De terugkeer van Marx Merijn Oudenampsen

Marx vanuit onverwachte hoek

George Soros: er is een klassenoorlog en mijn klasse is aan het winnen.

The Economist: historische verschuiving in de machtsverhouding tussen kapitaal en arbeid, terug te zien in dalende arbeidsinkomenquote

Financial Times: krimpende macht van arbeid, groeiende macht multinationals en financiële sector bedreigt het gehele economische systeem.

Financiële crisis bezien vanuit het idee dat lonen sinds de jaren zeventig stabiel zijn gebleven, consumptie door krediet en schuldenberg mogelijk gemaakt.

Relevantie Marx

In tegenstelling tot de neoklassieke economen die uitgaan van evenwichtsmodellen, stelde Marx dat het kapitalisme inherent geneigd is tot crisis.

Kapitalisme leidt tot concentratie van kapitaal, en de vermindering van de macht van arbeid, met als gevolg zich verscherpende sociale tegenstellingen. Negatie van de negatie.

Dalende winstvoet kan voorkomen worden door technologische ontwikkeling, het vergroten van industriële reserveleger, intensificatie exploitatie of teruggrijpen op oorspronkelijke accumulatie.

Terugkeer naar ‘Gilded Age’

In de V.S. spreekt men over terugkeer naar politieke en economische ongelijkheden van de Gilded Age (1870-1900), naar boek van Mark Twain, The Gilded Age, A tale of Today (1873). De tijd van tycoons en Robber Barons vereeuwigd in The Great Gatsby, Wolf of Wall Street, Citizen Kane.

Reformisme van sociaaldemocratie en keynesianisme belangrijkste argument tegen de analyses Marx.

Alhoewel het marxisme zich eveneens heeft aangepast aan de tijd is het bovenal het kapitalisme dat zich ontwikkelt in de richting van het marxisme.

Wat betekent terugkeer Marx?

Een terugkeer naar Marx, als in terugkeer naar de bron, impliceert dat er sindsdien niets is geschreven dat vermeldenswaardig is.

Impliceert dat Marx is weggeweest. De vraag is of Marx ooit helemaal is gearriveerd in Nederland.

Het werk van Marx is inherent verbonden met het marxisme als ideologie A) denksysteem geatribueerd aan Marx B) doctrine van socialisme/communisme

In die zin terugkeer naar Marx, mogelijk om Marx op een open wijze te herlezen, zonder ideologische baggage koude oorlog.

Is Marx weggeweest?

Isaiah Berlin: de werkelijke vader van de economische geschiedschrijving en daarbij van de moderne sociologie, is Karl Marx.

“Zijn verrichtingen zijn over het algemeen genegeerd in dezelfde mate waarin zij een vast onderdeel zijn gaan vormen van het beschaafde denken.”

“De doctrine die een grotere en blijvender invloed heeft gehad dan welk ander systeem van ideeën, naar voren gebracht in de moderne tijd, is zijn theorie van de evolutie en structuur van kapitalistische samenleving, waar hij nergens een gedetailleerde beschrijving van heeft gegeven. Namelijk de theorie die stelt dat de belangrijkste vraag die gesteld kan worden met betrekking tot welk fenomeen dan ook, zich richt op de verhouding tot de economische structuur en de daaruit voortvloeiende sociale verhoudingen.”

Is het marxisme weggeweest?

Het marxisme is een nog immer toonaangevende stroming binnen de sociale wetenschappen

Wereldberoemde auteurs als David Harvey, Mike Davis, Fredric Jameson, Terry Eagleton, Eric Hobsbawm, Perry en Benedict Anderson, Saskia Sassen, Antonio Negri, Etienne Balibar, Jacques Rancière, Slavoj Zizek, Gayatri Spivak en Leo Panitch zitten allen in marxistische traditie.

