28/11/2013

1

Zin en onzin van vaccinatie bij

schapen

Dr. Dierenarts Steven Verberckmoes

Praktijkdierenarts Lokeren

VRAAG VAN VANAVOND:

Vaccinatie bij schapen in Belgische

omstandigheden: zin of onzin?

ANTWOORD:

…zeer moeilijke vraag…

Heeft u een uurtje?

Welke aandoeningen?

Weerstand tegen:

◦ Bacteriën en hun toxines (vb. Clostridium sp.,

Rotkreupel, Chlamydia abortus, …)

◦ Virussen (vb. Blauwtongvirus, Orf virus, …)

◦ Parasieten (Toxoplasma abortus, Haemonchus,

Soorten vaccins

Dood vaccin

◦ Dode kiemen / stukken van kiemen

◦ Vaak meermaals vaccineren

◦ Hulpstoffen om afweerreactie op te wekken

◦ Veilig…

Levend vaccin

◦ “Verzwakte” kiemen

◦ Vaak slechts 1 injectie nodig

◦ Veiligheid???

Belangrijke principes

Afweer van het dier moet bescherming bieden ◦ Gezond dier nodig Voeding

Ontworming

Dracht

…

◦ Ziek / verzwakt dier: vaak geen goede immuunreactie, dus geen bescherming

◦ Levende vaccins aan zieke/ verzwakte dieren … mogelijk problemen!

◦ Opletten met gelijktijdige toediening medicatie!

Belangrijke principes

Drachtige dieren: hoe lammeren beschermen?

Lammeren worden geboren ZONDER weerstand

Biest is cruciaal, ook voor werking vaccinatie!

28/11/2013

2

Belangrijke principes

Maternale immuniteit:

◦ Bescherming door moeder via biest

◦ Lam neemt zelf over vanaf ongeveer week 4

◦ Vaccinatie tijdens maternale immuniteit …

moeilijk

Belangrijke principes

Kennis vereist!

◦ Vb. vaccineren tijdens dracht? JA/NEE (verschilt van vaccin tot vaccin)

◦ Beste moment vaccineren?

◦ Vaccineren in kudde zonder problemen?

Correct gebruik vaccins is essentieel!

◦ Bewaring (levende vaccins enkel als ze ‘leven’ werkzaam)

◦ Toedieningswijze

◦ …

Overzicht aandoeningen

2 3 4 6 5 1 Relatief beperkte mogelijkheden

België: 8 vaccins voor 6 aandoeningen

UK: 16 vaccins voor 10 aandoeningen

Reden?? België: kleine markt Grofweg 200 000 schapen over 20 000 beslagen

Vergelijking: UK > 30 000 000 schapen…

Aandoeningen vaccineren België

Clostridium species (oa.‘Het bloed’)

Tetanus

Rotkreupel

Blauwtong

Q-koorts

Hondsdolheid

(para-TB)

(pasteurellose)

Clostridium

Familie van Clostridia: verschillende types!!!

◦ ‘HET BLOED’ : meest gekend

◦ Bacterie komt voor bij normaal dier

◦ Profiteert van bepaalde omstandigheden

◦ Schade door toxines

◦ Plotse sterfte vaak enige symptoom

◦ Groei onder anaërobe omstandigheden

◦ Indien toch behandeling: eenvoudige

penicilline

28/11/2013

3

Vaccinatie bij schapen

Kiem Symptomen Groep

C. perfringens type B (bloederige) diarree, sterfte

(enterotoxemie)

Lammeren <3 weken

C. perfringens type D Pulpy kidney, sterfte Mestlammeren

C. novyi B Sterfte, combinatie leverbot,

black disease

Volwassen dieren

C. novyi type D/

C. haemolyticum

Haemoglobinurie Alle

C. sordelli Abomasitis, toxaemie Alle

C. septicum Braxy, abomasitis Gespeende lammeren

C. chauvoei Gangreen Alle

C. tetani Tetanus Alle

C. botulinum Botulisme Alle

Clostridium perfringens type D

◦ Acute sterfte

◦ Als levend: koliek!

