ACUTE STERFTE BIJ DE HOND: RETROSPECTIEVE STUDIE EN … · 2013. 12. 22. · aan de Universiteit...

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT DIERGENEESKUNDE

Academiejaar 2012-2013

ACUTE STERFTE BIJ DE HOND: RETROSPECTIEVE STUDIE EN VOORSTEL

TOT AUTOPSIEPROTOCOL

door

Julie DEPUYDT

Promotor: Prof. Dr. Richard Ducatelle Onderzoeksonderwerp in het

Medepromotor: Drs. Cynthia de Vries kader van de Masterproef

Universiteit Gent, haar werknemers of studenten bieden geen enkele garantie met betrekking tot de juistheid of

volledigheid van de gegevens vervat in deze masterproef, noch dat de inhoud van deze masterproef geen inbreuk

uitmaakt op of aanleiding kan geven tot inbreuken op de rechten van derden.

Universiteit Gent, haar werknemers of studenten aanvaarden geen aansprakelijkheid of verantwoordelijkheid voor

enig gebruik dat door iemand anders wordt gemaakt van de inhoud van de masterproef, noch voor enig

vertrouwen dat wordt gesteld in een advies of informatie vervat in de masterproef.

VOORWOORD

Het uitvoeren van deze retrospectieve studie was een erg interessant, maar vooral niet te

onderschatten vervolg op de literatuurstudie die ik vorig jaar heb uitgewerkt omtrent de differentiaal

diagnose van acute sterfte bij de hond. Het is en blijft een boeiend onderwerp, die daarnaast mijn

belangstelling voor de pathologie heeft aangewakkerd en nogmaals heeft aangetoond dat deze

discipline een onmisbare schakel is in de opwerking tot een definitieve diagnose in de ziekteleer van

de huisdieren.

Graag wil ik in dit voorwoord mijn dank uitbrengen aan Drs. Cynthia de Vries, die mij reeds vorig jaar

goed op weg heeft geholpen om deze studie tot stand te brengen. Prof. Dr. Richard Ducatelle wil ik

bedanken voor de tijd die hij heeft besteed aan het nalezen en verbeteren van mijn werk en voor de

kalmte en deskundigheid waarmee hij raadgevingen gaf.

Daarnaast een welgemeende dankjewel aan mijn mama, papa en broer voor hun steun en motivatie

gedurende de voorbije jaren. Weldra wordt ik dierenarts en dat heb ik voor het grootste deel aan hen

te danken.

Ten slotte, en niet op zijn minst, een oprecht woord van dank aan mijn vijf lieve studievriendinnen. Aan

hen heb ik zes prachtige studentenjaren te danken, waarin we lief en leed gedeeld hebben, met

herinneringen dewelke ik de rest van mijn leven zal koesteren.

Bedankt iedereen!

INHOUDSOPGAVE

SAMENVATTING .................................................................................................................................... 1

I. INLEIDING ....................................................................................................................................... 2

II. RETROSPECTIEVE STUDIE .......................................................................................................... 3

1. Doelstelling .................................................................................................................................. 3

2. Materiaal en methoden ................................................................................................................ 3

2.1. Autopsieverslagen ............................................................................................................... 3

2.2. Selectie en verwerking......................................................................................................... 3

3. Resultaten .................................................................................................................................... 4

3.1. Algemeen overzicht ............................................................................................................. 4

3.2 Specifiek overzicht ............................................................................................................... 6

3.2.1. Honden ≤ 6 maanden .................................................................................................. 8

3.2.2 Honden > 6 maanden ................................................................................................ 15

III. VOORSTEL TOT AUTOPSIEPROTOCOL ................................................................................... 22

1. Anamnese en inspectie van de omgeving ................................................................................. 23

2. Autopsie ..................................................................................................................................... 24

2.1. Voorbereiding .................................................................................................................... 25

2.2. Postmortale interval ........................................................................................................... 26

2.2.1. Postmortale veranderingen ....................................................................................... 26

2.2.2. Elektrische stimulatie van skeletspieren .................................................................... 28

2.2.3. Aanwezigheid van larven ........................................................................................... 28

2.2.4. Aanwijzingen uit de omgeving ................................................................................... 29

2.3. Uitwendige inspectie en palpatie ....................................................................................... 29

2.4. Inwendige inspectie ........................................................................................................... 30

2.4.1. Villen en openen lichaamsholten ............................................................................... 30

2.4.2. Macroscopische beoordeling ..................................................................................... 31

2.5. Staalname en verder onderzoek ....................................................................................... 37

2.5.1. Cytologisch onderzoek .............................................................................................. 38

2.5.2. Bacteriologisch onderzoek ........................................................................................ 39

2.5.3. Histologisch onderzoek ............................................................................................. 40

2.5.4. Toxicologisch onderzoek ........................................................................................... 42

2.5.5. Andere laboratoriumonderzoeken ............................................................................. 43

3. Verslag ....................................................................................................................................... 43

IV. BESPREKING ............................................................................................................................... 46

V. REFERENTIELIJST ...................................................................................................................... 51

VI. BIJLAGE I: Voorgesteld autopsieverslag met checklist ................................................................ 55

LIJST VAN AFKORTINGEN

BOS Brachycephaal Obstructie Syndroom

CEH Cysteuze Endometrium Hyperplasie

CHF Congestief Hartfalen

CCV Caniene Coronavirus

CDV Caniene Distempervirus

CPV-2 Caniene Parvovirus type 2

DCM Dilatorische Cardiomyopathie

DIS Diffuse Intravasculaire Stolling

HGE Hemorrhagische Gastro-enteritis

PCR Polymerase Chain Reaction

PDA Persisterende Ductus Arteriosus

PTE Pulmonaire Thrombo-embolie

SAS Subvalvulaire Aortastenose

SAMENVATTING

In het eerste deel van deze Masterproef is een 5-jaar retrospectieve studie uitgewerkt, dat alle acute

sterftegevallen die in de periode van 1 oktober 2007 tot 30 september 2012 zijn aangeboden aan het

Laboratorium voor Pathologie der Huisdieren van de Faculteit Diergeneeskunde van de Universiteit

Gent, in kaart brengt. Zo wordt een overzicht gegeven van alle gediagnosticeerde oorzaken van acute

sterfte bij de hond, waarbij een onderverdeling wordt gemaakt tussen honden die jonger of gelijk zijn

aan 6 maanden en honden ouder dan 6 maanden. De selectie van acute sterftegevallen gebeurde op

basis van de anamnese, zoals opgenomen in de opgeslagen verslagen van de officiële

lijkschouwingen, waarbij de volgende definitie van acute sterfte werd gehanteerd: ‘het overlijden

binnen de 24 uur na optreden van de eerste symptomen in een voorheen schijnbaar gezond en goed

geobserveerd dier tijdens normale activiteit’.

In totaal werden 25% van de aangeboden honden als een acuut sterftegeval bevonden. Wanneer

beide leeftijdscategorieën samen worden beschouwd, wordt de belangrijkste oorzaak van acute sterfte

vertegenwoordigd door aandoeningen van het gastro-intestinaal stelsel. Dit is tevens de hoofdoorzaak

van acute sterfte bij honden jonger dan en gelijk aan 6 maanden, in tegenstelling tot de honden ouder

dan 6 maanden, bij dewelke de acute sterfte voornamelijk verklaard werd door cardiovasculaire

aandoeningen. In 18,3 % van de gevallen kon de oorzaak van acute sterfte niet worden aangeduid.

Op basis van de bekomen resultaten en in vergelijking met de bevindingen van Olsen en Allen (2000)

en de differentiaal diagnose uit de literatuur, wordt in het tweede deel van deze Masterproef een

autopsieprotocol uitgewerkt voor de betrokken praktijkdierenarts.

SLEUTELWOORDEN: Acute sterfte – Autopsieprotocol – Hond – Retrospectieve studie

2

I. INLEIDING

In de praktijk wordt bij de dierenarts regelmatig een dier aangeboden dat plots is gestorven of dood

werd aangetroffen zonder dat vooraf ziektetekens werden waargenomen (Wanke, 1988; Olsen en

Allen, 2000). Er wordt slechts gesproken van ‘acute sterfte’ indien precies gekend is hoe en wanneer

een ogenschijnlijk gezond dier is gestorven. Dit is niet het geval wanneer een dier dood wordt

teruggevonden en bijgevolg beter de term ‘onverwachte sterfte’ wordt aangewend (Platt, 1982). Het

verschil tussen beide berust in de manier en de frequentie van observeren van het dier (Kayne en

Jepson, 2004; Radostitis et al., 2007). Er wordt gesteld dat in geval van acute sterfte het dier minstens

eenmaal daags individueel geobserveerd werd teneinde klinische tekens vroegtijdig op te merken

(Radostitis et al., 2007). Daarentegen is het in geval van onverwachte sterfte mogelijk dat de

symptomen gemist werden en het overlijden bijgevolg foutief als acuut bestempeld wordt (Lucke,

1987; Brown en Mullaney, 1991; Radostitis et al., 2007). Anders gezegd is het in dergelijke gevallen

niet zeker dat het dier gezond was in de laatste 24 uur voor de dood (Brown et al., 1988). Net als in

Deel I van deze Masterproef – Differentiaal diagnose van acute sterfte bij honden – wordt in Deel II de

definitie van acute sterfte volgens Casteel en Turk (2009) gehanteerd, namelijk: sterfte binnen de 24

uur na het optreden van de eerste symptomen in een voorheen schijnbaar gezond en goed

geobserveerd dier tijdens normale activiteit.

De dierenarts die geconfronteerd wordt met dergelijk acuut sterftegeval staat voor een diagnostische

uitdaging voor wat betreft het achterhalen van de exacte doodsoorzaak (Casteel en Turk, 2009).