Marxistisch geïnspireerde benaderingen zijn toonaangevend binnen sociale geografie, literatuurwetenschappen, filosofie, economische geschiedsschrijving, sociologie, esthetica…

Marxisme is hooguit weggeweest in NL

Hedendaags marxisme

Voor wie hedendaags (post)marxisme wil lezen kan zich beter wenden tot: Leo Panitch & Sam Gindin: The making of global

capitalism (2012) Neil Brenner: The Economics of Global Turbulence

(2005) Ernesto Laclau en Chantal Mouffe: Hegemony and

Socialist Strategy (1985) David Harvey, The Enigma of Capital (2011) Amerikaanse tijdschrift Jacobin, of NLR.

Is Marx ooit gearriveerd in NL?

Vooroorlogse marxistische traditie van Henriette Roland Holst, Herman Gorter, Anton Pannekoek, Jacques de Kadt, Domela Nieuwenhuis, Jan Romein en Annie-Romein Verschoor.

In Kapitaal en Arbeid in Nederland (1902/1926), schrijft Henriette Roland Holst over de redenen waarom het marxisme maar niet weet te aarden in Nederland.

Verzuiling en late industrialisatie, ook wel kleinburgerlijk karakter van productie genoemd.

De PvdA zou in de jaren dertig – onder Banning - breken met het marxisme.

Het na-oorlogse marxisme

In de jaren zestig en zeventig vond in NL een opleving van het marxisme plaats, maar die werd gekenmerkt door anti-intellectualisme en het dichotome intellectuele klimaat van de koude oorlog.

Annie Romein Verschoor in ‘66: “Waarom beleidt de gemiddelde tijdgenoot de door niets bewezen opvatting, dat intellect en bewogenheid elkaars tegenpolen zijn en dat het intellect ‘oud’, de bewogenheid ‘jeugdig’ zou zijn? Waarom ondersteunt hij het eeuwig misverstand dat de mens aan zijn menselijkheid te kort zou doen door in de strijd om ons aller bestaan het beste wapen te gebruiken waarover hij beschikt: zijn rationeel denkvermogen.”

Siep Stuurman: “critici van het ene systeem werden welhaast tot apologeten van het andere systeem.”

Complexiteit van Marx

Een terugkeer naar Marx betekent evenzeer het opmaken van de balans over het marxisme.

Breuk met het idealisme van Hegel (en Kant): “De filosofen hebben de wereld slechts verschillend geïnterpreteerd; het komt er op aan haar te veranderen.”

Verschil met alle andere filosofen is dat bij Marx de praktijk een inherent onderdeel vormt van zijn materialistische filosofie.

Het Kapitaal (1867)

Het eerst deel van kapitaal verscheen twintig jaar na zijn eerste conceptie. Het is een belangrijk economisch theoretisch bouwwerk, onderbroken door uitwijdingen bestaande uit historische schetsen van de omstandigheden van het proletariaat en haar werkgevers.

Beschreven door Isaiah Berlin als “de meest formidabele, doorwrochte en uitgebreide aanklacht ooit geleverd tegen een gehele sociale orde, tegen haar heersers, haar aanhangers, haar ideologen, haar bewuste en onbwuste helpers, tegen al diegenen wiens leven verbonden is aan haar voortbestaan.”

Het Kapitaal verschafte een definitieve intellectuele fundering voor het socialisme. Het werd het centrale referentiepunten voor aanval of verdediging. Alle daaropvolgende vormen van socialisme definieerden zich afhankelijk van hun houding ten opzichte van dit werk. Ze werden begrepen en geclassificeerd afhankelijk van van deze positie.

Het Kapitaal

Het verkreeg een symbolische betekenis die ongekend is sinds de religieuze teksten. Het is op blinde manier vereerd, en op blinde wijze gehaat, door mensen die er nooit een regel van hebben gelezen, of die het hebben gelezen zonder het soms obscure en lastige taalgebruik te doorgronden.

In haar naam zijn revolutie gemaakt, contrarevoluties hebben zich gericht op haar onderdrukking, als een van de meest krachtige van de vijandelijke wapens.

Met de Russische revolutie ontstond een nieuwe orde die haar principes aan dit werk beweerde te ontlenen. Een heel leger van exegeten en sofisten is aan het werk gezet, wiens niet aflatende arbeid gedurende bijna een gehele eeuw het werk van Marx heeft begraven onder een berg van commentaar die de invloed van de tekst zelf te boven is gegaan.

