land der demokratie bij uitnemendheid. 1 )

§ 14. De demokratie van de 16e tot het einde van de 18e eeuw.

Het begin der nieuwe geschiedenis tot den aanvang der nieuwste geschiedenis is het tijdperk van het absolutisme ge, weest, en kan dus feitelijk bier overgeslagen worden. Wel is de absolute monarch door omstandigheden (geldgebrek!) soms gedwongen geweest de drie standen bijeen te roepen, maar dit is bij het stijgen van zijn macht in onbruik geraakt — de laatste bijeenkomst der standen voOr de revolutie had in Frankrijk in 1614 plaats. Hoe belangrijk de rol der standenvergadering ook in 1789 is geweest bij het tot stand komen der revolutie — zij vormden zich immers tot constituante toch ligt deze materie buiten het eigenlijke terrein der demokratie.

Twee landen zijn er in deze periode in geslaagd zich van het absolutisme los te maken: Nederland en Engeland, doch demo, kratieen zijn zij daardoor niet geworden. Dit zou eerst in de 19e eeuw plaats vinden.

Na zich bevrijd te hebben van de vreemde overheersching werd Nederland een federatie van oligarchieen, waarin overeen, komstig het burgerlijk karakter van zijn samenstelling een grooter mate van vrijheid heerschte dan elders onder het abso, lutisme, doch waarom men nog niet gerechtigd is de oude republiek een demokratie te noemen.

Hetzelfde geldt van het koninkrijk Engeland. In den strijd tegen het absolutisme werd de eerste groote overwinning be vochten in de revolutie van het midden der 17e eeuw, toen zelfs het koningschap tijdelijk door de republiek — doch geen demo, kratische werd vervangen. Na de restauratie,periode wordt in 1688-89 het koningschap gedwongen — en nu voorgoed een groot deel van zijn macht of te staan. Hoe belangrijk dit

1) Zie over Zwitserland Picavet „Une democratie historique. La Suisse-.

62

§ 14. DE DEMOKRATIE VAN 16e TOT EINDE 18de EEUW.

feit ook in de geschiedenis van het parlementarisme — en indi: rect dus voor de demokratie — ook moge zijn, hoe groot de beteekenis der meerdere vrijheid, die het Engelsche yolk zich veroverd had, ook in de geesteshistorie der menschheid moge wezen, toch kan men niet van een demokratie, maar moet men van een oligarchie spreken.

Moge er de facto in Europa geen demokratie in deze periode hebben bestaan, de geestelijke stroomingen, die haar latere komst hebben voorbereid, waren en in Frankrijk en in Engeland zeer sterk, en deze stroomingen zijn gevoed door een groote literatuur. Hierin ligt een groot verschil met de demokratische tendenties der middeleeuwen, die meer spontaan ontstaan zijn, zonder voorbereiding door het denkende deel der volken, en een even groote overeenkomst met de oudheid, waarin de staatsinrichting in het algemeen en de demokratie in het bij, zonder zoozeer de geesten heeft beroerd en verscheidene groote denkers tot het uiten hunner gedachten over de materie heeft gebracht.

De beschrijving en ontleding dezer denkbeelden is een onder, werp op zich zelf, waarover veel literatuur bestaat en waarnaar hier verwezen wordt. De toenmalige geschriften over demo, kratie zijn van burgelijken huize, zij beoogen de rechten van den opkomenden derden stand tegenover de eerste standen en tegenover het absolutisme te grondvesten. Daarnaast valt echter reeds een nieuw geluid te beluisteren. Voor het eerst laat zich ook de stem hooren van hen, die het opnemen voor de klasse der arbeiders — meestal gaat hun streven in het ge: heel niet uit naar de verovering van politieke rechten, maar soms ook klinkt reeds de eisch der demokratie voor de groote massa van het yolk. Die stem is in deze tijden zwak geweest, maar zij was bestemd in de 19e eeuw sterk te worden. ')

1) Zie o.a. Gooch „The history of English democratic ideas in the seven, teenth century", Bernstein „Kommunistische und demokratisch,sozialistische Stromungen wahrend der englischen Revolution des 17 Jahrhunderts" („Die Geschichte des Sozialismus in Einzeldarstellungen" 1 2), later afzonderlijk en gewijzigd verschenen onder den titel „Sozialismus und Demokratie in der grossen englischen Revolution", over de 18e eeuw Beer „Geschichte des

63

DE DEMOKRATIE EINDE 18e TOT BEGIN 20e EEUW. § 15.

De groote invloed, die de Fransche denkers der 18e eeuw op het ontstaan van de Fransche revolutie en de daaruit voort, vloeiende demokratie, hebben gehad, is overbekend en behoeft bier slechts gememoreerd te worden. De stichting der Ameri, kaansche republiek, welke daaraan voorafging, houdt verband met Engelsche geestelijke stroomingen. De om der wille van het geloof uitgewekenen waren gepredisponeerd een demokratisch staatsbestel te grondvesten. 2) Het Protestantisme als individua, listische religie is immers demokratisch gericht — zooals oak uit de organisatie zijner kerk blijkt.

§ 15. De demokratie van het einde der 18e eeuw tot het begin der 20e eeuw.

Tot aan het einde der 18e eeuw waren alle demokratieen be perkt van aard geweest. Beperkt wat het grondgebied betreft, waarop zij gold, beperkt wat de individuen aangaat, waarover zij zich uitstrekte. Groote groepen der bevolking (vrouwen, slaven, hoorigen, arbeiders) waren van elken politieken invloed verstoken. De demokratie der oudheid was direct, die der middeleeuwen indirect, doch van specialen aard, d.i. via economische organisaties.

Met de onafhankelijkheidsverklaring van Engeland door Noord:Amerika werd dit anders. Een groot land met een in vergelijking der vroegere demokratieen groote bevolking vestigde een republiek, bij welker regeering zoo goed als alle volwassen mannen betrokken waren. De Vereenigde Staten waren in den aanvang een boeren:republiek, van eigenerfde, onafhankelijke boeren, die hun afgevaardigden kozen — eenige, trouwens bij, komstige karaktertrekken der demokratie zijn eerst later bier en daar er bijgekomen. Hierin ligt de kern van het vraagstuk — het gemis aan feodale overleveringen, de tradities van gees:

Sozialismus in England" Deel I, hoofdstuk IV en V. Verder over het geheele tijdperk Hattersley 0. c. hoofdstuk VII, VIII en IX, en Quack, „De Socialisten" Deel I hoofdstuk VII v.v.

1) Zie o.a. v. Schulze—Gaevernitz „Die geistesgeschichtlichen Grundlagen der anglo:amerikanischen Weltsuprematie" II „Die Wurzel der Demokratie" (Archiv f. Sozialwissenschaft u. Sozialpolitik Band 58, 1927).

64

§ 15. DE DEMOKRATIE EINDE 18e TOT BEGIN 20e EEUVV.

telijke vrijheid der immigranten, het lokale zelfbestuur hebben er het hunne toe bijgedragen. De Vereenigde Staten waren eens een gemeenschap van vrijen en gelijken, maar van de gelijkheid is die voor de wet, en een zekere mate van gelijk, heid van kansen (goed onderwijs voor alien) gebleven, doch de materieele omstandigheden zijn in hooge mate ongelijk geworden: geen land kent zulke bezitstegenstellingen. Toch is er de politieke demokratie volkomen gehandhaafd gebleven. Uitgangspunt der demokratie in de Vereenigde Staten is de vrijheid van het individu, vrijheid op allerlei gebied: vrijheid van geloof, van denken, van meeningsuiting, van vergaderen en vereenigen, en ook van economisch initiatief — het laatste tegenover de vroegere gebondenheid een nieuw principe in de maatschappij, dat in de praktijk tot de grootste ongelijkheid op dat gebied zou voeren. Aan dit alles is in dit land, gevormd door hen die Europa om zijn onvrijheid en ongelijkheid verlaten hadden om hun lot te verbeteren, niets veranderd. De demo, kratie als middel om de economische ongelijkheid te beperken, door de groote massa in Europa reeds lang aangewend, staat in de Vereenigde Staten nog pas aan den aanvang van haar ontwikkeling. ')

Dertien jaar na de onafhankelijkheidsverklaring breekt de Fransche revolutie uit, wordt het ancien regime weggevaagd en door het burgerlijke vervangen. De tweede groote staat der wereld, de eerste van Europa, groot van uitgestrektheid en met een talrijke bevolking (ongeveer 25 millioen inwoners) werd een demokratie. Evenals de Vereenigde Staten, wier voorbeeld van sterken invloed op Frankrijk is geweest, was de nieuwe staatsvorm gebaseerd op de vrijheid van het individu, de ge, lijkheid voor de wet en de gedachte der vertegenwoordiging. „De rechten van den mensch en van den burger" werden afge, kondigd, zij werden echter niet al te letterlijk genomen — in den grond der zaak was de revolutie immers die der burger,

1) Over Amerika zie o.a. de Tocqueville „De la democratie en Amerique", Bryce „The American commonwealth" en „Modern democracies" II Hoofd stuk XXXVIII v.v.

65


klasse — en golden niet voor alien: het eerste kiesrecht was aan een census gebonden, en het recht van vereeniging bijv. was nog beperkt. In principe bevat het liberalisme echter de mogelijkheid van demokratische rechten voor iedereen, maar eer dit principe ten volle werkelijkheid werd, zou er eerst nog veel moeten gebeuren.

De demokratie zou bij haar eerste optreden in Frankrijk niet van langen duur zijn — haar weg is in dit land niet op rozen gegaan. De Nationale Conventie, volgens algemeen kies, recht gekozen, schafte het koningschap af, stichtte de republiek. De nieuwe grondwet werd echter buiten werking gesteld en de macht aan een klein comite, feitelijk aan een man, om.i,e, dragen. De voorstander der absolute demokratie, Robespierre werd in de praktijk voorstander van het eenhoofdig gezag zooals naderhand nog verscheidene malen bij de extremisten (Sowjet,Rusland!) zou voorkomen. Na de terreur,periode treedt de demokratie snel op den achtergrond, de periode van den militairen despoot breekt aan. Na zijn val komt het ancien regime terug, voor zoover het bij de veranderde maatschappe, lijke omstandigheden mogelijk is. Vele jaren zou er noch in Frankrijk noch elders van demokratie sprake zijn.

In 1830 begon de wind uit den anderen hoek te waaien. De oppositioneele elementen slaagden er in de representanten van het ancien regime te verjagen en te vervangen door het burger, koningschap. Elementen der demokratie worden in het staats, bestel opgenomen — o.a. ministersbenoeming overeenkomstig den wil der kamer — verder gaat de stap nog niet. Ook elders verschuift zich de situatie in de richting der demokratie: Enge, land gaat in 1832 (Refoem,bill) over tot uitbreiding van het kiesrecht tot de gegoede burgerij.

De revolutie van 1848 brengt diepgaande veranderingen in de staatkundige verhoudingen van een groot deel van Europa te weeg: de demokratie doet eenige belangrijke schreden voor, uit. Vanaf het midden der eeuw neemt de burgerklasse, en nu definitief, het roer van den staat in handen. De aard van het koningschap verandert in deze periode fundamenteel: het houdt op een autokratie te zijn en wordt in het demokratisch

66

§ 15. DE DEMOKRATIE EINDE 18e TOT BEGIN 20e EEUW.

regime ingeschakeld. Ministers worden sindsdien benoemd overeenkomstig den wil der burgers, zooals die bij den stern: bus gebleken is.

Tusschen de jaren 1830 en 1848 accentueert de differentiatie van den derden stand in burgerklasse en arbeidersklasse zich in steeds sterker mate. In Engeland neemt de vakbeweging, na de mislukking van den revolutionairen aanloop in de 30er jaren, in het begin der 40er jaren reeds haar definitieven vorm aan, in dezelfde periode betreedt de arbeidersklasse, te zamen met andere „kleine luiden" voor het eerst het politiek terrein (Chartistenbeweging). Ook in Frankrijk vertoonen zich de eerste sporen eener zelfstandige arbeidersbeweging. Meer dan een eerste aanloop tot de demokratie was dit alles niet. Over eenkomstig haar materieel en geestelijk peil verwachtte de arbeidersklasse, en voor een niet onbelangrijk deel ook hare toenmalige leiders, meer van een revolutie dan van de demo, kratie. Eerst na de 70er jaren zouden zich ook op dit gebied belangrijke veranderingen voltrekken.

De revolutie van 1848 in Frankrijk was het werk van de burger, en de arbeidersklasse, wier beider belangen in strijd waren met het heerschende regime. Beider politieke eischen

o.a. het algemeen kiesrecht — werden gerealiseerd, over de sociale politiek kwamen zij spoedig in hevige botsing. In dien strijd werd door de arbeidersklasse, wier macht en kunnen geheel te kort schoten, de complete nederlaag geleden. Het, zelfde geschiedde in Duitschland, waar ook het algemeen kies, recht voor een kort oogenblik veroverd werd.

In de na het midden der eeuw heerschende reactie maakte zich in Frankrijk de „kleine" Napoleon als alleenheerscher meester van de macht. Evenals zijn groote naamgenoot liet hij zijn positie bevestigen door een plebisciet — zooals zijn Duitsche imitator Hitler dit ook eens zou doen. Naar den vorm is het plebisciet een demokratisch instituut, doch alleen naar den vorm; het wordt alleen door demagogen ter versterking

1) Vergelijk hierover het interessante artikel van Bernstein „Demokratie" (Neue Zeit XXXIV2 1916 p. 289 v.v.).

67


van een reeds bestaanden toestand gebruikt. Mocht de uitslag der volksstemming tegen hen uitvallen, dan zijn zij niet van plan zich daaraan te houden — hetgeen in een werkelijke demokratie toch het geval zou moeten zijn. De casus is te vergelijken met iemand, die een arbitrage aanvaardt, doch al, leen onder voorwaarde dat deze in zijn voordeel beslist! Daar de despoten uit den aard der zaak niet zeker zijn van het resultaat, zorgen zij voor een beinvloeden van het kiezerscorps met alle hun ten dienste staande middelen, zoodat er van een werkelijk vrije stemming geen sprake is. Het plebisciet is een karikatuur van de demokratie. 1 )

In 1871 moest deze charlatan der keizers het veld ruimen, Frankrijk werd eenige jaren later, en nu definitief, een demo, kratische republiek. De nieuwe, groote demokratische aera begon. Reeds daarvoOr was in Europa de reactionaire vloed in een eb verkeerd. Daartoe kan niet gerekend worden de invoe, ring van het algemeen kiesrecht door Bismarck in 1866, welke meer het karakter droeg van een politieke manoeuvre dan uit demokratische overwegingen te stammen — van deze „smetten" was hij geheel vrij. Doch reeds in 1867 werd in Engeland het kiesrecht sterk uitgebreid, waardoor een groot deel der stads, arbeiders in den vervolge volwaardige burgers zouden worden.

Sindsdien is de demokratische beweging overal groeiende geweest, zoodat bij den aanvang van den wereldoorlog de meeste staten of geheel of in belangrijke mate demokratisch georganiseerd waren.. Voorzoover zij dit niet waren, geschiedde de demokratiseering gedurende en kort na den oorlog in snel tempo. Het vrouwenkiesrecht werd in vele landen (vooral de Noordelijke van Europa) ingevoerd. Op de details dezer ge, schiedenis behoeft hier niet nader ingegaan te worden. De feiten staan onweerlegbaar vast en mogen als bekend ver, ondersteld worden.

Blijkbaar onweerstaanbare maatschappelijke krachten heb, ben tot dit resultaat gevoerd. In laatste instantie zijn zij in de

1) Op het ongeselectioneerde karakter van de volksstemming wordt later teruggekomen.

68

§ 15. DE DEMOKRATIE EINDE 18e TOT BEGIN 20e EEUW.

ontwikkeling van het kapitalisme in zijn hoogsten vorm gelegen. ') In den aanvang van zijn loopbaan zag het zijn voordeel in een arbeidersklasse op het laagste materieele en geestelijke niveau, afhankelijk en onderdrukt, politieke zeloten. In den loop der tijden is dit standpunt gewijzigd. Een verhooging van het algemeen levenspeil der voortdurend aan: groeiende massa — bijna steeds niet zonder strijd verkregen is een voorwaarde geworden voor een krachtige ontplooiing van het industrialisme. De Vereenigde Staten en Engeland hebben het eerst het bewijs van de juistheid hiervan geleverd. In dit beeld hoort ook de groeiende belangstelling van het pro, letariaat voor het politieke leven — het is zijn rechten ook op dit gebied gaan opeischen. Ook zij zijn vaak niet zonder strijd veroverd, maar men moet erkennen dat het verzet ertegen meestal niet sterk is geweest overeenkomstig het feit dat in principe het liberalisme de mogelijkheid van verleening van politieke rechten aan alien in zich sloot. Het is de avant:garde van het intellectueele deel van het liberalisme, sinds de 70er jaren der vorige eeuw naar voren komend op het politieke schouwtooneel, die te zamen met het beste deel der arbeiders, klasse, hier den weg heeft gewezen.

Deze demokratie, burgerlijk van oorsprong, begon in het laatste deel der 19e eeuw gemengd burgerlijk,proletarisch te worden. Het dogmatische deel der arbeidersbeweging heeft in zijn verblindheid van deze diepgaande verandering niets be speurd. De demokratie van burgerlijke huize, ergo weg met de demokratie, leve de diktatuur!

Heeft deze verandering ook invloed gehad op hetgeen de demokratie inhield? M.a.w. heeft er een machtsverschuiving plaats gehad tusschen twee begrippen, vrijheid en gelijkheid, waaruit zij is opgebouwd? De vraag kan slechts bevestigend beantwoord worden. De burgerlijke demokratie is eerder op het vrijheidsbeginsel, op de ontplooiing van de krachten van

1) Vergelijk hierover Hermens reeds genoemd interessant werk „Demo kratie and Kapitalismus" en Kautsky's „Materialistische Geschichtsauffas sung" II Abschnitt VII.

69


het individu gegrondvest, de proletarische eerder op het ge, lijkheidsbeginsel. Het accent ligt anders, meer is men niet gerechtigd te zeggen. Men heeft wel verdedigd dat de demo, kratie der arbeiders zuiver egalitair is, ') doch dit is een ver, wrongen historisch beeld. Toen de arbeidersklasse zich met haar demokratische rechten is gaan bezig houden, bestond reeds de burgerlijke vrijheid, waarvan ook zij profiteerde. Wat men heeft, waardeert men niet, dit geldt in het bijzonder van de vrijheid, die als de lucht is, die wij inademen en waarvan wij de onmisbaarheid alleen beseffen op het oogenblik waarop zij ons onthouden wordt. Ook de arbeidersklasse heeft de vrij, heid lief en zij zou haar niet willen missen voor welke vermeer, dering van welstand — tenzij zij nimmer de waarachtige vrij: heid heeft gekend. Toch valt het niet te ontkennen, dat daar, waar zich geen krachtige, zelfstandige burgerklasse als poll: tieke macht gevestigd heeft (Duitschland, Rusland) de demo, kratie niet sterk staat.

De ontwikkeling der maatschappij sinds het laatste deel der 19e eeuw heeft in een belangrijk deel der aarde de politieke gelijkheid der individuen gebracht, doch tegelijkertijd de hoogst mogelijke ongelijkheid in welstand: milliardairs als in Amerika voorkomen heeft de menschheid nimmer gekend. Onnoozele politici uit het arbeiderskamp hebben daaruit tot de verwerpelijkheid der demokratie geconcludeerd. Alsof de demokratie en niet het kapitalisme daarvan de oorzaak is! Het tegendeel is waar, zonder de demokratie zou de econo, mische ongelijkheid nog veel grooter zijn. 2) Een der middelen, en wel een der krachtigste, waardoor de arbeidersklasse er in geslaagd is, die ongelijkheid, gevolg o.a. der economische vrij: heid, te temperen, is juist de demokratie. Te temperen, niet op te heffen, daar dit, gegeven de natuurlijke ongelijkheid, een utopie zou zijn. Goethe heeft eens gezegd: „Gesetzgeber oder Revolutionars, die Gleichkeit and Freiheit zugleich versprechen,

1) Bijv. de Man in zijn „Psychologie des Sozialismus" p. 205 v.v. :) Over demokratie als nivelleeringstendens zie v. d. Wijk „Wetmatigheid

in natuur en maatschappij" (Socialistische Gids VI 1921 p. 809).

70

§ 16. DE ORGANISATIE DER MODERNE DEMOKRATIE.

sind Phantasten oder Sharlatans". Hetgeen niet verhindert dat de menschheid nog pas aan het begin dezer tempering staat, want de maatschappelijke ongelijkheid van nu gaat torenhoog boven de natuurlijke uit.

§ 16. De organisatie der moderne de,mokratie. De wijze waarop de lokale demokratie der oudheid en der

middeleeuwen gefunctioneerd hebben is niet moeielijk te be grijpen: ieder lid eener huidige vereeniging van beperkten om, yang kan haar zelfs reconstrueeren. De niet zeer talrijke bur, gers, gewoonlijk over veel vrije tijd beschikkend, leefden te zamen op een beperkt grondgebied, kenden elkaar derhalve meestal en wisten hun qualiteiten op hun waarde te schatten, een publieke opinie vormde zich als vanzelf in persoonlijk contact. De problemen, voor welker oplossing men kwam te staan, waren overzichtelijk en eenvoudig — ten minste verge, leken bij die van onze moderne maatschappij.

Onder de omstandigheden, zooals deze zich in de 19e en 20e eeuw ontwikkeld hebben, is van een dergelijke situatie geen sprake meer. Vele millioenen burgers leven op een uitgebreid territorium en kennen daarvan persoonlijk hoogstens enkele honderdtallen, van name hoogstens eenige duizendtallen meestal veel minder. De vorming eener openbare meening is op die wijze uitgesloten, het doen eener keuze van leiders on mogelijk. De intensieve beroepsarbeid van den modernen mensch en het daaruit voortvloeiende gemis aan vrijen tijd, en de uiterst verdeelde belangstelling, maken bovendien dat hij zich weinig met de publieke zaak kan bezighouden. De op te lossen vraagstukken zijn door de samengesteldheid der maat, schappij en het snelle tempo harer ontwikkeling oneindig veel moeielijker geworden dan zij ooit waren.

Op welke wijze zijn deze bezwaren uit den weg geruimd en is de moderne demokratie toch bestaanbaar gebleken?

In de eerste plaats heeft de sterke ontwikkeling van•het ver, keer het mogelijk gemaakt dat het persoonlijk contact tusschen de menschen, ondanks hun ver uit elkaar gelegen woonplaatsen, weer eenigszins hersteld is. Dit is echter maar zeer bijkomstig.

71

DE ORGANISATIE DER MODERNE DEMOKRATIE. § 16.

Het middel om ondanks de praktische bezwaren toch een gees, telijk contact op politick gebied tusschen de menschen tot stand te brengen, is de drukpers: het boek, dat echter slechts door enkele procenten der menschheid gebruikt wordt, het tijch schrift, dat een grooter, maar toch ook beperkt publiek trekt, en ten slotte de krant, die onder de huidige omstandigheden de massa bereikt. Het is de krant, waarop de publieke opinie berust.

De krant brengt allereerst de politieke feiten, die zich heb, ben afgespeeld, onder de oogen van het lezend publiek. Zijn deze feiten elementair en eenvoudig dan kan ook de „general reader", d.i. de gemiddelde mensch, door de natuur toegerust met een bescheiden quantum verstand, maar toch gezond ver, stand, ze beoordeelen. Ook al zouden de kranten zich van iederen commentaar op deze feiten onthouden, dan zou er zich toch spontaan een openbare meening over vormen. Zoodra de feiten gecompliceerd worden, en er voor hun beoor, deeling speciale kennis noodig is, heeft de gemiddelde mensch zelf geen oordeel. In die gevallen neemt hij het oordeel van zijn krant over — de aldus gevormde publieke opinie is dus feitelijk de meening der betrokken journalisten — zonder zich natuur, lijk bewust te zijn dat zijn meening eigenlijk de meening van een. ander is. ') Een spel dat zich op een ander niveau nog eens herhaalt. De journalisten zijn natuurlijk ook overtuigd dat hun wijsheid werkelijk van hen is — hetgeen meestal ook een vergissing is, daar zij gewoonlijk hun kennis weer van elders (tijdschriften, boeken etc.) hebben. Zelfs hun foutieve oordee, len zijn soms niet origineel! De openbare meening — hetzij juist of on juist — wordt gewoonlijk door zeer weinigen gemaakt!

Tot nu toe spraken wij over de publieke opinie. Is het juist daarvan te spreken? Aileen onder zekere reserves, afgescheiden zelfs van het feit dat er steeds een aantal menschen zijn, die ook bij -de meest eclatante gebeurtenis geen meening hebben.

1) Vergelijk de interessante studie van L. Benario „Zur Soziologie der Zeitung" (Zeitschrift f. Volkerpsychologie u. Soziologie II 1926 p. 125 v.v.).

72


Wanneer een bepaald feit van elementaire kracht en beteekenis is en een geheel yolk, onafhankelijk van de verschillende maat, schappelijke toestanden waaronder het leeft, treft — bijv. een oorlog — is er den openbare meening. In andere gevallen zijn er meerdere publieke opinies, die zeer verschillend kunnen zijn of elkander kunnen naderen, al naar gelang de sociale positie, waarin men leeft. Men denke bijv. aan de beoordeeling van een werkstaking.

Aangenomen dat in een bepaalden tijd in een bepaald land in rebus politicis gevestigde publieke opinies bestaan — zonder deze is de demokratie, die immers niet alleen in de instituten, maar ook, en vooral in den geest der menschen leeft, ondenk, baar, — is dit dan voldoende om de demokratie te doen functio, neeren? In het geheel niet. Het overgroote deel der kiezers zou absoluut niet weten op wie zij hun stem bij verkiezingen moes,- ten uitbrengen. Het apparaat, dat in deze leemte voorziet is de politieke partij, die zich belast met het stellen van candidaten, zonder welke iedere verkiezing of in een chaos zou verloopen of tot de keuze van hoogst ongeschikte afgevaardigden zou voeren. Een politieke partij is dus o.m. een selecteerings, apparaat — of zij steeds goed functioneerend is, vormt een kwestie, die naderhand zal besproken worden.

Met het stellen van candidaten zonder meer, is de groote massa der kiesgerechtigde burgers nog maar zeer onvoldoende geholpen, daar de meeste der candidaten hun geheel onbekend zijn. Zij kunnen een indruk van de persoon krijgen — afgezien van de gewoonlijk eenigszins geflatteerde portretten in de pers — door naar een verkiezingsvergadering te gaan. Het meeren, deel der kiezers zeker ruim 80 % — gaat echter nimmer naar een verkiezingsvergadering! Op het platteland is het bezoek

1) Zie over politieke partijen behalve het reeds genoemde bock van Michels „Zur Soziologie des Parteiwesens" nog W. Sulzbach „Die Grund, lagen der politischen Parteibildung", M. Weber, „Grundriss der Sozial, okonomik" III Abteilung „Wirtschaft und Gesellschaft" Erster Teil, Kapitel III, § 18 „Begriff und Wesen der Parteien", M. Jaffe „Demokratie und Partei" (met literatuur) (Archiv 1. Sozialwissenschaft B. 65 (1931) p. 101 v.v. Ook Roffenstein's „Zur Psychologie der politischen Meinung" (Zeitschrift f. Volkerpsychologie und Soziologie III 1927) bevat interessante opmerkingen.


gewoonlijk vrij goed — volstrekt niet altijd alleen uit politieke belangstelling der kiezers — maar in de steden zeer beperkt. Wie anders denkt, kent de getallen niet, waarover het gaat. Leiders van verkiezingsaktie zijn verrukt wanneer de door hen uitgeschreven vergaderingen overvol zijn en maken zich dan wel eens illusies dat zij het kiezerscorps aldus bereiken, doch vergeten dat dit maar hoogstens eenige tienduizenden — in meerendeel bovendien eigen leden — betreft, terwijl de hon, derdduizenden buiten de deur blijven.

M.a.w. een politieke partij is natuurlijk veel meer dan een middel om candidaten te stellen. Juister gezegd: zij is veel meer geworden, want er zijn in den aanvang van de geschiede, nis der demokratie perioden geweest waarin zij niet veel meer waren. Naleve zielen, die van de werkelijkheid geen begrip hebben, willen weer naar die tijden terug, waarin het alleen ging om de vraag: wien zal men candidaat stellen?

Een politieke partij is ook en vooral een lichaam, dat uit de vage wenschen en verlangens der burgers de geheel onvervulbare elimineert, de overige concretiseert en formu, leert, en de wijze aangeeft waarop deze gerealiseerd kunnen worden. Zij draagt zorg voor het opstellen van een politiek program, dat de candidaten onderschrijven en dat zij zullen trachten te verwezenlijken in de eerstvolgende legislatieve periode. De groote massa der kiezers brengen hun stem uit op een program, echter niet zonder dat de politieke partijen met veel moeite, veel geld en vooral met behulp van haar pers het indifferente deel der kiezers heeft trachten over te halen op haar candidaten te stetmmen. Sinds de evenredige vertegen, woordiging in vele landen is ingevoerd, heeft dit beeld nog scherper trekken aangenomen. Wie zich de werkelijkheid voor oogen stelt, moet het absurde van Rousseau c.s.' standpunt op, vallen, volgens welke de kiezers niet alleen de macht maar ook de wijsheid hebben, en volgens welke de gekozenen slechts hun dienaars behooren te zijn!

Over de geschiedenis der politieke partijen in de 19e eeuw — zij hebben hun voorgeschiedenis gehad, doch deze is zoo af, wijkend dat zij geheel buiten beschouwing kan blijven — zal

74


hier niet uitgeweid worden. Voor Amerika en Engeland heeft de Rus Ostrogorski in zijn beroemd bock „La democratic et l'organisation des partis politiques" haar beschreven. In het eerste land dateeren zij reeds van de eerste helft der 19e eeuw, in het tweede hebben zij zich vooral na de kiesrechtuitbreiding van 1867 gevormd. In dezelfde periode neemt de sociaal,demo, kratie als politieke partij in Duitschland onder Lassalle een aanvang en wordt een voorbeeld voor de arbeidersklasse van vele landen. Zij heeft ook hare tegenstanders aldus gedwongen zich straffer te organiseeren dan voorheen het geval was.

Het karakter der politieke partijen in de Angelsaksische landen nl. het tweepartijensysteem — is zeer lang geheel afwijkend van die der continentale geweest — en is dit voor een groot deel nog. In Amerika is dit karakter van zeer oppor, tunistischen aard — van diepgaande verschillen in opvatting omtrent het maatschappelijk gebeuren is bij de partijen niet of nauwelijks sprake. Tegen de verkiezingen wordt door de partijen een zoo pakkend mogelijk program opgesteld om zoo, veel mogelijk kiezers en aldus de meerderheid achter zich en de macht in handen te krijgen. Een derde partij — een „Labour Party" — heeft zich nog nauwelijks gevormd; zoodra hierin verandering komt, zullen de bestaande partijen ook gedwongen worden een meer principieel karakter aan te nemen. Op het oogenblik kan men alleen zeggen dat de republikeinsche partij meer „big,business,men" en conservatieven omvat en de demokraten meer „kleine luiden" van allerlei slag en vooruit, strevenden. Sterker spreekt dit laatste bij de Engelsche partijen, waarbij de tories vooral het conservatieve en de whigs het vooruitstrevende deel der natie omvatten — later zijn zij zich conservatives en liberals of progressives gaan noemen, maar toch liep de scheidingslijn ook daar niet op dezelfde wijze als op het continent. Sinds den aanvang der 20e eeuw, toen de Labour, Party werd gesticht, is hierin groote verandering opgetreden en gaan de politieke partijen een ander karakter dragen.

Op het vasteland hebben de partijen van den aanvang of een meer principieel karakter gedragen: de socialistische partijen zijn daarin vooral voorgegaan. Zij representeeren in groote

75


trekken individuen, die zich losmaken van hun onmiddelijk milieu zijn er altijd geweest en zullen er altijd blijven — de maatschappelijke groepen, waartoe haar leden behooren. In het groot gezien zijn de drie groote politieke partijen — bun benamingen zijn niet overal hetzelfde, doch dit maakt in dit verband niets uit —: de conservatieve, de liberale en de socia, listische. De eerste representeerend de groot,grondbezitters, de tweede de burgerklasse, de derde de arbeidersklasse. Om, streeks 1870 begint dan de splitsing der burgerklasse in een meer conservatief en een meer vooruitstrevend deel (radicalen) — het laatste vooral gevormd door de intellectueele groepen.