◦ Behandeling: te laat!

◦ Meestal beste lammeren

◦ Jonge weide/ hoge krachtvoergift: Eiwitrijk

voer

“overeating disease”

◦ Lijkschouwing: pulpy kidney, opgeblazen

karkas, …

Pulpy kidney

Cl. Perfringens type D: “het bloed”

◦ α – toxine : geringe darmletsels

◦ ε – toxine : hyperacute sterfte Nieren

Centraal zenuwstelsel

Zelden diarree

Vaccinatie bij schapen

Clostridium perfringens type B

Lammeren < 3 weken

Vaak einde lammerperiode

Bloederige diarree

Tot 30 per cent sterfte! (<1d na start

symptomen)

28/11/2013

4

Clostridium tetani

Tetanus, ‘de klem’

Symptomen: stijfheid (wordt erger), kaken op elkaar geklemd, ogen opengesperd, niet meer recht kunnen

Oorzaak:

◦ Elastrator

◦ Oormerken

◦ Wondjes

◦ Tanden

◦ …

Miloxan vs bravoxin/covexin-10

C. perfringens type A toxoïd

Cl. perfringens

Cl. Perfringens: (A, B, C, D, E)

Pathogeniteit afh van toxines

Type Toxines

α β ε

A +++

B +++ +++ +++

C +++ +++

D +++

E +++ Vaccinatie bij schapen

+++

Vaccinatie bij schapen

Clostridium tetani

Sporen zuurstofarme omstandigheden

kiemgroei toxineproductie symptomen

Vaccinatie tegen Clostridium

Meestal gecombineerd

28/11/2013

5

Vaccinatie Clostridium

Schema volwassen dieren:

1.

- Primovaccinatie: 2x

- 4-6 weken tussen

- 1e maal afhankelijk

van… zie lammeren

2.

- Booster vaccinatie

- Jaarlijks?

- Liefst tussen 8 en 2

weken voor lammeren

Vaccinatie Clostridium

Schema lammeren:

1.

- Primovaccinatie: 2x

- 4-6 weken tussen

- 1e maal na verdwijnen

immuniteit via biest

- (12 weken)

2.

- Booster vaccinatie

- Jaarlijks?

- Liefst tussen 8 en 2

weken voor lammeren

Vaccinatie Clostridium

Schema lammeren:

1.

- Primovaccinatie: 2x

- 4-6 weken tussen

- Geen bescherming

door biest: dus veel

vroeger vaccineren

2.

- Booster vaccinatie

- Jaarlijks?

- Liefst tussen 8 en 2

weken voor lammeren

Rotkreupel

Twee bacteriën: ◦ Fusobacterium necrophorum

◦ Dichelobacter nodosus

Groepsprobleem

Weide-/stalbesmetting

Controlemaatregelen ◦ Bekappen??

◦ Voetbaden (CuSO4, ZnSO4, formol)

◦ Lokale behandeling (spray)

◦ Algemene behandeling

◦ Afvoer gevoelige dieren

◦ Propere weide

◦ Vermijden insleep!!

Vaccinatie bij schapen

Rotkreupel

Vaccinatie:

◦ Zowel preventief als curatief

◦ Weinig opbouw weerstand dus frequent

vaccineren in probleemsituaties!

◦ Combinatie met andere

bestrijdingsmaatregelen!!!

◦ Timing!

28/11/2013

6

Vaccinatie Rotkreupel

Schema:

1.

- Primovaccinatie: 2x

- 4-6 weken tussen

- Vanaf leeftijd 12 weken?

2.

- Booster vaccinatie

- Halfjaarlijks

- Naargelang probleem

en risicoperiode

Vaccinatie rotkreupel

Opmerking voor showdieren:

Blauwtong

BTV-8 virus

Eerste gevallen België: 2006

2007-2008:

Verplichte vaccinatie:

2008-2009-2010

Vrij sinds 2012!