Allereerst dient hij hiervoor kennis te hebben van de potentiële doodsoorzaken (Chérel et al., 2006).

Hij dient tevens het onderscheid te kunnen maken tussen acute en onverwachte sterfte, wetende dat

de differentiaal diagnose uitgebreider is in het laatste geval (Brown en Mullaney, 1991; Radostitis et

al., 2007). Daarnaast moet hij in staat zijn een grondig en correct postmortaal onderzoek uit te voeren

teneinde een juiste diagnose te stellen (Platt, 1982).

Een overzicht van de belangrijkste oorzaken van acute sterfte bij honden werd reeds gegeven in Deel

I van deze Masterproef (Depuydt, 2011-2012). Dit overzicht is gebaseerd op de 10-jaar retrospectieve

studie (1989-1999) van Olsen en Allen (2000), uitgevoerd aan de University of Saskatchewan -

Canada. Een gelijkaardige studie betreffende acute sterftegevallen bij honden is tot nu toe niet verricht

aan de Universiteit van Gent. Daarom komt in het eerste deel van deze scriptie een 5-jaar

retrospectieve studie aan bod, die een idee geeft van het aantal en de aard van de gevallen van acute

sterfte aangeboden aan het Laboratorium voor Pathologie der Huisdieren van de Faculteit

Diergeneeskunde (Universiteit Gent). Op basis van deze resultaten en in vergelijking met de

bevindingen van Olsen en Allen (2000) wordt in het tweede deel een voorstel gedaan tot een

autopsieprotocol voor de betrokken dierenarts. Dit protocol moet de dierenarts toelaten stap voor stap

aan de hand van de macroscopische en microscopische bevindingen en eventueel bijkomende

staalnames tot een correcte diagnose te komen.

3

II. RETROSPECTIEVE STUDIE

1. Doelstelling

Het doel van deze studie is een overzicht te geven van alle gevallen van acuut gestorven honden die

gedurende de periode van 2007 tot en met 2012 zijn aangeboden aan het Laboratorium voor

Pathologie der Huisdieren van de Faculteit Diergeneeskunde in Merelbeke. Aan de hand van deze

studie moet duidelijk worden wat de meest voorkomende doodsoorzaken zijn bij zowel honden jonger

als ouder dan 6 maanden. Het is hierbij de bedoeling een onderscheid te maken tussen de gevallen

die dood zijn aangetroffen, de sterftegevallen zonder voorafgaande symptomen en de gevallen

waarbij sterfte is opgetreden binnen de 24 uur na het ontstaan van de eerste symptomen. Op basis

van de bekomen resultaten wordt het mogelijk een vergelijking te maken met de studie van Olsen en

Allen (2000) en bijgevolg na te gaan in welke mate de bevindingen van deze laatste doorgetrokken

kunnen worden naar onze regio en huidige tijdsperiode. Tevens zal deze vergelijking samen met de

differentiaal diagnose van acute sterfte en de gegevens uit de literatuur, beschreven in Deel I van

deze Masterproef, de basis vormen waarop het huidige gehanteerde autopsieprotocol kan worden

aangepast zodat zo min mogelijk letsels worden gemist en met het doel zo goed mogelijk een oorzaak

van sterfte te kunnen aantonen bij acute sterftegevallen.

2. Materiaal en methoden

2.1. Autopsieverslagen

Alle dieren die ter autopsie worden aangeboden aan het Laboratorium voor Pathologie der Huisdieren

van de Faculteit Diergeneeskunde (Universiteit Gent) krijgen een oormerk met uniek

identificatienummer en worden geregistreerd in het programma ‘File Maker Pro’. Dit geldt zowel voor

de educatieve als voor de officiële lijkschouwingen. Elk dier heeft een individueel bestand waarin

naast de contactgegevens van dierenarts en eigenaar ook het signalement van het dier, de

anamnese, de macroscopische autopsiebevindingen, de eventueel genomen stalen voor bewaring of

bijkomend onderzoek (e.g. histologie, immunohistochemie, bacteriologie, virologie, parasitologie,

toxicologie), de resultaten van dergelijk bijkomend onderzoek en het pathologisch eindbesluit worden

opgeslagen.

2.2. Selectie en verwerking

Voor deze 5-jaar retrospectieve studie werden alle opgeslagen bestanden nagegaan van de honden

waarop een officieel postmortaal onderzoek werd uitgevoerd in de periode van 1 oktober 2007 tot 30

september 2012. De selectie van acute sterftegevallen gebeurde op basis van de anamnese en

bovengenoemde definitie van acute sterfte werd hierbij gehanteerd. Alle gevallen met het verhaal dat

de hond dood werd aangetroffen en door de eigenaar verondersteld was gezond te zijn wanneer laatst

4

gezien, of plots overleed zonder dat eigenaar eerder symptomen had opgemerkt (‘asymptomatische

acute sterfte’), of overleed binnen de 24 uur na het ontstaan van de symptomen (‘symptomatische

acute sterfte’) werden weerhouden. Binnen deze laatste groep werden eveneens de dieren ingesloten

die behandeld werden, maar alsnog gestorven zijn binnen de 24 uur na het ontstaan van de

symptomen. In tegenstelling tot de studie van Olsen en Allen (2000) werden in dit onderzoek

iatrogene oorzaken, namelijk de anesthesie gerelateerde en postoperatieve sterfte en de sterfte door

een anafylactische reactie wel in rekening gebracht. Dieren die zijn ingeslapen en dieren die reeds

langer dan 24 uur klinische tekenen vertoonden en/of behandeld werden, werden niet meegerekend.

Van ieder acuut sterftegeval werd aan de hand van het autopsieverslag de onderliggende

doodsoorzaak, de leeftijd (≤ 6 maanden of > 6 maanden) en het geslacht bepaald en deze gegevens

werden vervolgens verwerkt in tabellen.

3. Resultaten

3.1. Algemeen overzicht

In de periode van 5 jaar werden in totaal 1450 honden aangeboden voor een officiële lijkschouwing.

Op basis van de bijhorende anamneses konden 367 gevallen (25%) als acute sterfte beschouwd

worden (Tabel 1).

De leeftijd van de dieren binnen deze groep varieerde van 1 dag tot 14 jaar ouderdom, waarbij 170

gevallen (46%) behoorde tot de categorie ‘jonger of gelijk aan 6 maanden’ en 197 gevallen (54%) tot

de categorie ‘ouder dan 6 maanden’. In totaal behoorden 182 dieren (50%) tot het vrouwelijke

geslacht en 172 (47%) tot het mannelijke geslacht. In 13 gevallen (3%) werd het geslacht niet nader

benoemd in het verslag (Tabel 2).

Tabel 1: Overzicht totaal aantal gevallen van acute sterfte

Jaar Totaal honden Aantal acuut

gestorven honden % acuut gestorven

honden

2007 81 20 25%

2008 333 74 22%

2009 355 95 27%

2010 272 74 27%

2011 242 53 22%

2012 167 51 30%

TOTAAL 1450 367 25%

5

.

Uit de anamneses kon eveneens afgeleid worden dat 54 dieren (15%) dood werden aangetroffen, 127

dieren (35%) gestorven zijn zonder voorafgaande symptomen (asymptomatische acute sterfte) en 186

dieren (50%) symptomen vertoonden en gestorven zijn binnen de 24 uur na het ontstaan van deze

symptomen (symptomatische acute sterfte) (Tabel 3).

Binnen de groep van acute sterfte met symptomen werden tevergeefs nog 68 dieren (37%)

behandeld. Dit maakt dat in totaal 68 dieren (19%) een therapie hebben ondergaan binnen de 0 tot 24

uur tussen het ontstaan van de symptomen en het overlijden. De overige 299 gevallen (81%) werden

niet behandeld (Tabel 4).

Tabel 2: Overzicht totaal aantal gevallen van acute sterfte per geslachts- en leeftijdscategorie

Geslacht ≤ 6 maanden > 6 maanden TOTAAL

Vrouwelijk 86 96 182

Mannelijk 73 99 172

Onbekend 11 2 13

TOTAAL 170 197 367

Tabel 3: Overzicht van het aantal symptomatische en asymptomatische acute sterftegevallen en het aantal dood aangetroffen dieren

≤ 6 maanden > 6 maanden TOTAAL

Acute sterfte binnen de 24uur na ontstaan van symptomen

98 88 186

Acute sterfte zonder voorafgaande symptomen

60 67 127

Dier dood gevonden 12 42 54

TOTAAL 170 197 367

Tabel 4: Overzicht van het aantal behandelde en onbehandelde dieren

≤ 6 maanden > 6 maanden TOTAAL

Behandelde dieren 38 30 68

Onbehandelde dieren 132 167 299

TOTAAL 170 197 367

6

Uit Tabel 5 blijkt dat aandoeningen van het gastro-intestinaal stelsel de meest gediagnosticeerde

doodsoorzaken zijn (24,5%), gevolgd door aandoeningen van het cardiovasculair stelsel (12,5%) en

ademhalingsstelsel (9,3%). In 18,3% van de gevallen kon de oorzaak van acute sterfte niet

achterhaald worden.

3.2 Specifiek overzicht

Een gedetailleerd overzicht van alle gediagnosticeerde doodsoorzaken, onderverdeeld volgens

leeftijdscategorie (≤ 6 maanden en > 6 maanden) en volgens het al dan niet aanwezig zijn van

symptomen kort voor het overlijden (S: symptomatisch en A/G: asymptomatisch/gevonden) en

eventuele behandeling (Tx: behandeling en Gn Tx: geen behandeling), wordt gegeven in Tabel 6.