Deze partijformatie naar de maatschappelijke positie is echter geen zuivere belangenvertegenwoordiging, maar is even ,

eens van ideologischen aard, welke echter wel op zijn beurt afhankelijk is van deze plaats in de maatschappij: conserva, tieven, liberalen en socialisten hebben niet alleen tegenstrijdige belangen maar ook afwijkende meeningen over geestelijke aan, gelegenheden. Het is dan ook onjuist om deze partijen als op een geheel anderen basis staande dan de z.g. clericale, waarvan de belangrijkste de Roomsch,Katholieke is, te beschouwen. leder dezer partijen heeft een eigen opvatting van het gebeu, ren, het bijzondere der R.K. partij is echter dat zij niet uit een maatschappelijke laag bestaat, maar van gemengde samen, stelling is. De oorsprong van dergelijke partijen is gewoonlijk gelegen in de onderdrukkingsmethoden barer tegenstanders. Hebben zij zich hun vrijheid veroverd, dan blijft de vroegere geesteshouding volgens de wet der traagheid lang, meestal zelfs zeer lang bestaan. Dit klemt te meer, daar de politieke strijd in hoofdzaak over materieele belangen loopt en een partij, die verschillende maatschappelijke lagen steunt, daardoor telkens in moeielijke situaties komt. Dergelijke partijen zijn uit hun wezen midden,partijen.

De huidige politieke athmospheer is vervuld met den strijd, kreet: weg met het individualistische, atomistische kiesrecht, leve de organische samenstelling der parlementen! Degenen, die hierbij op den voorgrond treden, zijn vooral de Roomsch: Katholieken. Het is alsof zij bij hun sympathien voor de mid,

76


deleeuwen met blindheid geslagen zijn. Zij vergeten geheel bij hun disqualificatie van het individualistische kiesrecht, dat dit van formeelen aard is, waarin verschillende inhouden kunnen gegoten worden. Het bestaande kiesrecht laat den individuen voile vrijheid zich te groepeeren, zooals zij willen, om zoo te zeggen een organischen inhoud te gieten in een neutrale vorm. Zij kunnen zich naar hun materieel belang, momenteel (Arne, rika!) of blijvend, groepeeren, doch ook naar hun geestelijke belangen. Dank zij dit zoo verwenschte idividualistische kies, recht hebben de Roomsch,Katholieke staatspartijen zich kun, nen vormen, en zij zouden daarin nooit geslaagd zijn, indien in de plaats daarvan een kiesrecht op corporatieven grondslag indertijd was ingevoerd. Zij ondervinden nu reeds in Italie en vooral in Duitschland wat het zeggen wil, als het anorganische kiesrecht hun ontbreekt!

De politieke partijen zijn een selecteerings,apparaat, vormen de leden tegelijk een selectie? Het is tegenwoordig mode, vooral in de intellektueele kringen, waar men zelfs te apathisch is om zich de kleine opoffering te getroosten slechts betalend lid eener politieke partij te worden — men denke zich dat zij zich persoonlijk ook moesten inspannen! om smalend over de aangeslotenen zich uit te laten. Er moge soms nog zooveel op aan te merken zijn — in een volgend hoofdstuk heeft de schrij, ver dezer regelen er ook nog het een en ander over te zeggen — toch vormen in het algemeen de ledenf der politieke partijen een selectie. De uitzonderingen vormen zij, die uit traditie of door geestelijke dwang er toegekomen zijn — uit den aard der zaak waardelooze elementen voor een partij. Zij die uit vrije verkiezing lid worden, hebben in ieder geval meer belangstel, ling voor de publieke zaak dan de overigen, en zij hebben er minstens een financieel offer voor over.

Vergeleken bij het aantal kiezers, dat zij achter zich vereeni, gen, vormen de politieke partijen een vrij scherpe selectie — ik schat het betreffende percentage op 10 a 15, veel hooger zal deze wel nauwelijks worden — alleen de R.K. Staatspartij vormt een uitzondering, doch deze is door den invloed van de kerk met

77

DE ORGA.NISATIE DER MODERNE DEMOKRATIE. § 16.

andere niet te vergelijken. ') Wie meent dat echter alle leden eener politieke partij actief deelnemen aan het partijleven, zelfs in verkiezingstijden, vergist zich ten zeerste: het over groote deel vergenoegt zich met het formeele lidmaatschap. 2 ) Men moet daar onmiddellijk aan toe voegen dat er in groote politieke partijen voor alle leden geen voldoende werk te ver, richten zou zijn — tenzij men zich ook op andere gebieden als de politiek gaat bewegen. Een groote politieke partij mag zich gelukkig prijzen wanneer een 20 % harer leden geregeld aan het partijleven deelneemt. Slechts een deel hiervan vormt het kader (bestuurders van afdeelingen e.d.), en een nog veel kleiner deel het hoogere kader (bestuurders van federaties e.d.). Het organisme eener partij berust in nog veel sterker mate dan bijv. in een leger of in een bedrijf het geval is, op den arbeid van weinigen.

En dit alles heeft nog maar alleen betrekking op het organi, satorische deel van den voor een partij noodigen arbeid! Zoo, dra men komt op het veel moeielijker terrein van de taktiek en de strategie (maken van programs e.d.), wordt de selectie nog veel scherper. 1k veroorloof mij bier mij zelf te citeeren: „Wiens werk is een politick program? Eener partij in Naar geheel? In geenen deele. Staatkundige pogramma's worden op congressen aangenomen — een scherpe selectie. Heeft een dergelijk congres dat program gemaakt? Wel neen, daartoe was een speciale commissie van voorbereiding benoemd, wier werk door het congres gewoonlijk zonder veel discussie wordt aan,

1) Bij de S.D.A.P., zeker een der best georganiseerde politieke partijen is de verhouding van het aantal partijleden tot het aantal harer kiezers steeds ongeveer een tot tien geweest. Vermoedelijk zal deze afstand wel niet vaak kleiner zijn bij politieke partijen met het individueele lidmaatschap — de Engelsche Labour,Party wordt vooral gevormd door organisaties (groote vak, vereenigingen) en staat hier dus buiten. Mocht zulks toch voorkomen zooals ik meen dat in de Oostenrijksche sociaal,demokratie het geval is — dan is dit van twijfelachtig nut voor een partij. Het zou mij hier te ver voeren de gronden mijner meening -uitvoerig uiteen te zetten. Zij liggen in de zg. wet der individueele variaties (WebQuetelet) volgens de welke de boven, middelmatige individuen steeds 10 a 15 % bedragen.

2) Zie hierover de interessante studie van Sultan „Zur Sociologie des modernen Parteiensystems" (Archiv f. Sozialwissenschaft etc. B. 55 (1926) p. 91 v.v.).

78

§ 17. DE SOCIOLOGIE DER DEMOKRATIE. (RESUME).

genomen — wederom een selectie. Maar het werk van een dergelijke commissie is dan toch zeker door den arbeid van alle leden gelijkelijk en gezamenlijk tot stand gekomen? Vol, strekt niet. Gewoonlijk wordt het werk weer over diverse sub,commissies verdeeld, waarin dan meestal een man de zaak voor zijn rekening neemt! Zoo ziet de praktijk der demokratie er uit. Niemand kan mij daarin tegenspreken — je suis nourri dans le serail. 1 )

Wat van het wetenschappelijke werk in engeren zin (maken van programs e.d.) geldt, is in nog sterker mate waar voor het hoogste leidingswerk. Degenen, die daarvoor de geschiktheid hebben, zijn zeer zeldzaam. Ook op het terrein der politiek is het waar, dat de moeielijke arbeid alleen door weinigen kan geschieden. Van deze enkelen is steeds de vooruitgang der menschheid afhankelijk geweest. 2 )

§ 17. De sociologie der demokratie. (Resume).

Reeds verscheidene auteurs der oudheid, o.a. Plato, Aristoteles en Polybius waren overtuigd dat de staatsvormen in een zekere wetmatigheid elkaar opvolgden — wij wezen er reeds op. De drie hoofdvormen: monarchie, aristokratie en demokratie zouden in zich de neiging dm te ontaarden hebben. De monar, chie wordt tyrannis, de aristokratie oligarchie en de demokratie ochlokratie. Zijn zij eenmaal ontaard, dan zijn zij rijp om door een anderen regeeringsvorm verdrongen te worden. De tyran, nis wordt door de aristokratie verjaagd, de heerschappij der rijken wordt door het yolk beeindigd, de heerschappij van de massa wordt door den alleenheerscher vernietigd, waarna het politieke spel opnieuw begint. Van dit schema komen varian, ten voor, maar de hoofdzaak is hiermede weergegeven. Het beeld der ontwikkeling was de oudheid vreemd, men geloofde aan den kringloop der dingen.

Het ligt buiten het bestek van deze studie, alsook buiten

1) „Over demokratie" (De Socialistische Gids XVII 1932 p. 482). 2) Hierover heeft de auteur eenige opmerkingen gemaakt in „Over de

rol der groote mannen in de geschiedenis" (Socialistische Gids XIV 1929 p. 810 v.v.).

79

DE SOCIOLOGIE DER DEMOKRATIE. (RESUME). § 17.

de competentie van den auteur op deze in de oudheid gecon, stateerde regelmaat in te gaan; wij zouden daardoor te zeer in details komen. Slechts een der door deze auteurs gecon, stateerde overgangen, nl. die van ochlokratie op autokratie heeft voor de moderne tijden nog beteekenis en daarop zal later teruggekomen worden. Ook zal in den loop der verdere studie blijken dat de schrijver in hooge mate betwijfelt of de loop der regeeringsvormen in de oudheid als het ware van zelf ontstond, d.i. uit de karakterfouten der menschen. Vermoe, delijk hebben er in hoofdzaak maatschappelijke machtsver, schuivingen aan ten grondslag gelegen. Doch wij zullen deze vraag, als gezegd, laten rusten. De aandacht werd slechts op de oudheid in dit verband gevestigd om te doen zien hoe vroeg reeds het wetmatige ook op dit gebied werd opgemerkt.

Beziet men den gang der demokratie, zooals deze hierboven in de paragrafen 3 tot 7 schetsmatig is aangegeven, in het groot, dan komt het mij voor dat er zich wel enkele hoofdlijnen afteekenen — op sommige ervan is vroeger reeds terloops ge, wezen. Daarover hier enkele opmerkingen — een afzonderlijke behandeling van dit probleem alleen zou een boek van omvang vereischen.

De eerste groote lijn, welke opvalt, is de volgende. In een homogeen milieu van beperkten omvang met een beperkt aan: tal bewoners ontstaat met onweerstaanbare kracht de demo, kratie en geen andere bestuursvorm. De duizendvoudige erva. ring der ethnologie leert zulks onweerlegbaar. Ook de historie bevestigt deze regel: onder kleine, eigenerfde boeren is de demokratie inheemsch en evenals bij de natuurvolken in de geesten der menschen krachtig vastgelegd. Voor hen, die geen vertrouwen in ethnologie en in geschiedenis hebben, is er nog een bewijs van overweldigende kracht voor de juistheid der stelling, nl. het vrije vereenigingsleven, zooals zich dit in de 19e en 20e eeuw ontwikkeld heeft. Ook daar is de demokratie vanzelfsprekend, d.w.z. is in de situatie en daarbij behoorende mentaliteit der menschen zelf gelegen.

Het tweede onweerlegbare feit is, dat in een dergelijke demo,

80


kratie van den aanvang af, steeds rekening is gehouden met de verschillen in aanleg tusschen de menschen. De beperktheid van het aantal menschen en de eenvoudigheid der problemen maakten de vertegenwoordiging overbodig — ieder normaal mensch kon er mede over oordeelen. Doch voor de uitvoering heeft men op de qualiteiten der leden gelet: de besten werden voor de leiding der groep uitgezocht. En zoo is het eveneens in het vrije vereenigingsleven.

De derde sociologische conclusie, welke te trekken valt, is dat de primitieve demokratie nergens in staat is geweest groote rijken te vormen. De primitieve groepen zijn bij stijgende pro, ductiviteit van den arbeid wel gegroeid, hebben zich ook tot grootere verbanden aaneengesloten, — men vindt daarvan o.a. in de werken van den Amerikaanschen ethnoloog Morgan een fraaie beschrijving — doch deze hebben nergens een meer dan lokalen omvang gekregen. Zonder dwang is de primitieve menschheid met haar sterke onafhankelijkheidsgevoelens en beperkten gezichtskring daartoe niet overgegaan. In sommige gevallen heeft zij zich niet laten bedwingen en heeft er den voorkeur aan gegeven onder te gaan. In de meeste gevallen, nl. waar zij door haar arbeid de militaire qualiteiten verloren had, heeft zij zich door vreemde heerschers moeten laten overwel, digen. De autokratie vernietigde de demokratie en stichtte de groote rijken. Volgens mijn weten is op dezen sociologischen regel maar een uitzondering: de Vereenigde Staten. Daar is uit kleine boeren,demokratieen, gesticht door vrijheidslievende Europeesche emigranten, een federatieve grootstaat van den eersten rang ontstaan. De autochthone bevolking heeft zich niet onderworpen en is door de nieuwe heerschers uitgeroeid. Ook hier was de stichting van een groot rijk geen idylle! China, het laatste groote gebied op aarde, dat een moderne gecentra, liseerde staat moet worden, is geen uitzondering op den regel. Naar den vorm is het een republiek, naar den inhoud een autokratie.

Het vierde feit, en hiermede zijn wij aan een der belangrijkste punten gekomen, is dat de demokratie, zooals deze in de histo, rische phase, hier en daar begint te ontstaan, van een anderen

6 81


aard is als de primitieve en die van het vrije vereenigingsleven. Vanaf het begin der beschaving tot op den huidigen dag toe is de samenstelling der bevolking heterogeen, daarvoor (ook in de vrije vereenigingen) homogeen. D.w.z. in de oorspronke, lijke maatschappij (en ook in de vrije vereenigingen) zijn er geen, of geen belangrijke belangentegenstellingen, in de latere phasen is de bevolking in groepen verdeeld, die economisch tegengesteld georienteerd zijn en elkaar vaak bitter bekampen. In een dergelijke maatschappij streeft een onderliggende groep naar demokratie, zij wil vrijheid van beweging, zij wil haar aan, deel in de staatsmacht. Slaagt zij er in haar doeleinden te bereiken niet zelden met geweld — dan blijft de groep die haar macht geheel of gedeeltelijk heeft moeten of staan aan de demokratie, zooals deze nu ontstaan is, vijandig gezind en zal niet nalaten haar ongedaan te maken, indien zij daartoe de gelegenheid krijgt, d.i. indien de demokratie zich zwak en onbekwaam betoont. Vanaf dit oogenblik krijgt de demokratie een labiel karakter. Een groep welke haar demokratie ver, overd heeft, weigert deze op haar beurt aan een daaronder liggende groep. Het spel herhaalt zich op een ander niveau. De demokratie der oudheid is hiervan het eerste voorbeeld — zij zou door talrijke latere gevolgd worden.

Een vijfde te vermelden punt, eveneens in de oudheid zich het eerst manifesteerende, doch ook van blijvende beteekenis, is het volgende — de antieke auteurs wezen zooals wij zagen, reeds op deze wetmatigheid. In een gecompliceerde maatschap, pij — en dit was de oudheid in vergelijking met de voOrgeschie, denis, al was zij dan ook eenvoudig, vergeleken bij de onze — steekt in een zwak geselectioneerde demokratie (de ochlokratie noemden Polybius e.a. haar) een groot gevaar voor haar voortbe, staan — de wetgevende macht werd immers in de volksvergade, ring direct uitgeoefend. De massa (der gemiddelde menschen) is nu eenmaal niet in staat moeilijke problemen op te lossen, en dit geldt in het bijzonder, wanneer de massa te zamen is en dus gemakkelijk geemotioneerd wordt. Een der redenen `war, om de antieke demokratie zich niet gehandhaafd heeft, doch door een autokratie vervangen is, was hierin gelegen.


Voor zeer langen tijd verdween de demokratie uit Europa. Het Romeinsche imperium maakte er een einde aan. Na zijn val komt zij nog geruimen tijd niet terug. Na het verdwijnen van zijn eersten grooten vijand, den gecentraliseerden, luten staat, zou een nieuwe, minstens even gevaarlijke tegen, stander ontstaan, de feodale wereld, met een zwakke staat, maar tot in het merg anti,demokratisch in haar maatschappe, lijke constructie. Nergens treedt de demokratie zoo terug als waar de feodaliteit en haar gedachtenwereld, met de heersch: zucht en de gewelddadigheid als psychische exponenten, nog haar invloed doen gelden.

De zesde conclusie betreft het verband tusschen handel en stadsleven eener, en demokratie anderzijds. Zoowel in de oudheid als in de late middeleeuwen ontwikkelde zich de handel, ontstond de stad of kwamen reeds bestaande steden tot grootere ontwikkeling. Bij den handel en het stadsleven be hoort het individualisme als karaktertrek, het streven naar vrijheid op allerlei gebied — stadslucht maakt vrij ! Handel doet

onder bepaalde gunstige omstandigheden (ligging der Griek: sche steden in de oudheid en der Italiaansche steden in de middeleeuwen) — een lokale, beperkte demokratie ontstaan van niet zeer stabiel karakter.

De stadsdemokratieen der middeleeuwen hebben zich niet kunnen handhaven. De vroeger geconstateerde regel dat de lokale demokratieen te zamen geen groote rijken kunnen men, bevestigt zich. De economische ontwikkeling eischte echter het ontstaan dezer rijken en zij zijn ontstaan — Frank, rijk ging reeds vroeg vooraan. De autokratie zegevierde over de geheele linie en volvoerde haar historische taak. De groote rijken door haar gevormd zijn blijven bestaan, voorzoover zij een werkelijke eenheid vormden; de overige, de anorganische zou men ze kunnen noemen — waarvan het belangrijkste voor, beeld de Oostenrijkschaiongaarsche monarchie is — die er niet in geslaagd zijn een natie te worden, zijn in hun compo, nenten uiteengevallen. Niet overal zijn toen de groote eenheidsstaten gevormd, (Italie bijv.) tot groote schade der betrokkenen. Eerst -in de 19e eeuw is deze schade ingehaald.

83


De zevende conclusie, waartoe wij komen, is dat de moderne burgerklasse, omhooggekomen met en door de ontwikkeling van het kapitalisme, evenals hare voorvaderen in de latere middeleeuwen, maar nu niet op lokale, maar op nationale basis, overeenkomstig de ontwikkeling van den zwakken gedecentraliseerden tot den sterken gecentraliseerden staat, de demokratie heeft gevestigd, theoretisch en praktisch. Haar demokratie was voor alles op het vrijheidsbeginsel gebaseerd, de arbeidersklasse, die eerst later het kiesrecht en daarmede invloed in den staat heeft verkregen, heeft er het egalitaire element in gebracht. Ideologisch heeft de burgerklasse steeds de mogelijkheid van algemeene politieke rechten van den aanvang af erkend, praktisch heeft zij er zich tegen verzet, maar zeer sterk is dat verzet niet geweest, en het heeft niet overal plaats gehad. De grootste demokratie, welke de wereld ooit gekend heeft, de machtigste staat van den huidigen tijd, de Vereenigde Staten is dit van den aan: yang af geweest. Nergens heeft het kapitalisme zich zoo krachtig ontwikkeld als in het land, waar ieder vrij en voor de wet gelijk is. Kapitalisme in zijn hoogsten vorm en demo: kratie behooren bij elkaar.

84

§ 18. INLEIDING.

HOOFDSTUK V.

De kritiek op de demokratie.

§ 18. Inleiding.

De kritiek op de demokratie! Bibliotheken vol boeken zijn er over geschreven! Al het menschelijk vernuft is er bij te pas gekomen om aan te toonen dat de demokratie voor de kritiek geen stand houdt. Ook over de autokratie is geoor, deeld, maar in veel geringer mate. Dan moet de demokratie toch wel een veel zwakker instituut zijn dan de autokratie, zoo luidt de conclusie van velen!

Mijn eerste opmerking geldt deze stelling. Zij is m.i. onjuist, zij berust op een gezichtsbedrog. De demokratie is inderdaad zeer veel gekritiseerd, echter niet omdat zij zwakker is dan de autokratie, maar omdat in haar wezen de mogelijkheid der kritiek ligt, en de autokratie haar uitsluit! Wat een land, dat Frankrijk, zeggen bijv. de anti,demokraten, waar iederen dag dingen aan den dag komen, waar men in autokratisch be stuurde landen toch maar niet van hoort! Inderdaad, ce qu'on voit et ce qu'on ne voit pas! In demokratieen komen de fouten aan den dag, in autokratieen niet — het geeft blijk van groote onnoozelheid te meenen dat zij daarom niet voorkomen. Dezelfde dwaasheden van rechts herhalen zich links. Rusland is op den weg om een paradijs te worden, maar het is de bevolking niet geoorloofd te zeggen dat het meer van een hel heeft. Het omgekeerde geldt van de loftuitingen. Wat een op, schepperij als er in Rusland een krachtwerk wordt gemaakt is het eigenlijk al in functie? — of als in Italie een moeras wordt drooggelegd, en wat weinig ophef maakt men in een demo, kratisch land als Nederland bijv. wanneer men de Zuiderzee drooglegt, waarschijnlijk een veel - grooter prestatie!

85

INLEIDING. § 18.

M.a.w. wie bang voor de kritiek is sluit haar uit en wie haar niet vreest, laat haar toe. Voor beide verschijnselen bestaan gewoonlijk goede gronden! De kritiek op de autokratie mogen zij, die eronder leven niet uiten, men vindt haar in de geschie, deniswerken — als de vrijheid van gedachtenuiting eenmaal heroverd is.

Een andere opmerking over de kritiek op de demokratie moge eveneens voorafgaan aan onze bespreking. Toen iemand Clemenceau al zijn bezwaren tegen de demokratie had uiteen: gezet, antwoordde de oude scepticus: „weet gij wat beters?" De spraakzaamheid van den bezoeker zal toen wel een oogen, blik gestokt hebben. Cavour zei eens dat een (vertegenwoor, digende) Kamer slecht kon zijn, maar een anti,chambre toch altijd veel slechter is. M.a.w. het heeft geen zin al zijn kritiek op een bepaald instituut te richten, maar zich niet af te vragen of een ander beter zou voldoen. Wie zulks toch doet, kritiseert feitelijk niet een instituut, maar de menschelijke onvolkomen, heid — waarvan ieder wezen met gezond verstand overtuigd is. Alleen dwazen of demagogen beloven een complete heil, staat, die dan bovendien a la minute zal verwezenlijkt worden! Dergelijke eenzijdige critici hebben natuurlijk nooit ontbroken, maar zijn in den tegenwoordigen tijd, waarin jongelieden zon, der ervaring de grootste mond hebben, buitengewoon talrijk. Feiteliik critiseeren deze absolutisten niet de mogelijke ont, wikkeling der werkelijkheid, maar zijn in hun onwetendheid boos dat hun wensch,droomen niet gerealiseerd worden. De Volkenbond heeft nog niet den wereldvrede gebracht, weg ermede! Een stek, gisteren geplant, brengt vandaag nog geen vruchten op, ruk uit dat ding!

Ten slotte nog de volgende opmerking, waarmede tegelijk de indeeling van dit hoofdstuk verklaard wordt. Talloozen hebben zich tegen de demokratie gericht, en zij doen dit nog, zonder zich af te vragen of er misschien ook verschillende soorten van demokratie zijn. Bij goed bezien blijkt echter dat de tegenstanders der demokratie in twee soorten uiteenvallen: 1 0 . tegenstanders van elke demokratie (dus ook van die in een homogeen milieu), 2°. tegenstanders van de huidige poli,

86

§ 18. INLEIDING.

tieke demokratie (dus in een heterogeen milieu). De laatste zijn geen principieele tegenstanders, daar zij in eigen kring, in het vrije vereenigingsleven, de demokratie de meest van zelf sprekende organisatievorm vinden, zij haten echter de sociale gevolgen der tegenwoordige demokratie, en zij zouden een autokratie die dezelfde gevolgen heeft evenzeer haten. Hooge belastingen, sociale politiek, achturendag, hooge loonen etc. etc. verwekken hun diepe afschuw, die zoover gaat dat sommigen zich in de armen van den een of anderen despoot werpen, in de hoop dat deze hen van die vreeselijke dingen zal verlossen. Niet alleen Duitsche, maar zelfs Amerikaansche, ook Hollandsche grootondernemers moeten Hitler met hun geld gesteund hebben hoewel zij natuurlijk steen en been kiagen over den slechten gang hunner zaken. Geheel zeker zijn zij niet wat zoo'n nieuw regiem hun zal brengen — vandaar soms hun aarzeling — daar de macht van de groote massa in den huidigen tijd in ieder geval toch zoo groot is, dat een despoot zich alleen kan handhaven wanneer hij tege: lijkertijd een demagoog is, en er dus steeds gevaar bestaat dat hij niet zoo reactionair zal handelen als zij hopen. In den grond van zijn hart vinden zij dat despotische gedoe wel wat belachelijk — in eigen kringen gevoelen zij er niets voor — maar enfin daar moet men maar overheenstappen, waar het doe' zoo verheven is. En wat de resultaten betreft, men moet het maar wagen: in ieder geval komt men van die gehate yak: vereenigingen af!

Het aantal pricipieele tegenstanders der demokratie is veel geringer dan de opportunistische, maar zij bestaan. Daarover allereerst eenige opmerkingen.

• § 19. De kritiek op de demokratie in een homogeen milieu.')

Deze kritiek komt van de zijde der extreemste dualisten, zooals men die wel aantreft onder kunstenaars, ook,

1) Malcolm M. Willey in zijn „Some recent critics and exponents of the theory of democracy" geeft een zeer nuttige samenvatting van de moderne kritiek, met uitgebreide literatuur.

87

DE KRITIEK IN EEN HOMOGEEN MILIEU. § 19.

maar minder onder mannen van wetenschap, — dan gewoonlijk philosophen en andere deductief ,aangelegden — en van de zijde der heerschzuchtig aangelegden. Over een en ander is reeds in hoofdstuk III § 4 en 5 gesproken..

Men zou pagina's met citaten kunnen vullen van degenen onder de bovengenoemden, die er zich over geuit hebben. Wij zullen volstaan met een uitlating van een der meest bekende anti,demokraten. Nietzsche zegt in zijn „Der Wille zur Macht". „Die Demokratie reprasentirt den Unglauben an grosse Men, schen und an Elite,Gesellschaft: „Jeder ist Jedem „Im Grunde sind wir allesamt eigenniitziges Vieh und 1 )

Derhalve de heerschappij der dommen over de knappen! „De waarheid laat zich niet vaststellen bij meerderheid van stem, men" hoort ook nog bij deze uitspraken, en wanneer men er dan nog bijvoegt de bewering van den Franschen psycholoog Le Bon, dat het verstand per se achteruitgaat, wanneer de menschen zich in een vergadering bevinden, dan is het beeld, dat deze tegenstanders der demokratie ons voorhouden, vrijwel compleet.

Al deze uitspraken stammen van menschen, die van het ver, eenigingsleven geen begrip hebben, daar hun extreem indivi, dualisme en hun menschenhaat hen daar verre van gehouden hebben. Ware deze personen consequent, dan gingen zij natuur, lijk geheel alleen ergens in een wildernis leven, maar . . . . dan zouden zij verstoken zijn van de voordeelen der maatschappij, die door hun zoo gehate medemenschen in stand wordt ge, houden. Zoover gaat bij hen de consequentie echter niet.

De waarheid wordt natuurlijk nooit bij meerderheid van stemmen vastgesteld. Dit is echter niets bijzonders, — een akelige zaak voor propheten en een zeker soort philosophen daar de waarheid in het geheel nooit vastgesteld wordt, ook niet door een mensch, hij mag zich nog zoo boven zijn mede, menschen verheven gevoelen. „In geen zaak is ons weten vol, strekt zeker, in alles slechts waarschijnlijk" heeft de groote Christiaan Huijgens al voor eeuwen gezegd. Men tracht ook

1) Boek III 1 No. 752.

88

§ 19. DE KRITIEK IN EEN HOMOGEEN MILIEU.

nimmer waarheden in vergaderingen, zelfs niet in de hoogst gequalificeerde vast te stellen. Wel tracht men daar door toet, sing der meeningen de waarheid wat verder te benaderen hoewel wetenschapsbeoefening een zeer individualistische aangelegenheid is. Twee weten meer dan een, n'en deplaise Le Bon. Het is een groote dwaasheid te meenen dat het intel, lectueel niveau van eene vergadering per se lager staat dan dat van iedere bezoeker. Dit is alleen het geval, wanneer de vergadering geemotioneerd wordt — hetgeen in groote ver: gaderingen gemakkelijk geschiedt, waarom zij gewoonlijk dan ook slechts een demonstratief karakter dragen. Discussies in een rustige spheer kunnen zeer veel bijdragen tot verheldering van denkbeelden. Als Nietzsche en Le Bon en dergelijke figuren hun denkbeelden aan die van competenten hadden moeten toetsen, zouden hun vele blunders gespaard gebleven zijn. Juister gezegd: kunnen gespaard gebleven zijn, want hun eigen, gereidheid zou hen wel verhinderd hebben ooit van ongelijk overtuigd te worden.

Zelfs in vereenigingen van mannen van wetenschap wordt dus niet getracht de waarheid bij meerderheid van stemmen vast te stellen, zoomin in een vereeniging van artisten of kunst, minnenden bij stembriefjes of een kunstwerk schoon is. Zoo dwaas is men niet — zelfs niet in een vereeniging. Meestal hebben ook deze soort van vereenigingen — die bovendien maar een zeer klein deel van het geheele vereenigingswezen vormen — slechts een praktisch doel, evenals dat de overige, groote massa vereenigingen hebben. In deze vereenigingen overstemt niet „das Pobel", zooals de edele Nietzsche zijn medemenschen van gemiddelde qualiteit wenscht te betitelen — had hij maar wat van het gezonde verstand van den nor, malen mensch gehad! — maar heeft een elite de leiding, in welker keuze zich de leden maar zelden vergissen of spoedig een gemaakte vergissing weten te herstellen. Na hetgeen ik hierover vroeger (Hoofdstuk IV § 2) gezegd heb, behoef ik dit hier niet te herhalen.

Dat de meerderheid niet altijd juiste beslissingen neemt, valt natuurlijk niet te ontkennen. Is het soms zeker dat de

89

DE KRITIEK IN EEN HETEROGEEN MILIEU. § 20.

minderheid — hoe klein zou die moeten zijn? — altijd gelijk beef t? Een dwaze veronderstelling. Of dan een alleenheerscher

gesteld dat zoo iemand zou geduld worden in een vrije ver: eeniging? Een nog dwazer veronderstelling. Men kan de zaak keeren of wenden hoe men wil, het beste, of wil men sceptisch zijn: het minst slechte systeem is steeds in een vrije vereeniging het nemen van besluiten bij meerderheid van stemmen. Is de beslissing foutief, dan begint de kritiek het hoofd op to steken en komt men ten slotte op het besluit terug. De leden hebben dan door eigen ervaring de nadeelen van een besluit onder, vonden, waarvoor zij zelf verantwoordelijk zijn. Van de fouten van een despoot, die geen kritiek aanvaardt, zouden zij nooit iets leeren.

De kritiek op de demokratie in een homogeen milieu mist iederen grondslag. Geen andere organisatievorm is haar meerdere.

§ 20. De kritiek op de demokratie in een heterogeen milieu (negatief).

