Is geluk maakbaar?

Toon VandeveldeCentrum voor Economie en EthiekHoger Instituut voor Wijsbegeerte

KU Leuven

De wetenschap van het geluk

Empirisch onderzoek naar het subjectief welbevinden van mensen

Mijn stelling: dit is een belangrijke component van menselijk geluk, al was het maar omdat wie zich goed voelt tien jaar langer leeft en ook omdat vele aanbevelingen van dit onderzoek heel erg zinvol zijn.

Maar: geluk is meer dan alleen maar ‘zich goed in zijn vel voelen’.

Wetenschap van het geluk: algemeen oordeel

• Conclusies komen overeen met wat vele filosofen al zeer lang zeggen, maar nu dan gebaseerd op empirisch onderzoek: wel leuk!

• Soms triviaal: bijv. neurologisch onderzoek naar geluksgevoel ‘s morgens, ‘s middags en ‘s avonds

• Globaal oordeel over eigen levensgeluk is echter niet triviaal: veronderstelt reflexief moment!

• Expliciete filosofische basis is echter niet aantrekkelijk: meestal ruw hedonisme

Convergenties Wetenschap/Filosofie van het geluk• De relativiteit van geld en inkomen voor het

geluk• Perverse karakter van ‘other-regarding

preferences’ zoals nijd, jaloezie en afgunst• Belang van vriendschap voor persoonlijk leven• Belang van fatsoenlijke instituties, vrijheid,

democratie• Gelukkig is wie gevend in het leven staat –

gevoelig is voor de giftdimensie van het leven• Anti-individualistisch - belang van de kwaliteit

van sociale verhoudingen

Wetenschap versus Filosofie van het geluk

• Geluk is meer dan subjectief welbevinden (filo), maar subjectief welbevinden is wel een belangrijke component van geluk (ec.)

• Mensen niet per se gelukkig willen maken tegen hun zin, al weet je zeker dat je mensen ongelukkig maakt door hen in alles hun zin te geven

Filosofische objecties tegen hedonisme

1. Argument van de tevreden slaaf / dure smaak – de gelukkige arme en de ongelukkige rijke! – geen principiële herverdeling van rijk naar arm in utilitarisme

2. De ervaringsmachine van Nozick:Geen recht op waardering (wel gelijk recht op respect) en

dus ook geen recht op gelukAangezien waardering onontbeerlijk is voor geluk en

authentieke waardering niet te koop is of maakbaar is, stelt dit ook een duidelijke grens aan de maakbaarheid van het geluk.

3. De frustratie van de zucht naar kicks.Consumptie versus zelfrealisatie (Elster)

Tijdspatronen bij nutsbelevingTijdspatronen bij nutsbeleving

nut nut

tijd tijd

1) Consumptie (de eerste keer) 2) Consumptie (na vele keren)

Tijdspatronen bij nutsbelevingTijdspatronen bij nutsbelevingTijdspatronen bij nutsbeleving

nut

3) Zelfrealisatie (de eerste keer) 4) Zelfrealisatie (na vele keren)

tijd

nut

tijd

Alternatieven

• Andere, meer complexe metingen van subjectief welbevinden: samengestelde indexen (maar zelfde grondprobleem)

• Objectieve maatstaven van geluk:Millenniumdoelstellingen – focus op zaken die men

absoluut nodig heeft om gelukkig te worden, hoe men dat geluk ook moge opvatten (maatschappij moet mensen niet per se gelukkig maken, alleen zorgen voor rechtvaardige achtergrondstructuur – Rawls’ liberalisme)

Probleem: dan meet men de beschikbaarheid over de middelen voor het geluk, niet het geluk zelf.

Aristoteles als alternatief voor hedonisme (hedentendage Sen -Nussbaum)

• Aristoteles: Mens als soort bestemd om zijn redelijkheid – menselijkheid te ontwikkelen (maar nog zeer elitair gedacht) Teleologisch wereldbeeld – perfectionisme

• Sen & N.: Geluk als realisatie van indiv. handelingsmogelijkheden

• ‘midfare’: niet helemaal subjectief, noch volledig objectief is → capability approach

• nadruk op vrijheid, maar toch empirische meting van ‘functionings’ (beter objectiveerbaar)

• Maatschappelijke verantwoordelijkheid: alle mensen dezelfde basisvrijheden geven: belang van onderwijs, gezondheidszorg…

• Maar ook individuele plicht om zich niet in de goot te laten afzakken!