Tabel 5: Oorzaken van acute en onverwachte sterfte bij honden volgens afnemende frequentie

Oorzaak Aantal % van totaal

Aandoeningen v/h gastro-intestinaal stelsel 90 24,5

Aandoeningen v/h cardiovasculair stelsel 46 12,5

Aandoeningen v/h ademhalingsstelsel 34 9,3

Iatrogene oorzaken 29 7,9

Intoxicatie 23 6,3

Trauma 16 4,4

Aandoeningen v/h urogenitaal stelsel 11 3,0

Aandoeningen v/h centraal zenuwstelsel 4 1,1

Verstikking 3 0,8

Hitteslag 3 0,8

Aandoeningen v/d pancreas 2 0,5

Aandoeningen v/h peritoneum 1 0,3

Andere oorzaken 38 10,4

Onverklaarbaar 67 18,3

TOTAAL 367 100

7

Tabel 6: Detailoverzicht van alle oorzaken van acute en onverwachte sterfte bij honden

≤ 6 maanden > 6 maanden

DOODSOORZAAK T S

A/G T S A/G

Gn Tx Tx Gn Tx Tx

NATUURLIJKE DOODSOORZAKEN:

114 49 27 38 74 22 16 36

CARDIOVASCULAIR 13 4 2 7 33 9 4 20

Acute hartinsufficiëntie 2 1 0 1 1 0 0 1

Chronische hartinsufficiëntie 1 0 1 0 9 4 1 4

Cardiomyopathie 0 0 0 0 4 1 0 3

Myocarditis 3 0 0 3 0 0 0 0

Stenose 4 1 0 3 7 0 1 6

PDA van Botalli 2 1 1 0 0 0 0 0

Hemangiosarcoma 0 0 0 0 9 4 2 3

Chemodectoma 0 0 0 0 1 0 0 1

Hartworm 0 0 0 0 1 0 0 1

Arteriosclerose (aneurisma vd aorta/mineralisatie)

1 1 0 0 1 0 0 1

GASTRO-INTESTINAAL 68 22 22 24 22 6 8 8

Maagdilatatie en volvulus 1 1 0 0 9 2 3 4

HGE 0 0 0 0 5 1 3 1

Parvovirus enteritis 48 16 18 14 0 0 0 0

Andere enteritiden 19 5 4 10 5 2 1 2

Adenocarcinoma maag 0 0 0 0 1 0 1 0

Mesenteriumtorsie of - scheur 0 0 0 0 2 1 0 1

ADEMHALINGSSTELSEL 29 20 3 6 5 3 1 1

Bacteriële bronchopneumonie 14 8 1 5 1 0 0 1

Interstitiële pneumonie 4 2 1 1 0 0 0 0

PTE 0 0 0 0 1 1 0 0

Longatelectase 9 9 0 0 0 0 0 0

Longbloeding 1 1 0 0 0 0 0 0

BOS 1 0 1 0 3 2 1 0

UROGENITAALSTELSEL 1 0 0 1 10 2 1 7

Pyometra 0 0 0 0 6 0 1 5

Nierpathologie 1 0 0 1 4 2 0 2

CENTRAAL ZENUWSTELSEL

3 3 0 0 1 0 1 0

Meningo-encephalitis 1 1 0 0 1 0 1 0

Intracraniale bloeding 2 2 0 0 0 0 0 0

PANCREAS 0 0 0 0 2 2 0 0

PERITONEUM 0 0 0 0 1 0 1 0

NIET NATUURLIJKE DOODSOORZAKEN:

12 1 2 9 62 19 6 37

INTOXICATIE 0 0 0 0 23 9 4 10

Bestrijdingsmiddelen 0 0 0 0 18 9 3 6

8

3.2.1. Honden ≤ 6 maanden

Binnen de groep van honden tot en met de leeftijd van 6 maanden (170) werden aandoeningen van

het gastro-intestinaal stelsel in 40,0% van de gevallen vastgesteld, met in hoofdzaak Parvovirus

enteritis (28,2%), wat het bijgevolg de belangrijkste oorzaak van acute sterfte in deze

leeftijdscategorie maakt. Het werd bij geen enkel dier ouder dan 6 maanden als doodsoorzaak

aangeduid. Indien sterfte gepaard ging met symptomen, werd voornamelijk (al dan niet bloederige)

diarree, braken en anorexie opgemerkt. Naast de typische macroscopische bevindingen, zoals een

katarrhale tot hemorrhagische fibrineuze enterotyphlocolitis met depletie van de Peyerse platen en

mesenteriale lymfadenitis, werden tevens secundaire letsels beschreven zoals hepatische lipidose als

gevolg van hypoglycemie, splenomegalie en pulmonaire congestie. Histologie van de darm toonde in

alle gevallen de kenmerkende villusatrofie en verwijde crypten van Lieberkühn met eosinofiele

celdebris en hyperplastische regeneratie. De beoordeling van de darmpreparaten werd echter vaak

bemoeilijkt door postmortale autolyse. Telkens werd ook histologisch onderzoek uitgevoerd op de milt,

Huishoudproducten 0 0 0 0 2 0 0 2

Toxische stof niet gekend 0 0 0 0 3 0 1 2

TRAUMA 4 0 0 4 12 0 0 12

VERSTIKKING 2 1 0 1 1 0 0 1

HITTESLAG 0 0 0 0 3 1 0 2

IATROGEEN 6 0 2 4 23 9 2 12

Anesthesie 3 0 0 3 7 1 0 6

Post-operatief 2 0 1 1 15 8 2 5

Anafylactische shock 1 0 1 0 1 0 0 1

ANDERE DOODSOORZAKEN

26 7 6 13 12 4 3 5

Septicaemie 16 2 3 11 0 0 0 0

Juveniele toybreed hypoglycemie

2 0 2 0 0 0 0 0

Omphalitis/omphalophlebitis 2 0 1 1 0 0 0 0

Congenitale hernia diafragmatica

2 2 0 0 0 0 0 0

Hemoabdomen 0 0 0 0 3 1 1 1

Hemothorax 2 2 0 0 5 3 1 1

Lever 2 1 0 1 2 0 1 1

Bijnier 0 0 0 0 2 0 0 2

GEEN OORZAAK GEVONDEN

18 3 3 12 49 13 5 31

Geen macro/micro letsels die acute sterfte kunnen verklaren

16 3 3 10 34 9 3 22

Sterk postmortaal verval 2 0 0 2 8 3 1 4

Vermoeden intoxicatie 0 0 0 0 7 1 1 5

TOTAAL 170 60 38

72 197 58 30

109 98 88

9

waarbij in de meeste gevallen, naast een algemeen stuwingsbeeld, lymfoïde depletie van de witte

pulpa zichtbaar was en infiltratie van macrofagen in zowel de witte als rode pulpa. In sommige

gevallen toonde histologie van de long een ontstekingsbeeld in aansluiting op sepsis. Parvovirus werd

als doodsoorzaak aangeduid op basis van dergelijke postmortale bevindingen en de jonge leeftijd van

het dier. In 24 gevallen werd de diagnose bevestigd door middel van immunohistochemisch

onderzoek van darm en/of milt.

Andere enteritiden (11,2%) gaven in de meeste gevallen een gelijkaardig macroscopisch beeld als

Parvovirus enteritis. Op histologie werd eerder een diffuus lymfo-plasmacytair infiltraat in de lamina

propria gezien. Toxocara canis infestatie was in 2 gevallen de oorzaak van acute sterfte en bij beide

macroscopisch reeds duidelijk door de massale aanwezigheid van spoelwormen in het darmlumen. In

5 gevallen lag Giardia sp. aan de basis van de enteritis, wat bevestigd werd door middel van

parasitologisch onderzoek van de eindmest. Op dezelfde manier werden eveneens Cryptosporidium

sp en Cystoisospora sp. bij 1 respectievelijk 2 honden aangetoond. Salmonella sp. enteritis ging

gepaard met veralgemeende petechiën en een septicaemiebeeld met een aspecifieke reactieve

hepatitis, een reactieve splenitis en een interstitiële pneumonie. Immunohistochemisch,

parasitologisch en bacteriologisch onderzoek konden in 8 gevallen geen onderliggende oorzaak voor

de enteritis aantonen. In 9 gevallen was er een duidelijk macroscopisch en histologisch beeld van

hepatische lipidose, duidend op een hypoglycemie secundair aan de enteritis en mede

verantwoordelijk voor de sterfte.

Een maagtorsie (0,6%) werd gediagnosticeerd in een 4 maanden oude Labrador Retriever. De milt

was eveneens in de torsie betrokken en daarnaast was er een hernia van maag, milt en omentum

majus doorheen een opening met fibrotische randen in het diafragma (congenitale hernia

diafragmatica).

De tweede belangrijkste oorzaak van acute sterfte bij jonge honden zijn aandoeningen van het

ademhalingsstelsel (17,1%) met in het bijzonder bacteriële bronchopneumonie (8,2%). In 1 geval

werd hoesten opgemerkt. Andere symptomen waren eerder van aspecifieke aard, zoals lethargie en

verminderde eetlust. De opvallendste macroscopische afwijkingen, met name een donkerrood en

vaster aanvoelend, katarrhaal tot fibronecrotisch aspect, werden in de cranioventrale longdelen

gezien. De overige longdelen waren in de meeste gevallen diffuus oedemateus. Op weefselsneden

van de long was een gemengd ontstekingsinfiltraat, met hoofdzakelijk lymfocyten of gedegenereerde

neutrofielen, zichtbaar in zowel de interalveolaire septa als de alveolaire lumina. De septa waren soms

matig verbreed door fibrine. Dergelijk fibrine werd tevens als fijnvezelige, eosinofiele en onregelmatige

structuren (membranen) in de alveoli gezien, evenals eosinofiel amorf materiaal (oedeem).