De kritiek op de demokratie in een homogeen milieu moge ongegrond zijn, daarmede is niet gezegd dat ditzelfde geldt voor een heterogeen milieu, d.i. in casu in den staat, waar de verhoudingen gewoonlijk van veel grooter omvang zijn en steeds veel samengestelder. De kritiek op deze laatste soort van demokratie is bovendien veel gevaarlijker, wijl zij niet komt van eenige alleenstaande philosophen en psychologen, maar van de representanten van machtige sociale groepen. Talrijk zijn de vijanden der demokratie in den huidigen tijd. De meest principieele vindt men uit den aard der zaak in het kamp der nog bestaande feodale groepen en van hen, die geestelijk daardoor beinvloed worden. Ook onder de groep der groot,kapitalisten, vooral in de landen met feodale resten, wier mentaliteit trouwens vaak niet zeer verschilt van dien van den adel, komen zeer hardnekkige bestrijders der demo, kratie voor. De derde groep, van minder principieelen aard, wordt gevormd door het gedeelte van de middenstand, dat door de ontwikkeling van het economische leven in moeielijk,

90

§ 20. DE KRITIEK IN EEN HETEROGEEN MILIEU.

heden is geraakt en verder door alien, die afgunstig zijn op de arbeiders voor hetgeen deze door hun organisatie hebben verworven — veelal intellektueelen. Ten slotte de vijanden van links, de extremisten der arbeidersbeweging.

De haat geeft, zooals Schopenhauer eens gezegd heeft, aan het kritisch vermogen de scherpte van blik van den lynx en verhindert de goede zijden van het object te zien. Hij is, even, als de honger, een slechte raadgever. Dit Bemis aan objecti, viteit tegenover de demokratie mag echter nimmer er toe voeren dat de kritiek der haters met een hooghartig gebaar wordt gepasseerd. Ook zij moet met argumenten weerlegd of indien dit niet mogelijk blijkt aanvaard worden.

In het volgende zullen de hoofdargumenten tegen de poll, tieke demokratie aan een korte beschouwing onderworpen worden.

1°. Demokratisch ingerichte groote staten waren voor het einde der 18e eeuw onbekend. Toen de jeugdige Amerikaansche republiek haar loopbaan begon, waren de vertegenwoordigers van het ancien regime dan ook rotsvast overtuigd dat zij spoedig weer zou verdwijnen. Uit haar wezen was deze demokratie niet in staat de orde en het gezag te handhaven, de anarchie zou volgen. Joseph de Maistre, de chef d' ecole van de Fransche romantische politiek voorspelde dan ook dat de Amerikaansche constitutie spoedig door een andere zou ver, vangen worden en dat de bondshoofdstad Washington nooit gebouwd zou worden!

N'en deplaise de Maistre is Washington gebouwd, bleven de Vereenigde Staten als demokratie bestaan en zijn de mach: tigste staat ter wereld geworden. Andere groote demokratieen, Frankrijk, Engeland, dat zijn koloniaal gebied grootendeels tot een federatie van demokratieen zou omvormen, die in groote en beteekenis slechts door het Romeinsche imperium evenaard is, zijn gevolgd. Weer andere demokratieen van middelbaren en kleinen omvang — doch groot in vergelijking met vroegere

voegden zich in de rij en staan eveneens onwrikbaar op hun grondvesten. Wie zich de huidige kaart van Europa voorstelt en de despotieen en de demokratieen met elkander vergelijkt,

91


kan slechts concludeeren dat de laatste stabieler zijn en minder bedreigd worden dan de eerste.

De geschiedenis heeft ten deze gesproken en iedere weer, legging dezer reactionaire praat overbodig gemaakt.

2°. Demokratie en corruptie. Demokratie zou onafwendbaar, zoo beweren de anti,demokraten, tot corruptie voeren en steevast worden dan als bewijs de Vereenigde Staten aange, voerd. Het is op zich zelf reeds een merkwaardigheid, dat Europeesche auteurs zich juist op dat land beroepen. Waarom wordt in dit verband niet de oudste Europeesche demokratie, Zwitserland, of Engeland, of Nederland of welk ander land met volksregeering als bewijs aangehaald? De reden is een, voudig, omdat men deze demokratieen niet zou kunnen aan, halen als bewijs van de stelling dat demokratie per se tot cor, ruptie voert. Natuurlijk komt er ook in die landen omkooperij e.d. in het politieke leven voor, maar van eenige speciale tekortkoming is geen sprake. Met al de verwatenheid, die den bewonderaar van het Wilhelminische regime in Duitschland kenmerkt, durft Hasbach de Duitsche ambtenaarsstand in onkreukbaarheid boven iedere andere stellen! Alsof de Engel, sche of bijv. de Hollandsche ook maar een Naar minder zijn!

Vergelijkt men in het algemeen de autokratie en de demo, kratie in puncto corruptie dan valt de vergelijking zeker in het voordeel van de laatste uit. Geen ernstig historicus kan dit op goede gronden tegenspreken en in de huidige tijden is het niet anders. Het oude Rusland bijv. was door en door corrupt, en bij de nieuwe heerschers schijnt het niet veel beter te zijn. Barbaarsche straffen zijn er op corruptie gesteld en toch leest men voortdurend van schandaal,processen, waarvan toch maar een klein deel, bij Bemis aan persvrijheid, in het buitenland kan doordringen.

Maar de Vereenigde Staten dan? Inderdaad is daar veel corruptie voorgekomen en komt nog voor hoewel veel min, der dan vroeger. Ligt dit alleen aan de demokratie? Is er iemand zoo naïf te meenen dat de corruptie er minder zou zijn wanneer het een autokratie was? Heeft dan geen dezer critici ooit gehoord, welk een rol het geld speelt in „het land van den

92


almachtigen dollar"? Dat het geld er zich ook heeft meester gemaakt van de politiek, zooals het dat ook gedaan heeft van de kunst en zoovele andere verschijnselen? Dit pleit tegen het geld, maar niet tegen de kunst of tegen de demokratie.

In het algemeen onthoud ik mij in deze studie van uitvoerige citaten, maar ik kan nu niet nalaten aan Bryce den grootsten kenner der demokratie, tegelijk een der beste deskundigen over Amerika een enkele passage te ontleenen: „Democracy has no more persistent of insidious foe than the money power, to which it may say, as Dante said when he reached in his jour, ney through hell the dwelling of the God of Riches. „Here we found wealth, the great enemy". That enemy is formidable because he works secretly, by persuasion or by deceit, rather than by force, and so takes men unawares. He is a danger to good government everywhere, no more active, no more mischievous in popular than he is in other governments". 1 )

Nergens is de mogelijkheid juist zoo groot om corruptie te achterhalen en daardoor te voorkomen als onder de demo, kratie. „The truth seems to be, zegt Bryce, that democracy has only one marked advantage over other governments in defending itself against the submarine warfare which wealth can wage, viz. Publicity and the force of Public Opinion. So long as ministers can be interrogated in an assembly, so long as the press is free to call attention to alleged scandals and require explanations from persons suspected of an improper use of money or an improper submission to its influences, so long will the people be at least warned of the dangers that threaten them." 2)

3°. Demokratie kan niet snel handelen. Van rechts en van links is zulks herhaaldelijk beweerd. Voor een groot deel ten onrechte. Demokratieen hebben herhaaldelijk getoond snel te kunnen handelen als het noodig was, getuige de wereldoorlog. Gedachtig aan Napoleon's „Deliberer c'est la chose de plusi, eurs, agir c'est le fait d'un seul" heeft zij in zeer dringende

1 ) „Modern democracies" II p. 533. ") 0. c. p. 534.

93


omstandigheden er niet tegen op gezien voor een bepaald doel voor een bepaalden termijn een dictator aan te stellen. Toch valt het niet te ontkennen dat de demokratie in dit op, zicht altijd zal achterstaan bij de autokratie: „sic volo sic jubeo" gaat vlug. Wie niet door den snelheidsduivel bezeten is, ziet hierin voor de demokratie niet per se een nadeel. In het dage, lijksch leven brengen de menschen, die aan al hun invallen onmiddelijk gevolg geven, en naar geen kritiek willen luisteren, het ook niet het verst. De primair,functioneerenden leggen het op den duur gewoonlijk of van de secundair,functionee, renden; wie het niet gelooft raadplege de psychologische enquete van Heymans en Wiersma.

Hoe dit echter ook zij, men kan de waarheid niet ontkennen, dat hierin een zwakke plek in de demokratie kan gelegen zijn, vooral in de huidige periode. Bij de labberkoelte van een eeuw geleden vergeleken is het tempo nu dat van een orkaan ge, worden. Men kan dit al of niet betreuren, past men zich niet aan, dan raakt men zeker achter. De demokratie moet zich dan ook aanpassen. Zij moet allereerst erkennen dat in de politiek het accent is komen te liggen bij de regeeringen en niet bij de parlementen. Meer dan ooit ligt de taak der laatsten in de kritiek en controle op de eerste. En bij deze kritiek en controle hebben de vertegenwoordigende lichamen zich die beperking op te leggen, die noodig is om de wetgevende machinerie snel te doen functioneeren. Al mag er belachelijk overdreven worden, wanneer de conservatieve mijnheer X. of de extremistische arbeider Y. beweren dat „die kerels in het parlement" „den nationalen tijd" ') verdoen — gewoonlijk zijn degenen, die zulks zeggen, zelf de grootste zwetsers, die in een parlement weggelachen zouden worden — toch komt bijv. een matige rantsoeneering van den spreektijd een ieder ten goede. Men kan gewoonlijk in weinig tijd, die van te voren gefixeerd is, even veel zeggen als wanneer men ongelimiteerd gelegenheid heeft te spreken.

1) Wat „nationale tijd" eigenlijk is, heeft niemand nog ooit kunnen ver,

klaren. In ieder geval is het steeds de tijd der afgevaardigden en van niemand antlers.

94


Het is echter niets dan blinde haat tegen de demokratie te beweren dat zij tot deze zelfbeperking niet in staat is. In het Fransche parlement — in het eloquente Frankrijk! — mag niemand ooit meer dan een uur spreken en het Nederlandsche parlement heeft, op het oogenblik dat deze regels geschreven worden (December 1933) een der belangrijkste begrootingen, welke het ooit te behandelen had, in recordtijd afgehandeld!

4°. De demokratie is machteloos door den fellen partijstrijd. In de Angelsaksische landen, waar het tweepartijensysteem heerschte, was van dit bezwaar geen sprake — in Engeland wordt het nu anders. Het is een kunstmatig systeem, daar de maatschappij veel samengestelder is dan zoo zou schijnen. In de overige landen treden meer partijen in de politieke arena, vooral sinds de invoering der Evenredige Vertegenwoor, diging — die op een zeer ongelukkig moment ten tooneele ver, scheen, daar de maatschappij nog nooit zoo verbrokkeld was als in den huidigen tijd — hen dit met kans op succes mogelijk maakte. De moeielijkheid om een krachtige regeering te vole: men, wordt daardoor grooter. Als de partijen, door hun strijd, niet meer het systeem in zijn geheel zien, dat hen samenbindt, verzwakken zij het en versterken de autokratische gedachte, die bij een nog verdere verzwakking realiteit zou worden. Dit is ook nog op een andere wijze waar.

Wanneer nl. een partij, van grooten omvang en beteekenis, zich principieel onthoudt van deelname aan de regeering en verder ook tot geen enkel ander compromis bereid is — alles of niets,systeem — doch alleen bereid is het heft in handen te nemen als zij de meerderheid in het parlement heeft \Ter: worven, ontstaat hieruit gevaar voor het demokratisch systeem, daar er dan geen regeering te - vormen is overeen, komstig den wil van de meerderheid. In parenthese opgemerkt: een dergelijke partij zal wel nooit de meerderheid van een yolk achter zich krijgen, omdat deze zich weinig om principes maar wel om resultaten bekommert; mocht zij toch een meerderheid achter zich krijgen, dan zal zij deze wel weer gauw verliezen, daar zij door gemis aan ervaring het moeielijke ambt van regeeren niet heeft geleerd.

95


Verschillende partijen, die zich hierdoor feitelijk buiten de demokratie stelden, hebben zich hieraan schuldig gemaakt, en onder hen waren de socialistische wel de belangrijkste. Op het oogenblik zijn bijna alle van deze dwaling teruggekomen. Alleen de Fransche socialistische partij volhardt nog bij dit standpunt — reden waarom zich zoo juist een deel ervan heeft afgescheiden.

Vooral de Duitsche sociaandemokratie heeft zich vroeger op dit standpunt gesteld en dit door haar invloed ook bij haar zusterpartijen weten door te zetten. Voor haar had dit standpunt geen praktische beteekenis, daar in haar land de regeerende klassen er niet aan dachten de demokratie en haar consequenties te aanvaarden. Gelukkig heeft men zich elders aan dit standpunt niet lang gestoord en behoort deze periode dus tot het verleden. Geen landen met zoo'n sterke sociaal,demo, kratie als waar men zich steeds aan de demokratie gehouden heeft, getuige Denemarken, Zweden en Tsecho,Slowakije.

5°. De onbekwaamheid der demokratie. De demokratie zou onbekwaam zijn haar taak te vervullen, „la culte de l'incom: petence" heeft Faguet, een van haar bitterste vijanden, haar eens genoemd! Men kan daartegenover er wel op wijzen dat de demokratieen het verder gebracht hebben dan de autokratieen en stabieler zijn, maar met een dergelijk algemeen argument is de kwestie niet uit, men moet haar ook meer en detail dur, ven behandelen. Het probleem valt in twee deelen uiteen: 1°. in hoeverre zijn de burgers in het algemeen onbekwaam om over politieke vraagstukken te oordeelen? 2°. in hoeverre geldt dit voor de door hen gekozen afgevaardigden?

In een niet te groote collectiviteit, waar slechts eenvoudige problemen aan de orde komen, is de gemiddelde mensch ') met

1) Over de beteekenis van het begrip „gemiddelde mensch" circuleeren de zonderlingste opvattingen. Het mooiste is dat men het als een beleediging opvat! Zij die zoo redeneeren, vergeten dat ieder mensch, zelfs het grootste genie, in vele opzichten toch een gemiddeld mensch is. Een mensch, die in alle opzichten gemiddeld is, zal wel niet bestaan; in dien zin is „l'homme moyen" een begrip. Wij hebben hier alleen te doen met den gemiddelden mensch in politiek opzicht, hij moge overigens misschien een groot athleet, een groot kunstenaar, een groot man van wetenschap zijn of waar dan ook in excelleeren.

96


zijn gezond verstand en zijn gezond moreel oordeel 1) volko, men competent om mede te oordeelen — onder de voorwaarde natuurlijk dat de besluiten behoorlijk voorbereid worden door een goed bestuur, d.i. door personen met meer dan middel: matige gaven, dat de besluiten ook heeft uit te voeren.

In groote collectiviteiten, waar de problemen meestal samen: gesteld zijn en moeielijk op te lossen, is de gemiddelde mensch gewoonlijk geheel ongeschikt om zelf te oordeelen. En daar sinds het bestaan der moderne demokratie de maatschappij zeer samengesteld is en nog steeds meer wordt, zoodat de oiler: knapste koppen, die aan de studie ervan hun leven gewijd hebben, er niet of nauwelijks raad op weten, kan men gedu, rende dit geheele bestaan in zekeren zin van een incompetentie van den gemiddelden burger spreken.

Deze ongeschiktheid vindt in twee groepen van oorzaken haar grond, een van socialen en een van biologischen aard.

De arbeidsverdeeling heeft in de huidige maatschappij een ongekenden omvang aangenomen, men telt de beroepen bij vele duizenden. Door zijn beroep wordt de gespecialiseerde „gemiddelde mensch" grootendeels geestelijk ingenomen, het publieke leven staat hem gewoonlijk ver. Deelname aan dat

1 ) De gemiddelde mensch is moreel in zijn oordeel te noemen — in mijn „Inleiding tot de criminologie" § 22 heb ik daarover, en over de wetmatig: heid in de invidueele variaties eenige opmerkingen gemaakt — en in collec tiviteit wordt dit verhoogd, zoodat de massa pertinent wil dat bijv. in een tooneelstuk of in de film de deugd overwint. In zijn daden is hij eveneens moreel, mits hem niet al te zware eischen gesteld worden; wel wordt zijn moreel gedrag in collectiviteit gemakkelijk omlaag gebracht. Bryce maakt de volgende uitnemende opmerkingen over „the average man": „He may have limited knowledge and no initiative, yet be able to form, especially if he has a chance of seeing them at close quarters, a shrewd judgment of men. His instincts are generally sound, nor is he insensible to high ideals when presented to him in a form which makes them plain to him. What he lacks in knowledge he often makes up for by a sympathic comprehension of the attitude of his fellowmen. Thus there is a sense in which the People are wiser than the wisest person or group. Abraham Lincoln, whom no one ever surpassed in knowing how to deal with them, summarized the results of his observation in the famous sentence, „You can fool all the people some of the time and some of the people all the time, but you can 't fool all the people all the time" " (o. c. I p. 169).

7 97


leven veronderstelt kennis en ervaring — is dus feitelijk een beroep geworden — die hem ontbreken. Van ieder mensch een oordeel over de tallooze lastige politieke vragen te ver, langen is even dwaas als van hem te vragen een juridisch of een medisch of welk ander zwaar probleem op te lossen. De specialiseering heeft nu eenmaal gemaakt dat alle menschen op de meeste gebieden volslagen leeken zijn.

Er zijn tijden geweest dat het onderwijs voor de groote massa zoo slecht was, dat het haar daarom alleen reeds onmo, gelijk zou zijn geweest mede te oordeelen over de politieke problemen — zij had echter toen gewoonlijk nog niet het kiesrecht. Daarin is alom (hoewel niet overal in dezelfde mate) groote verbetering gekomen; toch is de kennis van de publieke zaak in het algemeen nog gering (dit geldt ook voor de meer welgestelde klassen!). Ten deele heeft de moderne arbeiders, beweging in dit manko voorzien.

Perioden zijn er geweest waarin de beroepsarbeid den ge, heelen dag van den mensch — vooral den arbeider — in beslag nam. Ook daarin is groote verandering gekomen, de huidige menschheid heeft vrijen tijd, dien zij naar eigen neiging kan gebruiken — en hiermede zijn wij op het terrein der biologie, van den aanleg gekomen. Nu ontstaat er een nieuwe vijand van het politieke leven. Zoodra men den menschen de vrijheid laat, blijkt hoe groot de differentiatie in den aanleg is: sport trekt de meeste menschen, geestelijk amusement volgt dan, kunst veel minder, wetenschap nog veel minder. Men vergelijke de aantallen van hen, die sportwedstrijden bezoeken met hen, die bijv. de Volksuniversiteiten volgen (in Amster, dam nog niet 1 % der bevolking!). En dit alles betreft dan nog alleen de passieve zijde dezer verschijnselen — het aantal, dat actief deelneemt is nog veel geringer.

Het percentage der menschen, die een krachtige en continue belangstelling voor het politieke leven hebben, in dien zin dat zij de moeite er voor over hebben zich door eenige studie een oordeel over de aanhangige problemen te vormen, is gering. De gemiddelde burger doet zulks niet; hij krijgt alleen bij intervallen belangstelling voor de publieke zaak, wanneer er

98


zeer bijzondere en dan nog sterk emotioneerende gebeurte, nissen zich voordoen.

Interesse voor politiek is natuurlijk niet voldoende om er een bezonken oordeel over te hebben, er moet kennis en intel, lect bij komen. Politieke problemen behooren tot de moeie ,

lijkste, wijl de maatschappij zeer samengesteld is en ieder ingrijpen hier ook Binds gevolgen kan hebben. Wie er ruw mee omspringt is als een stier in een porceleinkast. Om er een ge, fundeerd oordeel over te hebben is zeker niet gemakkelijker dan bijv. over een juridische of een medische kwestie. Niemand denkt er dan ook over op deze laatste gebieden het oordeel aan leeken over te laten. Het is een even groote utopie te meenen dat in rebus politicis de gemiddelde burger over vol, doende gaven beschikt om over moeielijke vragen een goed zelfstandig oordeel te vormen.

De groote denkers van alle tijden, voorzoover zij ni. door de ervaring geleid werden, hebben het zelfstandige oordeel van den gewonen mensch — eerst toen men in het begin der 19e eeuw objectieve maatstaven is gaan aanleggen (Quetelet) kan men spreken van den gemiddelden mensch — niet hoop aangeslagen, maar zij waren niet in staat te preciseeren. De moderne psychotechniek heeft daartoe in staat gesteld. Het percentage dat in staat is meer dan lager onderwijs met succes te volgen haalt de 15 niet, slechts enkele percenten zijn in staat hooger onderwijs te volgen. 1 )

De waarheid omtrent den gemiddelden burger ligt even ver of van de ophemelarij door de massabewonderaars als van het Duitsche rijmpje „Das Publikum das ist ein Mann, der alles will and gar nichts kann." Hij oordeelt niet zelfstandig, maar is verstandig genoeg zich te laten leiden door hen, die er meer van weten, en waarin hij vertrouwen heeft. Op deze gedachte is de geheele moderne demokratie gebouwd, de resten van vroegere methoden, die op onze huidige maatschappij niet meer passen, zijn waard te verdwijnen — ik kom daarop in

1) Vergelijk bijv. Luning Prak „School, beroep en aanleg" (1932).

99


het tweede gedeelte dezer studie nog nader terug. De demo, kratie zal selectionistisch zijn, of niet zijn!')

Bij de stembus beoordeelen de kiezers allereerst op welke wijze de afgevaardigden hun taak hebben vervuld, de resul ,

taten van hun arbeid worden beoordeeld. 2) Daartoe azijn zij bij uitstek bevoegd. Het is niet de kok, maar de gasten, die over het eten hebben te oordeelen, heeft Aristoteles al gezegd. Daarvoor is het niet noodig de kookkunst te verstaan. Om de resultaten der medische of juridische kennis te beoordeelen, behoeft men geen kennis van die vakken te hebben. Een arts, die nooit genezing of verlichting brengt, een advocaat die alleen maar processen verliest, wordt ten slotte door een ander ver, vangen, en natuurlijk terecht. Zoo ook in de politiek. De demokratie is derhalve in de eerste plaats retrospectief. Zij kritiseert en controleert. Prospectief is de huidige demokratie in dien zin, dat de kiezer nagaat, welke partij zijn gewoonlijk vage wenschen en verlangens formuleert en een oplossing aan de hand doet van de aan de orde zijnde problemen. Bij de keuze daarvan weegt wederom de ervaring met partij en haar vertegenwoordigers in de publiekrechtelijke lichamen bij den kiezer zwaar. 3) Hiermede zijn wij aan de tweede kwestie, door

1) De auteurs, die op dit standpunt staan, zijn talrijk. De rij opent reeds met Aristoteles; volgens mijn weten is Ferguson (tijdgenoot van Rousseau!) in zijn „Essay on the history of civil society" (1767) (Deel I ch. 10) de eerste in de moderne tijden. In Willey's reeds genoemde studie (hoofdstuk V) vindt men een aantal vermeld, waarvan Bryce de belangrijkste is. Van de niet door hem genoemden is de Zweedsche auteur G. F. Steffen „Das Problem der Demokratie" volgens mijn weten de interessantste.

2) Grosso modo kan men zeggen dat in landen met goed onderwijs en ruime politieke ervaring de groote massa der kiezers naar de stembus gaat (70 a 85 %). (Vergelijk de cijfers bij Wallis An introduction to sociology" p. 297/8). Dit geschiedt echter alleen als de politieke partijen sterke actie ontwikkelen en er belangrijke problemen aan de orde zijn; anders daalt het percentage belangrijk. De laatste 15 %, d.i. de beneden:middelmatigen, zijn met geen middelen naar de stembus te krijgen. Een analoge ervaring doet men in het vrije vereenigingsleven op: functioneert alles goed, dan worden de vergaderingen hoe langer hoe slechter bezocht. Als de zaak verkeerd loopt, of er sensationeele dingen aan de orde komen, worden de vergaderingen weer sterk bezocht.

3) Vergelijk de interessante studie van Norman C. Meier „Motives in voting: a study in public opinion" (American Journal of Sociology XXXI 1925/6 p. 199 v.v.).

100


de critici der demokratie gesteld, gekomen. Functioneeren de selectieapparaten goed?

De teruggang van het parlement! Vroeger bestond het ten; minste uit eersterangsfiguren, tegenwoordig uit middelmatig; heden (of minder dan dat), die onbekwaam zijn voor hun taak, die maar staan te zwetsen enz. enz., zijn uitingen, die men in de literatuur over het onderwerp in alle landen kan vinden. „Le culte de l'imcompetence!"

Naar aanleiding hiervan zij het geoorloofd eenige opmer, kingen te maken. Vooraf zij bemerkt dat deze kritiek voor een groot deel komt van hen, die onder alle omstandigheden tegen; standers zijn der demokratie en het dus nuttig achten demo; kratische instituten te kleineeren. Zij stamt ook wel van hen, die de demokratie gaarne beperkt zagen tot hun eigen kring en dus a priori iederen vertegenwoordiger van andere groepen minderwaardig vinden. Dit mag geen reden zijn de geheele kwestie hier onbesproken te laten, wel om deze kritiek op haar beurt zeer kritisch te bezien.

In de eerste plaats zijn m.i. zij, die meenen dat in het verleden de parlementen vooral door eerste;klasse figuren bezet waren, voor een deel het slachtoffer van een gezichtsbedrog. „Le passé et l'avenir ont le don commun d'idealiser les choses" zegt een Fransch spreekwoord. Het geldt ook voor personen. Er worden door het nageslacht vaak personen geglorificeerd, die door hun tijdgenooten volstrekt niet zoo vereerd werden. In het midden kan gelaten worden wie er in het algemeen gelijk heeft, maar het is niet uitgesloten dat latere geslachten zoo slecht niet denken zullen over wat de huidige parlementariers praesteeren.

In de tweede plaats vergeet men dat de maatschappij ont; zaggelijk veel moeielijker te begrijpen en te leiden valt dan vroeger en dat haar tempo veel sneller is geworden. De figuren van vroeger mogen schitterender dan de huidige zijn geweest, maar de onderwerpen gaven daartoe ook meer aanleiding. De plaats, die heden ten dage de nuchtere economische vraag; stukken in het parlementaire leven innemen, verbiedt reeds het

101


houden van brillante speeches, zooals men vroeger over alge, meen kiesrecht, de schoolstrijd en dergelijke onderwerpen hield.

Het terugtreden der z.g. all,round,mannen, een verschijnsel dat zich niet beperkt tot het politieke leven, hangt samen met de volstrekt noodzakelijke specialiseering, op haar ,beurt een gevolg der overweldigende vermeerdering der te beheerschen kennis, en van den omvang en veelzijdigheid der op te lossen problemen. Gesamt,Genien zullen wel niet meer voorkomen, hoewel het op biologische gronden aan te nemen is, dat per sonen met een dergelijken aanleg toch wel zullen geboren worden. Opgeblazen staatslieden van tegenwoordig mogen meenen van alles verstand te hebben, zich o.a. uitende in het op zich nemen van ongeveer alle ministeries tegelijk — tot nu toe was dit alleen voorgekomen in Sullivan's operette „The Mikado", waarin een „minister van alles" optreedt, die blijkt „een man van niets" te zijn — maar de werkelijkheid stoort zich daar niet aan. Zelfs Napoleon, waarvan de huidige Ita aansche imitator toch maar een editie in zakformaat is, zou zoo'n taak niet hebben kunnen volvoeren. De maatschappe, lijke verhoudingen zijn de menschheid, zelfs haar grootste representanten boven het hoofd gegroeid.

In de derde plaats: zelfs al is aldus de kritiek op de huidige vertegenwoordigende lichamen eenigszins tot haar ware pro, porties teruggebracht, toch valt m.i. door den objectieven waarnemer niet te ontkennen dat het gemiddelde niveau ge, daald is. Uitdrukkelijk gezegd: gemiddeld niveau. Deze licha, men tellen nog steeds een voldoend aantal bekwame en toege, wijde leden om hun taak naar behooren te vervullen, zoodat de parlementen nog altijd in het algemeen naar den eisch functioneeren — of het niveau der gemeenteraden steeds vol., doende hoog staat, is een andere vraag. Jan Publiek, alsook de vijanden der demokratie, letten op dit werk, dat vaak in stilte (nl. in de Commissies) geschiedt, niet, maar wel op de schan, dalen, die maar al te vaak zijn voorgekomen. In dit opzicht is er achteruitgang te constateeren, zoo iets kwam vroeger niet voor — behalve dan in het Oostenrijksche parlement met zijn felle nationaliteitenstrijd.

102

§ 20. DE KRIT1EK IN EEN HETEROGEEN MILIEU.

Een der Duitsche parlementariers, die reeds jaren geleden het gevaar voor zijn land zag aankomen, geeft er de volgende drastische beschrijving van: „Die Dauerreden, die den Zweck verfolgen, die Zuhorer zu ermiiden und die Zeit zu vertrodeln werden begleitet von den lieblichen Tonen der Pultdeckel, der Zinnteller, der Kuhglocken, der Signalpfeifen und anderen zweifelhaften Musikinstrumenten. Die gegenseitigen Beschimp: fungen werden gesteigert bis zu gegenseitigen Priigeleien. So wird denn das Parlement zu einem Tummelplatz wilder, unge: ziigelter Leidenschaften, zu einer Arena, in der nicht mit den Waffen des Rechts und des Geistes gekampft wird, sondern mit den Mitteln brutaler Gewalt, mit dem „Riistzeug der Barbaren." ')

Dit optreden stamt van anti,demokraten (communisten, later ook fascisten), die op deze wijze de demokratie discredit teeren. Waren deze extremisten consequent en moedig, dan namen zij geen plaats in een corporatie, die zij verachten en onnut achten, doch maakten een revolutie of iets dergelijks, maar van zoo groot kaliber zijn zij nu eenmaal gewoonlijk niet. Dat is hun zaak, maar het is de zaak van de demokratie om hieraan een einde te maken. De demokratie is verdraagzaam en stelt alle richtingen in de gelegenheid zich openbaar te uiten, maar men kan ook te verdraagzaam zijn. „Wees verdraagzaam jegens iedereen, behalve tegenover de onverdraagzamen" heeft Jan Veth eens gezegd en hij gaf daardoor blijk de extremisten beter te kennen dan vele demokraten. Zij zijn toch onbeleer, baar. In het Fransche parlement heeft een der reactionaire leden de linkerzijde eens toegevoegd: „Gij moet ons alle vrij: heden op grond uwer principes toestaan, die wij U op grond der onze zouden weigeren." Een even groote denkfout als onbeschaamdheid. Als men zelf iets niet als regel erkent, kan men er zich nimmer bij een ander op beroepen. Een dief, die zich beklaagt dat iemand hem het gestolene ontrooft, maakt zich belachelijk.

1) F. Laufkotter „Der Niedergang des Parlementarismus" (Neue Zeit Jahrgang 41 Band II 1923 p. 230).

103


In landen, waar de demokratie nog maar jong was, zooals bijv. in Duitschland, heeft men de anti,demokraten veel te zeer in de gelegenheid gelaten het parlement in de oogen der burgers omlaag te drukken. In de oudere demokratische landen heeft men het gevaar beter en eerder begrepen en daardoor afge, wend. Toch zijn er bijv. in Nederland wel gemeenteraden te noemen, zelfs van zeer groote steden, waar de te groote ver: draagzaamheid jegens anti,demokraten de zaak der demokratie ernstig benadeeld heeft.

In de vierde plaats: het gemiddelde niveau der vertegen: woordigende lichamen is echter ook nog op een andere wijze gedaald, tenminste in Europa; in Amerika ziet men juist een ontwikkeling in omgekeerde richting. Ik bedoel de geringere deelname van de beste en het algemeen belang meest toege, wijde leden van alle klassen doch vooral van het intellekt, aan het politieke leven. Wanneer men een enquete hield onder het Nederlandsche intellekt, of bijv. onder een deel daarvan, de professoren, wie er lid zijn eener politieke partij, zou men versteld staan van het geringe percentage. Verscheidene van hen zijn er zelfs trotsch op buiten iedere politiek te staan, die „smerige besogne" laten zij liever aan anderen over! De hemel vergeve hen deze onnoozelheid; zij zijn een der belang, rijkste redenen waarom het niveau van het publieke leven ge, daald is. De nooit uitblijvende wisselwerking doet dan de rest.