Geluk als activiteit volgens eigen arètè - deugd

• goed leven = zich laten leiden door het intrinsieke doel van onze activiteiten

↔ extrinsieke doeleinden (geld, macht, eer)= de spiritualiteit van het dagelijkse leven

• Goed management: stimuleren van intrinsieke motivatie• Tegen de verdringing van intrinsieke door extrinsieke motivatie door

bureaucratie of controledrift• Maar: is intrinsieke motivatie maakbaar? Wellicht alleen

onrechtstreeks: goede voorbeeld geven, vertrouwen geven zonder zekerheid van reciprociteit, proberen goede bedrijfscultuur tot stand te brengen, maar zonder garantie van succes

• Logica van de gift, eerder dan contractueel vast te leggen en te beheersen

Aristoteles

• Geluk is geen gevoel, maar een activiteit• Vb. van de postzegelverzamelaar (Alain)• In de versie van Sen en Nussbaum duidelijke

beleidsimplicaties: verzekeren van basale handelingsmogelijkheden, ook waar dat maatschappelijk niet nuttig is – voor gehandicapten bijv.

• Niet noodzakelijk tegenstrijdig met empirisch geluksonderzoek: misschien is subjectief welbevinden ook goede maatstaf voor de mate waarin mensen hun mogelijkheden hebben kunnen ontwikkelen (of althans het gevoel hebben dat ze daarin geslaagd zijn)

Een filosofische geste

Een ironische vraag: cfr. SocratesOnder al die gelukkige mensen, is er wel

één die (echt) gelukkig is?Kun je ook zeggen over geleerden, leraars,

mensen,… alle kwalificaties van mensen met normatieve connotatie.

Schone schijn en realiteit – pretentie en waarheid

Vraag: wat is nu echt een geslaagd leven?

Wanneer is ons leven geslaagd?

Wanneer is een activiteit – een lezing bijvoorbeeld - geslaagd?Als we er zelf een goed gevoel bij hebben? Kan een indicatie zijn, maar

uiteindelijk ligt het laatste oordeel niet bij onszelf.Als het publiek het goed vond? Is al evenmin onfeilbaar – al dan niet

slagen hangt niet af van pop-poll.Op cruciale momenten tegen de stroom in durven gaan, koppig verzet

plegen tegen communis opinio, is vaak ingrediënt van geslaagd leven.

Toch principiële afhankelijkheid van het oordeel (de waardering) van anderen

Mijn geluk - of mijn leven al dan niet geslaagd is - hangt niet alleen af van wat ik daar zelf van vind of wat ik daar zelf bij voel, maar minstens even veel van wat mijn vrienden en kinderen over mij denken, lang na mijn overlijden.

De sprong over de Rubicon

• Voorbeeld van Richard Hare: man die meent dat hij gelukkig is, maar die niet weet dat hij stiekem wordt bedrogen door zijn vrouw.

• Doet dit iets af van zijn geluk?• Niet als geluk subjectief welbevinden is• Maar anderen (en wellicht ook hijzelf) zouden

hem meelijwekkend vinden als zij het wel wisten.• Cfr. Nozick: tegen gelukkig makende illusies.• Voor een filosoof moet geluk verbonden zijn met

leven in waarheid

Griekse filosofie: Geluk als eudaimonia

• Geslaagd leven hangt af van de goedgunstigheid van de goden: geluk nodig om gelukkig te zijn

• 2 dimensies: beheersbare – onbeheersbare• Tragische ↔ technische visie→ Noodzaak om in ons leven kwetsbaarheid –

sterfelijkheid te integreren• Tegen de bedrieglijkheid van een wereld die

wordt omgevormd tot een pretpark, een wereld waarin alles leuk moet zijn: de plicht om gelukkig te zijn – plicht om zich te amuseren