Necrosehaarden en multifocale bacteriële aggregaten werden in enkele gevallen in het parenchym

opgemerkt. Bacteriologie van de long was in 5 gevallen positief voor Bordetella bronchiseptica, in 3

gevallen voor Staphylococcus intermedius, in 2 gevallen voor haemolytische Escherichia coli en in 1

geval voor Klebsiella pneumoniae. De cultuur was in 1 geval polybacterieel, met de aanwezigheid van

10

E.coli en Enterococcus faecalis. In 2 gevallen konden geen herkenbare pathogenen worden

geïsoleerd. De bronchopneumonie ging in 6 gevallen gepaard met sepsis, daar het oorzakelijk agens

uit verschillende organen kon geïsoleerd worden.

Een interstitiële pneumonie was in 2,4% van de gevallen de doodsoorzaak. Dezelfde

macroscopische en microscopische bevindingen als bij een bacteriële bronchopneumonie werden

gezien, doch zonder specifiek cranioventrale distributie en met een geringer aantal neutrofielen. De

onderliggende oorzaak werd in geen enkel geval achterhaald, uitgezonderd in 1 geval waarbij de

letsels konden verklaard worden door septicaemie na het verkrijgen van reincultuur van haemolytische

E.coli uit de long.

In totaal zijn 9 dieren (5,3%) jonger dan 6 maanden gestorven door hypoxie ten gevolge van

longatelectase. Het betrof Newfoundlander pups van 2 verschillende nesten, die kort na geboorte via

keizersnede zijn overleden. De longen had een gegeneraliseerd atelectatisch uitzicht en de

sedimentatietest was positief. Microscopisch waren multifocaal kleine zones met atelectase zichtbaar,

omgeven door compensatoir emfyseem. Er konden geen aangeboren afwijkingen of tekenen van

infectie aangetoond worden, waaruit geconcludeerd werd dat de pups onvoldoende geademd hadden

om de longen te ontplooien (foetale longatelectase). Bij 2 pups werd een mild gestuwde lever

opgemerkt, die histologisch een cytoplasmatische vacuolisatie van de hepatocyten (hepatische

lipidose) en een uitgesproken perivasculaire infiltratie van extra-medullaire hematopoïetische cellen

(extra-medullaire hematopoïese) vertoonde.

Acute sterfte werd in 1 geval verklaard door een massale longbloeding (0,6%) met hypovolemische

shock. Dit ging gepaard met erge dyspnee, hemoptysis en epistaxis. Toxicologisch onderzoek van de

lever op coumarines was negatief, maar uit de long werd wel hemolytische Streptococcus sp.

geïsoleerd via bacteriologie. Een onderliggende oorzaak voor de bloeding kon echter niet achterhaald

worden.

Een Engelse Bulldog van 6 maanden oud is gestorven door acute respiratoire dyspnee als gevolg van

larynx collaps secundair aan het Brachycephaal Obstructie Syndroom (BOS) (0,6%). Opvallende

macroscopische afwijkingen waren vernauwde neusopeningen, macroglossie, een verlengd zacht

gehemelte, hyperplasie en entrapment van de epiglottis, eversie van de zakjes van Morgagni,

hypoplasie van de trachea en uitgesproken longoedeem en – stuwing.

Septicaemie (9,4%) is de derde belangrijkste oorzaak van acute sterfte binnen deze

leeftijdscategorie. Het werd bij geen enkel dier ouder dan 6 maanden als doodsoorzaak aangeduid.

Onder deze noemer werden de gevallen gerekend die een macroscopisch en/of histologisch

septicaemiebeeld vertoonden, maar waarbij de precieze oorsprong van de septicaemie die de acute

sterfte kan verklaren, niet duidelijk was. Splenomegalie, hepatomegalie, longoedeem en

stuwingszones in de longen en de nieren waren de opvallendste macroscopische bevindingen.

11

Microscopisch was onder andere een interstitiële pneumonie zichtbaar, met verbreding van de

interalveolaire septa door stuwing en infiltratie van ontstekingscellen en met multifocaal alveolair

oedeem. Histologie van de lever toonde in sommige gevallen hepatische lipidose, extramedullaire

hematopoïese en/of een reactieve hepatitis met een perivasculair gemengd ontstekingsinfiltraat en

diffuse stuwing van de sinusoïden. In de milt werden eveneens multifocale zones van extramedullaire

hematopoïese gezien, naast een reactieve splenitis met algemene stuwing en infiltratie van

macrofagen zowel ter hoogte van de rode als de witte pulpa. Tevens werd een tricuspidalisklep

endocarditis opgemerkt in één geval en een granulomateuze nephritis in een ander. Beiden gingen

daarnaast gepaard met een lymfoplasmacytaire enteritis. In 12 honden werd het etiologisch agens

achterhaald door middel van isolatie uit 1 of meerdere organen via bacteriologie. De bacteriën die een

rol speelden waren Staphylococcus pseudintermedius, Streptococcus canis, (haemolytische) E. coli

en Klebsiella sp. In 3 gevallen kon het onderliggend pathogeen niet geïsoleerd worden en in 1 geval

werd geen verder bacteriologisch onderzoek uitgevoerd.

Op de vierde plaats komen de aandoeningen van het cardiovasculair stelsel (7,6%).

Subaortastenose (1,8%) werd bij 3 honden (tussen de 3 en 5 maanden) van een groot ras

vastgesteld, waarbij slechts in 1 geval duidelijke macroscopische (subvalvulaire stenose, post-

stenotische dilatatie van de aorta en linker ventrikel hypertrofie met longoedeem en een chronisch

passieve stuwingslever) én microscopische afwijkingen (multifocale myocard degeneratie met

dystrofische calcificatie en secundaire veranderingen ter hoogte van de mitralisklep met myxoedeem,

milde desorganisatie en multifocale bloeding) zichtbaar waren. In een tweede geval wezen de longen

en lever in de richting van een primair hartprobleem, maar was het hart macroscopisch normaal en

bracht histologie van het hart bijgevolg uitsluitsel. In een derde geval is histologisch onderzoek niet

uitgevoerd doordat het macroscopisch beeld vanzelfsprekend was. Valvulaire pulmonalis stenose

(0,6%) werd vastgesteld bij een hond van het Bulldog type van 2 maanden oud. Macroscopisch waren

er eveneens tekenen van congestief hartfalen (CHF), maar het hart zelf zag er normaal uit.

Histologisch was er in de regio van de pulmonalis klep uitgebreide multifocale fibrose subendocardiaal

en tussen de cardiomyocyten en een focaal haardje van kraakbenige metaplasie.

Myocarditis was in 1,8% van de gevallen de doodsoorzaak onder de jonge honden. In een 8 weken

oude pup werd Parvovirus immunohistochemisch aangetoond met een macroscopisch beeld van

enteritis, tekenen van CHF en diffuus blekere zones in het myocard en histologisch een interstitiële

myocarditis met (subepicardiale) fibrose. In een ander geval van interstitiële myocarditis waren er

macroscopisch geen afwijkingen ter hoogte van het hart. Bijkomende letsels (meningitis,

glomerulonephritis en splenitis) wezen op een septicaemisch proces, maar het oorzakelijk agens kon

niet meer achterhaald worden. Ook een geval van suppuratieve myocarditis werd vastgesteld met

macroscopische myocardnecrose, microscopische infiltratie van talrijke neutrofielen en enkele

macrofagen en diffuse proliferatie van fibroblasten samen met tekenen van septicaemie zonder

herkenbare pathogenen op bacteriologie.

12

Een persisterende ductus arteriosus van Botalli (1,2%) werd in 2 honden, behorend tot een groot

ras, macroscopisch aangetoond en als doodsoorzaak beschouwd.

Twee gevallen werden gerekend tot acute hartinsufficiëntie (1,2%) waarbij er geen macroscopische

of histologische afwijkingen aan het hart zijn gezien, maar de aanwezigheid van longoedeem en een

acute stuwingslever in de richting van een acuut hartprobleem wezen zonder dat een onderliggende

oorzaak duidelijk was. Chronische hartinsufficiëntie (0,6%) met macroscopisch gedilateerd hart en

microscopische fibrose ter hoogte van de pulmonalisklep en multifocale (compensatoire)

desorganisatie met milde fibroblasten, lymfocyten en plasmacellen infiltratie in mitralis- en

tricuspidaliskleppen was in een ander geval de doodsoorzaak en wees op een niet nader

geïdentificeerd congenitaal hartprobleem. Een beeld van een chronische passieve stuwingslever en

algemeen oedemateuze en gestuwde longen met aanwezigheid van erythrofagocyterende, met

hemosiderine beladen macrofagen ging hiermee gepaard.

In een Gordon Setter van 6 maanden oud was arteriosclerose van de aorta (0,6%), met

macroscopische calcificatie proximaal van de aortaklep, een duidelijke dilatatie van de aorta

ascendens en milde mitralis endocardiose de oorzaak van acute sterfte. Ter hoogte van het letsel in

de aorta was er een histologisch beeld van metastatische calcificaties met subintimale fibrose.

Vastgestelde niet natuurlijke doodsoorzaken bij honden jonger dan 6 maanden zijn van iatrogene

aard (3,5%), traumatisch (2,4%) of verstikking (1,2%). Intoxicatie of hitteslag is niet

gediagnosticeerd in deze groep. Drie honden zijn gestorven tijdens anesthesie, waarbij autopsie in 1

geval wees in de richting van een primair hartprobleem, maar in de andere 2 gevallen geen

verduidelijking heeft gebracht. Twee andere honden zijn gestorven in de periode kort na de operatie

en autopsie heeft hierbij een acute pancreatitis en primair dilatorisch hartprobleem aan het licht

gebracht. Er is 1 geval van sterfte door shock volgend op een vaccinatie met een veralgemeend

stuwingsbeeld op lijkschouwing. De gevallen van trauma betroffen stomp koptrauma met fractuur van

de schedel en/of intracraniale bloedingen en stomp abdominaal trauma met hemoabdomen als gevolg

van ruptuur van het leverkapsel. Twee honden zijn gestikt door obstructie van de larynx met een

voedselprop, wat in 1 geval gepaard ging met perilaryngeaal oedeem en longoedeem met uitgebreide

bloedingen.