Dit verschijnsel zou een afzonderlijke, uitvoerige behande, ling vereischen, die ons bier te ver zou voeren — in het tweede gedeelte dezer studie wordt op een der zijden van het vraag, stuk nog nader teruggekomen. Zooals gezegd in Amerika is de zaak omgekeerd. Daar heeft het economische leven van den aanvang of de beste krachten naar zich toe gehaald, en het politieke leven vaak aan middelmatigheden — of erger nog: moreel minderwaardigen — overgelaten. Doch daar komt juist in de latere tijden in dit opzicht verbetering. Wat Europa be treft zij alleen opgemerkt, dat het politieke leven, met zijn steeds grootere moeielijkheden, met zijn hoogere eischen, die het aan het arbeidsvermogen stelt, met de geringere waardee, ring, die men er voor ondervindt, en de slechte betaling voor

104


de bewezen diensten — de politiek betaalt schandelijk slecht, wanneer men deze vergelijkt met het economische leven — minder aantrekkelijker is dan vroeger.

Stellen de figuren van rang zich voor de openbare lichamen niet beschikbaar, dan moeten toch de plaatsen vervuld en het werk gedaan worden. De middelmatigheden komen dan op een plaats, die niet voor hen bestemd is. Soms minder dan middelmatigen: er zitten in vertegenwoordigende lichamen in Nederland — niet alleen in de raden van miniatuur,gemeente, raden, maar zelfs van zeer groote gemeenten, figuren, waarvan niemand weet waaraan zij het moreele recht ontleenen hun medeburgers te besturen. Banale, domme, onwetende indivi, duen, terwijl er wel duizenden zijn die het er veel beter zouden afbrengen, en wel honderden, welke het uitstekend zouden doen — die zich echter niet met politick inlaten!

Stelien zich de goede krachten niet beschikbaar, dan krijgt ook een bijzondere kategorie van personen een kans, die zij anders nooit zou gekregen hebben: de demagogen. Men vertaalt dit woord met volksmenners of volksmisleiders, doch het be grip dient meer gepreciseerd te worden. Demagogen zijn die anti,demokraten,welke wegens gemis aan kracht, geen autokraat kunnen zijn en nu via een omweg eenzelfde doel trachten te bereiken. Er zijn er onder, van zeer klein formaat, die niet in staat zijn zelf eenige leiding te geven, hun leuze is: „ik dwaal liever met de massa dan dat ik tegen haar gelijk krijg", zij die van grooter gaven meestal van rhetorischen aard — zijn, trachten den loop der dingen naar hun inzicht te doen geschie, den, maar altijd onder den schijn, dat zij slechts de dienaar der anderen zijn. Zij zijn de corruptors der demokratie, wij1 zij de massa in den waan brengen politiek alwetend te zijn en dat regeeren een eenvoudige zaak is — vandaar hun matelooze kritiek op hen, die de teugels in handen hebben — en wijl zij haar nimmer op de plichten doch slechts op de rechten der demokraten wijzen. Zij zijn het die de leugen verspreiden dat de demokratie onselectionistisch kan zijn.

In tijden, toen de demokratie alleen van lokalen aard was, konden de demagogen de massa direct bereiken. Dit is in de

105


moderne verhoudingen niet meer mogelijk. Dit geschiedt nu via de partijen en haar pers. In de partijen ligt de kern van dit probleem verscholen. Als de partijen niet voldoende geselec, tioneerd zijn, dringen demagogen er in door en weten hun buit te veroveren. Dan gaat het met de demokratie bergaf. De laatste woorden van Croiset's meesterwerk „Les democraties antiques" zijn: „La democratic n'a pas d'ennemi plus redou, table que la demagogie." Ook de democratie kan zeggen: „met mijn vijanden zal ik het zelf wel klaarspelen, maar de hemel beware mij voor mijn (valsche) vrienden."

Wie meent dat democratie en demagogie onafscheidelijk met elkaar verbonden zijn, kent noch haar geschiedenis noch haar praktijk. Tegenover de demagogen staat een oneindig veel grooter getal oprechte demokraten, die hun zaak met groote toewijding en bekwaamheid hebben gediend. Tegenover hen hebben de demagogen op den duur weinig kans. Voor het v.er, schil tusschen onzelfzuchtigen en zelfzuchtigen heeft zelfs de gemiddelde mensch onderscheidingsvermogen. „You can 't fool all the people all the time" zei Lincoln en van St. Simon zijn de woorden: „Les hommes les plus courageux et les plus des, interesses ont toujours etc et seront toujours ceux, qui diri, gent le societe". 1) Er schuilt veel waarheid in dit gezegde, echter onder de voorwaarde dat deze mannen zich dan ook beschikbaar stellen. Hetgeen niet steeds in voldoende mate het geval is.

§ 21. De kritiek op de demokratie in een heterogeen milieu (positief).

In de voorafgaande paragraaf is het debet van de demokratie besproken, haar zwakheden, waartegen zich de aanvallen harer vijanden richten. Het is gepast nu ook haar credit op te maken, d.i. haar kracht, waarmede zij zich verdedigt. De meeste dezer punten zijn in den loop van deze studie reeds ter sprake gekomen, maar het is niet overbodig ze hier, wat de hoofdzaak betreft, te completeeren en eenigszins te systematiseeren.

1) „Du systeme industriel" (Oeuvres XVII, p. 128 ed. 1869).

106


Wij hebben het daarbij over de demokratie als worm, niet over haar inhoud, welke wisselend is naar de maatschappij, waarin zij voorkomt. De inhoud bijv. van de demokratie der Vereenigde Staten, het land, waar het kapitalisme het zuiverst en het verst ontwikkeld is, is natuurlijk anders dan bijv. een in hoofdzaak agrarische republiek als Zwitserland. Over den inhoud der demokratie is het oordeel der burgers natuurlijk afhankelijk van de plaats, waarop zij staan in de maatschappij, Een arbeider zal bijv. de sociale wetgeving eener demokratie hoog stellen, terwijl een ondernemer daar nu eenmaal anders over denkt.

Ook wanneer men alleen spreekt over de demokratie als be stuursvorm, dan sluit dit natuurlijk evenmin in, dat alle groe, pen daarover hetzelfde denken. Wat de burgerlijke en arbei, dersklasse gewoonlijk als haar credit beschouwen, ziet een representant der feodale groepen als haar debet, en omgekeerd. Objectiviteit als in natuurwetenschappen bestaat, is in maat, schappelijke wetenschappen onbereikbaar.

1°. Demokratie als bestuursvorm eener collectiviteit heeft op de autokratische dit voor, dat zij door en voor hare leden geschiedt, welke zelf verantwoordelijk zijn voor hunne gestie. Van een afwenteling der verantwoordelijkheid op een ander, is in dit systeem geen sprake. Men komt voor eigen fouten op — nl. als de leden zelf een besluit hebben genomen — of voor de fouten van hen, die men gekozen heeft, en dus terzijnertijd door andere afgevaardigden kunnen vervangen worden.

2°. De demokratie is een systeem, waarin kritiek en con, trole openlijk geschieden kan, zoowel op de demokratische instanties in engeren zin als op de bureaukratie, welke in iederen staatsvorm noodzakelijk is, doch die zonder deze kritiek en controle een macht op zich zelf in den staat wordt. Tegen corruptie e.d. is op grond van lange ervaring maar een deugdelijk middel gebleken: openbare kritiek.

3°. Vrijheid van uiting der gedachten is een der kenmerken der demokratie, waardoor ruime ontplooiing van kunst, doch vooral van wetenschap eerst mogelijk wordt. Vrijheid van gods, dienst heeft de menschheid op verschillende wijzen gediend,

107


doch vooral door haar te bevrijden van godsdienstoorlogen e.d. 4°. Vrijheid van het individu om zijn gaven te ontplooien

is eveneens een karakteristicum der demokratie. Begaafde individuen worden in alle klassen geboren en wanneer men hen de mogelijkheid onthoudt hun aanleg te ontwikkelen wordt de maatschappij ten ernstigste benadeeld. Van niets is de vooruitgang der menschheid zoozeer afhankelijk als van deze individuen („la circulation des hommes d'elite"). De formeele gelijkheid van allen heeft aldus de menschheid in hooge mate gediend, hoeveel er ook aan de materieele gelijkheid in de demo ,

kratie moge ontbreken. Beter dan andere regeeringsvormen heeft de demokratie voor goed onderwijs der massa gezorgd, en daardoor de gelijkheid der kansen vergroot. Benoembaar, heid voor alle staatsambten voltooit dit beeld.

5°. Vrijheid van vereeniging heeft de mogelijkheid gegeven dat de individuen zich naar hun belangen en neigingen tot col, lectiviteiten groepeerden, waardoor eenerzijds het individu, alisme getemperd, anderzijds hoogst belangrijke vermeerdering van maatschappelijke krachten verkregen is.

6°. Tegenover het absolutistische denken in de autokratie is de demokratie in overeenstemming met haar vrijheidsprin, cipe meer relativistisch gericht, d.i. de betrekkelijkheid van eigen meening erkennend, in dit opzicht derhalve geheel in overeenstemming met de moderne wetenschap. Tolerant voor anderen, geneigd naar anderer argumenten te willen luisteren, afkeerig eigen meening anderen op te dringen, begeerig door argumenteering anderen te overtuigen, zijn principes der demokratie, niet der autokratie.

7°. De demokratie heeft in haar credit staan — en hiermede zijn wij aan een buitengewoon belangrijk punt gekomen — dat zij het eenige middel is om maatschappelijke machtsverschui, vingen op vreedzame wijze te registreeren; machtsverschuivin, gen vooral beperking der economische vrijheid ten behoeve van meer economische gelijkheid betreffende. De geschiedenis is vol van gewelddadigen klassenstrijd en met de 19e en 20e eeuw zou het evenzoo gesteld zijn geweest, als de demo, kratie niet was gekomen. Wie afkeerig is van geweld, vie ook

108


begrijpt dat het moderne industrialisme minder dan eenig ander economisch systeem dergelijke schokken kan verdragen, moet daarom alleen reeds de demokratie hooghouden.

8°. De demokratieen zijn ook in de buitenlandsche politiek vreedzamer dan de autokratieen, en meer geneigd internatio: nale geschillen door rechtspraak en niet door geweld te doen beslechten.

9°. Hoe groot de materieele verschillen tusschen de groepen der menschen ook in demokratieen mogen zijn, toch maakt de formeele gelijkheid dat de algemeen menschelijke gevoelens (soortgevoelens) er veel sterker zijn dan in autokratieen (bijv. Vereenigde Staten tegenover Duitschland). Het kwetsende voor de massa van een yolk, dat een deel door uitwendige middelen (adelijke titels, ridderorden e.d.) die over werkelijke vet.: diensten of niets of weinig zeggen, zich tracht te differentieeren komt in demokratieen minder voor dan elders — Zwitserland en de Vereenigde Staten kennen ze niet. De menschelijke heid is echter groot en maakt dat zij ook in demokratieen soms niet ontbreken.

10°. Al mocht de demokratie ook alle fouten hebben, die haar vijanden haar toedichten, dan zou zij toch boven iederen anderen bestuursvorm voor hebben, dat zij volgens haar wezen de mogelijkheid heeft, deze fouten te verbeteren.

§ 20. De kritiek op de autokratie.

Vatten wij nog eens samen, wat in haar credit staat. Zij heeft op die momenten, waarop de maatschappelijke ontwikkeling dit vereischte, de groote rijken gesticht. Behalve in het verre Oosten is dezen taak reeds lang ten einde. Zij heeft in de tweede plaats de anarchie, op het oogenblik dat deze dreigde te ontstaan, voorkomen of aan haar bestaan een einde gemaakt. De dienst, die zij daarmede bewezen heeft, is groot, daar niets gevaarlijker is voor een geheel yolk dan de anarchie. Aan dit

1) Daar de adel geen maatschappelijke functie meer vervult, is zij in de huidige wereld niets dan gestolde groepsijdelheid.

109

DE KRITIEK OP DE AUTOKRATIE. §

felt dankt Mussolini zijn positie; zijn collega Hitler heeft eerst het Duitsche yolk wijs gemaakt dat er anarchie zou komen en onder dit pretext zich van de macht meester gemaakt. In de derde plaats is het voorgekomen dat uitzonderlijk begaafde autokraten, die nauwkeurig wisten wat hun tijd behoefde, be giftigd met groote menschenkennis en daardoor omringd door een geestelijke elite, voor hun yolk eveneens groote merites hebben. Een der meest sprekende voorbeelden hiervan zal wel steeds Napoleon blijven, die het facit der Fransche revolutie heeft getrokken (codes!), toen deze dreigde in anarchie onder te gaan. Tot het credit der autokratie kan dit laatste punt niet zonder meer gerekend worden, daar het toeval is, indien de autokraat een dergelijke begaafdheid heeft.

En nu het debet der autokratie.

1°. Het eerste en verreweg het belangrijkste punt, is dat de autokratie niet de belangen van het yolk beoogt, doch die van zijn drager. Voor eeuwen werd reeds geleerd dat de pyramide de sterkste regeeringsvorm is, zooals deze ook in de physica de stevigste figuur is. 1 ) De autokratie is de op zijn kop staande pyramide en dus de zwakste. Volken zijn, en dit is de regel ge e

weest, gekneveld, uitgebuit, mishandeld, in tallooze oorlogen gevoerd, en met geen ander doel dan het voordeel van den heerscher. Wat heeft er niet op tronen gezeten! Schurken, vele, kwisters, wreedaards, ellendelingen van alle soort en alle nuan, ceering! De geschiedenisboeken staan er vol van en het behoeft bier niet herhaald te worden. Men legge er de lijst naast van de presidenten der republieken, die op de hoogste uitzonderingen na hun yolk trouw gediend hebben! Natuurlijk zijn er onder autokraten figuren geweest die het Neil van het yolk op het oog hadden (Marcus Aurelius, Josef II e.d.), maar het was toeval als zij aan de macht kwamen. Onder de usurpators zijn er maar zeer weinigen geweest — het geldt ook van de huidige. Ook figuren

1) Vergelijk by. Temple „An essay upon the original and nature of government" (1672).

110

§ 22. DE KRITIEK OP DE AUTOKRATIE.

van gemengd karakter komen er natuurlijk onder voor. De schoone woorden, die boven het graf van Napoleon gebeiteld staan, zullen wel niet geheel gelogen zijn. Hij zal het Fransche yolk bijwijlen wel lief gehad hebben, en heeft het groote diem sten bewezen, maar hij heeft het ook, zonder eenig mededoogen, door zeeen van bloed en ellende gevoerd, om zijn ijdelheid en heerschzucht te bevredigen.

2°. Er zijn geniale heerschers geweest, maar tegenover een dergelijke staan minstens tien menschen van heel gewonen. zelfs niet zelden minderwaardigen aanleg. Weer mag men vra: gcn: wat heeft er niet op tronen gezeten! Zwakkelingen, dom: koppen, onnoozelen, zelfs gekken in optima forma! Wat heeft men zich uitgeput om te bewijzen dat de demokratie wel ver: keerde keuzen heeft gedaan — kan men onder presidenten zulke figuren aanwijzen? — maar is er soms eenige garantie dat iemand, die zich zelf aanstelt, grooter gaven heeft? Wat een minderwaardige intrigant was Napoleon „de kleine", wat een banale, inhoudslooze redevoeringen houdt Hitler — hij heeft het in zijn vierjarigen diensttijd in den wereldoorlog tot korporaal gebracht! — van den huidigen heerscher van Rusland, voorspelde Lenin, dat hij, als hij aan het bewind kwam, de revolutie zou te gronde richten, en zelfs van Mussolini, die toch eenige hoof den boven de huidige autokraten uitsteekt weet nog niemand of hij een werkelijk groot man is. In zijn credit staat alleen dat hij Italie van de anarchie gered heeft, of hij meer kan zal afgewacht dienen te worden. Voorloopig heeft hij zich vooral er op toegelegd den oorlog te verheer: lijken en heeft hij zijn land diep in de schulden gestoken. Nooit zijn autokraten zoo gevaarlijk geweest als in de huidige uiterst gecompliceerde maatschappij, waar zij door hun gewaagde experimenten en eenzijdigheden de vreeselijkste rampen kun: nen aanrichten.

Van de aspirant:heerschers in andere landen, zooals bijv. Nederland is het maar beter te zwijgen.

De hoofdreden waarom er zooveel minderwaardige auto: kraten in de historie zijn geweest — waarvan het praktische gevolg is dat feitelijk een geheel onverantwoordelijke bureau=

111

DE KRITIEK OP DE AUTOKRATIE. § 22.

kratie regeert, — ligt in de erfelijkheid der waardigheid. Want daarna streven • zij alle, zoowel uit belang voor hun familie, als om der wille der stabiliteit, die steeds als een der voor, deelen der autokratie wordt geroemd. Zonder erfelijkheid der waardigheid ontstaat bij den dood van den heerscher een ver, woede strijd om de opvolging. Napoleon, die zich zeer afwij, tend over het erfelijkheidsprincipe had uitgelaten, stelde toch het keizerdom in.

Door alle eeuwen heen hebben de onafhankelijke kritici op deze uiterst zwakke plek der autokratie gewezen. Om slechts een enkele te noemen: Aristoteles noemt deze erfelijkheid „funest" '), de Sismondi zegt ongeveer een eeuw geleden: „Une enumeration des monarques fous ou imbecilles qu'a vus l'Eu, rope dans les cent dernieres annees, ne prouverait que trop que les chances de l'heredite sont plus defavorables a la royaute qu'un tirage au sort sur toute la foule" 2). En Bryce zegt een eeuw later: „History, .... if it credits some kings with con, spicuous services to progress, tells us that since the end of the fiftheenth century, when the principle of hereditary succession had become well settled, the number of capable sovereigns who honestly laboured for the good of their subjects has been extremely small." 3 )

Door dit uit te spreken waren zij geheel in overeenstemming met de resultaten der moderne menschelijke erfelijkheidsleer, zooals deze door Galton in zijn „Hereditary Genius" is gegrond, vest. Afstammelingen van begaafden staan in het algemeen wel boven het gemiddelde, maar na eenige generaties is ook deze voorsprong gewoonlijk verloren gegaan. Families met niets dan begaafde leden komen in het geheel niet voor, families

1) „De Politiek" Bock III Hoofdstuk X § 9. De natuur wil wel, zegt hij, de kinderen gelijk maken aan de ouders, maar zij slaagt er niet altijd in!

2) „Etudes sur les constitutions des peuples libres" p. 198. 3) „Modern democracies" II p. 587/8. In de „New Statesman and Nation"

(27:84932) vat een diplomaat als volgt zijn oordeel over de vorsten, die hij ontmoette samen: „.... the highest position in ordinary life that any king or prince he knew could possibly have attained to, if he had not been born in the purple was that of a cavalry officer, but in most cases it would be that of an insurance clerk."

112

§ 22. DE KRITIEK OP DE AUTOKRATIE.

met vele talenten maar zelden — in het muzikale is er een voorbeeld van de Bach's, in de politiek de Oranje's. Uit, zonderlijke begaafdheid is nimmer erfelijk, de groote genieen waren meteoren aan den hemel der menschelijke vele, schijnselen.

De best geleide autokratie, die dan ook, hoewel niet onbe, schadigd, de stormen der eeuwen heeft getrotseerd, de Roomsch,Katholieke kerk, weet dit alles zeer goed. Zij kiest haar leiders overal vandaan, kent geen standsvooroordeelen

zeer demokratisch — en zij laat haar hoogste leider uit de besten door de besten kiezen — eveneens demokratisch. ')

Een andere autokratisch geleide wereldorganisatie het „Leger des Heils", welke wel het erfelijkheidsprincipe huldigde en waarvan de leiding daardoor in ongeschikte handen was ge, raakt, heeft er zwaar nadeel van ondervonden, zou er mis ,

schien aan te gronde zijn gegaan, indien niet een soort van paleis,revolutie er een einde aan had gemaakt, en de „right man in the right place" gesteld had.

3°. Het gemis aan mogelijkheid van kritiek en controle onder een autokratisch systeem is een evengroot nadeel voor dit systeem als de mogelijkheid daartoe een voordeel is voor de demokratie. De werkelijke reden, waarom de autokratie de kritiek verbiedt, wordt door haar met allerlei middelen ge, tracht verborgen te houden, hetgeen natuurlijk nimmer gelukt. Zij vreest de kritiek en daarom verbiedt zij haar. Men denke zich het jammerlijke figuur dat de veelprater Hitler in een parlement van den rang als bijv. het Engelsche zou slaan!

De overige debet,posten der autokratie zullen wij niet nader bespreken, zij zijn het spiegelbeeld van de vroeger genoemde credit,posten der demokratie, d.i. gemis aan gedachtenvrijheid, vrijheid van vereeniging e. d., absolutistisch denken, intole, rantie, gemis aan plasticiteit bij veranderde machtsverschui,

1) Het celibaat benadeelt echter aan de andere zijde de R.K. wereld in dien zin dat daardoor deze in erfelijke samenstelling de mindere is van die groepen, die dit instituut niet kennen. Vergelijk Feber „De criminaliteit der Katholieken in Nederland" p. 67 v.v. en G. Kalff Sr. „De collectief:cultureele gevolgen van het clericale celibaat" (Mensch en Maatschappij X 1934 p. 9 v.v.).

8 113

6‘,1111a GlClll 11.1AJS%,11.)11.11k.A.U. 1V U Lk., 11 LG 11‘.,1 LL.011%,11

Ten slotte een enkele opmerking over de speciale vor autokratie: de oligarchie 1 ), die als regeeringsvorm geschiedenis een rol gespeeld heeft, maar in de tegenwo ,

maatschappij van geen beteekenis is. Gewoonlijk hebb oligarchen zich aristokraten genoemd — maar dat is i algemeenheid een ongepast euphemisme geweest.

Mutatis mutandis geldt het bovengenoemde ook vc oligarchie, doch voor een deel daarvan, nl. de hande geldoligarchie als zij aan de macht was, is in sommige o ten iets afwijkends to constateeren. De vrijheid van ge( is bij Naar meer gerespecteerd dan bij de alleenheerschc in bekwaamheid stond zij er eveneens vaak boven de Venetiaansche republiek, de Vereenigde Republie Nederlanden): het toeval speelde er een geringer rol, er meer voor hun taak berekenden beschikbaar. Op den dui ook zij tot verval gekomen, vooral omdat geen groep, binnen erfelijkheid als opvolgingsprincipe heerscht, zic handhaven.

1) Vergelijk over oligarchie o.a. Hobhouse sub voce „Aristocrac literatuur (Encyclopaedia of the Social Sciences II p. 183), Schgfl and Leben des socialen Korpers" II p. 487 v.v., Bryce o. c. II p. 588 ook nog de eerst onlangs gepubliceerde redevoeringen van J. St. Mill „ influence of the aristocracy" en „On the british constitution" (A Sozialwissenschaft etc. B. 62, 1929).

114

BIJZONDER DEEL.

INLEIDING. § 23.

HOOFDSTUK VI.

Over de demokratie in het staatsleven 1 ) .

§ 23. Inleiding.

Zooals in het Voorwoord reeds werd vermeld zullen in dit bijzondere deel eenige praktische toepassingen van de in het algemeene deel ontvouwde denkbeelden kort worden aange, geven. De grondige behandeling van alle daarbij zich voor, doende vraagstukken zou een afzonderlijk boek vereischen.

Over de zg. corporatieve systemen zal bier niet gesproken worden. Het fascisme heeft er den mond vol van, maar in de praktijk is er nog niets van gekomen. In Italie lijkt het, na een meer dan tienjarig bewind, dat er eindelijk iets op dit terrein geprobeerd wordt. Met demokratie heeft dit echter niets to maken, het is nauwelijks gecamoufleerde autokratie. Van boven of worden corporaties verordineerd, en worden natuurlijk even willekeurig weer opgeheven. Praktische resultaten kun, nen er niet van verwacht worden, behalve dat de vakbeweging wordt opgeheven en de arbeiders - geheel overgeleverd zijn Of aan de macht der ondernemers of aan de staatsmacht, zooals dat ook in Rusland geschied is.

Een demokratisch corporatief systeem is natuurlijk denk, baar — de middeleeuwen hebben iets dergelijks gekend. Dit is echter alleen mogelijk in een maatschappij, die berust op klein,bedrijf, en brengt dan reeds zeer groote moeilijkheden met zich mede. Met het groot,bedrijf is een dergelijk systeem geheel onvereenigbaar. Vandaar dan ook dat er over deze

1) Over dit onderwerp heb ik reeds eenige opmerkingen in mijn „Techni sche gebreken der demokratie" (Socialistische Gids XVIII 1933 p .842) ge: maakt.

116

§ 24. DIRECTE WETGEVING DOOR HET VOLK.

systemen zooveel geschreven wordt en er niets van in praktijk wordt gebracht. Mocht men het gaan probeeren, dan is er slechts verwarring van te verwachten, de chaos staat vOor de deur, en de despoot er achter. En mocht het onverwachte geschieden en dergelijke corporaties zich handhaven dan zou er een strijd ontstaan tusschen de bedrijfsgroepen, waarbij de klassenstrijd nog een idylle is.

§ 24. Directe wetgeving door het yolk. In kleine gemeenschappen is de directe wetgeving door het

yolk voorgekomen, maar nu bijna geheel — de laatste resten bestaan in een enkel agrarisch kanton in Zwitserland — ver: dwenen. In groote collectiviteiten is zij, alleen reeds om prak: tische redenen, bijna ondenkbaar. Bijna ondenkbaar, daar er omstreeks het midden der 19e eeuw vurige verdedigers van de directe volkswetgeving o.a. in de persoon van Rittinghausen zijn ontstaan. 1 )

Om der wille van de curiositeit zij vermeld, op welke wijze deze auteur de praktische moeielijkheden aan een dergelijke wijze van wetgeving verbonden, tracht op te lossen. De bur: gers worden in groepen van ongeveer 1000 ingedeeld, welke in bepaalde lokalen vergaderen. Wanneer het ministerie een wetsontwerp heeft uitgewerkt — daartoe verplicht door een volksinitiatief — zendt zij dit aan alle secties toe, die het op eenzelfde dag in behandeling nemen. Na er over beraadslaagd te hebben, wordt door de aanwezigen gestemd, het resultaat der stemming wordt aan de regeering gezonden, die de voor, en tegenstemmers van alle secties bijeentelt en vaststelt of het wetsontwerp aangenomen of verworpen is.

Deze denkbeelden zijn van den aanvang of sterk bestreden, o.a. door Louis Blanc in zijn „Plus de Girondins" (1851) en zijn „La republique une et indivisible" (1851) en in de praktijk is er natuurlijk niets van gekomen. Toen Karl Kautsky in zijn „Das Erfurter Program" (1892) er ook stelling tegen koos, nam

1) Zijn eerste geschrift is in 1850 verschenen, door mij werd gebruikt „Die direkte Gesetzgebung durch das Volk" Köln 1877.

117

REFERENDUM. § 25.

men van Zwitsersche sociaal,demokratische zijde de verdedi, ging van dergelijke opvattingen op zich, hetgeen Kautsky tot de principieele afwijzing in zijn „Parlementarismus and Demo, kratie" (1893) voerde.

Afgezien van alle praktische bezwaren tegen een dergelijk systeem — geen mogelijkheid van amendeering! — zou het moeten mislukken op de omslachtigheid en verder en in hoof d; zaak op het onselectorische karakter.

§ 25. Referendum. Volksinitiatief. Imperatief mandaat. „Recall". Stemplicht.

Referendum'). Directe volkswetgeving bestaat nergens, directe invloed van de massa der burgers op de wetgeving in enkele landen, in hoofdzaak beperkt tot Zwitserland en de Vereenigde Staten. De beteekenis is alleen van negatieven aard: met behulp van het referendum kan slechts invoering van een door het vertegenwoordigende lichaam aangenomen wet verhinderd worden. Dit referendum kan imperatief zijn, zooals bijv. in Zwitserland bij grondwetsherziening, of facul, tatief, wanneer een bepaald aantal burgers dit verlangt, of een president het uitschrijft.

Door de voorstanders van de directe demokratie is vaak beweerd, dat als men de groote massa der burgers maar in de gelegenheid stelt zich uit to spreken over wetten, de belangstelling voor de staatszaken groot zal blijken. De wer, kelijkheid is anders. In Zwitserland bijv. — in Amerika is het niet anders d.w.z. het land met de oudste demokratie en met relatief krachtige belangstelling in de publieke zaak leeren de feiten het volgende. Bij verplichte volkstemmingen over grondwetsherzieningen bleef het percentage stemmenden een maal beneden de 30 %, 7 maal beneden 40 %, 8 maal beneden 50 %, 8 maal beneden 60 %, 4 maal boven 60 % en eenmaal

1) Vergelijk A. W. IJzerman, „Referendum en volksinitiatief" (Socialist tische Gids IV 1919), volgens mijn weten het beste, dat over het onderwerp is geschreven, F. A. Bijvoet, „Directe volkswetgeving" (1925) en W. B. Munro „Initiative and referendum" (Encyclopaedia of the Social Sciences VIII p. 50 52), alle drie met veel literatuur.

118

§ 25. REFERENDUM.

heeft het 76.5 % bedragen! Dit waren stemmingen over grond, wetsherzieningen, niet het gevolg van een volksinitiatief. In de gevallen, waarin dit wel het gevolg was van een volksinitiatief waren de resultaten iets beter. Vijfmaal bleef de percentage beneden 50 %, 7 maal beneden 60 %, 5 maal beneden 70 %, een maal 71.9 %, een maal 85.3 %!

Bij het facultatieve referendum zijn de cijfers nog iets gun, stiger. Tweemaal beneden 50 %, 12 maal beneden 60 %, 10 maal beneden 70 %, vijfmaal boven 70 %, doch 80 % werd nooit bereikt!

Deze cijfers betreffen Zwitserland in zijn geheel. Gaat men de resultaten na in de verschillende kantons, dan blijkt dat dit gemiddelde uit zeer uiteenloopende cijfers is ontstaan. Tus ,

schen 1913-1922 hadden 25 volksstemmingen van allerlei aard plaats, in de 25 kantons dus in totaal 625 stemmingen. In 7 gevallen kwamen geen 10 % der stemgerechtigden aan de stem: bus, in 40 gevallen beneden 20 %, in 58 gevallen beneden 30 %, in 109 gevallen beneden 40 %, in 95 gevallen beneden 50 %, in 91 gevallen beneden 80 %, in 25 gevallen beneden 90 % ! 1 )

Het is den schrijver dezer regelen niet onbekend dat er argu, menten voor het referendum kunnen aangevoerd worden. Hier, van is wel het krachtigste dat het bij de burgers de belang, stelling voor de publieke zaak wakker roept of houdt. De deelname aan het referendum toont dat zulks niet zeer belang, rijk is. De ervaringen in het vrije vereenigingsleven wijzen in dezelfde richting. Ook is het referendum — vooral in Amerika

een middel tegen corruptie. Hetzelfde resultaat zou beter bereikt zijn, wanneer de burgers zoo verstandig waren geweest eerlijke afgevaardigden te kiezen. Tot de voordeelen van het referendum is m.i. niet te rekenen dat het gewoonlijk wetten heeft verworpen, die tegen „revolutionaire" bewegingen juister: relletjes — ingingen. Van relletjes in een demokratisch land is voor de menschheid geen goed te verwachten: zij zijn slechts een lafenis voor het gemoedsleven van hen, die het om het spel, maar niet om de knikkers te doen is.

1) Alle cijfers ontleend aan het genoemde werk van Bijvoet p. 151/3.

119

REFERENDUM. § 25.

De argumenten tegen het referendum ontbreken echter niet en wegen m.i. zwaarder dan die, welke er voor pleiten. Hiervan zullen er maar twee hier besproken worden, welke verband houden met de grondgedachte dezer studie. In de eerste plaats heeft het referendum een vertragenden invloed op de wetge, ving. 1) Dit is natuurlijk steeds een groot nadeel geweest, in de huidige phase der maatschappij met haar stormachtig tempo, is dit bepaald noodlottig geweest.

Decisief tegen het referendum is m.i. het argument, dat het referendum onselectionistisch is. Liep het alleen over element taire vragen bijv. over oorlog of vrede — aangenomen dat er dan nog tijd zou zijn voor het houden van een referendum — of bijv. vrijheid van onderwijs, dan zou er geen overwegend bezwaar tegen bestaan. Dit zijn echter hooge uitzonderingen, meestal is de beoordeeling van wetten een moeielijke zaak, waarover de groote massa incompetent is te oordeelen. Wel is de massa competent te oordeelen over de resultaten der wet, ten, welke zij aan den lijve ondervindt, en zij doet zulks ook bij verkiezingen. Het oordeelen over een wet, die nog niet in gevoerd is, doet denken aan het geval dat een patient niet het resultaat van de doktersbehandeling afwacht en beoordeelt, maar het genezingsplan, of dat een client, niet den afloop van een proces kritiseert, maar de wijze waarop de advocaat de zaak zich voorstelt te behandelen, en zich derhalve boven de deskundigen stellen.