De breekbaarheid van menselijk geluk

De mens als ‘Sein zum Tode’ (Heidegger)Dood is echter niet alleen maar negatief: onvermijdelijke

horizon die ons leven zinvol maakt. Anders lethargieCfr. Borges: ‘De onsterfelijke’

‘Angst noch hoop begeleiden een stervend beest;een mens wacht op zijn eindeterwijl hij alles hoopt en vreest’

J. B. Yeats (vert. J. Eijkelboom)

Geluk en zinvolheid

• Zin van het leven hangt samen met vermogen om een band te leggen tussen ons eigen beperkte bestaan en iets dat veel groter is dan onszelf

• Transcendentie: verbondenheid met God of met kosmos, engagement voor een goede zaak of voor een concrete andere persoon

• Houdt risico in – risico van verlies - maar wie dit weigert is veroordeeld tot een plat en oninteressant bestaan.

• Tegen stoïcisme: wie de emotionele dieptepunten van het bestaan wil vermijden elimineert ook de hoogtepunten

Nog eens: wat is en geslaagd leven?

Cfr. Griekse notie van kairos: op het juiste ogenblik het juiste woord vinden, op een gepaste manier reageren in een moeilijke situatie

Een goed leven als een leven dat ‘to the point’ is, dat adequaat is in een gegeven situatie, dat een gepast antwoord biedt op een vraag die we niet zelf hebben gesteld, in een context die we niet zelf hebben gekozen.

Griekse filosofen: geluk kan niet worden vermeerderd of geaccumuleerd: je zit juist of je zit fout.

Tegen de utilitaristische rekenkunde: een kort leven kan even waardevol zijn als een lang, d.w.z. een leven is meer dan een verzameling al dan niet leuke ervaringen.

Maar ook: je leven (je carrière) kan mislukken door één enkele stommiteit, of door brute pech - één bevordering te veel bijv.

Vb. van Dehaene en Dexia, De Graeve en zijn bonus, Danneels en pedofilieslachtoffers…

(In Christendom meer mededogen voor de zwakke!)

Samenvatting: Wat is een gelukkig leven?

Wetenschap: hangt af van eigen oordeel van elk mensFilosofie:1. Geluk als een activiteit:2. Intrinsieke motivatie3. Nood aan authentieke erkenning door (minstens enkele)

anderen: mijn geluk hangt niet alleen af van mijn goed gevoel!

4. Integratie van dimensie van sterfelijkheid/kwetsbaarheid5. Deelname aan zinvolle activiteiten:

a. Speciale tijdsstructuur (Elster)b. Verbinding met iets dat groter is dan onszelf

6. Een leven dat ‘to the point’ is

En de overheid?

Illusie dat de overheid mensen rechtstreeks gelukkig kan maken

Wel kan de overheid voorwaarden scheppen die burgers toelaten hun eigen weg naar het geluk te vinden

Voorwaarden scheppend beleid

• Nussbaum’s lijst van basic capabilities• Drastische herverdeling naar armsten• Sociale netwerken ondersteunen• Betrouwbare instituties creëren• Wedloop naar hogere status kalmeren• Tegen de ‘allgemeine mobilmachung’ (Sloterdijk)• 24-uurseconomie afremmen: tijd voor

gemeenschappelijkheid vrij houden• vrijheid

Is geluk het hoogste goed?

1. Kant: niet geluk, maar autonomie2. Aristotelische traditie: geluk is hoogste

Raz – Dworkin – Kymlicka: instrumentele betekenis van vrijheidCfr. Principle of endorsement

3. Isaiah Berlin: waardenpluralisme – verschillende incommensurabele waarden die niet altijd onderling verzoenbaar zijn

Wat is geluk

Omdat het geluk een herinnering isbestaat het geluk omdat tevens het omgekeerde het geval is,

ik bedoel dit: omdat het geluk onsherinnert aan het geluk achtervolgt het ons en daarom ontvluchten wij het

en omgekeerd, ik bedoel dit: dat wijhet geluk zoeken omdat het zichverbergt in onze herinnering en

omgekeerd, ik bedoel dit: het geluk moet ergens en ooit zijn omdat we ditons herinneren en dit ons herinnert.

Rutger Kopland, Gedichten Van Oorschot, Amsterdam, 2000, p.390.