Marx en het reëel bestaande socialisme

Waren totalitaire regimes zoals de Sovjet-Unie en het Chinese Maoisme een logische uitkomst van het werk van Marx?

Onbepaaldheid van het werk van Marx.

Voor: heilzame rol revolutionair geweld. Engels: Geweld als verloskundige van elke oude maatschappij die zwanger is van een nieuwe. Het is het instrument met behulp waarvan sociale bewegingen weet door te drukken and oude, gefossiliseerde politieke vormen openbreekt.

Tegen: Marx zag socialisme enkel als mogelijk in de meest geavanceerde, welvarende economieën. ‘Socialisme in een land’ is daarbij onmogelijk.

De dictatuur van het proletariaat

Transitiefase tussen kapitalisme en communisme

Een democratische staat, waar de politieke machthebbers verkozen zijn en teruggeroepen kunnen worden op basis van algemeen kiesrecht, is niet bedoeld als eenpartijstelsel.

Lenin stelde dat in onderontwikkelde context Rusland de bourgeoisie bedreiging vormde en daarom de democratie ingeperkt moest worden. Sindsdien is dit de betekenis van dictatuur van het proletariaat geworden.

Oppositie van Kautsky, Luxemburg en Bakunin.

Open lezing van Marx

Na 1989, met de val van het reëel bestaande socialisme is het mogelijk om Marx op open wijze te herlezen, en zijn werk te plaatsen in de context waarin hij zijn ideeën formuleerde.

Marx is niet de filosoof van een onverbiddelijk en coherent systeem. Marx is een zoekende en polemiserende filosoof, die een groot aantal schetsen en voortijdig beëindigde projecten heeft achtergelaten.

"Do I contradict myself? Very well, then I contradict myself, I am large, I contain multitudes." (Walt Whitman)

De marxistische contradictie

Roept een arbeidersklasse in het leven, met als uiteindelijke doel een klassenloze maatschappij

Bekritiseert het uitgangspunt dat ideeën de geschiedenis veranderen, maar de invloed van het marxisme heeft eigen stelling ondermijnd

Benadrukt dat mensen de eigen geschiedenis maken, maar beroept zich tegelijkertijd op wetten der geschiedenis.

Als maatschappelijk zijn daadwerkelijk bewustzijn bepaalt, dan is ontstaan van marxisme moeilijk te verklaren.

50 shades of Marx

Opdeling verschillende perioden: Humanistische Marx tot 1845 Optimistische Marx van het Communistische Manifest Deterministische Marx van Het Kapitaal, deel I De depressieve en anti-revisionistische Marx van na

de oorlog van 1870 en de gewelddadige onderdrukking van de Parijse Commune (1871), kritiek op het Gotha programma van de Duitse sociaaldemocratie.

De postume orthodoxe Marx, ontstaan door bewerking van zijn geschriften door Engels en later de Russische interpretatie, geleverd door Plekhanov en anderen.

Feuerbach

Feuerbach richtte zich op verklaring van religieuze vervreemding: het feit dat mensen redemptie en vervolmaking van de mens zochten in een andere bovenaardse wereld.

Godsdienst is project van eigen essentiële kwaliteiten op imaginaire wezens. Door deze fout te repareren konden mensen weer meesters worden over eigen bestemming en broederschap op aarde realiseren.

Marx verbreede deze projectie naar de politiek als zodanig. Praktische wereldse conflicten leidden tot projectie waarbij vervreemding plaatsvindt via hemel of politiek.

Enkel revolutionaire verandering – de emancipatie van de mens als sociaal wezen kan deze vervreemding opheffen.

Historisch materialisme

Kritiek van de dialectiek van Hegel en het idee dat ideëen vorm geven aan de geschiedenis.

Marx wijst op de gesitueerdheid van het denken: we bevinden ons altijd in een zekere materiële context, voordat we uberhaupt kunnen denken. Om ons denken te veranderen is het noodzakelijk onze sociale verhoudingen te veranderen.