Gaat men de lijst van onderwerpen na, waarop de wetten, die aan een referendum in Zwitserland onderworpen zijn ge, weest — in IJzerman's studie treft men haar voor de periode 1848-1919 aan — betrekking hebben, dan blijkt de onvereenig, baarheid van dit instituut met de huidige phase der maatschappij. Hoe kan de gemiddelde kiezer nu oordeelen over het nut van een wet op de besmettelijke ziekten (met een ontzaggelijke meerderheid verworpen!), of over de uitgifte van bankbiljetten?

1) Vergelijk bijv. Giovaneli „Zur Soziologie des Parteiwesens und Be, trachtungen zur schweizerischen Demokratie" p. 59 („Partei und Klasse im Lebensprozess der Gesellschaft" Band II Forschungen zur Volkerpsychologie und Soziologie" 1926).

120

§ 25. REFERENDUM.

Een der allerbelangrijkste wetten, die ooit aan de orde kunnen komen, nl. die der verplichte ziekte, en ongevallenverzekering, .is in 1900 met zeer groote meerderheid verworpen, en heeft het demokratische Zwitserland op dit gebied achteraan doen komen. Het referendum werkt vertragend, is ondeskundig en conservatief. Hetgeen de extremisten beweren, dat de massa zoo vooruitstrevend is, mist den grondslag der feiten.

Men kan natuurlijk zeggen, dat moet een yolk maar zelf weten. Ongetwijfeld is een dergelijk • standpunt denkbaar en bijv. het Zwitsersche yolk denkt er ook zoo over, doch dan dient men zich goed voor oogen te stellen hoe duur dit alles betaald wordt. Als men de selectie niet principieel in de demo, kratie toepast, berooft men de menschheid van een van haar grootste voordeelen, waarvan haar vooruitgang afhankelijk is, nl. dat een deel van haar bekwamer is en verder vooruit kan zien dan de gemiddelde menschen. Iemand kan ook loopen, wanneer men hem een been tegen den rug bindt, maar hinkende komt men langzaam vooruit en niet ver. Het is een hinkende demokratie, die de selectie niet aanvaardt.

Het volksinitiatief, dat gewoonlijk in een adem met het referendum genoemd wordt, kan op tweeerlei wijze in praktijk worden gebracht, nl. in dien zin dat het wetsontwerp in het parlement aan de orde wordt gesteld of dat het onmiddelijk aan een volksstemming onderworpen wordt. In het eerste geval is het een even onschuldig als overbodig genoegen. Onschuldig, wijl het parlement het ontwerp op zijn eigen merites kan onder, zoeken, overbodig, wijl het niet aan te nemen is dat, als wer, kelijk in een yolk een zeer bepaalde wensch leeft — de formu, leering daarvan is natuurlijk steeds van een politieke partij afkomstig — deze ook niet onder de afgevaardigden zou leven. Wanneer het initiatiefvoorstel direct aan een volksstemming onderworpen wordt, heeft het niets dan nadeelen — geen kritiek, geen mogelijkheid van amendeering etc. —, waarover bier boven (§ 24) reeds gesproken is.

Imperatief mandaat. 1 ) Afgevaardigden worden gekozen op

1) Vegelijk het uitnemende hoofdstuk IV deel II, getiteld „Demokratie and Regierung" uit Steffen's ,Das Problem der Demokratie."

121

REFERENDUM. § 25.

een program, opgesteld door een politieke partij, waaraan zij moreel gebonden zijn. Binnen de grenzen van dat program zijn zij vrij, zij hebben zelf uit te maken op welke wijze het tot werkelijkheid gebracht moet worden. Zij hebben van niemand eenige instructie te aanvaarden op welke wijze zij hun stem in de vertegenwoordigende lichamen uit te brengen hebben. In de artikelen 87 en 131 Grondwet en artikel 45 Gemeentewet wordt dit als volgt geformuleerd: „De leden stemmen zonder last van of ruggespraak met hen, die benoemen."

Hierin verandering te willen brengen en het imperatief man, daat te willen invoeren, is een stap terug naar de directe demokratie en brengt een onselectionistisch element in de wet, geving — daargelaten dat de praktische uitvoering van dit denkbeeld in het staatsrecht nauwelijks denkbaar is. De be voegdheid aan een politieke partij te geven de afgevaardigden te instrueeren is half werk in den gedachtengang der directe demokratie. Bovendien zijn de gekozenen afgevaardigden van het yolk en niet eener partij, die hen slechts candidaat heeft gesteld.

Het belangrijkste argument tegen het imperatieve mandaat ligt op karaktergebied. Een persoonlijkheid, iemand die in het leven getoond heeft iets te kunnen, laat zich niet door anderen, die noch in kennis noch in bekwaamheid zijn meerderen zijn, voorschrijven wat hij in een situatie doen moet, die hij kept, maar de anderen niet. „His Master's Voice" is goed voor het bekende hondje op de gramofoonplaat, maar voor karakter, voile personen is dit Been levensmotto.

Afgevaardigden moeten juist personen zijn met sterk vele, antwoordelijkheidsgevoel, in tegenstelling met de gewone bur, gers, die zich aan niemand verantwoordelijk gevoelen. De praktijk van het vrije vereenigingsleven leert bovendien, dat iemand, die aan anderen verantwoordelijk is, veel meer waard is, dan dat hij op eigen gelegenheid handelt. De opkomst in bestuursvergaderingen is steeds veel beter dan in de gewone ledenvergaderingen, waarvan men kan wegblijven, zonder door iemand tot verantwoording te kunnen worden geroepen.

122

§ 25. REFERENDUM.

„Recall" is het terugroepen van afgevaardigden voor het einde van den termijn, waarvoor zij gekozen zijn. Het instituut stamt uit de Vereenigde Staten, waar het ingevoerd is om cor, rupte ambtenaren te verwijderen en hangt derhalve samen met het absurde . systeem om deze te laten benoemen door de kiezers. Een systeem, waarvan het gevolg is dat de partij, die aan het bewind komt, ook nieuwe verkiezingen voor ambten uitschrijft. Men kan zich geen betere methode denken om onbe, kwame en corrupte ambtenaren te krijgen, waartegen dan weer de „recall" moet helpen. Een en ander heeft voor Europa geen beteekenis.

De mogelijkheid van het terrugroepen van afgevaardigden bestaat bijna nergens een enkel kanton in Zwitserland vormt de uitzondering. De argumenten hiertegen zijn dezelfde als tegen het imperatief mandaat. Men zou het instituut een kweekplaats van demagogen kunnen noemen.

Min of meer verwant aan de „recall" zijn moties van poli, tieke partijen waarbij van afgevaardigden, welke door haar candideerd zijn, wordt geeischt hun mandaat ter beschikking te stellen. Het komt den schrijver dezer studie voor, dat hierbij een scherp onderscheid dient gemaakt te worden. Indien een afgevaardigde het niet meer eens is met het program, waarop hij gekozen is, bestaat er voor hem een moreele plicht te abdi, ceeren en heeft een politieke partij ook het moreele recht dit te eischen. Wanneer een partij het niet eens is met een con, crete daad, die niet met het program in strijd is van een afge, vaardigde, die haar candidaat was, heeft zij zich van iets dergelijks te onthouden. De nadeelen van een dergelijk optre, den zijn van denzelfden aard als boven is vermeld. Staat een dergelijke daad niet op zich zelf, maar is zij de uitdrukking van een algemeene verandering van inzicht, dan wordt de rekening bij een volgende verkiezing vereffend en de betref, fende afgevaardigde niet meer candidaat gesteld.

Stemplicht. Nederland mag zich gelukkig prijzen boven, genoemde instituten niet te kennen. Men kan er bijvoegen dat er weinig kans bestaat dat het ze zal kennen. Evenmin kent ons land het stemrecht op jeugdigen leeftijd, dat eveneens

123

SAMENSTELLING DER PARLEMENTEN. § 26.

anti,selectionistisch is. Duitschland o.a. heeft ondervonden wat dit voor onheilen in zich bergt.

Wij kennen echter iets anders, dat maar zeer zelden voor, komt, de stemplicht! Dit is een middel om de onverschilligste, achterlijkste kiezers met dwang naar de stembus te jagen, waarvan nooit ook maar eenig goeds kan verwacht worden. Men kan immers niemand met dwang tot belangstelling bren, gen. Het is een testimonium paupertatis voor de partijen, die iets dergelijks voorstaan. Uit de grondwet is het dwingend karakter reeds verdwenen, moge de bepaling ook uit de wet spoedig geschrapt worden.

§ 26. Samenstelling, omvang en werkwifze der parlementen. 1 ) Samenstelling. De meeste parlementen zijn samengesteld

uit twee deelen. Huis van afgevaardigden en Hoogerhuis, Kamer van afgevaardigden en Senaat, 2e en le Kamer etc. Historisch, ten deele ook actueel, is het tweede als een rem op het eerste deel bedoeld, en dus van uitgesproken conser, vatief karakter. Het sterkste voorbeeld hiervan is het Engel, sche Hoogerhuis, dat in hoofdzaak gevormd wordt door de hooge adel. Conservatief en anti,selectionisch is hiervan het karakter, daar er geen enkele garantie is dat rijke grondeige ,

naren uitmunten in geestesgaven. De meeste dezer leden help, ben geen belangstelling voor deze functie en verschijnen weinig

of nooit in het Hoogerhuis, hen occupeert meer de jacht en dergelijke genoegens.

De Fransche senaat wordt op demokratische wijze gekozen, doch is door de bepaling dat ieder departement een gelijk aantal leden kiest, conservatief getint. Zijn praktische samen, stelling is in tegenstelling met het Engelsche Hoogerhuis selec, tionistisch. Men is in Frankrijk gewoon in den Senaat ervaren politici en vroegere hooge ambtenaren te kiezen.

Weer andere senaten missen zoowel ieder conservatief als anti,selectionisch ka.rakter, bijv. de Tsecho,Slowaaksche Senaat

1) Vergelijk hierover het voortreffelijke werk van J. Barthelemy ..La crise de la democratic contemporaine."

124

§ 26. SAMENSTELL1NG DER PARLEMENTEN.

en de Nederlandsche le Kamer. Bij de eerste is alleen de leeftijdsgrens wat hooger gesteld dan bij het Huis van Afge, vaardigden, bij den Nederlandschen Senaat is het eenige ver, schil de indirecte wijze van verkiezing. Men heeft derhalve met doublures der andere kamers te doen.

Het nut eener splitsing van het Parlement in twee deelen wordt op deze wijze problematisch. De ministers zijn gedwon: gen steeds dubbel werk te doen en de geheele wetgeving, in tijden waarin spoed zoozeer geboden is, wordt \Ter, traagd. Dit is een ernstig bezwaar, dat zich in de toekomst steeds zwaarder zal doen gevoelen. De jongste grondwet van Europa, die van Spanje, kent dan ook geen senaat meer. Vermoedelijk zal de demokratie dan ook uit dien grond, zelfs in Staten waar de Senaat geen conservatief en geen anti,selec, tionistisch karakter draagt, op afschaffing aandringen — dit zal echter alleen in gecentraliseerde staten mogelijk zijn, daar bondsstaten een uit vertegenwoordigers der staten samenge, steld lichaam wel nooit zullen kunnen missen. Schaft men den Senaat af, dan dient aan het Staatshoofd een suspensief veto toe te komen, daar men steeds tegen overijling over een rem dient te beschikken. In monarchien stelt deze laatste kwestie de republikeinen voor een moeielijkheid, daar deze er niet spoedig toe zullen overgaan de monarchale macht te vergroo, ten en dus vermoedelijk dan maar den voorkeur aan het behoud van den Senaat zullen geven.

Omvang der parlementen. Uit een selectionistisch oogpunt kan een parlement te groot, maar ook te klein zijn. Het Engel, sche Lagerhuis en de Fransche Kamer bijv. tellen ruim 600 leden! Een bijeenkomst van 600 personen is nauwelijks e en vergadering om te beraadslagen meer, doch vormt een menigte, die maar al te gemakkelijk geemotioneerd kan worden. Het groote aantal maakt bovendien dat er vele leden zijn, die eigen: lijk niets te doen hebben, daar zij en voor het spreken in pleno en voor het commissiewerk niet in aanmerking komen.

Een parlement van 100 leden als de Nederlandsche 2e Kamer — volgens mijn weten het minimum — is zeker te klein, daar dit getal geen voldoende gelegenheid geeft tot differentiatie.

125

SAMENSTELLING DER PARLEMENTEN. § 26.

Het optimum voor groote staten zal wel ongeveer bij 300 lig, gen, voor kleine staten ongeveer bij 200 leden liggen.

De werkwij ze der parlementen. In de ontwikkeling hiervan toont zich ook de doordringing der selectionistische gedachte. Zelfs in een ondergeschikte aangelegenheid als het tijdelijk voorzitterschap in de Nederlandsche Tweede Kamer blijkt dit. Vroeger werd dit ambt aan het oudste lid toevertrouwd. Tegen, woordig bepaalt art. 1 van het Reglement van Orde van de Tweede Kamer dat een oud,voorzitter deze functie vervult.

Steeds meer wordt in de parlementen de voorbereiding voor de openbare behandeling van een wetsontwerp opgedragen aan commissies, waarin de meest deskundige leden der groote partijen zitting nemen. In parlementen als bijv. het Fransche en Engelsche is dit regel geworden. In Nederland is zulks ook mogelijk — het R. v. 0. kent niet minder dan vier soorten van commissies — en geschiedt ook herhaaldelijk. Dit instituut zou echter nog veel meer uitgebreid dienen te worden en het z.g. afdeelingsonderzoek zou op den achtergrond kunnen komen. Het eigenlijke werk van een Parlement behoort te geschieden in de z.g. vaste commissies, waar gelegenheid bestaat overleg te plegen met den betreffenden minister om aldus, gegeven de politieke verhoudingen, zooveel mogelijk goeds van een wets, ontwerp te maken. Art. 50 lid 3 R. v. 0. van de Tweede Kamer geeft een minister de bevoegdheid zijn deskundige ambtenaren ter vergadering mede te brengen. Het zou gewenscht zijn in dien den leden der commissie dezelfde bevoegdheid toekwam, waardoor een tegenwicht tegenover de regeeringsdeskundigen zou gevormd worden. Het is nu eenmaal onmogelijk dat in een Parlement steeds zooveel specialisten aanwezig zijn, dat ieder wetsontwerp deskundig kan beoordeeld worden. Het is ook zeer dubieus of het gewenscht is dat een vertegenwoordigend lichaam in hoofdzaak uit specialisten bestaat. „Allround, men" zijn vermoedelijk veel nuttiger — hun kritiek wordt ge, woonlijk door de deskundigen zeer gevreesd — doch dan moet hun de bevoegdheid toekomen voor bijzondere gevallen hun zegsmannen mede te brengen.

Verplaatst zich het zwaartepunt van den wetgevenden arbeid

126

§ 2 . VERKIEZING VAN MINISTERS.

naar z.g. vaste commissies dan krijgt daardoor de openbare zitting veel meer het eigenlijke karakter van wat zij is: de verantwoording aan het geheele yolk van wat het parlement doet. De fracties kunnen dan van de motieven van hun goed: of afkeuring van het ontwerp doen blijken.

§ 27. Verkiezing van ministers door een parlement. Politieke ministers en vakministers. De keuze van wethouders. eering en promotie van hoogere ambtenaren.

Na November 1918 is in sommige landen — o.a. Saksen — een staatsrechtelijke nieuwigheid ingevoerd, nl. de verkiezing van ministers door het parlement. Dit heeft, zooals te begrijpen valt, tot groote praktische moeielijkheden aanleiding gegeven — in genoemd land kon men door de sterke politieke tegenstel: lingen er gedurende geruimen tijd niet in slagen ministers te kiezen! Doch ook afgezien van deze bezwaren, is er niets voor, maar wel veel tegen een dergelijke regeling aan te voeren. Voor het kiezen van „the right man in the right place" is een verga: dering als een parlement weinig geschikt. Men kan dit veel beter overlaten aan het staatshoofd, wiens taak zich gewoonlijk beperkt tot de keuze van den minister:president, die op zijn beurt de overige ministers kiest, welke keuze dan door het staatshoofd bevestigd wordt. Bezwaren uit demokratisch ge: zichtspunt zijn bier niet tegen in te voeren, daar het staats: hoofd bij zijn benoeming zich naar den wil van het parlement heeft te richten. Deze staatsrechtelijke nieuwigheid kan beter ad acta gedeponeerd worden.

Wil men over de beste krachten voor het ambt van minister beschikken dan zal men in de toekomst een onderscheid moe: ten maken tusschen politieke ministers en vakministers. Wan: neer men voor een departement met weinig of geen politiek karakter als leider iemand weet te vinden van groote bekwaam: heden, doch zonder uitgesproken politieke overtuiging, zou men het belang der gemeenschap ernstig schaden door hem daarom niet te benoemen, of hem van zijn functie te ontheffen bij een politieke crisis, waar hij buiten staat. De wenschelijk: heid hiervan zal zich steeds sterker doen gevoelen daar 1°. er

127

VERKIEZING VAN MINISTERS. § 27.

meer bekwame personen buiten de politiek staan dan vroeger, 2°. omdat het accent zich van het parlement naar de regeering verlegt. Men kan dit goedvinden of betreuren, men moet het aanvaarden, daar dit in de ontwikkeling van de maatschappij ligt. Steeds minder zal men ook in de toekomst van ministers, burgemeesters, wethouders e.d. kunnen eischen dat zij bij iedere mogelijke of onmogelijke gelegenheid speeches afsteken, hand, jes geven etc. etc. President Roosevelt heeft zoo juist de onzin, nige gewoonte zijner voorgangers afgeschaft, dagenlang hem onbekende personen de hand te drukken!

Met iets analoogs heeft men bij benoeming van wethouders te doen. Deze kunnen nu alleen uit de leden van den Gemeen, teraad benoemd worden, waarvan het gevolg kan zijn dat wanneer er zich geen voor het ambt bekwame leden beschik, baar stellen, of deze in het geheel ontbreken, men tot onbe, kwame zijn toevlucht moet nemen. Het zou een vooruitgang zijn wanneer de mogelijkheid geschapen werd, dat ook niet, leden van den Raad tot Wethouders benoembaar waren. Men zou zeker van deze mogelijkheid alleen bij noodzaak gebruik maken. In demokratische kringen heeft men vroeger ook wel de gedachte voorgestaan, dat de burgemeesters uit en door den Raad gekozen dienen te worden — welke keuze dan later door de Regeering bevestigd diende te worden — maar tegen, woordig hoort men daarvan, en terecht niet meer. Het is immers in hooge mate onwaarschijnlijk dat er steeds onder de leden van den Raad iemand aanwezig is, die de vereischte kwaliteiten voor het ambt heeft. Bezwaar dat aan den Raad een recht van voordracht — niet bindend — zou gegeven worden, bestaat er m.i. niet.

Salarieering en promotie van hoogere ambtenaren. Onder de schijnclemokratische leuzen heeft gegolden, en men hoort haar nog wel eens aanheffen, dat de salarieering van hoogere en lagere ambtenaren niet sterk uiteen moet loopen. Voor wie op het standpunt staat dat ook de staat voor haar belangrijkste functies over de allerbeste krachten moet beschikken, is dit een verderfelijke leuze. Het bedrijfsleven weet dit zeer goed, en heeft dan ook de hand op de besten gelegd. De staat zal

128

§ 28. MAATREGELEN TEGEN ANThDEMOKRATEN.

daartegen nimmer kunnen opbieden, doch dient toch hen, op wier schouders de zwaarste taak rust, behoorlijk te betalen. Bevordering bij ancienniteit — het beruchte omhoog vallen bij Bemis aan zwaarte — is natuurlijk geheel uit den booze. Eerst als men deze verouderde principes aan kant heeft gezet, geeft men de demokratie de kansen waarop zij recht heeft.

§ 28. Maatregelen tegen anti:demokraten. Boven wezen wij er reeds op dat in de laatste tijden in de

parlementen anti,demokraten (communisten en fascisten) zijn gedrongen, die aan het prestige dezer instellingen zeer veel nadeel hebben toegebracht.

Tegen een dergelijk optreden dient zich de demokratie te wapenen. Zij zal hiertoe in haar verdraagzaamheid en in haar wil in de openbare lichamen de verschillende meeningen tot uiting te doen komen, niet spoedig overgaan. Maar niemand kan van haar eischen dat zij in zulke gevallen zelfmoord dient te plegen. Had men in Duitschland maar niet de communisten hun vernielend werk zoo lang laten verrichten, dan was het misschien zoover met de demokratie niet gekomen. In Neder, land is hun optreden nog niet zoo geweest, dat maatregelen — die trouwens niet gemakkelijk formuleerbaar zijn — behoeven genomen te worden. Communisten in Holland zijn geen Duit, sche communisten, en de paar schreeuwers van deze soort die het parlement telt, zijn nogal mak en gedragen zich in den laatsten tijd opvallend gematigd; ook zij verstaan de teekenen des tijds. De Tweede Kamer, in tegenstelling met enkele andere publiekrechtelijke lichamen, is trouwens zoo wijs geweest deze heeren niet au serieux te nemen.

9 129

DE DEMOKRATIE IN DE VAKBEWEGING. § 29.

HOOFDSTUK VII.

Over de demokratie in de arbeidersbeweging.

De arbeidersbeweging is in al hare branches van den aanvang of demokratisch georganiseerd geweest — zooals trouwens bijna het geheele vrije vereenigingsleven. Deze demokratie is echter niet steeds dezelfde gebleven, en dit proces van veran, dering is nog niet afgesloten. Hierover zullen in dit hoofdstuk eenige opmerkingen gemaakt worden. Zij geven een der sterkste bewijzen voor de in deze studie verdedigde stelling dat onafwendbaar zeker de demokratie steeds meer een selec, tionistisch karakter krijgt.

Achtereenvolgens zullen in het leort de drie deelen der arbeidersbeweging, nl. de vakbeweging, de cooperatie en de politieke partij besproken worden.

§ 29. De demokratie in de vakbeweging. Het echtpaar Webb heeft in twee magistrale werken het

Engelsche vakvereenigingswezen, het eerste der wereld, be schreven. In „The history of trade unionism" (1894) is de ge, schiedenis ervan behandeld, in „Industrial democracy" (1897) is er de theoretische zijde van gegeven. 1)

In het eerste hoofdstuk van het tweede werk, getiteld „Oorspronkelijke demokratie" wordt geschilderd hoe de eerste vakvereenigingen georganiseerd waren en functioneerden. De leden van een vak, lokaal georganiseerd, bedisselden alles

1) Beide zijn door Henri Polak in het Nederlansch vertaald, het eerste onder den titel „Geschiedenis van het Britsche vakvereenigingswezen" (1899), het tweede als „Theorie en practijk van het Britsche vakvereenigingswezen -(1901). In de text worth deze vertaling van het tweede werk geciteerd.

130

§ 29. DE DEMOKRATIE IN DE VAKBEWEGING.

zelf, de voorzitter, vaak slechts voor een vergadering gekozen, diende alleen voor het handhaven der orde. „In deze oudste typen van vakvereenigingsdemokratie vinden wij het kinder, lijkste geloof, niet alleen dat „alle menschen gelijk zijn" doch ook dat „wat alien aangaat door alien moet worden beslist". 1 )

In zware tijden werd men reeds genoodzaakt de leiding aan een verantwoordelijk bestuur toe te vertrouwen. De omvang en de moeielijkheid der werkzaamheden drongen er toe bezol, digde bestuurders aan te stellen, wier bekwaamheid en deskun, digheid hun positie versterkte en de rol der gewone leden op den achtergrond drong. In plaats van belangrijke beslissingen in handen der leden zelf te leggen, werden deze steeds meer toevertrouwd aan bestuurders, gekozen uit en door de Bede; legeerden. Uit lokale bonden groeiden via meerdere etappes nationale bonden, kortom de oorspronkelijke demokratie be gon hoe langer hoe meer te verdwijnen. De wijze waarop in oneindige moeite en inspanning het moderne vakvereenigings, wezen is gegroeid, vindt men op boeiende en klare wijze in het werk der Webb's geschilderd. Aan demokraten, voor zoover zij niet reeds uit andere hoof de van dit boek hebben kennis genomen, zij de lektuur ervan aanbevolen. Demokratie wil hier zeggen bestuur door de besten uit en door een collectiviteit gekozen, ten behoeve dier collectiviteit en door Naar gecon, troleerd.

De wijze, waarop dit alles is geschied, behoeft hier niet weergegeven te worden. Wij volstaan met de conclusie der Webb's, uit een overstelpend materiaal getrokken, hier in ex, tenso te citeeren: „Als demokratie beteekent, dat alles wat „alien betreft door alien moet worden beslist" en dat alle burgers een gelijk en gelijksoortig aandeel in het bestuur moeten bezitten, dan wijst de geschiedenis der vakvereenigin, gen duidelijk op het onvermijdelijk gevolg. Regeering door middel van afwisselende bestuurders, de algemeene vergade, ring, het referendum en initiatief, of de aan zijn gebiedend mandaat gebonden gedelegeerde, voert rechtstreeks hetzij tot

1) I p. 30.

131


ondeugdelijkheid of verlies van samenhang, of tot de onge, breidelde overheersching van een dictatoriale persoonlijkheid of van een uiterst vaardige bureaucratie. Na meer dan een geheele eeuw van proefnemingen, heeft deze conclusie zich vaag en bijna onbewust opgedrongen aan de meer vooruit, strevende vakvereenigingen. De oude theorie van demokratie is nog een geloofsartikel en treedt nog voortdurend op den voorgrond wanneer een organisatie met splinternieuwe doel, einden moet gevormd worden; maar de constituties der vak, vereenigingen hebben stilaan een omwenteling ondergaan. Het oude ideaal van het achtereenvolgens vervullen der bestuurs, functies door alle leden, is feitelijk verlaten. Het gebruik maken van de algemeene vergadering neemt gestadig in veelvuldigheid en gewichtigheid af. Het aanwenden van het initiatief en het referendum is, in alle ingewikkelde quaesties, stilzwijgend op, geheven en geleidelijk beperkt tot enkele speciale aangelegen: heden in bijzondere gevallen. De gedelegeerde behandelt elk jaar talrijker en ingewikkelder vraagstukken en komt er dam., door onvermijdelijk toe de grootere bevoegdheid van een afgevaardigde uit to oefenen. Ten slotte hebben wij de vet., schijning in de vakvereenigingswereld van den typischen modernen vorm van democratie: de gekozen vertegenwoordi, gende vergadering, die een hoofdbestuur benoemt en contro, leert, onder welks leiding de permanente staf van beambten zijn werk verricht." 1 )

De wetmatigheid van dit gebeuren blijkt uit het feit dat de de ontwikkeling elders dezelfde is geweest. Overeenkomstig de latere ontwikkeling van het industrieele kapitalisme is in Duitschland de sterke groei der vakbeweging eerst in het laatste kwart der 19e eeuw begonnen. De allerergste kinder, ziekten der Engelsche vakbeweging heeft men er niet gekend, maar ook daar heeft men denzelfden ontwikkelingsgang, echter in versneld tempo doorloopen. Wat de Webb's constateeren van Engeland, is ook letterlijk waar voor Duitschland.

1) I p. 54/5.

132


Wij mogen hier niet te uitvoerig zijn. Een enkel citaat uit de omvangrijke literatuur 1) volstaat.

In de speciale studie die Koller van het ons bezig houdende probleem gemaakt beef t, treffen wij de volgende passages aan: „Ueberall hat sich die Tendenz zur Grosse durchgesetzt und es mit sich gebracht, dass heute aus diesem Grunde und dem der territorialen Ausdehnung der Typus der reinen, der un, mittelbaren Demokratie ein Absurdum ware. 2 ) So finden wir heute in alien Verbanden die Form der reprasentativen Demo, kratie mit mehr oder weniger ausgebildeten unmittelbaren Einrichtungen. Ueberall hat die erforderliche Zentralisation es begiinstigt (denn das entspricht ihrem Charakter als Mittel der Organisierung) die Tragerschaft der wichtigsten Rechte von den Massen auf eine Representative zu iibertragen. In alien Verbanden finden wir daher als Trager der obersten Gewalt die Reprasentativversammlung, die Generalversamm, lung, den Verbandstag, eingeschrankt hochstens durch gewisse Rechte, die den Massen selbst im Referendum, der Urabstim, mung vorbehalten bleiben. Diese Tatsachen der obersten Gewalt spricht sich in den Verfassungen darin aus, wie die Kompetenz der Generalversammlung oder des Verbandstages umschrieben wird. Fast iiberall finden wir den Satz, ihre Tatigkeit habe sich auf alle den Verband angehenden Ange, legenkeiten zu erstrecken."

,.Die Gesamtheit iibertragt . . . . mit der Wahl, . . . . den

1) In Jaargang XII (1909) van het „Zeitschrift fur Sozialwissenschaft" vindt men een uitnemende studie van B. Schildbach, getiteld „Verfassung und Verwaltung der freien Gewerkschaften in Deutschland." In de jaren 1908 v.v. treft men in de tijdschriften „Sozialistische Monatshefte", „Neue Zeit" en „Kampf" vele artikels over de materie aan, vooral dat van den vakvereenigings: leider v. Elm „Massen und Fuhrer" (Neue Zeit XXIX 1 1911) en van R. Woldt „Verfassungsfragen in der deutschen Gewerkschaftsbewegung" („Kampf" X 1917) zijn opmerkingswaardig. A. Braun behandelt in zijn „Die Gewerk schaften, ihre Entwicklung und Kampfe" (1914) de kwestie onder den titel „Deutsche Organisationsprobleme" en R. Seidel in „Verfassungsfragen der Gewerkschaften" „Der Lebendige Marxismus" Festgabe zum 70 Geburtstage von Karl Kautsky" (1924).

2) De auteur verzuimt hierbij het nog belangrijker argument der nood: zakelijke selecteering te vermelden.

133

DE DEMOKRATIE IN DE VAKBEWEGING. § 29.

vollen Inbegriff ihrer Rechte auf die Representative, nur in gewissen Fallen sehen manche Verbande die unmittelbare Ausiibung von Rechte durch die Gesamtheit vor, mittels der Urabstimmung, .... Das sind Rudimente des rein demokrati, schen Gedankens, wie wir sie heute noch well verbreitet finden, gepflegt von den Kreisen in den Gewerkschaften, die den Selbstbestimmungsrecht der Masse zu moglichst reinem Ausdruck verhelfen wollen."

,,Es ergibt sich . . . . im allgemeinen eine nur subsidiare Rolle der Urabstimmung, wahrend im Prinzip die voile Gewalt der Representative gewahrt bleibt."

Wat Nederland aangaat, zoo is er in de literatuur over de vakbeweging voorzoover mij bekend, aan het probleem, dat ons bezig houdt, weinig aandacht geschonken. 2) De ontwikke, lingslijn is echter dezelf de als in andere landen wordt waarge, nomen. De Nederlandsche vakvereenigingen worden geleid door een zorgvuldig uit en door de leden gekozen bestuur, dat aan een gewoonlijk om de twee jaar gehouden congres verant, woording schuldig is. Tusschen het congres en het bestuur staat meestal een Raad, welke door het bestuur in belangrijke aangelegenheden wordt geraadpleegd. Het referendum staat gewoonlijk in de statuten vermeld, doch wordt alleen gehouden indien een bepaald deel der congresafgevaardigden (meestal 1/3 deel) dit verlangt. In 18 bonden, waaromtrent mij de ge, gevens bekend zijn, wordt echter nimmer meer een referendum gehouden! Men kan in het algemeen zeggen dat de demo, kratie in de Nederlandsche vakbeweging reeds scherp geselec, tioneerd is. Men behoeft geen groot profeet te zijn, om te voor ,

spellen dat dit verschijnsel in de toekomst nog meer geaccen, tueerd zal worden. De problemen zijn te groot en te moeielijk

om op te lossen, de verantwoordelijkheid te zwaar, om aan de gewone leden ter beslissing over te laten. „Wat de demokratie

1) „Das Massen and Fiihrer:Problem in den freien Gewerkschaften" (1920) p. 37/9.