Aandoeningen van het centraal zenuwstelsel tellen voor 1,8% van de gevallen mee, met onder

meer 2 gevallen van intracraniale bloeding zonder een verhaal van trauma. Het betrof pasgeboren

pups die enkele uren na de keizersnede bloedden uit de neus en vervolgens stierven. Naast de

meningeale bloeding waren er geen andere relevante macroscopische of histologische afwijkingen. Er

werd geen verder onderzoek verricht en de onderliggende oorzaak werd niet achterhaald. In een 2

maanden oude pup dat acuut duizelde en braakte werd een meningo-encephalitis als doodsoorzaak

vastgesteld. Macroscopisch was een massa in de grote hersenen zichtbaar, dat histologisch een

beeld van malaciehaarden gaf, suggestief voor een bacteriële oorsprong. Zowel

13

immunohistochemisch onderzoek naar Distempervirus als de Daphniatest op de maaginhoud waren

negatief. Er werd geen bacteriologisch onderzoek uitgevoerd.

Twee pups zijn acuut gestorven ten gevolge van juveniele toybreed hypoglycemie (1,2%). Autopsie

toonde een hepatische lipidose, maar geen verdere aanwijzingen voor de oorzaak van de

hypoglycemie.

Een omphalitis/omphalophlebitis (1,2%) was in 2 gevallen de doodsoorzaak door uitbreiding in een

abcederende tot necrotiserende hepatitis en septicaemie met isolatie van S. canis, S.

pseudintermedius en Pasteurella multocida via bacteriologisch onderzoek. Een ander geval is

eveneens gestorven aan de gevolgen van een abcederende en necrotiserende hepatitis, waarbij uit

de abcessen Enterococcus spp., Clostridium perfringens en E. coli werd geïsoleerd, maar een

onderliggende oorzaak - zoals een opklimmende navelinfectie – niet meer te achterhalen viel.

Onder aandoeningen van de lever (1,2%) is ook glycogeenstapelingsziekte type 1a als

doodsoorzaak gerekend met secundaire necrose van de lever en leverkapselscheuren. Op

weefselsneden van de lever was er een hydropische degeneratie zichtbaar met een periportaal tot

midzonaal patroon. De hepatocyten kleurden sterk positief aan op PAS-kleuring

(glycogeenopstapeling). Ter hoogte van de necrosehaarden werd calcificatie aangetoond met de Von

Kossa methode.

Een congenitale hernia diafragmatica (1,2%) veroorzaakte acute sterfte in een neonatus alsook in

een 3 maanden oude pup. De opening(en) in het diafragma hadden goed afgelijnde, fibrotische

randen en de maag en/of darmen waren tot in de thorax verplaatst, met compressie-atelectase van de

longen tot gevolg.

Sterfte kon in 2 gevallen verklaard worden door hemothorax (1,2%). Dit ging gepaard met tachypnee

en macroscopische compressieatelectase, een algemeen anemisch uitzicht en in 1 geval met enkele

subcutane en inwendige bloedingen. De letsels waren onder meer suggestief voor een coumarine-

intoxicatie, maar er werd geen verder toxicologisch onderzoek uitgevoerd, waardoor de onderliggende

etiologie onbekend bleef.

Onder de honden jonger dan 6 maanden is slechts 1 acuut gestorven door een aandoening van het

urogenitaal stelsel (0,6%). Er was macroscopisch een geactiveerde milt en algemeen atelectatische

longen zichtbaar en histologisch een beeld van renale dysplasie met sterk gedilateerde tubuli,

multifocaal losmazig collageen bindweefsel en interstitiële bloedingen ter hoogte van de medulla.

In 18 gevallen kon de onderliggende doodsoorzaak niet achterhaald worden (10,6%). In de meeste

gevallen werden geen macroscopische en/of histologische letsels gezien die de acute sterfte konden

verklaren en in 2 gevallen verhinderde sterk postmortaal verval een accurate autopsie.

14

Een overzicht van de oorzaken van acute en onverwachte sterfte en de frequentie van voorkomen

binnen de categorie van honden jonger dan of gelijk aan 6 maanden, wordt gegeven in Tabel 7 en

grafisch voorgesteld in Grafiek 1.

Tabel 7: Oorzaken van acute en onverwachte sterfte bij honden ≤ 6 maanden volgens afnemende frequentie




Septicaemie 16 9,4



Trauma 4 2,4


Verstikking 2 1,2

Juveniele Toybreed hypoglycemie 2 1,2

Omphalitis/omphalophlebitis 2 1,2

Aandoeningen v/d lever 2 1,2

Congenitale hernia diafragmatica 2 1,2

Hemothorax 2 1,2



TOTAAL 170 100

15

3.2.2 Honden > 6 maanden

Binnen de groep van honden ouder dan 6 maanden (197) wordt de belangrijkste oorzaak van acute

sterfte vertegenwoordigd door de categorie van aandoeningen van het cardiovasculair stelsel

(16,8%). In 9 gevallen is een hemangiosarcoma (4,7%) ter hoogte van de rechter aurikel (5), milt (3)

of lever (1) als doodsoorzaak bevonden. Het betrof telkens honden van grote rassen (waaronder 2

Duitse Herders), uitgezonderd 1 Dwergschnauzer. Alle honden stierven aan de gevolgen van een

pericardiale of intra-abdominale verbloeding met hypovolemische shock. De diagnose werd in 6

gevallen bevestigd door middel van histologie welke een proliferatie toonde van spoelvormige tot

polygonale cellen, die meerdere caverneuze holten vormden, met een grote en vaak

hyperchromatische kern en verspreid bizarre mitosefiguren. Anisokaryose en anisocytose wezen

eveneens op maligniteit.

Acute of chronische hartinsufficiëntie (5,1%) zonder een duidelijke onderliggende oorzaak op

postmortaal onderzoek, werd als doodsoorzaak toegeschreven aan 1 respectievelijk 9 gevallen. De

bevindingen waren zoals eerder beschreven, maar het primair hartfalen ging in enkele chronische

gevallen ook gepaard met tricuspidalis- en/of mitralisendocardiose en hypertrofie van de linker

ventriculaire wand.

In totaal zijn 7 honden tussen de 7 maanden en 4,5 jaar gestorven aan de gevolgen van

subvalvulaire aortastenose (SAS) (3,6%). Het betrof telkens grote hondenrassen, uitgezonderd 1

Jack Russell Terrier. In 2 gevallen kon de definitieve diagnose pas gesteld worden op basis van de

resultaten van het histologisch onderzoek, aangezien geen macroscopische afwijkingen zichtbaar

waren aan het hart. Op histologie was een beeld te zien van multifocale myocard degeneratie en

subendocardiale fibrose ter hoogte van de subaorta regio. SAS ging in 2 gevallen gepaard met

endocardiose van de mitralisklep. Pulmonalis stenose werd in geen enkel geval gediagnosticeerd.

De enige vorm van cardiomyopathie die werd vastgesteld was de dilatorische cardiomyopathie

(DCM) (2,0%) met macroscopisch vergroot hart door dilatatie van de ventrikels en een afgeronde apex

(bol hart). Histologie van de ventrikelwand bevestigde in 2 gevallen de diagnose met degeneratie van

de cardiomyocyten en accumulatie van vet en bindweefsel tussen de spiervezels (fatty infiltration-

degenerative type). De aandoening werd gezien bij honden van een groot ras, waaronder een

Doberman Pinscher, tussen de 6 en 9 jaar oud.

Een chemodectoma (0,5%) was de oorzaak van acute sterfte bij een Bordeaux dog van 6 jaar oud en

was macroscopisch te zien als een kleine, donkerrode, spekkige massa ter hoogte van de overgang

van linker aurikel naar de aorta, die op deze plaats dilatatie vertoonde met secundair uitgesproken jet

lesions. De massa vertoonde histologisch een bindweefselkapsel en –septa en ronde tot ovale cellen

met eosinofiel gevacuoliseerd cytoplasma en ovale kernen met heterogeen chromatine.

16

Een 11 maanden oude Duitse dog is gestorven als gevolg van arteriosclerose van de aorta (0,5%)

met diffuus gelijkaardige macroscopische en microscopische afwijkingen zoals eerder vermeld ter

hoogte van de aorta, evenals ter hoogte van de truncus pulmonalis en ook subendocardiale

calcificatiehaarden in het linker atrium. Er waren geen indicaties voor een mogelijke oorzaak van deze

uitgebreide vasculaire mineralisatie gevonden.

Hartwormziekte (0,5%) met Angiostrongylus vasorum gaf in 1 geval aanleiding tot acute sterfte. De

long gaf een algemeen oedemateuze indruk en voelde vaster aan, maar het hart toonde geen

macroscopische afwijkingen. Histologisch waren er microfilariën zowel multifocaal in de longen, meer

bepaald perivasculair en omgeven door granulomen, alsook multifocaal tussen de cardiomyocyten

met daarrond een milde infiltratie van lymfocyten, plasmacellen en macrofagen. De sterfte werd in dit

geval verklaard door een granulomateuze pneumonie.