28/11/2013

7

Blauwtong

Vaccinatie: stoppen van virale circulatie

Schapen slechts

Jaarlijkse booster

Lammeren:

◦ Moeder gevaccineerd:…………….1e vacc: 2,5

maand

◦ Moeder niet gevaccineerd:……..1e vacc: 1

maand

Q-koorts

Coxiella burnetii

Zoönose (Nederland)

Overdracht voornamelijk via melk, mest, urine, materiaal van abortussen en aerosol/stof

Symptomen: griepachtige symptomen en abortus

Melkvee Vlaanderen: 60-70% bedrijven positief maar belang???

Kleine herkauwers: belang duidelijker

Q koorts

Maatregelen:

◦ Algemene hygiëne

◦ Speciale aandacht voor abortussen Wettelijk: allemaal onderzoeken! Abortusprotocol KHK

Foetus/nageboorte verwijderen op hygiënische manier

Dieren afzonderen tot resultaten bekend

◦ Pasteurisatie melkproducten op aangetaste bedrijven

◦ Vaccinatie: coxevac Bij bevestiging positieve gevallen

Hoog risico bedrijven (Kinderboerderijen,…)

Vaccinatie Q koorts

Voornamelijk melk- geiten en schapen

Schema:

1.

- Primovaccinatie: 2x

- 3 weken tussen

- Min 3 weken Voor

dekking!!

- Booster vaccinatie??? Bij geit/ schaap

onbekend?

- Ook voor dekking

??

Rabiës/Hondsdolheid

Niet routinematig

Schapen? Vaak aangetast als ‘slachtoffer’

Uitgeroeid in België, maar labiel evenwicht

Vaccinatie bij wild -> heeft uiteindelijk tot

uitroeiing geleid

Symptomen: abnormaal gedrag,

zenuwsymptomen, speekselen,…

En dan???

Vaccins voor alle essentiële aandoeningen

bij schaap/ geit?

Dus: gluren bij de buren!

28/11/2013

8

Pasteurellose

Mannheimia haemolytica, Bibersteinia (Pasteurella) trehalosi, Pasteurella multocida

Normale ‘neusbewoners’

Verschillende ziektebeelden:

◦ Pneumonie

◦ “Zomerhoest”

◦ Acute sterfte (vaak verkeerdelijk als ‘het bloed’ gezien)

Vaak uitgelokt door andere factoren!

◦ Stress, huisvesting, “crowding disease”…

Pasteurellose

Pasteurellose

Aanpak:

◦ Primaire factoren (stress, huisvesting,

parasitisme…)

◦ Eventueel vaccinatie als (voorlopige?)

ondersteuning

Niet op markt in België, wel in buitenland

Vaak in combinatie met Clostridium vaccinatie

Vaccinatie Pasteurellose

Schema volwassen dieren:

1.

- Primovaccinatie: 2x

- 4-6 weken tussen

- 1e maal afhankelijk

van… zie lammeren

2.

- Booster vaccinatie

- Jaarlijks?

- Liefst tussen 8 en 2

weken voor lammeren

Vaccinatie Pasteurellose

Schema lammeren:

1.

- Primovaccinatie: 2x

- 4-6 weken tussen

- 1e maal na verdwijnen

immuniteit via biest

- (12 weken)

2.

- Booster vaccinatie

- Jaarlijks?

- Liefst tussen 8 en 2

weken voor lammeren

Vaccinatie Pasteurellose

Schema lammeren:

1.

- Primovaccinatie: 2x

- 4-6 weken tussen

- Geen bescherming

door biest: dus veel

vroeger vaccineren

2.

- Booster vaccinatie

- Jaarlijks?