2) In hoofdstuk V, getiteld „Centralisatie, demokratie en medezeggenschap der leden" van F. v. Meurs, „Wezen en doel v. d. Ned. Bond van personeel in Overheidsdienst" (1931) wordt aandacht aan het probleem geschonken.

134

§ 30. DE DEMOKRATIE IN DE COOPERATIE.

eischt, is bewilliging in resultaten; wat het referendum geeft, is bewilliging op plannen." ')

§ 30. De demokratie in de cooperatie.

De verbruikerscooperatie, zooals deze voor ongeveer een eeuw geleden in Engeland is ontstaan, 2) en vandaar zich over de geheele beschaafde wereld heeft verbreid, is van den aanvang of op demokratischen grondslag gevestigd geweest, en zij is dit nog. Er zijn echter in de organisatie dezer demokratieen belang, rijke veranderingen opgetreden, analoog aan die in andere demokratische collectiviteiten.

De eerste verbruikerscooperaties hadden een lokaal en zeer beperkt karakter. Men exploiteerde een kleine winkel voor levensbenoodigdheden en het bestuur deed alle werkzaam, heden. Zoodra de zaak eenigen omvang aannam, werd het noodig een bezoldigde kracht, een winkelhouder in dienst te nemen, doch het bestuur droeg de verantwoordelijkheid jegens de leden, die geregeld in vergadering bijeenkwamen. Neemt het ledenaantal en het debiet nog belangrijk toe, dan ontstaat de noodzaak een bedrijfsleider in optima forma aan te stellen, welke echter aan het bestuur ondergeschikt blijft. De hoogste instantie in de vereeniging is de algemeene ledenvergadering. Zoodra het ledenaantal groot werd — in het bijzonder, wan, neer de cooperatie zich over verscheidene plaatsen uitstrekt krijgt men de gewone verschijnselen der direkte demokratie: slecht bezoek der vergaderingen, ondeskundigheid der bezoe, kers etc. Bij de cooperatie ontstaat dan nog de speciale moeie, lijkheid dat het personeel de vergaderingen trouw bezoekt en daar zijn belangen boven die der overige leden wil laten beer; schen. Een der leiders van den bond der verbruikerscooperaties in Nederland K. de Boer geeft als volgt zijn algemeen oordeel hierover weer: „Die algemeene vergadering was uit een oog,

1) Webb's o. c. I p. 76. 2) Zie Holyoake „The history of co,operation" 1908. (le ed. 1875). Zie

ook J. J. d. Velde „De verbruikerscodperatie" (Socialistische Gids V 1920) over Engeland, Belgie en Duitschland. Over Nederland zie G. J. Otten „De ontwikkeling der verbruikscooperatie in Nederland" (1924).

135

DE DEMOKRATIE IN DE COOPERATIE. § 30.

punt van demokratische vertegenwoordiging, uit een oogpunt tevens van vergaderingstechniek nu niet bepaald het beste orgaan dat men zich denken kon. Als het tot een bepaalde wilsuitdrukking kwam, kon er allerminst worden gezegd dat in de besluiten de meening der leden — a's collectiviteit — over heerschte." ')

Aan deze bezwaren is tegemoet gekomen door de instelling van den Ledenraad, welke in de plaats van de algemeene leden, vergadering komt volgens de cooperatieve wet van 1876 was dit niet mogelijk, maar sinds de laatste wijziging wel. De in schakeling der selectionistische gedachte heeft als steeds den uitweg uit de moeielijkheden moeten wijzen. Hoe de uitwer, king dezer gedachte in de verschillende landen is geschied, op welke wijze het contact tusschen leiding en leden is gewaarborgd, en het toezicht op het bestuur geregeld is (ge, woonlijk door een Raad van Commissarissen) interesseert ons bier niet. 2) Voor ons doel is het voldoende te constateeren, dat ook op dit terrein de directe voor de indirecte demokratie bezig is te wijken. Vermoedelijk zal op dezen weg nog wel niet de laatste stap gezet zijn. Wil men de verbruikerscooperatie op een even efficienten basis stellen als het particuliere groot, bedrijf, dan zal men er ten slotte wel toe moeten overgaan de leiding (niet alleen de dagelijksche) aan een of meer directeuren van hooge qualiteit op te dragen, die even vrij in hun initiatief zijn als hun particuliere collega's. Het bestuur zal dan de functie dienen in te nemen van den Raad van Commissarissen in een naamlooze vennootschap, d.i. het toe, zicht uitoefenen op de directie.

§ 31. De demokratie in de politieke arbeidersbeweging. 3 )

De meeste politieke arbeidersorganisaties van de geheele 1) In een artikelenserie getiteld „De organisatie van de gxootere cooper

raties" (De Cooperatieve Gids X 1929 nummers 5 v.v.). 2) Zie de genoemde artikelen van K. de Boer. 3) Vergelijk E. Bernstein „Die Demokratie in der Sozialdemokratie -

(Sozialistische Monatshefte X11 3 (1908) p. 1106 v.v., R. Michels „Einige Rand: bemerkungen zum Problem der Demokratie" (ibidem p. 1615 v.v.) en A. Schifrin „Parteiapparat and Parteidemokratie" (Gesellschaft VIP 1930 p. 505 v.v.).

136

§ 31. DE POLITIEKE ARBEIDERSBEWEGING.

wereld zijn eveneens van den aanvang af op strict demokra, tische gedachten gebaseerd geweest. ') Maar ook bier hebben zich in den loop der tijden veranderingen voorgedaan.

Politieke organisaties hebben betrekking op een staat in zijn geheel, vandaar dat zij van den beginne af nationaal waren, de leden deel uitmakende van een het geheele land omspannende collectiviteit, doch tegelijk lokaal een afzonderlijke groep vor, mende. 2) De representatie,gedachte vormde er direct een grondslag van. De hoogste macht was steeds een congres, gevormd door de afgevaardigden der lokale organisaties. Het referendum heeft er nooit een belangrijken rol gespeeld. In art. 30 der Statuten der S. D. A. P. wordt het referendum mogelijk gemaakt, indien nl. een kwart der op een congres uitgebrachte stemmen zich ervoor verklaart! Het referendum is in de laatste 20 jaar nooit toegepast, daarvoor maar hoogst zelden.

Gaat men de statutaire geschiedenis der S. D. A. P. na, dan blijkt dat de selectionistische gedachte, zij het dan ook mis, schien onbewust, er ook steeds meer plaats heeft gewonnen. Het belangrijkste dat op dit gebied te vermelden valt is de instelling van den z.g. Partijraad, een instituut tusschen Partij, bestuur en Congres instaand, dat per se eenige malen per jaar, zoo noodig meer, bijeenkomt. Dit lichaam heeft een belangrijke taak in het partijleven, behandelt o.a. de congresvoorstellen welke aan hem verwezen worden, stelt de groslijst voor de verkiezingen van de 2e Kamer vast e.d. meer. Het bestaat uit ongeveer 80 leden, die volgens de wijze van verkiezing een scherpere selectie vormen dan de congresafgevaardigden. De schrijver dezer studie heeft de meeste congressen en bijna alle vergaderingen van den Partijraad bijgewoond en het komt hem voor niet betwistbaar te zijn dat het niveau van dit laatste lichaam boven dat der congressen ligt. De leden

1) De eenige mij bekende uitzondering was de eerste Duitsche socialisti: sche partij onder leiding van Lassalle, naderhand van v. Schweitzer, die een sterk autokratisch karakter droeg (de zg. Lassalleaner). In den huidigen tijd zijn de communisten eveneens autokratisch georganiseerd.

2) Aileen de Engelsche Labour:Party is op een andere wijze ontstaan en ten deele nog anders als de politieke arbeiderspartijen elders.

137

DE POLITIEKE ARBEIDERSBEWEGING. § 31.

ervan zijn doorkneed in de materie, die hun wordt voorgelegd, terwijl op congressen herhaaldelijk het woord gevoerd wordt door afgevaardigden van miniatuurafdeelingen, die zelf mis, schien een blauwen Maandag lid der Partij zijn en den kostbaren tijd door het debiteeren van pietluttigheden — soms nog erger — misbruiken. Er zijn meer veranderingen ten goede te bespeu, ren. De leden van het Partijbestuur worden nu benoemd door het Congres en niet meer door de individueele leden der Partij, die onmogelijk alle geschikte candidaten kunnen weten. Het Partijbestuur, waarvan een deel functionaris is, heeft meer invloed dan vroeger. Zoo zouden er meer van dergelijke ver, anderingen te noemen zijn.

Naar te vermoeden valt, zal de zooeven aangeduide lijn in de toekomst verder doorgetrokken dienen te worden, wil een zoo groot organisme als de S. D. A. P. is, geen schade onder: vinden. Op enkele punten zij bier de aandacht gevestigd — van een willen uitputten van het onderwerp is geen sprake.

1°. De leeftijd, waarop men lid der Partij kan worden is achttien jaar. Dit is uit een selectionistisch oogpunt onverde, digbaar. Jongelieden, die nauwelijks droog achter de ooren zijn, behooren geen invloed op belangrijke politieke kwesties te hebben. De grens moet minstens die der meerderjarigheid (21 jaar) zijn, de grens voor het vervullen van functies, moet daar nog boven liggen. Een andere oplossing zou zijn, wanneer men vanaf 18 jaar tot 21 resp. 23 jaar slechts aspirant,leden toeliet, die geen stemrecht en geen discussierecht moesten hebben. Een uitnemend middel om de jeugd eens wat beschei: denheid te leeren en de Partij op een hooger niveau te brengen.

2°. De congressen dienen meer dan tot nu toe het geval was, zaken van technisch:organisatorischen e.d. aard naar den Partijraad te verwijzen, waardoor zij hun eigenlijk politick karakter zouden herkrijgen. Op congressen dienen de groote

1) Voor voorstanders van directe en absolute demokratie, zooals bijv. Michels ten tijde van zijn „Zur Soziologie des Parteiwesens" een verandering ten kwade. Nu is doze auteur dan ook fascist geworden en verwerpt elke demokratie.

138


lijnen vastgesteld te worden, zij behooren een politieke demon, stratie ten aanschouwe van het geheele Nederlandsche yolk te zijn.

3°. Het aantal deelnemers aan de Congressen dient beperkt te worden. Vergaderingen, waar een 500 a 600 afgevaardigden aanwezig zijn, dragen te weinig een beraadslagend karakter. Men kan dit bereiken — iets dergelijks is vroeger mogelijk ge, weest — door de zeer kleine afdeelingen te dwingen zich door een gemeenschappelijke delegatie te laten vertegenwoordigen, hetgeen de qualiteit ten goede zou komen. Tegelijkertijd zou men de zeer groote afdeelingen (stel boven de duizend leden) in onderafdeelingen of zelfstandige kleine afdeelingen dienen te splitsen. Men zou daarmede twee vliegen in een klap kunnen vangen. In zeer groote afdeelingen komt het gewone doorsnee, lid praktisch niet aan het woord — het is nu eenmaal niet ieders werk voor een vergadering van meerdere honderden leden te spreken — waardoor de mogelijkheid van kritiek te gering is. Daar deze kleine afdeelingen dan weer door middel van afgevaardigden tot een hoogere eenheid vereenigd moeten worden, zou deze regeling ook uit een selectionistisch oogpunt een voordeel zijn.

4°. De Partij,statuten spreken zich over het bindend man, daat voor congresafgevaardigden niet uit, het is dan ook ge, oorloofd en enkele malen is er gebruik van gemaakt. Op vroe, ger ontwikkelde gronden meent schrijver dezes dat in de statuten een verbod van het bindend mandaat, dat een afge, vaardigde tot een intellektueele kruier verlaagt, opgenomen te worden.

Op analoge gronden heeft de Partij zich naar mijne meening uit te spreken tegen imperatief mandaat en „recall" ten opzichte van afgevaardigden in de publiekrechtelijke lichamen. De z.g. „Herzienings,Commissie" der S. D. A. P., die onlangs haar rapport heeft uitgebracht doet zulks formeel ook, doch materieel niet. De formeele afwijzing heeft weinig beteekenis,

1) Rapport van de „Herzieningseommissie" der S.D.A.P. N.V. De Arbei, derspers" Amsterdam 1933.

139


daar de Nederlandsche wetten de ruggespraak verbieden en niemand zoo dwaas is te veronderstellen dat hierin verandering zal gebracht worden. De materieele goedkeuring van beide instituten ligt in de volgende passage van het rapport. Na het onbetwistbare recht der kiezers, en dus ook van de in een politieke partij georganiseerden, in een land met vrije mee, ningsuiting te hebben vastgesteld, zich over aanhangige vragen uit te spreken, en na de even van zelf sprekende wenschelijk, heid te hebben vastgesteld dat de gekozenen ook hiervan kennis dienen te nemen en ermede rekening dienen te houden, constateert de Commissie dat dit alles slechts de beteekenis van een advies heeft. Tot zoover accoord. Doch dan volgt: „Hebben de gekozenen eenmaal, na al het voOr en tegen, alle omstandigheden en kansen, alle argumenten en tegenargumen, ten en niet het minst ook het advies der partijorganisatie, ernstig te hebben overwogen, bij de beslissing hun stem uit, gebracht, dan heeft de partijorganisatie het recht, daarover haar oordeel uit te spreken. Zelfs kan zij, als zij meent, dat een of meer der gekozenen in een gewichtige aangelegenheid verkeerd hebben gehandeld, dezen uitnoodigen hun mandaat neer te leggen." ') Hiermede heeft de commissie het imperatief mandaat, en zelfs de „recall" zoo dan wel niet formeel, dan toch feitelijk binnengehaald. Er worden dan nog eenige wijze raadgevingen aan toegevoegd om deze schoone instituten „niet dan bij uitzondering en slechts ten aanzien van zeer gewichtige aangelegenheden" te gebruiken, maar dat zijn slagen in de lucht, daar blijkens ervaring naar wijze raadgevingen vaak niet ge, luisterd wordt. Met woorden keurt de commissie hetgeen in Amsterdam gebeurd is goed noch af, de facto wordt het geapprouveerd.

Het eerste dat in het rapport der commissie treft, is de door, eenhaspeling van kiezers en partijleden — het is raadselachtig dat een der onderteekenaars, die tot de beste staatsrechtken, ners behoort, geen bezwaar heeft gemaakt deze verwarring te onderschrijven. Wie voorstander is van imperatief mandaat

1) p. 21/2.

140


en „recall", zij het dan ook in verzwakten vorm, dient zich goed voor te stellen dat de afgevaardigden toch door de kiezers en niet door de leden eener politieke partij, die slechts een fractie van het kiezerscorps vormen, gekozen zijn. Deze insti, tuten zouden dus den kiezers ten dienste moeten staan en niet dengenen, die slechts de candidaten hebben gesteld. Niemand kan weten of de kiezers in een dergelijk geval dezelfde mee, ning hebben als de leden der politieke partij.

Toen de gebeurtenissen in de Amsterdamsche Federatie, die zooveel stof hebben doen opwaaien en de S. D. A. P. onzeg, bare schade hebben toegebracht, heeft de schrijver dezer studie er in de Socialistische Gids zijn meening over te kennen ge, geven. Daar hij nog steeds van dezelfde opinie is, veroorlooft hij zich eenige passages van zich zelf te citeeren.

„In (het) systeem der demokratie . . . . is de plaats van een afgevaardigde duidelijk geteekend. Hij is lid eener politieke partij geworden en heeft daarmede zijn instemming met het algemeene program te kennen gegeven — natuurlijk alleen in hoofdlijnen. Hij heeft door de aanvaarding eener candidatuur openlijk blijk gegeven accoord te gaan met het z.g. verkiezings, program — natuurlijk evenzeer in hoofdlijnen. Zegt hij zijn partijlidmaatschap op, houdt hij op het met het program eens te zijn, dan stelt hij uit den aard der zaak zijn mandaat ter beschikking, als hij tenminste politiek fatsoen heeft. Is echter van deze situatie geen sprake, dan heeft de afgevaardigde de vrijheid, neen den plicht, naar zijn beste weten en krachten te handelen. Een program is maar een dood stuk papier, het is de taak van een afgevaardigde het tot leven te brengen. Hij, en niemand anders moet weten, hoe dit geschiedt, daarvoor draagt hij de verantwoordelijkheid." 1)

Na het Amsterdamsche conflict vermeld te hebben en dat de massa der kiezers niet in staat is moeielijke problemen op te lossen, gaat de text als volgt verder: „Mij zal tegemoetgevoerd worden: gij moogt de federatie Amsterdam niet gelijk stellen met den gemiddelden kiezer: het zijn mannen (en vrouwen)

1) „Over demokratie" (Socialistische Gids XVII 1932 p. 482/3.

141


in de politiek van zessen klaar. Ik stel ze natuurlijk niet gelijk, de leden der S. D. A. P. staan in het algemeen boven het gros der kiezers en haar bestuursfunctiOnarissen nog een graad daarboven. Wat ik echter wel ontken is, dat de bestuursleden der afdeelingen — immers deze vormen de Federatie — op grond van hun politieke bekwaamheden gekozen zijn. Zij zijn dit op grond van hun bestuursqualiteiten: leiden eener afdee, ling, organiseeren van verkiezingen e.d. Dit sluit natuurlijk politieke bekwaamheid niet uit, en mochten deze grooter zijn dan die der gekozenen, dan moeten de rollen omgekeerd wor, den, maar dan moet men deze functionarissen hun verantwoor, delijkheid laten dragen en niet dwingen tegen hun meening te handelen.

„Maar zal men zeggen, de Federatie handelde weer in op, dracht van de leden der afdeelingen — die waren vrijwel unaniem in deze aangelegenheid. Over deze eenstemmigheid zou nog heel wat te zeggen zijn: de leden die tijd en gelegen, heid hebben deze vergaderingen bij te wonen, zijn nog niet gelijk te stellen met de leden. Maar deze kwestie wil ik laten rusten. De leden der S. D. A. P. wilden in concreto dus niet dat het salaris van het gemeentepersoneel verlaagd werd. Wie, behalve een betrekkelijk kleine groep van aarts,reactionnairen, wilde dit eigenlijk wel? De beteekenis van een dergelijke wils, verklaring is voor mij ongeveer even groot als wanneer in een vergadering eenstemmig wordt uitgemaakt, dat er geen aard, bevingen e.d. zullen plaats grijpen! De vraag liep hierover: gegeven de allerellendigste algemeene economische situatie in de wereld, gegeven de finantieele toestand van Amsterdam, gegeven de zeer belangrijke uitgaven voor sociale zorg, die noodig zijn, gegeven ook de vermoedelijke perspectieven van dit alles, is het dan verantwoord de salarissen, vastgesteld in een hausse,periode, te handhaven? Om dit alles te kunnen beoordeelen is de kennis van den gemiddelden S. D. A. P.,er geheel onvoldoende — ik neem nu maar aan dat zij voor alle vooraanstaanden voldoende is. De schrijver dezer regelen is competent om over deze vraag te oordeelen, hij behoort tot de oudste leden der Partij en heeft vanaf 1898 tot een 20 jaar

142


daarna maar weinig afdeelingsvergaderingen verzuimd. Later heeft hij ze nog maar sporadisch bezocht, daar hij te zeer over laden was door ander werk. Die vergaderingen heeft hij meestal met genoegen bijgewoond, en hem heeft daarbij vaak getroffen hoevele belangstellende, flinke en pientere leden de Partij ook onder haar „rank and file" telt; maar dat deze leden voldoende kennis van zaken hadden om over moeielijke problemen, als bijv. gemeentefinantien, te oordeelen, is geen sprake van. De ervaring leerde spoedig dat een afdeeling in alle belangrijke en ernstige aangelegenheden de meening van enkele krachtige en terzake kundigen volgde, hun meening was haar meening. De vergaderingen, die ik later heb bijgewoond deden aan deze meening niets veranderen, eerder het tegendeel. Het peil was sinds dien zeker niet gestegen.

„M.a.w. federaties en afdeelingen zijn geheel incompetent om over lastige problemen te oordeelen, men moet zulks over laten aan hen, die daartoe meer bevoegd zijn. Dat is natuurlijk in sommige gevallen niet naar den zin van hen, die gaarne iets anders willen. Maar het dokters advies is vaak ook niet naar den zin van den patient. En wee den patient, die gaat meedokteren. Neemt men lid voor lid der S. D. A. P. en vraagt men: zijt gij in staat om over zulke lastige vraagstukken te oordeelen, dan zal men meestal — de uitzonderingen zijn de jongelingen, wien men aan de kleur van hun overhemd al ziet dat zij alles weten — tot antwoord krijgen: wel neen, dat moe, ten anderen maar uitzoeken. 5ommigen zullen zeggen: het zou toch wel beter geweest zijn als de pers ons op de dubia gewezen had. In de collectiviteit van een groote vergadering, waar de emotie stijgt, het intellektueele peil daalt en het verantwoor, delijkheidsgevoel vermindert, waagt men dan toch mee te oordeelen." ')

Hieraan heb ik niets toe te voegen. 5°. Ten slotte het belangrijkste punt: de aanwijzing der

candidaten voor de verkiezingen der vertegenwoordigende lichamen. De tegenwoordige regeling zooals deze voorkomt

1) 0. c. p. 485/6.

143


in art. 15 v.v. van het Huishoudelijk Reglement der S. D. A. P. voldoet m.i. niet aan den voornaamsten eisch, welke ten deze te stellen valt, nl. het beste beschikbare lid candidaat te stellen. De praktijk heeft overvloedig duidelijk bewezen dat niet steeds het beste, maar bijv. het meest bekende lid als nummer een op de lijst kwam. Nomina sunt odiosa. De laatste 2e Kamer,ver, kiezing deed een der beste jurist,partijgenooten en de eenige arts,partijgenoot uit de Kamer verdwijnen!

De nog al ingewikkelde regeling van de candidaatstelling komt hierop neer dat in eerste en in laatste instantie de indi: vidueele leden van een kieskring de candidaten stellen. Daar, tusschen is de Partijraad ingeschakeld, die den groslijst voor iederen kieskring vaststelt. Aan deze wijze van doen ontbreekt en centralisatie en deskundigheid bij het doen der keuze. De individueele leden weten niet aan welke deskundigen de kamer, fractie juist behoefte heeft, zij weten evenmin wie de beste zijn waarover de Partij in haar geheel beschikt, zij kiezen degenen, die hun toevallig bekend zijn. „Die Auslese durch die Mitglieder ist im Grunde eine Beliebtheitauslese, eingeschrankt durch schlechte Erfahrung mit Menschen, die Beliebtheid und Unfahigkeit zu kombinieren wussten." zegt Dr. Cassau in zijn zeer lezenswaardige studie „Arbeiterschaft und Intellektu, elle." ')

Het Iigt niet op den weg van den schrijver van deze studie gedetailleerd aan te geven op welke wijze de candidaatsstelling dan wel dient te geschieden. Alleen zij opgemerkt, dat z.i. de geheele voorbereiding van de candidaatsstelling diende opge, dragen te worden aan een kleine commissie van hoogstaande, onafhankelijke en deskundige leden der Partij, zelf natuurlijk op geen enkele wijze bij de verkiezing betrokken. Deze corn, missie, zeer tijdig aangewezen bijv. door den Partijraad, zou zich moeten laten voorlichten en door Kamerfractie en door Partijleiding, en door de organen der kieskringen. De door haar ontworpen lijst zou dan door den Partijraad, waarin alle

1) p. 193 ,.Der lebendige Marxismus" (Festgabe zum 70 Geburtstage von Karl Kautsky).

144


deelen des lands vertegenwoordigd zijn, goedgekeurd dienen te worden.

De S. D. A. P. dient haar allerbeste krachten op de belang, rijkste plaatsen, waar het groote werk geschiedt, te brengen om haar zware taak in de allermoeielijkste omstandigheden van den huidigen tijd te volvoeren. Beschikt zij echter over een voldoend aantal eerste rangs krachten, is de vraag die ik ten slotte mij veroorloof aan de orde te stellen. 1) Jaren geleden deed ik zulks ook in een rede getiteld „Intellectueelen en socia, lisme". 2) De redenen die mij er toen toe brachten deze vraag ontkennend te beantwoorden, zijn onderwijl nog klemmender geworden. Geen belangrijke vacature ontstaat er in de hoogste rangen der Partij (politici, journalisten, partijfunctionarissen, etc.) of men zit met de handen in het haar een opvolger te vinden. Quantitatief is de Partij sterk gegroeid, doch de quali, teit heeft daarmede geen gelijken tred gehouden. De S.D.A.P. is als een leger waar de hoogste rangen veel te zwak bezet zijn, en men dus gedwongen is functies te laten vervullen door hen, die er den voldoenden aanleg en kennis niet voor bezitten. Sergeants vervullen de plaats van de lagere officieren, luite, nants die van ma joors of kolonels, en in den rang van generaal treft men personen aan, die de strategie niet verstaan. De moeielijkheden, waarin de Partij in de laatste tijden verkeert, vinden ten deele haar oorzaak in omstandigheden, die niemand in de hand heeft, ten deele echter in dit manko. Zoodra men personen op posten brengt, waarvoor zij niet geschikt zijn, ontstaan wrijvingen van allerlei aard: „niets is gevaarlijker dan een groote gedachte in een klein brein" zei Taine, en nergens treft men zooveel demagogen aan als onder subalterne geesten. Die wrijvingen worden dan natuurlijk aan de omstandigheden geweten — de mensch is nu eenmaal geneigd zijn successen aan zich zelf toe te schrijven en zijn tekortkomingen aan anderen

1) Onder „eerste rangs",krachten worden niet geniale leiders verstaan. Of een partij daarover beschikt of niet, is een toeval. Op het oogenblik is het aantal heroen in de geheele Nederlandsche politiek dun gezaaid.

2) Opgenomen in de „Socialistische Gids" van 1925 (X). Ook afzonderlijk verschenen bij N.V. „Ontwikkeling" Amsterdam.

10 145


te wijten — maar in den grond der zaak is het anders. Zeilen vlak voor den wind is niet lastig, maar goede zeilers brengen het schip ook nog binnen de haven, wanneer het anders blaast. Hoewel de omstandigheden overal ongunstig waren, zijn toch maar een aantal sociaal,demokratische autoriteiten er zonder kleerscheuren of gekomen.

Nu de arbeidersbeweging van alle zijden belaagd en belas, terd wordt en men de voorstelling tracht te wekken — de wensch is nog steeds de vader der gedachte — alsof de S.D.A.P. op haar laatste beenen stel ik er prijs op van deze plaats te zeggen dat ik als insider kan verklaren dat zij kerngezond is, dat haar leden nog steeds toegewijd en idealistisch zijn, en dat men zelfs groot respect moet hebben voor de wijze waarop een aantal functionarissen een taak vervullen, waarvoor zij eigenlijk niet geschikt zijn. Doch dit alles neemt niet weg dat men „short of men" zit. Komt hierin geen verandering binnen afzienbaren tijd, dan wordt de S. D. A. P. een kolossus op leemen voeten.

In het kort zullen hier eenige der factoren besproken worden, die er toe geleid hebben dat men over te weinig intellektueele krachten beschikt, waarom er van „het verbond tusschen arbeiders en wetenschap", dat Marx voor het slagen der socialistische beweging noodzakelijk achtte, in de praktijk te weinig gekomen is.

Het intellekt stamt ten deele uit het intellekt zelf, ten deele uit de volksklasse. 1 ) Wie de Nederlandsche arbeidersbeweging kent, weet welke uitnemende intellektueele krachten de yolks, klasse heeft voortgebracht, „self:made men", waarvoor men den diepsten eerbied moet hebben. Hun aantal onder de jongere generatie is echter of gekomen en het niveau niet hetzelfde ge,

1) Wie onderscheidt maakt tusschen beide groepen op grond van de afstamming is even dom en verachtelijk als iemand van adel, die zich daar: om boven ieder ander verheven acht. De Communistische Partij van Rusland, die kans heeft gezien zich op ieder denkbaar gebied te blameeren, is ook hierin niet achtergebleven. Het intellekt is door haar ten deele vermoord, ten deele verjaagd, ten deele onderdrukt, zijn afstammelingen, als minder: waardigen beschouwd en het proletariaat als een nieuwe adels,klasse gepro: klameerd!

146


bleven. De belangrijkste reden hiervan moet ongetwijfeld ge, legen zijn in de mogelijkheid, die de huidige regeling van het onderwijs aan begaafde kinderen uit de arbeidersklasse biedt het Middelbaar Onderwijs, eventueel ook het Hooger Onder, wijs te volgen. Slechts een deel van hen blijft zich solidair met de klasse gevoelen, waaruit zij stamt. In de tweede plaats behoeft de vakbeweging, die zich in stormachtig tempo ont, wikkeld heeft, alle beschikbare intellektueele krachten, die de arbeidersklasse voortbrengt. Het laat zich niet aanzien dat in deze situatie spoedig verandering zal komen. Meer dan ooit zal de politieke arbeidersbeweging aangewezen zijn op het idealist tische deel der intellektueele klasse. Waarom keert zich dit minder dan vroeger tot de socialistische beweging ondanks het feit dat het kapitalisme met onduldbare tegenstelling van onoverzienbaar productief vermogen en ellende steeds minder aanhangers telt?

In de eerste plaats de veranderde materieele omstandigheden der arbeiders en der intellektueelen. De eersten zijn ten deele belangrijk vergeleken bij vOoroorlogsche toestanden, vooruit, gegaan. De groote,stadsarbeiders leven nu in omstandigheden, waardoor het medegevoel van hen, die daarvoor gevoelig zijn, niet meer in die mate wordt opgewekt als vroeger — de land, arbeiders leven echter nog steeds in armoedeland en de hon, derdduizenden werkloozen zijn eveneens weer op het niveau van vroeger gezakt. De intellektueelen zijn er daarentegen sinds den oorlog zeker niet op vooruitgegaan en worden door de crisiswerkloosheid misschien wel zwaarder dan eenige andere groep getroffen. Er is aan de zijde van het intellekt ongetwijfeld een zeker gevoel van afgunst jegens de arbeidersklasse ont, staan. Zeer belangrijk voor de vraag, die ons bezighoudt is dit m.i. niet, daar de socialistische beweging het toch van de sterk idealistisch,aangelegde intellektueelen moet hebben. Materieele redenen zullen hen daarheen niet voeren, al zal de arbeiders, beweging er streng voor moeten waken ooit tegen de belangen van de intellektueelen in het algemeen in te gaan. Maakt men het intellect tot vijand der arbeidersbeweging, dan is de ver, wezenlijking van het socialisme uitgesloten. Hiermede zijn wij

147


aan de tweede factor, belangrijker dan de eerste, gekomen. In de arbeidersbeweging wordt de beteekenis van het intel,

lect minder hoog aangeslagen dan vroeger, toen het misschien wat al te zeer op den voorgrond stond; op het oogenblik wordt het zeker te laag gewaardeerd. Er is een zekere cultus van de massa ontstaan, die noodlottig voor haar dreigt te worden, vooral in de tegenwoordige tijden. Zoolang de beweging klein was, schaadde een dergelijke romantiek niet zoo zeer, zoodra zij groot en machtig is geworden, in hooge mate. Wanneer een politieke beweging eenmaal groot is, moet zij toonen wat zij in de praktijk kan, anders wordt zij niet meer ernstig genomen. Optochten houden, vlagvertoon, beleggen van meetings e.d. dienen op den achtergrond te komen, en alleen plaats te help, ben, als er bijzondere aanleidingen voor bestaan. Men leeft in den waan dat de massa (der gemiddelde menschen) het socia, lisme zal brengen, terwijl het in werkelijkheid een vraagstuk is van maatschappelijke organisatie, dat door de knapste koppen onder de ingenieurs, economen, juristen en sociologen verwe, zenlijkt zal moeten worden ten behoeve van de massa. De massa zal de stuwkracht zijn, meer niet, en zij zal in laatste instantie met behulp van verschillende instanties de controle hebben op wat gebeurt. Hoe meer ijver en toewijding de massa der arbeiders bij de uitvoering van socialistische gedachten toont des te beter. De ervaringen daarmede in arbeiders, cooperaties en gemeenschapsbedrijven zijn echter niet van dien aard, dat men onder de huidige omstandigheden — misschien wordt dit eens nog anders — daarvan veel verwachten kan. Dit is geen reden om pessimistisch te zijn daar er genoeg ge, meenschapsbedrijven zijn, waar uitnemend gewerkt wordt. Dit ligt dan echter niet aan de moreele kwaliteiten der arbeiders — de vakvereenigingen van het personeel dezer bedrijven heb, ben, hoewel tegenwoordig nauw verbonden met de socia, listische partij, nog nooit eenige moreele verplichting in dezen op zich genomen — doch aan de leiding, die zorg draagt dat er flink gewerkt wordt.