De tweede belangrijkste oorzaak van acute sterfte binnen deze leeftijdscategorie was intoxicatie

(11,8%). De meest betrokken gifstoffen waren bestrijdingsmiddelen. In 12 gevallen waren

carbamaatesters als oorzaak gevonden, waarbij in de meeste gevallen een algemeen stuwingsbeeld

en verdachte maaginhoud (gaande van roze tot blauwe of zwarte korrels) reeds intoxicatie deden

vermoeden. Van elk dier werd de diagnose bevestigd door middel van toxicologisch onderzoek op de

maaginhoud. Hetzelfde geldt voor het enkele geval van vergiftiging door organische fosfaatesters,

waarbij verdachte blauwe korrels werden aangetroffen in de maag. Strychnine veroorzaakte acute

sterfte in 3 gevallen, maar gaf geen duidelijke macroscopische of histologische afwijkingen, waarna de

intoxicatie eveneens bevestigd werd door toxicologisch onderzoek op de maaginhoud. Er is 1 hond

gestorven aan de gevolgen van een coumarine-intoxicatie met macroscopisch anemisch uitzicht,

epistaxis, hemopericard, hemothorax en hemoperitoneum en een positief toxicologisch onderzoek

voor bromadiolone. Opname van slakkengif was de doodsoorzaak in een ander geval, waarbij

ernstige convulsies vooraf gingen aan de sterfte, macroscopisch onderzoek een algemeen

stuwingsbeeld toonde en toxicologisch onderzoek van de darminhoud, die een verdachte blauwe kleur

had, postief was voor metaldehyde. Verder zijn er 2 gevallen van vergiftiging door ethyleenglycol

vastgesteld, met de typische intraluminale calciumoxalaat kristallen in de tubuli alsook een positief

resultaat op toxicologisch onderzoek. Intoxicatie was in de overige gevallen ook de reden voor acute

sterfte, maar de toxische analyse wees echter op een niet nader identificeerbaar agens.

Iatrogene oorzaken (11,8%) leidden in evenveel gevallen tot acute sterfte. Zeven honden stierven

tijdens de anesthesie, waarvan de autopsie de oorzaak slechts in 3 gevallen kon achterhalen.

Postoperatieve sterfte kwam voor bij 15 honden, en de onderliggende redenen waren onder meer

verbloeden, peritonitis en/of septicaemie, acute pancreatitis, viscerale shock of hartfalen. Er was 1

geval van sterfte volgend op een vaccinatie van een 11 maanden oude hond als gevolg van

uitgesproken longoedeem met perivasculitis.

17

Op de vierde plaats komen de aandoeningen van het gastro-intestinaal stelsel (11,2%). De

voornaamste oorzaak van acute sterfte in deze categorie is maagdilatatie en maagtorsie (4,6%), die

in alle gevallen reeds macroscopisch duidelijk te onderkennen was en enkel in grote hondenrassen

werd aangetroffen.

Hemorrhagische gastro-enteritis (2,5%) leidde in 5 gevallen tot acute sterfte en gaf een

macroscopisch beeld van een gastro-enteritis met gestuwde maag- en darmmucosae, mucosale

bloedingen en bruinrode tot bloederige darminhoud. Histologisch werd in enkele gevallen eveneens

een ontstekingsbeeld gezien met lymfoplaslacytaire en/of neutrofieleninfiltratie en soms de

aanwezigheid van staafvormige bacteriën ter hoogte van de darmvilli. Isolatie van Clostridium

perfringens uit een maag- of dunne darm swab via bacteriologie bracht in alle gevallen verduidelijking.

Andere oorzaken van hemorrhagische (en necrotiserende) enteritis (2,5%) waren, in tegenstelling tot

de jongere leeftijdscategorie, niet van primair infectieuze aard maar de aanwezigheid van een vreemd

voorwerp dat kan leiden tot secundaire groei van opportunistische bacteriën als gevolg van de

langdurige stase van de darminhoud. In 2 gevallen echter kon er geen onderliggende oorzaak voor de

enteritis aangetoond worden.

Verder werden er nog 2 gevallen vastgesteld waarin een scheur in of torsie van het mesenterium

(1,0%) aanleiding gaf tot strangulatie van de dunne darm en acute sterfte. De defecten in het

mesenterium waren macroscopisch duidelijk alsook algemene dilatatie van de darmen en

hemorrhagische infarcering.

Een 8-jarige hond is gestorven door shock als gevolg van een adenocarcinoma van de maag

(0,5%). De massa ter hoogte van het antrum pyloricum vertoonde centrale necrose en ging gepaard

met mucosale ulceratie en een algemeen shockbeeld. Histologisch ging de massa uit van het epitheel

met cellen die neigden tot het vormen van acini en met grote ronde kernen met duidelijke kernatypie,

anisokaryose en mitosefiguren.

Trauma (6,1%) is de vijfde belangrijkste oorzaak van acute sterfte in deze leeftijdscategorie. Vijf

honden zijn gestorven aan de gevolgen van bijtwonden, zoals onder andere penetrerende

huidwonden, subcutane en intramusculaire bloedingen, ruptuur van spieren, ribfracturen, ruptuur en

collaps van de long en pneumothorax. Andere gevallen betroffen onder meer stomp koptrauma al dan

niet met schedelfractuur, stomp trauma ter hoogte van de thorax met longbloedingen en hemothorax,

stomp abdominaal trauma met ruptuur van het leverkapsel en hemoabdomen en trauma door

schotwonde met longpenetratie en verbloeding in de thorax.

Aandoeningen van het urogenitaal stelsel tellen voor 4,6% van de gevallen mee. Vooral

aandoeningen van de uterus leidden tot sterfte, zoals pyometra (3,1%) (al dan niet postpartum of

gedurende de dracht) of stomp pyometra in een gesteriliseerde teef en al dan niet met secundaire

18

uterusruptuur. In alle gevallen waren er tekenen van septicaemie te zien. Er was 1 geval van pyometra

als complicatie bij een cysteuze endometrium hyperplasie (CEH), eveneens met secundaire

uterusruptuur en peritonitis. Ook nierpathologieën (1,5%), zoals chronische nierinsufficiëntie,

interstitiële nefritis en glomerulonefritis zijn als oorzaak van acute sterfte vastgesteld. In 2 gevallen

ging dit gepaard met letsels secundair aan uremie, zoals ulceratieve gastritis. Een bijzonder geval was

de viscerale migratie van larvaire stadia van Toxocara canis met migratieletsels in de lever en vorming

van granulomen in de nieren rondom de larven, die vermoedelijk plots vrij zijn gekomen met

nierschade, uremie en acute sterfte tot gevolg. De aandoening ging gepaard met een veralgemeende

lymfadenopathie.

2,5% van de sterftegevallen werd verklaard door een aandoening van het ademhalingsstelsel. Een

bacteriële bronchopneumonie (0,5%) was de doodsoorzaak in een 7-jarige hond, met dezelfde

macroscopische en histologische afwijkingen als voorheen beschreven en isolatie van

S.pseudintermedius uit de long via bacteriologisch onderzoek. Pulmonaire thrombo-embolie (PTE)

(0,5%) met een macroscopisch zichtbare thrombus ter hoogte van de arteria pulmonalis en

gecollabeerde long veroorzaakte acute dyspnee en sterfte als gevolg van cor pulmonale. Verder zijn

nog drie brachycephale honden gestorven in acute dyspnee ten gevolge van BOS, met gelijkaardige

letsels als voorheen beschreven. In 1 geval was de hypoxie geassocieerd met opsluiting gedurende 2

uur in een auto en was het algemeen stuwingsbeeld op autopsie suggestief voor hyperthermie.

Hemothorax (2,5%) leidde tot acute sterfte bij vijf honden en was in vier gevallen, wegens de

afwezigheid van andere letsels, verondersteld het gevolg te zijn van coumarine-intoxicatie. Dit

vermoeden werd nog versterkt door de aanwezigheid van verdachte blauwe of zwarte korreltjes in de

maag in twee gevallen. In een vijfde geval zijn er naast de hemothorax ook meerdere subcutane

bloedingen vastgesteld, waardoor naast vergiftiging ook stomp trauma vermoed werd. Bijkomend

toxicologisch onderzoek werd in alle gevallen aangeraden, maar niet uitgevoerd zodat de

onderliggende oorzaak onbekend bleef.

Drie honden zijn gestorven door verbloeding in het abdomen. Er werden geen andere macroscopische

of histologische afwijkingen opgemerkt die het hemoabdomen (1,5%) konden verklaren. Slechts in 1

geval werd toxicologisch onderzoek uitgevoerd, maar anticoagulantia konden niet aangetoond

worden.

Naast intoxicatie en trauma werden in deze leeftijdscategorie ook hitteslag (1,5%) en verstikking

(0,5%) als niet natuurlijke doodsoorzaken vastgesteld. In het eerste geval gaf de anamnese reeds een

idee en was het macroscopisch en histologisch beeld van algemene stuwing op autopsie indicatief

voor hyperthermie en sterfte door hitteshock. Bijkomend toxicologisch onderzoek van de maaginhoud

kon geen vergiftiging aantonen. Een laryngeale obstructie door een haarprop was in het tweede geval

de oorzaak van verstikking.

19

Twee honden zijn gestorven als gevolg van een aandoening van de pancreas (1,0%). In het ene

geval was dit omwille van verbloeding in het abdomen vanuit meerdere multilobulaire massa’s ter

hoogte van de pancreas. Deze massa’s waren op doorsnede vast en vertoonden meerdere

bloedingen. Op histologie groeiden de kleine cellen met ronde, centrale kern, met duidelijke nucleolus,

en eosinofiel cytoplasma in een papillair patroon. Er was een matige anisokaryose en anisocytose en

mitosefiguren waren zichtbaar, evenals een massale influx van neutrofielen. Door de aanwezigheid

van implantatiemetastasen in het aanpalende omentum en mesenterium en levermetastasen gaf dit

een beeld van een exocrien carcinoma, maar de massa kon echter niet verder gekarakteriseerd

worden). In een ander geval was de oorzaak een acute diabetes mellitus met macroscopisch een

uitgesproken leververvetting en op histologie van de pancreas een bijna volledige afwezigheid van de

eilandjes van Langerhans met in de plaats lymoplasmacytaire infiltraten. Het dier vertoonde lethargie,

stuipen en hypothermie alvorens het overlijden, wat vermoedelijk te wijten was aan diabetes

ketoacidose.