- Liefst tussen 8 en 2

weken voor lammeren

28/11/2013

9

Zere bekjes / Orf

Orfvirus

Zoönose

Vooral lammeren (ooien: uier)

Problemen voornamelijk lammerperiode

Aantasting mond/neus/ogen slecht drinken

Overdracht naar uier ooi

uierontsteking

Overdracht door direct contact, korsten!

Vaccinatie zere bekjes

Niet op bedrijven waar geen Orf voorkomt!!! ◦ LEVEND VACCIN !!! Induceert letsels!!!

Op bedrijven waar problemen zijn: ◦ Preventief: voor verwachtte probleemperiode

◦ Curatief: om uitbraak te beperken

GEEN bescherming via biest!!

2 methodes: scarificatie, injectie ◦ Afhankelijk van vaccin (Scabivax®, Ecthybel®)

Beiden letsels (korsten) op plaats van vaccinatie

Vaccinatie zere bekjes

Speciale voorzorgen:

◦ Gevaccineerde dieren niet in stal waar ze gaan

lammeren/ waar gevoelige dieren aanwezig

zijn

◦ Anatomische locatie respecteren

Achter elleboog

Opletten lies: uierletsels!!!

◦ Zelf handschoenen dragen

◦ Effectiviteit controleren: korsten!

Abortus

Normaal bij schapen 2à3%, >5% = probleem

Verschillende oorzaken: ◦ Afwijkende vrucht/dracht

◦ Toxoplasma

◦ Chlamydia

◦ Campylobacter

◦ Listeriose

◦ Q fever

◦ Salmonella

◦ Blauwtong

◦ Schimmel (aspergillose)

◦ Schmallenbergvirus

◦ …

28/11/2013

10

Abortus

Normaal bij schapen 2à3%, >5% = probleem

Verschillende oorzaken: ◦ Afwijkende vrucht/dracht

◦ Toxoplasma

◦ Chlamydia

◦ Campylobacter

◦ Listeriose

◦ Q fever

◦ Salmonella

◦ Blauwtong

◦ Schimmel (aspergillose)

◦ Schmallenbergvirus

◦ …

Toxoplasma

Toxoplasma

Eencellige parasiet, zoönose

Kat centrale rol in cyclus (eindgastheer)

Andere dieren: cysten in weefsels, ABORTUS

Vrij goede immuniteit cfr. mens!

◦ Als antistoffen: weinig zorgen

◦ Abortus dus bij jonge dieren/ naïeve dieren

◦ Geaborteerde dieren: immuun

◦ Voor vaccinatiestrategie…

Toxoplasma

Symptomen

◦ Vroege dracht: mummificatie/ resorptie (‘lege

ooien’)

◦ Late dracht: abortus, mummificatie vruchten

◦ Lammering: dode lammeren/ mummie/ zwakke lammeren die kort na geboorte sterven

◦ Witte vlekjes op nageboorte

◦ Ooi: NIET ziek

Toxoplasma

Management: ◦ Stabiele (volwassen) kattenpopulatie

Vaccinatie ◦ Vaccineren voor 1e dekking: Praktisch levenslang immuniteit

Eventueel oude ooien (>4 jaar) ook

Natuurlijke vaccinatie?? geen controle...

◦ Vaccin zeer moeilijk te verkrijgen! (op vraag gemaakt, problemen beschikbaarheid, zeer beperkte houdbaarheid)

◦ Levend vaccin: Niet tijdens dracht! (min 3 weken voor dekking)

niet hanteren door zwangere vrouwen, steeds handschoenen!