Deze cultus is gevaarlijk geworden. Zooals de Man in zijn „Psychologie des Sozialismus" terecht zegt is er een deel van

148


de socialisten die het woord „proletariaat" met evenveel wijding uitspreken als de geloovigen den naam van hun heiland.') De verachting waarmede vroeger — en nog, maar veel minder op de arbeiders werd neergezien heeft bij sommigen plaats gemaakt door een even groote vergoddelijking. Beide staan even ver van de werkelijkheid af. „Ni cette indignite ni cet exces d'honneur." Om concreet te zijn: de S.D.A.P. kan bij haar bijna honderdduizend leden nog best een tweede hon, derdduizendtal gebruiken, maar het zou toch nog veel nuttiger voor haar zijn wanneer eenige honderdtallen le klasse juristen, economen, ingenieurs, bedrijfsleiders e.d. zich onder hare ge, lederen schaarden, en deze dan ook op de plaatsen gebracht werden, waar zij op grond hunner bekwaamheden hooren. Het gevaar — het is in werkelijkheid meer dan een gevaar — dat zich bij de socialistische beweging, nu zij machtig is ge, worden, quasi,intellektueele elementen gaan aansluiten, die er een toevlucht zoeken, als zij elders niet goed geslaagd zijn, zou er des te geringer door worden. De socialistische beweging is tot nu toe een gezond lichaam gebleken, waaruit de schadelijke elementen van deze soort als het ware door een biologische zelfreiniging weer verwijderd werden, maar dit gevaar blijft steeds bestaan, en wordt grooter naar mate zij invloedrijker wordt.

Aan een feit zal de schrijver demonstreeren hoe weinig de theorie, het werk der intellektueelen, bij een groot deel der practici, leden van gemeenteraden, wethouders e.d. tegenwoor, dig in tel is. Weinig kwesties hebben in den laatsten tijd zoo, veel stof opgeworpen en de S. D. A. P. ook zooveel benadeeld als de loonpolitiek voor het gemeentepersoneel. Men heeft daarbij meestal het geheel onsocialistische standpunt ingeno, men dat aan de loonen e.d. niet getornd mocht worden, hoe ver zij ook van die der overige arbeiders, die mede via belas, tingen en tarieven van gemeentebedrijven daaraan moesten bijdragen, verwijderd geraakt waren. Vele jaren voordat deze kwestie aan de orde kwam, was zij echter reeds in het „Sociali,

1) p. 138/9

149


satieprogram" als volgt geregeld. „De arbeidsvoorwaarden van hen, die in het (gemeenschaps)bedrijf werkzaam zijn, dienen aan alle redelijke eischen te voldoen, doch mogen niet of niet belangrijk boven die, welke gelden voor soortgelijken arbeid in andere bedrijven, uitgaan." 1)

Met de aansnijding van deze laatste kwestie zijn wij op een derde punt gekomen, dat gemaakt heeft dat het intellekt zich van de S.D.A.P. afwendt, nl. haar zeer nauw verband met de vakbeweging. Wat jaren geleden voorspeld is, nl. dat samen: werking uit den aard der zaak geboden en wenschelijk was, maar dat een innig verbond voor beide contractanten nadeelig zou worden, is letterlijk uitgekomen. 2) Men beschouwt, en er is veel waarheid in deze beschouwing, de S.D.A.P. als politieke agent van het N.V.V. Zoolang men leeft in oploopende con, junctuur heeft dit Been groote nadeelen, maar bij dalende conjunctuur wordt het groepsegoisme aan idealistisch,aange: legden in hooge mate antipathiek. De vakbeweging haar houding te verwijten is belachelijk, dit is nu eenmaal haar rol in het economische leven — of zij die rol altijd verstandig gespeeld heeft, is een andere zaak — maar het is de politieke partij te verwijten dat zij naast de overeenkomst niet het verschil met de vakbeweging begrepen heeft.

Het vierde punt, waarop wij de aandacht vestigen, is het volgende. Het extremisme, waarvan zoo nu en dan iets te bespeuren valt in de S. D. A. P., is eveneens een reden waarom het intellekt zich van haar afwendt — de werkelijk revolutio, naire elementen onder het intellekt, meestal het kunstzinnige deel daarvan, willen uit den aard der zaak van haar niets weten. De extremistische elementen in de S. D. A. P., weinig talrijk, maar uit hun wezen nogal rumoerig, hebben haar reeds in hooge mate benadeeld — er ligt onmiskenbaar een element van tragiek in deze verhouding. De S. D. A. P. is opgericht in oppositie tegen het extremisme, zij zelf is nimmer extre,

1) p. 49. Cursiveering van 13, 2) Zie de artikelen „loch naar een Labour:Party?" en „Het bondgenoot,

schap tusschen N.V.V. en S.D.A.P." in de „Socialistische Gids" van 1928 (XIII) van de hand van den schrijver dezer studie.

150


mistisch geweest, maar deze elementen hebben haar soms den schijn gegeven, wel zoo te zijn. Meer dan schijn is het nooit geweest en dat zal ook niet veranderen — wie anders beweert kent de S.D.A.P. niet of kent haar wel, maar geeft om politieke redenen den schijn voor het wezen. Staken de extremistische elementen het hoofd wat te zeer op, dan heeft men hen de deur gewezen, waarvan het gevolg altijd een gevoel van bevrijding en een flinke toevloed van leden is geweest. Men zou verstandig doen met ook steeds te schijnen wat men is en de voor enkelen dierbare, maar versleten frasen over revoluties e.d. voor goed uit te bannen. Het woord revolutionair heeft nu eenmaal een dubbelen zin: 1°. de maatschappij fundamenteel veranderen, in dien zin is de S. D. A. P. ongetwijfeld revolutionair, 2°. met geweld en illegale, anti:demokratische middelen de staat willen veroveren, in dien zin is zij zeker niet revolutionair — natuurlijk onder voorwaarde dat de demokratie gehand, haafd blijft. 1 ) Zoolang men dit dubbelslachtige woord zal blijven gebruiken zal men er niets dan nadeelen van onder, vinden, daar de tegenstanders steeds van dit politieke for tuintje gebruik zullen blijven maken.

In dit verband zij nog een enkele opmerking over den klas, senstrijd geoorloofd, die in het huidige tijdsgewricht weer als boeman tegen de politieke arbeidersbeweging fungeert. Op het oogenblik dat er geen historicus en geen socioloog, „qui se respectent", meer zijn of zij erkennen dat de groepsstrijd — meestal klassenstrijd -- het belangrijkste deel der politieke geschiedenis vormt, komen de onwetenden of de politieke slimmelingen weer met het praatje aan dat de klassenstrijd een boosaardige uitvinding is van Marx en zijn volgelingen! Een dergelijke bewering staat op het niveau van denken der wilden die meenen dat alle rampen, die de menschen kunnen treffen, ook door menschen bedacht zijn! De klassenstrijd bestaat eenmaal en hij wordt gestreden, of men hem erkent of niet. Wie hem niet erkent heeft diep in zijn onderbewustzijn het besef dat de openlijke erkenning ervan hem en de zijnen ge:

1) Vergelijk mijn studie „Evolutie en revolutie" (1919).

151


vaarlijk zou zijn. Had Marx de arbeiders niet op de beteekenis van dit verschijnsel gewezen en hun geraden zich als arbeiders te organiseeren, dan zouden zij, gegeven de overmacht, die bezit en kennis nu eenmaal geeft, altijd de onderworpenen zijn gebleven. Pogingen om het socialisme als een zuiver technische aangelegenheid te beschouwen (Planwirtschaft e.d.) gaan uit van de naïve veronderstelling dat de beati possidentes hun bevoorrechte positie zouden opgeven omdat men hun zou kun: nen aantoonen dat een andere orde van zaken gewenscht is. Het socialisme is een technisch,organisatorische kwestie, maar waarvan in de praktijk zeker nooit iets zal komen als er geen maatschappelijke drijfkracht van de eerste grootte achter staat. Zoo zijn er ook naivelingen die meenen dat de steun der wer, keloozen in den huidigen crisis geen machtsvraag is. Zip ver, gissen zich grondig. Men heeft ze in vroegere crisissen aan hun lot overgelaten en zou dit nog zoo doen — als de machtsver: houdingen niet anders dwongen.

De klassenstrijd bestaat en hij wordt gestreden of men hem erkent of niet, maar de wijzen waarop men hem beschouwt en opvat kunnen hemelsbreed verschillen. De extremistische ele= menten der arbeidersbeweging beschouwen hem als iets schoons en begeerenswaardigs op zich zelf, hun is het meer om het spel dan om de knikkers te doen. Anderen, waartoe de schrijver dezer studie behoort, zien in den klassenstrijd een noodzake: lijk kwaad, dat alleen geheiligd wordt indien hij als middel dient om eens tot sociale vrede en tot meerdere welvaart voor de massa te komen en aldus de geheele maatschappij op een hooger niveau te brengen.

Wie op dit standpunt staat is iedere voering van den klassen, strijd met geweld een gruwel ook indien het van de zijde der arbeidersklasse geschiedt. Voert men hem aldus tegen haar, dan is zij natuurlijk volkomen gerechtigd ook geweld te ge, bruiken. Hadden de Duitsche arbeiders de Nazi's maar neer: geslagen, toen deze naar de macht grepen! Zoolang de vreed, zame weg openstaat is zij de eenige, die mag gegaan worden en ook de eenige die op den duur effect zal sorteeren — hie's= mede zijn wij weder op het uitgangspunt, de demokratie

152


teruggekomen. Gedurende de periode, dat een politieke partij minderheid is — en de sociaal:demokratische partijen zullen dit nog geruimen tijd zijn — is zij op het sluiten van compro: missen aangewezen. Relativisme en gematigdheid zijn kenmer, ken der demokratie. De belangen van andere groepen en van het geheel mogen nooit uit het oog verloren worden. Bij het behartigen van de belangen der huidige generaties zal zij steeds ook die der toekomstige in het oog moeten houden, en bij die van de toekomst niet die der levenden mogen verwaarloozen. Te zamen met de middenpartijen kan er nog zooveel tot stand gebracht worden — niemand, ook geen partij heeft de wijsheid in pacht — en naarmate het succes daarvan blijkt zullen er steeds grooter massa's, niet alleen de arbeiders, aan de zijde van het socialisme komen staan. Het afzijdig blijven staan, zoolang men alleen niet de meerderheid heeft — onder de demokratie heeft een minderheid ook macht! — is slechts een bewijs van onmacht en impotentie. Niet naar de Blum's en de Bauer's, maar naar de Stauning's en de Hanson's zal men zich dienen te richten! Het socialisme zal praktisch zijn of het zal niet zijn. Zoo alleen zal men er ook in kunnen slagen het idealistische deel van het intellekt voor zich te winnen.

153

DE DEMOKRATIE IN HET BEDRIJFSLEVEN. § 32.

HOOFDSTUK VIII.

Over de demokratie en het bedrijfsleven.

§ 32. De demokratie in het bedrijfsleven.

Het kapitalistisch bedrijf is van den aanvang autokratisch georganiseerd geweest, iedere demokratische gedachte was het vreemd. In den beginne strekte deze autokratie zich ook ver: der dan het bedrijf zelf uit. De overmacht van hem, die de produktiemiddelen in zijn bezit heeft, over hen, die ervan verstoken zijn, is z(56 groot, dat hij niet alleen in het bedrijf den scepter zwaaide, maar ook zijn wil dicteerde in de arbeids, voorwaarden (loon, arbeidsduur e.d.). De arbeiders in het kapitalistische grootbedrijf zijn eens heloten geweest, die niet alleen volkomen aan hun meesters in den fabriek hadden to gehoorzamen, maar ook hun levensniveau voorgeschreven vonden.

De antipoden van den particulieren eigendom aan productie, middelen, de socialisten, door alle tijden heen, van de oudheid of voorgekomen, maar nimmer in zoo sterke mate als onder het industrialisme, stelden tegenover den kapitalistisch geor, ganiseerden bedrijfsvorm hun leuze: de eigendom der produc, tiemiddelen aan de gemeenschap. Dit is op twee wijzen denkbaar: 1°. de productiemiddelen aan de gemeenschap der producenten, d.i. alle, die in het bedrijf werkzaam zijn, 2°. de productiemiddelen aan alle leden der gemeenschap, d.i. aan de consumenten.

De eerste gedachte, de meest voor de hand liggende, is oorspronkelijk de leuze der socialisten geweest: de mijn aan de mijnarbeiders, de textielfabriek aan de daarin werkende arbei, ders etc. etc. De idee der productieve associatie in allerlei vormen, met of zonder staatshulp, heeft tot diep in de 19e eeuw

154

§ 32. DE DEMOKRATIE IN HET BEDRIJFSLEVEN.

de socialistische wereld beheerscht, haar groote voorgangers (Blanc, Lassalle, gedurende het eerste deel van zijn leven ook Marx, en talrijke anderen) waren er aanhangers van. Lang voOr hen, waren de z.g. utopisten reeds voorstanders geweest van self :supporting, in hoofdzaak agrarische, gemeenschappen.

Tallooze malen is in de praktijk getracht dit denkbeeld te verwezenlijken: phalansteres a la Fourier, fabrieken van allerlei aard zijn verrezen. Zij zijn alle mislukt, de laatste nog spoediger en grondiger dan de eerste. Een enkele maal vermeldt de ge, schiedenis een succes van een dergelijk grootbedrijf, doch dan heeft men slechts met een schijnbaar socialistisch succes te doen, daar het bedrijf spoedig als een gewone onderneming werd geexploiteerd en alleen de eigendom een tijdlang in handen bleef van de oorspronkelijke stichters.

De redenen, waarom deze wijze van een grootbedrijf te be heeren mislukt zijn, kunnen uit den aard der zaak hier niet nagegaan worden. De hoofdreden, waarmede de overige wens samenhangen, is gelegen in het feit dat een grootbedrijf in zijn wezen autokratisch, niet demokratisch is. Het heeft dit gemeen met het schip, met het leger, met het orkest, met het tooneel. 1 )

Niet beter kan dit feit geadstrueerd worden dan door het oordeel van den ingenieur professor Goudriaan, zelf bedrijf s, leider, theoretisch onderlegd econoom met socialistische sym, pathien, een onverdachte getuige derhalve.

Na geconstateerd te hebben dat de productieve associaties op het gebied van het grootbedrijf in de praktijk mislukt zijn, gaat hij als volgt verder: ,......zoodra de arbeidsverdeeling in het spel komt, zoodra een fijner bewerktuigde bedrijfsorgani: satie naast parallel,schakeling ook serieschakeling noodzakelijk maakt en dus ook een centraal gezag vereischt dat dit geheel organiseert en leidt dat wil dus zeggen in de overgroote meerderheid van alle bedrijfstakken — heeft deze bedrijfsvorm

1) Men zou er ook nog bij kunnen voegen: de krant. Jaren geleden heeft men bij het sociaal,demokratisch dagblad „Het Volk" een proef met een collectieve redactie genomen, welke allerminst een succes was.

155

DE DEMOKRATIE IN HET BEDRIJFSLEVEN. § 32.

een volledig echec geleden. Hoe is deze mislukking te verklaren? „Volstrekt niet uit het feit, dat er onder de arbeiders geen

personen zouden zijn met de noodige leiderseigenschappen. Deze zijn er ongetwijfeld, men vindt ze omhoog geklommen op leidersplaatsen in groote ondernemingen, in de vakbeweging en in politieke lichamen.

„De mislukking vindt verkiaring hierin, dat deze personen, eenmaal met de leiding belast, niet het noodige gezag over hun kiezers kunnen verkrijgen en behouden om de snelle en door: tastende maatregelen te kunnen nemen, die in de bedrijf s; voering noodzakelijk zijn.

„Voor het handhaven van deze slagvaardigheid is het noodig dat de centrale leiding besluiten kan nemen, welke door alle lagere organen met begrip en toewijding worden uitgevoerd. Het is tevens noodig, dat zij met onbeperkte macht besluiten kan nemen, die tegen de belangen der lagere organen ingaan, indien dit op een bepaald oogenblik in het belang is van het grootere geheel.

„De centrale leiding moet ook de bevoegdheid hebben om uit het organisme al die personen of groepeeringen te verwii: deren, welke op een bepaald oogenblik voor het bedrijf als geheel niet meer noodzakelijk zijn; de centrale leiding moet dus met volkomen onafhankelijkheid tegenover lagere organen kunnen besluiten en handelen.

„De bedrijfsvoering moet dus in beginsel autocratisch zijn en kan bier niet van afwijken dan op straffe van slechtere be hartiging der aan Naar toevertrouwde belangen." ')

De argumentatie van professor Goudriaan is overtuigend, doch niet volledig. 0.a. ontbreekt erin de aanwijzing dat in een productieve associatie, ook indien er voldoende gezag zou kunnen uitgeoefend worden, de zaak zou stranden op de onmo, lijkheid om de juiste leiders door verkiezing te doen plaats vinden. Zij, die in een grootbedrijf werkzaam zijn, kunnen onmogelijk weten wie de beste leiders zijn — daargelaten of zij het ook steeds zouden willen — o.a. op grond van het

1) „Soeialisme zonder dogma's" p. 71/3.

156

§ 32. DE DEMOKRATIE IN HET BEDRIJFSLEVEN.

feit dat deze buiten het bedrijf moeten gezocht worden. Hun ontbreken de organen, welke in het politieke leven bestaan, om deze keuze voor to bereiden — vakvereenigingen zouden daarvoor in het geheel niet deugen, daar deze geheel andere doeleinden hebben. Wij laten echter een nadere bespreking, die hier overbodig zou zijn, achterwege. Een grootbedriff is principieel een autokratie. Naderhand komen wij op de vraag terug, van welken aard deze autokratie is.

Beziet men in het groot de mislukking der productieve asso, ciatie, dan kan men niet anders concludeeren dan dat dit voor de demokratie in den staat en de geheele overige maatschappij een groot geluk is geweest juist de omgekeerde conclusie als waartoe een oppervlakkige beschouwing van deze problemen der demokratie leidt. Hoevelen redeneeren niet met louter formeele logica: de demokratie in den staat voert noodzake, lijker wijze tot demokratie in het bedrijf, of omgekeerd: als de demokratie in het bedrijf verwezenlijkt is, moet zij noodzakelijk elders volgen! 1)

Indien de proefnemingen met de productieve associaties ge, slaagd waren, zouden zij zich met groote snelheid over het ge, heele bedrijfsleven hebben uitgebreid. Met wiskundige zeker, heid zou hieruit een verbitterde groepsstrijd (via de prijzen der productie) ontstaan zijn — individuen handelen soms tegen hun directe belangen in, groepen nimmer. De productieve associaties, die over de fundamenteele bedrijven beschikten, zouden alle overige uitgebuit hebben, de staat zou machteloos geworden, de politieke demokratie vernietigd zijn: de chaos zou voor de deur staan. Een autokraat zou als steeds zich van de macht hebben meester gemaakt.

De socialisten uit vroeger tijden stonden zooals gezegd, op genoemd standpunt, de huidige socialistische partijen staan alle een andere regeling van het bedrijfsleven voor — nu en dan

1) Een der schitterendste voorbeelden is de philosoof Max Adler in zijn „Politische oder soziale Demokratie" (Hoofdstuk XV „Ueber wirtschaft, liche Demokratie"), die van het bedrijfsleven blijkbaar niets weet. Philosoof houd je bij je philosofie!

157

DE DEMOKRATIE EN HET BEDRUFSLEVEN. § 33.

vindt men weer bij sommige theoretici rechutes in oude dwalin, gen (gilden,socialisme e.d.). Het „Socialisatierapport" der S. D. A. P. bevat hierover den volgenden passus: „ .. de pro, ductiemiddelen (moeten) in handen van de gemeenschap . . . . komen en blijven en niet van hen, die in een bepaald bedrijf werkzaam zijn (Dus niet: de mijn aan de mijnwerkers, maar de mijn aan de gemeenschap). Anders zou de socialisatie in den grond der zaak niets anders zijn dan een verandering in het privaatbezit en in de praktijk geen ander resultaat hebben dan dat een hevige groepenstrijd met noodlottige gevolgen N oor de productie zou ontstaan.

„Het doel der exploitatie der gesocialiseerde bedrijven is zoo goed en zoo goedkoop mogelijk in de behoeften der gemeen, schap te voorzien, doch niet hen, die er in werkzaam zijn, te bevoordeelen op kosten der gemeenschap." 1 )

§ 33. De demokratie en het bedrijfsleven. Met het laatste citaat zijn wij reeds gekomen aan de tweede

wijze, waarop de socialistische gedachte uitvoerbaar is: de productiemiddelen niet aan de producenten, doch aan de consumenten. De consumptieve cooperatie, d.i. dus de productiemiddelen aan de zich vrijwillig aaneengesloten hebbende consumenten en de gemeenschapsbedrijven (staats,, provinciale, en gemeente:), d.i. dus de productiemiddelen aan de consumenten als burgers, zijn er de twee vormen van.

De figuur is dus nu geheel anders als bij de productieve associaties. Het bedrijf is nu niet een zich zelf besturende gemeenschap (een demokratie), doch staat onder de leiding van een of meer personen, die door buitenstaanders daar geplaatst zijn (een autokratie). Deze autokratie is natuurlijk van een bijzondere soort en verschilt hemelsbreed van de politieke autokratie. Bij deze laatste maakt iemand zich, meestal ten eigen bate meester van de macht, aanvaardt van niemand kritiek en blijft aan de macht, zoolang hij daar kans toe ziet. In een gemeenschapsbedrijf wordt de leider — geen

1) p. 45.

158

§ 33. DE DEMOKRATIE EN HET BEDRIJFSLEVEN.

scher! — door de gemeenschap — niet dus door zijn onderge, schikten aangewezen, is aan haar kritiek onderworpen en blijft alleen zoolang de functie uitoefenen, als zij dit wil. Bij het doen van haar keuze zal zij zich o.a. ook laten leiden door haar demokratische gevoelens, en niet wenschen dat het personeel onder iemand van despotischen aanleg komt, doch onder iemand die begrip van arbeidsverhoudingen heeft en voor zijn ondergeschikten hart heeft. Men heeft trouwens ook reeds lang in het particuliere bedrijf opgemerkt dat het met onwillige honden slecht hazen vangen is — er heeft geen slechter arbeidssysteem dan de slavernij bestaan. Wie wel eens een moderne fabriek in werking heeft gezien krijgt — gelukkig

niet den indruk van een despotie. Prof. Goudriaan zegt over deze zijde van het vraagstuk in zijn reeds geciteerd boek: „De autokratie in het bedrijf blijft trouwens in wezen beperkt tot de keuze der medewerkers, hun aanstelling en hun ontslag; zij zal in haar dagelijksch beleid zich wel wachten voor auto, kratische allures. Integendeel: elk goed bedrijfsman weet, dat hij zijn eigen ideeen alleen tot werkelijkheid kan maken door de vrijwillige overtuiging, door de bezieling van zijn onder, geschikten; als hij al zijn medewerkers niet enthousiast kan maken voor de doelen en voor de werkwijzen, voor de pro, blemen en voor de oplossingen, waarvoor hij zelf enthousiast is, zal hij niet veel goeds tot stand brengen.

„Het autokratisch tot stand gekomen gezag moet dus op zeer demokratische wijze worden uitgeoefend." ')

Terwijl de productieve associaties in de praktijk mislukt zijn, is men bij de op den anderen grondslag staande bedrijven gerechtigd to spreken van een succes. Reeds meer dan een eeuw geleden is men in Engeland met de consumptieve coope, ratie begonnen en zij is tot een machtig instituut uitgegroeid. 2) De andere landen, Belgie en Zweden vooraan, zijn gevolgd; Nederland met zijn sterk individualistisch volkskarakter staat daarbij niet in het voorste gelid, toch telt het ruim 400 ver:

1) p. 74. 2) Zie G. J. Holyoake „The history of corporation".

159

DE DEMOKRATIE EN HET BEDRIJFSLEVEN. § 33.

bruikscooperaties met meer dan 300.000 leden, en talrijke bloeiende bedrijven worden door haar geexploiteerd.

Naast de vrije aaneensluiting der consumenten op het gebied van het bedrijfsleven staat die der burgers. Sommige bedrijven zijn van den aanvang of door den staat geexploiteerd (post, telegraaf e.d.), wijl dit min of meer in hun wezen lag, andere zijn later daarbij gekomen onder den invloed van andere denkbeelden omtrent het doel der produktie (om winst of ter voorziening in behoeften). Gemeente: en provinciale bedrijven op allerlei terrein zijn in alle moderne landen tot stand ge, komen ook op dit gebied is Engeland de pionier geweest. Voor alle onbevooroordeelden is het afdoende bewezen dat deze soort van gemeenschapsbedrijven zeer goed kunnen slagen en ook meestal in de praktijk slagen. leder Nederlander bijv. weet — juister gezegd: moest weten — dat er uitnemende grootbedrijven zijn van overheidswege geexploiteerd (b.v. de posterijen, het staatsmijnbedrijf), iedere Amsterdammer b.v. weet dit ook (bijv. het electriciteitsbedrijf, het telefoonbedrijf). Er zijn natuurlijk ook minder geslaagde, zelfs slechte, evenals dat het geval is bij particuliere bedrijven. In beide gevallen ligt dit gewoonlijk aan verkeerde leiding. Bij het particuliere bedrijf heeft dit tengevolge dat het in den concurrentiestrijd het onder, spit delft en verdwijnt jaarlijks worden talrijke bedrijven opgeheven en weer even talrijke opgericht, waarvan het maat, schappelijk gevolg een ongehoord kapitaalverlies is. Bij het gemeenschapsbedrijf lokt den slechten gang van zaken de openbare kritiek wakker welke dan tot uiting komt in een der vertegenwoordigende lichamen en gewoonlijk eindigt met de vervanging der directie.

De loop dezer ontwikkeling is derhalve een zeer merkwaar, dige geweest, geheel anders als velen gedacht hebben, die meenden dat het bedrijfsleven eenerzijds en de staat en het vereenigingsleven anderzijds op denzelfden grondslag staan. De Webb's hebben dit op uitnemende wijze in hun „Theorie en practijk van het britsche vakvereenigingswezen" als volgt uitgedrukt: „In den demokratischen staat is elk individu tegelijk beer en dienaar. In het werk dat hij voor de gemeen,

160

§ 33. DE DEMOKRATIE EN HET BEDRIJFSLEVEN.

schap in ruil voor zijn eigen onderhoud dot is hij dienaar, en moet hij dienaar blijven, onderworpen aan de voorschriften en lastgevingen van hen, wier begeerten hij medehelpt te bevre, digen. Als Burger,kiezer tezamen met zijn kameraden, en als verbruiker naar mate van zijn vraag, is hij meester, die zonder meerdere beslist, wat hij zal doen. Zoodat het de hoogste paradox der demokratie is, dat iedereen dienaar is ten aanzien van de dingen, waarvan hij de intiemste kennis heeft, en waarin hij zoover mogelijk technisch gevorderd is, namelijk de beroepsbezigheid, waaraan hij zijn werkuren wijdt; en meester is hij over datgene waaromtrent hij niets meer dan ieder ander weet, namelijk de algemeene belangen van de ge, meenschap in haar geheel. In deze paradox ligt naar onze meening tegelijk de rechtvaardiging en de kracht der demo, kratie." 1 )

In den aanvang dezer paragraaf herinnerden wij aan de volslagen afhankelijkheid in zake arbeidsvoorwaarden, waarin zich de arbeiders in het begin van het industrialisme bevonden. Op twee wijzen is hierin belangrijke verandering gekomen: door de organisatie der arbeiders en door de staatsmacht. De vakbeweging, klein begonnen, is alom tot een machtig maatschappelijk instituut gegroeid — vooral na den wereld, oorlog in een stormachtig tempo — en is er in geslaagd

theoretisch,economisch gesproken door beperking van het aanbod van arbeidskracht en door prijsafspraak — de arbeids, voorwaarden belangrijk te verbeteren. Het ligt geheel buiten het bestek hierop nader in te gaan. Slechts een opmerking zij hierover gemaakt. Men heeft de actie van de vakbeweging herhaaldelijk als bedrijfs,demokratie gequalificeerd; m.i. ge, heel ten onrechte. Met demokratie in het bedrijf heeft dit niets te maken, wel met de voorwaarden, waaronder de arbeiders aan het werk gaan. Deze voorwaarden worden vastgelegd in een collectief contract, doch de gestie van de leiding in het bedrijf betreffen deze niet of nauwelijks. Het feit dat vakver,

1) II p. 779.

DE MEDEZEGGENSCHAP. § 34.

eenigingen zelf demokratieen zijn, verandert hieraan natuurlijk niets.

De tweede wijze waarop de arbeidsvoorwaarden in gunstigen zin voor de arbeiders beinvloed zijn, is door middel van de staatsmacht. Van of 1847 toen de eerste ingrijpende arbeidswet in Engeland — de 10 urendag voor vrouwen en jeugdige per sonen ingevoerd en ook doorgevoerd werd, heeft zich deze beweging met elementaire kracht overal doorgezet. Zij staat in het teeken der politieke demokratie, waarin zich de macht der zich organiseerende arbeidersklasse doorzette — hoewel het ook denkbaar is en ook wet een enkele maal in de praktijk is voorgekomen dat een autokratie dergelijke wetten afkon, digt — met demokratie in het bedrijf heeft ook dit niets te doen, wijl het slechts de arbeidsvoorwaarden betreft. Nog meer geldt dit van de z.g. verzekeringswetten.

§ 34. De medezeggenschap.') De medezeggenschap der arbeiders in zake de arbeidsvoor:

waarden, reeds voor den oorlog een goed eind „en marche", zette zich na den oorlog door de belangrijke machtsvermeerde, ring der arbeidersklassen in die perioden verkregen, met elementairen kracht door. Het streven richtte zich op verdere doeleinden. Het collectief arbeidscontract regelt de arbeids, voorwaarden gewoonlijk voor een bedrijfstak, in de concrete onderneming blijft binnen dat raam nog een aantal detailvragen te regelen (z.g. secundaire arbeidsvoorwaarden) en is steeds de vraag aan de orde of de bepalingen van het algemeene

1) De literatuur over de medezeggenschap is zeer uitgebreid. Voor Neder: land zij gewezen op het „Socialisatierapport" (1920), het „Rapport in zake Bedrijfsorganisatie en Medezeggenschap (1923), het „Rapport der Commissie, benoemd door B. en W. van Amsterdam tot het instellen van een onderzoek naar de vraag of het wenschelijk en mogelijk is aan het personeel in dienst der Gemeentebedrijven en :diensten medezeggenschap te verleenen" (1931), J. v. d. Tempel „Democratie in het bedrijf" (1921), Mr. Dr. G. v. d. Bergh „De medezeggenschap der arbeiders in de particuliere onderneming" (1924), en de volgende geschriften van F. v. Meurs, „Bedrijfsorganisatie en mede: zeggenschap" (1924), „Medezeggenschap bij de overheidsbedrijven enalien: sten" (1927) en „Medezeggenschap en haar toepassing bij de overheidsdiensten en :bedrijven" (1932).