Een aandoening van de bijnier (1,0%), meer bepaald pheochromocytoma, leidde in 2 gevallen tot

acute sterfte, vermoedelijk door de productie van catecholamines met tachycardie en hartstilstand tot

gevolg. De massa’s ter hoogte van de bijniermedulla hadden een macroscopisch onregelmatig en wit

spekkig aspect met centrale necrose en bloedingen. Histologie toonde cilindrische tot polyhedrische

cellen met grote ronde tot ovale kern. Er was geen uitgesproken kernatypie en weinig tot geen mitose-

figuren.

Een tumorale massa ter hoogte van de lever (1,0%) veroorzaakte een hemoabdomen en acute sterfte

bij een 13-jarige en 11-jarige hond. In het eerste geval was de massa onregelmatig en spekkig van

aspect, zacht van consistentie en bevatte bloed. Histologie toonde een beeld van een clear cell

hepatocellulair carcinoma, met polygonale cellen met volledig opgeklaard cytoplasma en ronde tot

ovale kernen met prominente nucleolus. Er was duidelijke anisokaryosis en anisocytosis. De normale

architectuur van het leverparenchym was volledig verdwenen door uitgesproken fibrose met ontstaan

van periportal bridging fibrosis en de aanwezigheid van meerdere uitgebreide bloedingen. In het

tweede geval vertoonde de lever meerdere multinodulaire, hemorrhagische massa’s die histologisch

als een teleangiectatisch osteosarcoma gekarakteriseerd werden met multifocale aanwezigheid van

eosinofiel osteoïd materiaal. Ter hoogte van de milt bevond zich een gelijkaardige massa.

Wat betreft de aandoeningen van het centraal zenuwstelsel (0,5%) werd in een 7 maanden oude

hond een non-purulente meningo-encephalitis vastgesteld met histologisch perivasculaire infiltratie

van voornamelijk mononucleairen en enkele neutrofielen in de meningen, evenals een diffuse

meningeale infiltratie van macrofagen en in mindere mate lymfocyten. Ook enkele gliosehaardjes

waren aanwezig in het parenchym.

Een acute peritonitis (0,5%) was de doodsoorzaak in een 7-jarige Labrador en ontwikkelde zich als

gevolg van lekkage van ofwel darminhoud of necrotisch tumorweefsel vanuit een jejunale massa. Het

omentum was met de massa verkleefd en op die plaats focaal hemorrhagisch. Vaatinjecties in zowel

20

het omentum als mesenterium en abdominaal vet zijn opgemerkt. De intestinale massa werd verder

gekarakteriseerd als lymfoma door middel van histologisch onderzoek waarop een homogene

populatie rondcellen te zien was met matige anisokaryose en anisocytose en weinig frequente

mitosen.

In 49 gevallen kon de onderliggende doodsoorzaak niet achterhaald worden (24,9%). In de meeste

gevallen werden geen macroscopische en/of histologische letsels gezien die de acute sterfte konden

verklaren, in 2 gevallen verhinderde sterk postmortaal verval een accurate autopsie en in de overige 7

gevallen was er een sterk vermoeden voor intoxicatie, omwille van de afwezigheid van

macroscopische en/of histologische letsels of juist omwille van de aanwezigheid van bepaalde

afwijkingen zoals een algemeen stuwingsbeeld, bloedingen of abnormale maaginhoud en een

eventuele positieve Daphniatest (screeningstest, vaak vals +). In deze gevallen werd echter geen

verder toxicologisch onderzoek uitgevoerd ter bevestiging.

Een overzicht van de oorzaken van acute en onverwachte sterfte en de frequentie van voorkomen

binnen de categorie van honden ouder dan 6 maanden, wordt gegeven in Tabel 8 en grafisch

voorgesteld in Grafiek 2.

21

Tabel 8: Oorzaken van acute en onverwachte sterfte bij honden > 6 maanden volgens afnemende frequentie



Intoxicatie 23 11,7



Trauma 12 6,1



Hemothorax 5 2,5

Hemoabdomen 3 1,5

Hitteslag 3 1,5

Aandoeningen v/d pancreas 2 1,0

Aandoeningen v/d bijnier 2 1,0

Aandoeningen v/d lever 2 1,0


Aandoeningen v/h peritoneum 1 0,5

Verstikking 1 0,5

Viscerale migratie Toxocara canis 1 0,5


TOTAAL 197 100

22

III. VOORSTEL TOT AUTOPSIEPROTOCOL

Het bepalen van de doodsoorzaak is het belangrijkste objectief van elke lijkschouwing (Shkrum en

Ramsay, 2007). Het uitvoeren van een autopsie dient, rekening houdend met de anamnese, het

signalement, de klinische symptomen en de omgeving, tot het vaststellen van de pathologische

processen en het verwerven van informatie betreffende de aard van de aandoening. Zo zal een

autopsie meer bijdragen tot het bepalen van de oorzaak van ziekte en sterfte, naarmate deze zaken

efficiënter worden aangepakt (Strafuss, 1988). De lijkschouwing speelt een belangrijke rol in de studie

van ziekteprocessen (Shkrum en Ramsay, 2007). De kennis van de pathogenese van aandoeningen

is namelijk essentieel voor de ontwikkeling en toepassing van therapeutische en preventieve

maatregelen. Autopsies geven eveneens een idee omtrent de incidentie van ziektes en zijn bijgevolg

van belang in het toezicht op zoönoses en in de bewakingsprogramma’s van kuddes, koppels en

kennels (Strafuss, 1988). Daarnaast zijn ze ook van belang bij de beoordeling van de accuraatheid

van diagnostische technieken of de werkzaamheid van ingestelde behandelingen (Shkrum en

Ramsay, 2007). Volgens Strafuss (1988) draagt het regelmatig uitvoeren van een autopsie door de

dierenarts bij tot het beter diagnosticeren en instellen van een meer efficiënte behandeling met hogere

kans op succes in de praktijk.

Een dier dat plots en/of onverwacht is gestorven geeft geregeld aanleiding tot twistpunten of zelfs

rechtszaken (Cooper en Cooper, 2007). Humane forensische pathologie wordt door Shkrum en

Ramsay (2007) beschreven als zijnde het bestuderen van de manier waarop aandoeningen leiden tot

acute en/of onverwachte sterfte en hoe externe agentia en krachten fatale letsels veroorzaken. Naast

bovenstaande doelstellingen betracht de lijkschouwing in het kader van het forensisch onderzoek ook

een antwoord te geven op de volgende vijf vragen (Shkrum en Ramsay, 2007):

a. Waarom?: de doodsoorzaak

b. Onder welke omstandigheden?: de manier van sterfte

Wanke (1988) maakt een onderscheid tussen natuurlijke en niet natuurlijke doodsoorzaken,

terwijl Chéville (2006) de overlijdens indeelt als zijnde accidenteel of intentioneel.

c. Waar?: de ‘locus’

Munro en Munro (2008) omschrijven de ‘locus’ als zijnde de plaats waar het event heeft plaats

gevonden.

d. Wie?: identificatie van het dier

e. Wanneer?: tijdstip van overlijden

Ook het diergeneeskundig forensisch onderzoek dient de oorzaak, wijze, mechanismen en tijdstip van

sterfte te bepalen (Cheville, 2006).

Een standaard autopsie procedure is essentieel opdat alle pathologische afwijkingen zouden worden

opgemerkt en grondig en systematisch onderzocht, zodoende tot een definitieve diagnose te komen

(Strafuss, 1988). Het verhindert dat letsels worden gemist of beschadigd gedurende de autopsie

(Leifsson en Jensen, 2011). Een goede kennis van algemene en orgaan specifieke pathologie is

23

vereist, evenals een vertrouwdheid met de normale kleur en grootte van organen en weefsels

(Strafuss, 1988). Alvorens het post mortem onderzoek aan te vangen is het als praktijkdierenarts

aangeraden contact op te nemen met een patholoog, die kan benadrukken waarop moet gelet worden

en advies kan geven omtrent het correct nemen van relevante stalen (Sheahan, 1975; Parry, 2008b).

Uiteraard is een kennis van de mogelijke oorzaken van acute sterfte van essentieel belang (Chérel et

al., 2006). De dierenarts moet er zich eveneens van bewust zijn dat, naast het onderzoek van het dier

zelf, de omgeving en omstandigheden van overlijden minstens even belangrijk zijn (Cooper en

Cooper, 2007). Dit impliceert dat het postmortale onderzoek best wordt vooraf gegaan door een

grondige anamnese en degelijke inspectie van de omgeving waarin het dier is gestorven of dood werd

terug gevonden (Brown en Mullaney, 1991; Cooper en Cooper, 2007).

1. Anamnese en inspectie van de omgeving

Allereerst dienen de identificatie- en registratiegegevens van het dier gecontroleerd te worden

(Vanneste et al., 2011). In België is de identificatie, door middel van tatoeage of chip, en registratie

van honden verplicht. De anamnese wordt indien mogelijk afgenomen op de plaats van overlijden, en

bij voorkeur laat de eigenaar het dier ter plaatse liggen (Brown en Mullaney, 1991). De positie van het

dier alsook andere bevindingen, zoals postmortale veranderingen, kunnen bijgevolg in verband

gebracht worden met de omgeving (Munro en Munro, 2008; Shkrum en Ramsay, 2007). Wanneer het

lichaam wordt verplaatst, wordt deze beoordeling bemoeilijkt en kunnen postmortale artefacten

ontstaan (Shkrum en Ramsay, 2007). Bij de inspectie van de omgeving moet onder meer gelet

worden op:

- sporen van doodstrijd, ontsnappingspogingen of dwang

- aanwezigheid van bloedvlekken

- aanwezigheid van braaksel of diarree

- toegankelijkheid tot bestrijdingsmiddelen, huishoudproducten, toxische planten of afgeleide

producten

- mogelijkheid tot CO-vergiftiging

- mogelijkheid tot elektrocutie door bijvoorbeeld een elektrische snoer of natte vloer

- sporen van blikseminslag

In tegenstelling tot medisch forensische pathologen, worden dierenartsen of diergeneeskundige

pathologen zelden uitgenodigd op de locus (Munro en Munro, 2008). Wanneer het dier wordt

aangeboden bij de dierenarts en plaatselijke inspectie niet mogelijk is, moeten deze gegevens zeker

goed nagevraagd worden. Het niet onderzoeken van het lichaam op de locus wordt echter als een

mogelijke valkuil beschouwd (Shkrum en Ramsay, 2007).