Materialisme van Marx is niet het idee dat we kennen van Dick Swaab, het gaat niet om stoffelijke materie, maar om sociale verhoudingen.

Utopie

Marx wordt gezien als een anti-utopist en kenmerkt zich door felle kritiek op het utopische socialisme van Owen, Fourier, en Saint Simon.

“Ultimately, when stubborn facts had dispersed all intoxicating effects of self-deception, this form of socialism ends in a miserable fit of the blues.”

Marx beschuldigde de utopische socialisten van het niet begrijpen van de menselijke aard, van historische ontwikkeling en grootschalige veranderingsprocessen.

De utopische socialisten werden gebrandmerkt als idealisten, vanweg hun visie van een cooperatieve, plezierige en non patriarchische samenleving. Voor de aanname dat mensen buiten het systeem om, de autonomie hadden om kleinschalige alternatieve te realiseren.

Concept van ideologie

Omdat er in de samenleving altijd sprake is van conflict, is er de noodzaak via de staat, voor een illusoir beeld van maatschappelijke eenheid.

De ideeën van de heersende klasse zijn in elk epoch de heersende ideeën.

De klasse die de materiële productiemiddelen in haar bezit heeft, heeft ook controle over de immateriële productiemiddelen.

De materialistische ideologiekritiek gaat ervan uit dat ideologie een mystificerend beeld van de werkelijkheid produceert, en de bestaande orde naturaliseert.

Historisch determinisme

Marx stond net als andere 19e eeuwse denkers, bloot aan de scientifistische verleiding. Hij claimde de legitimiteit van de natuurwetenschappen om kracht aan zijn werk te verlenen.

“De geschiedenis is niet iets als een individueel persoon dat mensen gebruikt om zijn doelen te bereiken. De geschiedenis is niets anders dan de daden van mensen die hun doeleinden proberen te bereiken.”

“De materialistische methode verword tot zijn tegendeel als het niet als een richtlijn wordt gebruikt maar als een kant en klaar patroon waar men de historische feiten inpast naar eigen believen.”

Revolutie in Groot-Brittannië, Nederland en de Verenigde Staten zou niet nodig zijn, hervorming was mogelijk.

Klassedeterminisme

Het proletariaat is bij Marx een abstractie, dat vanwege het feit dat zij niets bezat en geen belangen had, het universeel menselijke kon belichamen.

Het internationalisme van Marx vindt zijn concrete oorsprong in de historische context van de 19e eeuw, waarin grote groepen migrantarbeiders over Europa verspreid zijn geraakt.

Het proletariaat zou Marx echter telkens weer teleurstellen, door zijn gematigdheid en neiging de nationale gemeenschap voorop te stellen boven hun identiteit als arbeider.

Antonio Gramsci (1891-1937)

Drie elementen in het marxistische denken waren verantwoordelijk voor opkomst van fascisme, aldus Gramsci. Allereerst ‘mechanisch determinisme’: het idee dat de geschiedenis zich ontwikkelt aan de hand van een reeks van historische wetmatigheden.

Ten tweede wat Gramsci ‘economisme’ noemde: het idee dat politieke structuren een directe afgeleide zijn van economische verhoudingen. Dit via de bekende marxistische metafoor van de basis (economische verhoudingen) die de bovenbouw (politiek, cultuur, sociale wetenschap) bepaalt.

Ten derde, de klassebepaaldheid van ideologie. Het leidde tot de verwaarlozing van allianties met andere bevolkingsgroepen.

Piketty en Marx

Marxistische kritiek op Piketty, zoals geschreven door David Harvey: Kapitaal is niet een statische vorm van rijkdom. Om ongelijkheden te begrijpen is het essentieel om een model te hebben waarin rol van kapitaal in verhouding tot gehele economie geanalyseerd kan worden.

Piketty’s kritiek van Marx (naast zijn “anecdotisch” gebruik van statistiek): neemt productiviteitsgroei niet mee, wat voorwaarde is voor duurzame groei, en daarmee ontsnappen aan wet van dalende winstvoet.

Marx biedt meer in termen van analyse en praktijk en minder in termen van concrete oplossingen.