162

§ 34. DE MEDEZEGGENSCHAP.

contract wel nagekomen worden. Ter uitvoering van deze beide taken is door de arbeidersbeweging geeischt dat in iedere onderneming — soms ook in ieder min of meer zelfstandig onderdeel een afzonderlijk orgaan van medezeggenschap zou geschapen worden, en in sommige landen (o.a. Duitschland en Tsecho,Slowakije) is dit ook in de wet vastgelegd (z.g. Bedrijfs, radenwet). De aanwijzing van de leden dezer raden geschiedt uit en door het personeel en een complete — zeer ingewikkelde

wijze van verkiezing werd ingesteld. In de praktijk bleek spoedig dat uit deze regeling alleen dan iets goeds kan voort, komen indien de vakvereenigingen er hun schouders onder, zetten en haar afgevaardigden in deze raden plaatsen. De geheele rompslomp van verkiezingen kan gevoegelijk gemist worden — werkt herhaaldelijk nadeelig zoowel voor bedrijf als voor arbeiders daar de vakvereeniging-als selectie,orgaan der arbeiders deze taak beter uitvoert. 1) Goed bezien ligt deze taak dan ook geheel in de lijn der vakbeweging, zij is als het ware een verlengstuk van haar gewone taak, d.i. de merle, regeling der arbeidsvoorwaarden, doch nu meer uitgewerkt voor een bepaalde onderneming. Aan het karakter van het bedrijfsleven, dat in den grond der zaak een autokratisch, geen demokratisch karakter draagt, wiji een bedrijf geen zich zelf besturend organisme is, verandert een dergelijke regeling niet. Dit is ook het geval met het bestaan van commissies ter ver, hooging van de veiligheid voor het personeel en ter bespreking van de omstandigheden waaronder en de wijze waarop de arbeid verricht wordt, een materie, welke wel niet in den engeren zin van het woord arbeidsvoorwaarden betreft, doch er zeer nauw aan verwant is. Deze commissies zijn soms afzonderlijk georganiseerd, soms vormen zij met de eerstge, noemde een geheel — doch dit doet in dit verband weinig ter zake.

1) Zie bijv. F. v. Meurs „Medezeggenschap en haar toepassing bij de overheidsdiensten en :bedrijven" (1932) p. 49 v.v.

2) Bijv. in de gemeente Amsterdam bestaan naast de Commissies, welke zich met de arbeidsvoorwaarden in engeren zin occupeeren, afzonderlijke z.g. Veiligheidscommissies. Deze splitsing berust op het selectieprincipe: de func ties loopen to zeer uiteen dan dat zij goed door eenzelfde soort van personen

163


Deze commissies bestaan in verscheidene gemeenschaps: ook wel in particuliere bedrijven, en voldoen herhaaldelijk zeer goed, zijn zoowel in het belang van het bedrijf als van hen, die er in werkzaam zijn. Geen bedrijfsleider, die het belang van zijn onderneming in het oog houdt, en tevens de belangen van het personeel wil behartigen, kan zich op goede gronden tegen de instelling van dergelijke organen ver: zetten. Indien de toestand van het bedrijf het ook maar eenigszins veroorlooft, zal een dergelijke bedrijfsleiding zich tegen de inwilliging van redelijke wenschen niet verzetten.

In het stormachtige tempo van machtsvermeerdering der arbeidersklasse gedurende en kort na den oorlog is men echter verder gegaan. In de Duitsche bedrijfsradenwet (§ 75) staat bijv. dat als de ondernemer de door den ondernemingsraad aange: nomen dienstvoorschriften niet accepteert, een scheidsgerecht over dit geschil oordeelt. Dit is een overbrenging van leidings: macht op een orgaan, dat Been enkele verantwoordelijkheid voor de onderneming draagt en daardoor tot zeer nadeelige gevolgen kan leiden. Een ander, nog ernstiger punt is dat de ondernemingsraad kan vergaderen zonder aanwezigheid van den bedrijfsleider, een regelrechte nevenregeering derhalve. Het voorzitterschap wordt dan ook niet door hem, doch door een gekozen lid van den bedrijfsraad uitgeoefend. Aan den ondernemingsraad moet ieder jaar de winst: en verliesrekening en de balans worden overgelegd enz. enz.

Dit alles is het enten van een demokratischen loot op een autokratischen stam, waaruit op den duur niets goeds kan voortkomen. Wanneer men met een particuliere onderneming te doen heeft, kunnen de arbeiders zich op het standpunt stellen: wat gaat het ons aan, wanneer de zaak niet goed gaat? Echter een bekrompen standpunt, daar de bloei van de onder: neming een voorwaarde is voor het verkrijgen van gunstige arbeidsvoorwaarden. Gaat zij te gronde, dan zijn de arbeiders

vervuld kunnen worden. Op denzelf den grond wordt in het rapport der Amsterdamsche Medezeggenschaps,Commissie (1931) voorgesteld dat de overige taak aan deze aldus samengestelde Veiligheids:Commissies — doch dan anders te noemen — wordt opgedragen.

164

§ 34. DE MEDEZEGGENSCHAP.

het eerst het kind van de rekening en zelf niet in staat het bedrijf over te nemen en met succes te voeren. Eischt men dergelijke regelingen van de particuliere ondernemingen, dan zal men ze toch minstens in dezelfde mate bij gemeenschaps, bedrijven moeten invoeren. Dan komen de belangen der ge, meenschap (de demokratie) in gedrang doordat haar bedrijf, gesticht om haar leden te dienen, minder slaagt dan mogelijk is. En dit wel om twee redenen: 1°. omdat het personeel zijn belangen boven die der gemeenschap gaat stellen, 2°. omdat een dergelijke regeling maakt, dat men wel beambten maar geen le klasse leiders bereid kan vinden aan het hoofd van de bedrijven te staan.

Sinds de koortsstemming van November 1918 voorbij is — op het oogenblik heeft het blad zich geheel gewend, doch die tijden blijven ook niet — beoordeelt men deze dingen in de arbeidersbeweging weer veel nuchterder. Men zal goed doen bij die nieuwe stemming te blijven — de niet bijster gunstige resultaten met de medezeggenschap in eigen kring moeten toch ook wel iets zeggen. Laat men zich bij de eisch der medezeg, genschap geheel beperken tot het eigenlijke terrein: de arbeids, voorwaarden in ruimen zin, en laat men zich niet willen bemoeien met de leiding der bedrijven. Het is de groote massa der arbeiders toch te doen om gunstige arbeidsvoorwaarden — zij willen natuurlijk ook behoorlijk behandeld worden (c'est le ton qui fait la musique!), doch dit behoort feitelijk tot de arbeidsvoorwaarden. De overgroote meerderheid heeft voor zich zelf reeds of stand gedaan van de neiging om een rol in de leiding van een grootbedrijf te willen spelen, het zijn meer de vakvereenigingsleiders die deze leuze aanheffen. De rol van het grootbedrijf in de geschiedenis der menschheid is een smartelijke. In den grond der zaak ligt het grootbedrijf de meerderheid der menschen niet. Liet men haar de vrije keuze dan ploeterde zij liever voor een karig inkomen in een eigen bedrijfje dan arbeider onder gunstige arbeidsvoorwaarden in een groote onderneming te zijn. Maar de vrije keuze bestaat nu eenmaal niet en met ijzeren gang schrijdt het grootbedrijf steeds verder. Nu geldt het „to make the best of it." Het groot,

165


bedrijf heeft een belangrijke vermeerdering van welstand ge, bracht en belooft, bij een betere maatschappelijke organisatie, nog ongekende mogelijkheden. Het zwaartepunt van het leven, de ontplooiing van den veelsoortigen aanleg der menschen zullen steeds meer buiten het bedrijfsleven komen te liggen. Rebellie tegen het autokratisch karakter van het grootbedrijf is zonder kansen en zou het groote voordeel ervan, de ver, hoogde productiviteit van den arbeid in gevaar brengen.

Het voorafgaande gold alleen de z.g. medezeggenschap aan den voet van het bedrijf. Wat die aan den top — de leiding van het bedrijf — aangaat, zij het vergund nog een enkele opmerking te maken. De Duitsche bedrijfsradenwet (§ 70) bepaalt dat de ondernemingsraad recht heeft op vertegen, woordiging in den Raad van Commissarissen. Deze bepaling is op een geheel verkeerde basis gegrondvest. In een particu, liere onderneming heeft deze vertegenwoordiger niets te doen — men kan geen vijgen van distelen lezen — en de praktijk heeft zich van de geheele bepaling niets aangetrokken (voor: vergaderingen e.d.). In een gemeenschapsbedrijf past deze bepaling evenmin een bedrijf is nu eenmaal geen zich zelf beheerend organisme. Bovendien staat een dergelijke vertegen, woordiger, die per se tot het personeel behoort, niet vrij tegen, over de leiding.

Geheel anders wordt de figuur, wanneer, zooals in het Socialisatierapport 1) geeischt wordt, onder de leden van den Raad van Toezicht (Raad van Commissarissen in een N.V.) zich ook een of meer leden bevinden, die gecenseerd kun, nen worden de belangen van hen, die in het bedrijf werkzaam zijn, te kennen, zoodat daarmede ook rekening wordt gehouden. Voorwaarde voor hun benoeming dient dan echter te zijn, dat zij niet in de onderneming zelf werkzaam, en dat zij des, kundig in bedrijfsleiding zijn. Niet van iedereen, die met het bedrijfsleven in aanraking komt, kan zulks gezegd worden.

1) p. 46.

166

BESLUIT.

HOOFDSTUK IX.

Besluit.

De geschiedenis der demokratie is bewogen geweest, nu eens machtig dan weer tot machteloosheid gedoemd, soms vergood en soms verafschuwd. Hoe groot haar nederlagen ook geweest zijn, toch heeft zij zich steeds weer weten te verheffen. Zij is onuitroeibaar, wijl zij diep in den menschelijken aanleg, in zijn soortgevoel verankerd ligt. Waar geen maatschappelijke tegen, stellingen de menschheid verdeeld houden, zet zij zich met elementaire kracht door. De natuurvolken en de vrije vereeni, gingen bewijzen de juistheid van deze stelling met overtuigende kracht. Indien de maatschappij van heterogene samenstelling is, staat de demokratie minder vast, wordt zij herhaaldelijk belaagd door die groepen, wier belang medebrengt dat een autokratisch regime gevestigd wordt. Slagen deze vijanden erin haar te verdrijven, toch komt zij telkens terug. „On revient toujours a ses premiers amours" geldt ook voor haar. Haar voordeelen zijn ontzaggelijk: geen kostbaarder goed is er voor de menschheid dan de vrijheid, die voor den vooruitgang een onmisbare voorwaarde is, zij is het eenige vreedzame middel om de maatschappelijke tegenstellingen te verminderen tot het niveau dat de natuurlijke ongelijkheid veroorlooft, zij is minder oorlogszuchtig dan eenig ander regeeringssysteem.

Haar vijanden, d.z. zij die de vrijheid — voor anderen — verachten, die den maatschappelijken strijd met geweld willen beslechten, die den oorlog als een zegen prijzen, liggen steeds op de loer de demokratie in haar zwakte te treffen. Als zij zwak is, ligt dit gewoonlijk aan het feit dat zij niet „the right man in the right place" heeft gebracht. De anti,demokraten beweren dat dit in het systeem zelf ligt, dat het een heerschappij der minderwaardigen over de meerwaardigen zou vormen. De feiten zijn met deze bewering in strijd. De demokratie is altijd ook „Fiihrer,Auslese" en „Fiihrer,Kontrolle" geweest — de

167

BESLUIT.

autokratie daarentegen zeer vaak ongecontroleerde contra, selectie. De vraag is echter of de demokratie de selectie wei steeds in voldoende mate toepast. Deze vraag moet, voor het heden in ieder geval, ontkennend beantwoord worden.

Geen enkel instituut kan buiten het verband van het maat, schappelijk milieu juist beoordeeld worden. De demokratie van nu kan de demokratie van eertijds niet meer zijn. Nooit is de maatschappij zoo ingewikkeld geweest als de huidige, nooit haar tempo zoo snel, nooit is de staat en zijn organen zoo moeielijk te beheeren geweest. Alleen de besten zijn daartoe in staat — en hoe vaak zullen deze nog te kort schieten. Die besten te kiezen is de taak der demokratie, niet om de menschheid te beheerschen maar om haar te leiden onder controle van hen, ten behoeve van wie dat geschiedt. En het is de onafwijsbare plicht dezer besten zich voor die taak beschikbaar te stellen, wil de beschaving niet door geweld ten onder gaan. De besten vOor! zij de leuze der demokratie, niet schuchter en aarzelend, maar openlijk en bewust, zooals zij ook geldt voor kunst, voor wetenschap en voor alle ge, bieden van menschelijke werkzaamheid, waarvoor speciale begaafdheden noodig zijn.

Een Fransche optimist heeft eens gezegd: „les sots et les mechants sont toujours dans la minorite; tot ou tard ils seront vaincus par le bon sens". In den tegenwoordigen tijd heeft men moeite te gelooven dat de zotten en de slechten in de minderheid zijn. Ondanks een anderen schijn geldt de diepe waarheid van dit gezegde ook voor nu. De overgroote meerder, heid der menschen zijn noch dwaas noch slecht, soms laat zij zich echter door dergelijken op sleeptouw nemen. Doch nooit voor altijd, gewoonlijk zelfs niet lang. Het gezond verstand wint het op den duur steeds. De geschiedenis is vol van de bewijzen hiervan; ware het anders, dan zou de menschheid reeds lang te gronde gegaan zijn. Als „le bon sens" weer aan de winnende hand is, komt ook de demokratie weer in de stijgende lijn. Als zij dan blijkt van haar fouten geleerd te hebben, gaat zij een beteren en schoonen toekomst tegemoet.

168

BIBLIOGRAPHIE.

BIBLIOGRAPHIE 1 ).

H. Adams, The degradation of the democratic dogma. New York 1919. J. Addams, F. W. Blackmar a. o., The problem of democracy. (Publications

of the American Sociological Society XIV. Chicago 1920). F. Adler, Zum Streit fiber die Definition der Demokratie (Kampf XIX 1926). M. Adler, Die Staatsauffassung des Marxismus. Wien 1922. , Politische oder sociale Demokratie. Berlin 1926.

Aristoteles, De Politick ± 330 v. Chr. W. Bagehot, The English constitution. 1867. H. E. Barnes, Sociology and political theory. New York 1924, J. Barthelemy, Les problemes de la competence dans la democratic. Paris 1918. , La conduite de la politique exterieure dans les democraties. Paris 1930. , La crise de la dernocratie contemporaine. Paris 1931. Dr. A. H. Becker, Demokratie en Staatsmacht als fictie. (Socialistische Gids

XVI 1931.) Ch. Benoist, La crise de l'etat moderne. (De Forganisation du suffrage uni,

versel.) Paris, zonder jaar. , Sophismes politiques de ce temps. Paris 1893. , L'organisation de la democratic. Paris 1900, , Les maladies de la democratic. Paris 1929. J. Bentham, Tactique des assemblees politiques deliberantes. 1801. , Traites des sophismes politiques. 1801. Ed. Bernstein, Kommunistische und demokratisch:sozialistische Stromungen

wahrend der englischen Revolution des 17 Jahrhunderts. (Die Geschichte des Sozialismus in Einzeldarstellungen 1 2). Stuttgart 1895. Tweede editie onder den titel van „Sozialismus und Demokratie in der grossen englischen Revolution." Stuttgart 1908. , Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozial,

demokratie. Kap. IVc. Demokratie und Sozialismus. Stuttgart 1899. , Die Demokratie in der Sozialdemokratie. (Sozialistische Monats,

hefte XII3 1908). , Gewerkschaftsdemokratie (Sozialistische Monatshefte XIII' 1909). , Demokratie (Neue Zeit XXXIV 2 1916).

1) De literatuur over democratic is z66 uitgebreid, dat naar volledigheid zelfs niet gestreefd is. De genoemde publicaties van Barnes, Hattersley, Jaffe, Laski, Willey en Zurcher bevatten bibliographieen over het onderwerp. Zie verder de Engelsche bibliographic van sociale wetenschappen „A London bibliography of the social sciences" I p. 667 v.v. en de Fransche „Bibliographie generale des sciences juridiques, politiques, economiques et sociales de 1800 a 1925/6" I p. 703 v.v.

169

BIBLIOGRAPHIE.

L. Blanc, Plus de Girondins. Paris 1851. , La republique une et indivisible. Paris 1851. H. Bolkestein, Uit de geschiedenis der demokratie. (Socialistische Gids V

1920). G. Le Bon, Psychologie des foules. Livre III ch. IV, V. 1895. , Psychologie du Socialisme. Livre V. Le conflit entre les lois de l'evo:

lution, les idees democratiques et les aspirations socialistes. Paris 1898. , La revolution francaise et la psychologie des revolutions. 3e Partie.

Paris 1912. M. J. Bonn, Die Krisis der europaischen Demokratie. Munchen 1925. Ch. Borgeaud, The rise of modern democracy in Old and New England.

London 1894. C. Bougie, Les idees egalitaires. Paris 1899. , La democratie devant la science. Paris 1904.

W. J. Brown, The new democracy. London 1899. J. Bryce, The American commonwealth. London 1889. , Modern democracies. Londen 1921.

L. Bucher, Der Parlementarismus wie er ist. 1854. A. Buriks, Demokratisch gemeentebeheer. 1918. J. T. Buys, Aan gene zijde van het algemeen stemrecht (Gids 1892. Herdrukt

in „Studien over Staatkunde en Staatsrecht" II 1895). F. A. Bijvoet, Directe volkswetgeving. Referendum en volksinitiatiefrecht.

Amsterdam 1925. F. Cambo, Les dictatures. Paris 1930. H. Chardon, L'organisation d'une demokratie. Paris 1921. V. Considerant, La solution ou le gouvernement direct du peuple, Paris 1850. P. W. A. Cort v. d. Linden, Richting en beleid der liberale Partij. Hoofd:

stuk II. De democratie. Groningen 1886. Stafford Cripps a. o., Problems of a socialist government. London 1933. A. Croiset, Les democraties antiques. Paris 1927. H. Delbriick, Regierung und Volkswille. Berlin 1914. J. Dewey, Democracy and education. New York 1920. A. V. Dicey, Lectures on the relation between law and public opinion in

England during the nineteenth 'century. London 1914. E. Faguet, Le culte de l'incompetence. Paris 1910. A. Ferguson, Essay on the history of civil society. 1767. H. Fernau, Die franzosische Demokratie. Munchen u. Leipzig 1914. , Durch!.... zur Demokratie. Bern-Biimpliz 1917. A. Flegner, Geschichte der Demokratie. Nurnberg 1880. S. Gargas, Die Minderheit. Eine sociologische Studie. Haag 1926. C. Geyer, Fiihrer und Masse in der Demokratie. Berlin. Zonder jaar. F. Giovanoli, Zur Soziologie des Parteiwesens und Betrachtungen zur Schwei,

zerischen Demokratie. („Partei und Klasse im Lebensprozess der Gesell, schaft." Band II. Forschungen zur Volkerpsychologie und Soziologie). Leipzig 1926.

E. Giraud, La crise de la democratic et les reformes necessaires du pouvoir legislatif. Paris 1925.

T. R. Glover, Democracy in the ancient world. Cambridge 1927. E. L. Godkin, Problems of modern democracy. New York 1896.

, Unforeseen tendencies of democracy. Westminster 1898.

170

BIBLIOGRAPHIE.

G. P. Googh, The history of english democratic ideas in the seventeenth century. Cambridge 1898.

J. Goudriaan, Socialisme zonder dogma's. Hoofdstukken IV-VI. Haarlem 1933. M. Grant, Le declin de la grande race, ch. I. La race et la democratic.

Paris 1926. R. de la Grasserie, L'evolution de ridee d'aristocratie. (Annales de FInstitut

de Sociologic II 1896). , De revolution de ridee de democratic. (Annales de 1'Institut de

Sociologic III 1897). G. Guizot, De la democratic en France. Paris 1849. G. Guy,Grand, L'avenir de la democratie. Paris 1928. A. T. Hadley, Economic problems of democracy. Cambridge 1923.

, Probleme der Demokratie. Stuttgart 1926. F. Hartung, Moderne Demokratie. (Zeitschrift f. d. gesammte Staatswissen,

schaft B. 84. 1928). Hasbach, Die moderne Demokratie. Jena 1912. , Die parlementarische Kabinetsregierung. Stuttgart u. Berlin 1919.

A. T. Hattersley, A short history of democracy. Cambridge 1930. A. Headlam-Morley, The new democratic constitutions of Europe. London

1928. F. J. C. Hearnshaw, Democracy at the crossways. London 1918. IF. Hellpach, Politische Prognose fur Deutschland. Berlin 1928. F. A. Hermens, Demokratie und Kapitalismus. Munchen u. Leipzig. 1931. Herodutus, De Musen. ± 450 v. Chr. L. T. Hobhouse, Democracy and reaction. London 1904. , The elements of social justice, ch. XI. Democracy. London 1922. B. Horneffer. Die Lehre von der Demokratie bei Hans Kelsen. Erfurt 1926. R. Hubert, Le principe d'autorite dans l'organisation democratique. Paris 1926. D. Hume, Essays, moral, political and literary. 1741. J. Huizinga, Mensch en menigte in Amerika. Hoofdstuk III. Staatszin en

Zakengeest. Haarlem 1918. H. M. Hyndman, The future of democracy. London 1915. M. Jaffe', Demokratie und Partei. (Archiv f. Sozialwissenschaft etc. B. 65, 1931). D. G. Jelgersma, Het recht der meerdcrheid op de regeering. (Tijdschrift voor

Zedekunde I 1920). K. Kalbfleisch, Die Demokratie im Urteil griechischer Denker. Giessen 1920. K. Kautsky, Parlementarismus und Demokratie. 1893.

Demokratie oder Diktatur. Berlin 1918. , Demokratie und Demokratie (Kampf XIII 1920). , Von der Demokratie zur Staats,Sklaverei. Berlin 1921. , Die materialistische Geschichtsauffassung II Buch IV. Berlin 1927.

, Krieg und Demokratie. Berlin 1932. H. Kelsen, Sozialismus und Staat. (Archiv f. d. Geschichte d. Sozialismus u. d.

Arbeiterbewegung IX 1921). , Demokratie. (Verhandlungen des fiinften deutschen Soziologentages in

Wien. Tubingen 1927). , Vom Wesen und Wert der Demokratie. Tubingen 1929. , Staatsform und Weltanschauung. Tiibirigen 1933.

171

BIBLIOGRAPHIE.

H. Kelsen, Das Problem des Parlementarismus. W. Baumiiller. Wien, Leipzig Zonder jaar.

F. Klein, Das Organisationswesen der Gegenwart. Berlin 1913. A. Knabenhans, Die politische Organisation bei den australischen Eingebore,

nen. Berlin u. Leipzig 1919. D. Koigen, Die Kultur der Demokratie. Jena 1912. N. Kolff, Over den invloed van politieke partijen op den Nederlandschen

regeeringsvorm. Leiden 1931. Ph. A. Koller, Das Massen, und Fiihrer Problem in den freien Gewerkschaften.

(Erganzungsheft XVII. Archiv fiir Sozialwissenschaft und Sozialpolitik). Tubingen 1920.

H. Kranold, Demokratische Selbstzucht. (Neue Zeit B. 41 2 1923). K. Landauer, Die Wege zur Eroberung des demokraitschen Staates durch die

Wirtschaftsleiter. (Hauptprobleme der Soziologie. Erinnerungsgabe fur Max Weber II. Miinchen u. Leipzig 1923).

H. J. Laski, A grammar of politics. London 1925. , Democracy (Encyclopaedia of the social sciences V). , Democracy in crisis. London 1933. H. Laufenberg u. F. Wolffheim, Demokratie und Organisation, Hamburg 1915. R. Latin, La dernocratie. Paris 1933. E. de Laveleye, Le gouvernement dans la democratie. Paris 1892. B. Lavergne, Le gouvernement des dernocraties modernes. Paris 1933. G. de Leener, La primaute de l'individu. (Revue de l'Institut de Sociologic II

1921/2). W. E. H. Lecky, Democracy and liberty. London 1896. G. Leibholz, Das Wesen der Representation. Berlin u. Leipzig 1929.

-, Fichte und der demokratische Gedanke. Freiburg i/B. Zonder jaar. J. Locke, Two treatises on civil government. 1690. D. Loenen, Vrijheid en gelijkheid in Athene. Amsterdam 1930. S. Low, The governance of England. 1904. A. L. Lowell, Public opinion and popular government. London 1918. K. Lowenstein, Zur Soziologie der parlementarischen Representation in Eng,

land vor den ersten Reformbill (Hauptprobleme der Sociologic. Erinne, rungsgabe fiir Max Weber II , Munchen u. Leipzig 1923).

J. Luchaire, Les democraties italiennes. Paris 1915. J. R. Mac Donald, Sozialismus und Regierung. Jena 1912. N. Machiavelli, I tre libri de discorsi sopra la prima decade di Tito Livio. 1531. H. Sumner Maine, Popular government. London 1885. W. H. Matlock, The limits of pure democracy. London 1917. H. de Man, Zur Psychologie des Sozialismus. Zweiter Teil. Jena 1926. , Massen und Fiihrer. Potsdam 1932.

K. E. v. d. Mandele, Het liberalisme in Nederland. Hoofdstuk XV. De liberalen en de demokratie. Arnhem 1933.

Th. G. Masaryk, Les problemes de la democratic. Paris 1924. P. v. Mathies, Katholizismus und Demokratie. Bern 1919. Th. E. May, Democi acy in Europe. London 1877. A. Menzel, Demokratie und Weltanschauung (Zeitschrift fur offentliches

Recht II 1921). A. Meusel, Zur Problematik der politischen und sozialen Demokratie (Kolner

Vierteljahrshefte fur Soziologie VII 1928).

172

BIBLIOGRAPHIE.

B. Michels, Einige Randbemerkungen zum Problem der Demokratie (Sozialis, tische Monatshefte XII 3 1908). , Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie. Leipzig

1911. 2e editie 1925. J, St. Mill, On liberty. 1859. , Representative government. 1861. J. Millar, The origin of the distinction of ranks. 1771. Montesquieu, L'esprit des lois. 1748. L. H. Morgan, Ancient Society. 1877 [in de vertaling van W. Eichhoff onder

den titel „Die Urgesellschaft" (1891)]. Ir. B. Munro, Initiative and referendum (Encvclopaedie of the social sciences

VIII). Fr. Naumann, Demokratie und Kaisertum. Berlin,Schoneberg 1900. L. Nelson, Demokratie und Fiihrerschaft. Stuttgart 1927. F. Nitti, La democratic. Paris 1933. F. Oppenheimer, System der Soziologie II. Der Staat. Jena 1926.

Ostrogorski, La democratic et l'organisation des partis politiques. Paris 1903. C. G. Picavet, Une democratie historique. La Suisse. Paris 1920. H. Pirenne, Les anciennes democraties des Pays,Bas. Paris 1910. A. Plate, Herziening der democratic of fascisme? Arnhem 1933. Plato, De Republiek. ± 400 v. Chr. , De Wetten. ± 350 v. Chr,

Polybius, Geschiedenis. ± 150 v. C.

A. Prins, La democratic et le regime parlementaire. Bruxelles 1884. , De l'esprit du gouvernement democratique. Bruxelles 1906.

W. Rathenau, Demokratische Entwicklung. Berlin 1920. R. Redslob, Le regime parlementaire. Paris 1924, K. Renner, Der Streit um die Demokratie (Gesellschaft IV 1 1927).

Rittinghausen, La legislation directe par le peuple ou la veritable demo, cratie. Paris 1850.

Tr. Roscher, Politik : Geschichtliche Naturlehre der Monarchic, Aristokratie und Demokratie. Stuttgart 1892,

J. J. Rousseau, Le contrat social. 1762. A. Schaffle, Bau und Leben des socialen Korpers II Buch XIV. Tubingen 1875/8. E. Scherer, La democratic et la France, Paris 1883. P. Schiemann, Das Fiasco der russischen Demokratie. Berlin 1918,

Schifrin, Parteiapparat und Parteidemokratie. (Gesellschaft VIII 1930). G. Schmitt, Die geistesgeschichtliche Lage des heutigen Parlementarismus.

Munchen u. Leipzig 1926. , Die Diktatur. 2e Auflage. Munchen u. Leipzig 1928. , Verfassungslehre III Abschnitt. Munchen u. Leipzig 1928.

G. v. Schulze-Gaevernitz, Die geistesgeschichtlichen Grundlagen der anglo, amerikanischen Weltsuprematie. II. Die Wurzel der Demokratie, (Archiv f. Sozialwissenschaft etc. B. 58. 1927).

J. Schwarcz, Die Demokratie. 1889/91. A. Siegfried, Tableau des partis en France. Paris 1930. J. C. L. Sismonde de Sismondi, Etudes sur les constitutions des peuples libres.

Bruxelles 1836.

173

BIBLIOGRAPHIE.

J. L. Snethlage, Demokratie en dictatuur. Arnhem 1933. P. Sorokin, Social mobility. New York 1927. H. Spencer, The principles of sociology II. Part V. Political Institutions.

London 1902. Spinoza, Tractatus politicus. 1677. W. Starosolskyj, Das Majoritatsprinzip. (Wiener Staatswissenschaftliche Stu,

dien XIII 2). Wien u. Leipzig 1916. W. Steed, C. Bougie e.A., Les dernocraties modernes. Paris 1921. J. L. Stocks, The voice of the people. An essay on representative democracy.

London. Zonder jaar. H. Sultan, Zur Soziologie des modernen Parteiensystems. (Archiv f.

wissenschaft etc. B. 55 1926). G. F. Steffen, Die Demokratie in England. Jena 1911. , Das Problem der Demokratie. Jena 1917.

Sulzbach, Die Grundlagen der politischen Parteibildung. Tubingen 1921. R. H. Tawney, Equality. London 1931. B. v. d. Tempel Jzn., Demokratische vrijheid en socialistisch recht. Haarlem

1933. W. Temple, An essay upon the original and nature of government. 1672. R. Thoma, Der Begriff der modernen Demokratie in seinem Verhaltnis zum

Staatsbegriff. (Hauptprobleme der Soziologie. Erinnerungsgabe fur Max Weber II. Munchen u. Leipzig 1923).

R. Thurnwald, Demokratie. (Reallexikon der Vorgeschichte II). A. de Tocqueville, De la democratie en Amerique. 1835. F. Tonnies, Zur Soziologie des demokratischen Staates. (Soziologische Studien

und Kritiken II. Jena 1926). , Demokratie. (Verhandlungen der funften deutschen Soziologentages in

Wien. Tubingen 1927). , Demokratie und Parlementarismus. (Soziologische Studien und Kriti,

ken III. Jena 1929). 0. Trebitsch, Von direkten Demokratie. (Kampf XIX 1926). H. Triepel, Die Staatsverfassung und die politische Parteien. Berlin 1927. P. J. Troelstra, De Revolutie en de S.D.A.P. Amsterdam 1919. A. Vierkandt, Die politische Verhaltnisse der Naturvolker. (Zeitschrift fiir

Socialwissenschaft IV. 1901). , Fiihrende Individuen bei den Naturvolkern. (Zeitschrift fur Social:

wissenschaft XI 1908). E. M. Walker, The Periclean democracy. (The Cambridge ancient History V.

Cambridge 1927). Graham Wallas, Human nature in politics. 1909. S. en B. Webb, Theorie en practijk van het Britsche vakvereenigingsleven. (e'er:

taling van „Industrial democracy"). Amsterdam 1901/2. , A constitution for the socialist commonwealth of Great,Britain.

London 1920. A. Weber, Die Krisis des modernen Staatsgedankens in Europa. Berlin u.

Leipig 1925. L. v. Wiese, Liberalismus und Demokratismus in ihren Zusammenhangen und

Gegensatzen. (Zeitschr. f. Politik IX 1916).

174

BIBLIOGRAPHIE.

M. M. Wiley, Some recent critics and exponents of the theory of democracy. (A. history of political theories. Recent times. Ed. by Edw. Merriam A. H. E. Barnes). New York 1924.

W. Wilson, The new freedom. London 1916. W. Woytinsky, Der Vormarsch der Demokratie. (Gesellschaft IV 1 1927). A. W. IJzerman, Referendum en volksinitiatief. (Socialistische Gids IV 1919). H. 0. Ziegler, Bedeutung des geltenden Wahlverfahrens fiir die politische

Struktur Deutschlands. (Staatslichkeit der Demokratie and Wahlverfah: ren). (Archiv f. Sozialwissenschaft etc. B. 55. 1926).

A. Zimmern, The Greek Commonwealth, Oxford 1924. , The prospects of democracy. London 1929.

A. J. Zurcher, The experiment with democracy in Central Europe. New York 1933.

175

PROF. MR. W. A. BONGER PROBLEMEN - dbnl · 2012-07-24 · kort mijn meening gezegd en ben daarna...

Documents

Transcript of PROF. MR. W. A. BONGER PROBLEMEN - dbnl · 2012-07-24 · kort mijn meening gezegd en ben daarna...