Chlamydia

Chlamydia psytacci serotype 1

Bacterie, zoönose

Abortus laatste 3 weken dracht (ongeacht tijdstip infectie)

Abortusstorm

Vrucht vers, normaal, vruchtvliezen verdikt en necrotisch, oedemateuse cotelydonen

Ooien zelden ziek, blijven vaak drager, scheiden kiem uit andere ooien

Ook ram kan drager zijn/worden

28/11/2013

11

Chlamydia

Management:

◦ Geaborteerde dieren afzonderen

◦ Eventueel hele groep: tetracyclines Als alternatief voor vaccinatie

Als vaccinatie te laat komt

Vaccinatie:

◦ Jonge of aangekochte dieren

◦ Immuniteit voor minimum 3 jaar

◦ Levend vaccin:

Niet tijdens dracht! (min 4 weken voor dekking)

niet hanteren door zwangere vrouwen, steeds handschoenen!

Paratuberculose

Geiten mogen gevaccineerd worden

volgens FAVV Brussel

Dierenarts is verantwoordelijk voor

vaccinatie (en gevolgen)

Vaccinatie bij schapen

Paratuberculose

Mycobacterium paratuberculosis

Johnes Disease

Gudair (Pfizer)

geïnactiveerd Mycobacterium

paratuberculosis stam 316F

Vaccinatie bij schapen

Vaccinatieschema

Eerste keer:

◦ Volledige kudde

◦ Lammeren > 1 m

Vervolgens

◦ Enkel lammeren > 1m

Levenslange immuniteit

Vaccinatie bij schapen

Effect vaccinatie

Vaccinatie volledige kudde:

◦ Doorbreken van para-TB positieve dieren

◦ Daling klinische para-TB gevallen

◦ Daling mortaliteit tgv para-TB

◦ Geleidelijke daling para-TB geïnfecteerde dieren

◦ Daling faecale uitscheiding van para-TB kiemen

Het geïnactiveerde vaccin introduceert geen

ziekte in de kudde

1 ml / dosis: levenslange immuniteit

Vaccinatie bij schapen

Gebruiksaanwijzing

Gudair :

◦ Goed schudden

◦ Subcutane injectie (cfr. Footvax)

◦ Geen rappel vaccinatie nodig

Vaccinatie bij schapen

28/11/2013

12

Opmerking

Schapen en geiten reageren positief bij TB-

test

Schapen en geiten zullen in de toekomst

ook moeten getuberculineerd worden

Vaccinatie bij schapen

Coli

Zelfde vaccins als bij runderen

Gebruik buitenlandse vaccins

Invoer uit buitenland kan, mits reden

Steeds via dierenarts/groothandel

Toediening door dierenarts

Zelf invoeren is illegaal en als het misgaat

ook op eigen verantwoordelijkheid (geen

ondersteuning)

Tijdschema vaccinatie

Vaccinatie bij schapen

dekken lammeren

-1 m 1 m

2 m 3 m

4 m 5 m

0 m

Chlamydia

Toxoplasmose

Campylobacter

Rotkreupel (ram)

Salmonella

Rotkreupel

Pasteurellose

Ecthyma

Chlamydia Clostridium

Coli

Economische aspecten

Prijs naargelang:

◦ Vaccin

◦ Aantallen dieren

Wat is te verwachten effect / verliezen als

men niet vaccineert?

Maaaaar!!!! Eerst en vooral:

◦ Kennen we de cijfers op ons ‘bedrijf ’???

Meeste schapenvaccins relatief goedkoop!

De Vraag: Vaccinatie zin of onzin?

Verschillende mogelijke invalshoeken:

◦ (Inter)Nationaal belang? Vb. BTV8

◦ Economisch?

◦ Zoönose?

◦ Dierenwelzijn?

◦ Omstandigheden op het bedrijf…

Andere maatregelen mogelijk?

Nodig als noodmaatregel of vast onderdeel

management?

28/11/2013

13

Besluit

Vaccineren heeft zin

Blind voor alles vaccineren is onzin

Overdachte keuze: beslissen wat

voordelen en nadelen van vaccinatie in

bepaalde situatie voor bepaalde

aandoeningen zijn.

Dank voor jullie aandacht

Dierenarts Steven Verberckmoes

Steven.verberckmoes@skynet.be

http://dierenartsverberckmoes.be

Vaccinatie bij geiten