Vervolgens wordt gefocust op het overleden dier, met in het bijzonder het signalement (diersoort, ras,

geslacht, leeftijd) en tijdstip waarop het dier is gestorven of dood werd terug gevonden. Het

24

signalement helpt om bepaalde ras-geassocieerde of leeftijdsafhankelijke aandoeningen in

overweging te nemen (Nielsen, 2011). Bijkomend dienen volgende zaken nagevraagd te worden:

- wanneer het dier voor het laatst levend werd gezien

- waar het dier zich bevond kort voor de dood (binnen, buiten) en waar het dier recent mee

bezig was (werken, spelen, slapen, eten,…)

- of trauma mogelijk is in het verhaal

- of er ziektetekenen zijn opgemerkt voorafgaand aan de dood en dewelke

- hoe lang eventueel voorafgaande ziektetekenen reeds aanwezig waren, m.a.w. hoe snel het

dier is gestorven na het ontstaan van de symptomen

- hoe de eventuele ziektetekenen evolueerden in de tijd

- of er reeds een klinische diagnose werd gesteld en op basis van welke onderzoeken en

resultaten

- of er reeds een behandeling werd ingesteld voor de problemen en dewelke

- of het dier, losstaand van de problemen, al op bepaalde medicatie stond of in het verleden

reeds voor andere of gelijkaardige problemen werd behandeld

- of andere dieren in de omgeving van het dier ziek zijn of zijn overleden

- wanneer het dier voor het laatst werd gevaccineerd

- of het dier recent een operatie en/of anesthesie heeft ondergaan

Strafuss (1988) benadrukt het belang van het incorporeren van een accurate en complete anamnese

in de lijkschouwing, in die zin dat letsels op autopsie op die manier duidelijk worden terwijl ze anders

verborgen zouden zijn. Er moet echter op gelet worden dat zo niet enkel geconcentreerd wordt op het

vinden van specifieke letsels en het algemeen overzicht verloren gaat. In praktijk komt daarbij dat

klanten vaak aangeslagen of triest zijn en de dierenarts enigszins onder druk zetten om een directe

diagnose te stellen (Casteel en Turk, 2009). Aan de andere kant zijn eigenaars niet altijd duidelijk

omtrent de omstandigheden van het overlijden, onder andere uit onwetendheid, oneerlijkheid of uit

angst als nalatig bestempeld te worden (Brown en Mullaney, 1991; Vanneste et al., 2011). De

dierenarts mag niet in de verleiding komen een diagnose te suggereren enkel op basis van de

anamnese, te allen tijde dient een volledige autopsie en eventueel bijkomende staalnamen uitgevoerd

te worden (Vanneste et al., 2011).

2. Autopsie

Het tijdsinterval tussen sterfte en autopsie dient zo kort mogelijk gehouden te worden (Sartin et al.,

1999). Postmortale veranderingen treden immers zeer kort na de dood in en bemoeilijken een

accurate macroscopische en histopathologische interpretatie (Manteca, 1996; Zachary en McGavin,

2011). Dit hindert het bepalen van de doodsoorzaak met het gevolg dat vaak geen letsels gevonden

worden die de acute sterfte kunnen verklaren. Postmortale veranderingen en artefacten wijzigen

eveneens bestaande verwondingen of maskeren trauma (Shkrum en Ramsay, 2007). Daarenboven

gaan acuut gestorven dieren, met een actieve bacteriële populatie en goed gevulde darminhoud, veel

25

sneller in verval dan dieren die gedurende meerdere dagen ziek waren en bijgevolg een gereduceerde

intestinale flora en relatief weinig fermenteerbare darminhoud hebben. Ook de cellulaire enzymatische

activiteit in de weefsels is bij laatstgenoemden verminderd (Strafuss, 1988). Een snelle afkoeling van

het lichaam verhindert autolyse en vertraagt de bacteriële afbraak van weefsels, waardoor postmortale

veranderingen minimaal worden gehouden. Dit impliceert dat, indien de autopsie niet onmiddellijk kan

uitgevoerd worden, het lichaam best wordt bewaard in een koele omgeving (Zachary en McGavin,

2011). Volgens Zachary en McGavin (2011) vertoonden dieren, die bewaard werden bij 5°C, 24 uren

na sterfte relatief weinig postmortale veranderingen in vergelijking met dieren die gedurende dezelfde

periode op kamertemperatuur werden gehouden. Alsnog dient de autopsie van gekoelde kadavers

binnen de 24 uur uitgevoerd te worden (Sartin et al., 1999). Er moet vermeden worden dat het lichaam

wordt diep gevroren, aangezien de vorming van zowel intra- als extracellulaire ijskristallen cellen en

weefsels beschadigen (Zachary en McGavin, 2011). Het mogelijk verdwijnen van significante letsels

eenmaal de dood is ingetreden, is eveneens een indicatie om het tijdsinterval tussen sterfte en

autopsie zo kort mogelijk te houden. Zo lost 50% van een thrombus op binnen de 3 uren na intrede

van de dood (Moser et al., 1973).

2.1. Voorbereiding

Een goede voorbereiding is essentieel om efficiënt te werk te gaan (Vanneste et al., 2011). Bij

voorkeur beschikt de dierenarts over een ruimte waarin uitsluitend autopsies worden uitgevoerd en

die schoon, voldoende verlicht, goed geventileerd en voorzien is van reinigings- en

drainagemogelijkheden (Sheahan, 1975). Het wordt echter aangeraden het lichaam naar een

gespecialiseerd autopsielaboratorium over te brengen (Brown en Mullaney, 1991; Parry 2008b).

Dergelijke inrichtingen kunnen een grondige en objectieve evaluatie garanderen, maar het maakt dat

pas later kan gestart worden met de lijkschouwing en de kosten hoger kunnen oplopen (Brown en

Mullaney, 1991). Wanneer onvoldoende of ongeschikt materiaal ter beschikking is, bestaat enerzijds

het risico dat bepaalde letsels niet worden gedetecteerd en anderzijds dat organen en weefsels

worden beschadigd (Leifsson en Jensen, 2011). Voor de dissectie dienen daarom op zijn minst

messen, scharen, scalpels en pincetten voorhanden te zijn (Sheahan, 1975). Daarnaast is een

costotoom zinvol (Vanneste et al., 2011). Sheahan (1975) en Leifsson en Jensen (2011) raden

eveneens het gebruik van een oscillerende zaag aan als meest bruikbare instrument voor hersenen

ruggenmergautopsie. Materiaal voor steriele staalname bestaat uit spuiten, naalden, swabs,

petriplaten, potjes (al dan niet met fixeermiddel) en afsluitbare plastiek zakjes (Leifsson en Jensen,

2011). Bijkomende nuttige zaken zijn touwtjes, maatbekers en pH-indicatorstrips (Leifsson en Jensen,

2011). Beschermende kledij, inclusief handschoenen, dienen gedragen te worden om de veiligheid

van zowel de dierenarts als levende patiënten te verzekeren (Sheahan, 1975; Sartin et al., 1999). Het

is belangrijk dat de gemaakte waarnemingen gedurende of onmiddellijk na de autopsie worden

geregistreerd, zodat geen details van organen of stalen worden vergeten (Munro en Munro, 2008a;

Sheahan, 1975). Het is daarom aangeraden standaard invulformulieren te gebruiken, zodat alle

orgaansystemen worden overlopen, de organen correct worden gewogen en gemeten en de

26

noodzakelijke stalen worden genomen. Dergelijke ‘checklist’ is een controlesysteem voor de

dierenarts (Strafuss, 1988; Munro en Munro, 2008a). Een voorbeeld hiervan is opgenomen in het

voorgesteld autopsieverslag (Bijlage I).

2.2. Postmortale interval

Het inschatten van het postmortale interval (PMI), zijnde het tijdsinterval tussen sterfte en het

postmortale onderzoek, draagt bij tot het bepalen van het tijdstip van sterfte (of eerder de periode

gedurende dewelke sterfte kan zijn opgetreden) wanneer deze niet gekend is uit de anamnese

(Erlandsson en Munro, 2007). Dit is voornamelijk interessant in de context van verwaarlozing en

opzettelijke verwondingen van huisdieren, sterfte tijdens transport, jacht buiten het seizoen en

stroperij, zodat specifieke personen of gebeurtenissen al dan niet uitgesloten kunnen worden tijdens

het onderzoek naar de doodsoorzaak (Erlandsson en Munro, 2007; Munro en Munro 2008b). Volgens

Munro en Munro (2008b) kan het PMI geschat worden op basis van postmortale veranderingen,

elektrische stimulatie van skeletspieren, aanwezigheid van larven en aanwijzingen uit de omgeving

waarin het dier is gestorven.

2.2.1. Postmortale veranderingen

De snelheid van ontstaan en ontwikkeling van postmortale veranderingen is sterk afhankelijk van de

doodsoorzaak, de lichaams- en omgevingstemperatuur en microbiële flora (Zachary en McGavin,

2011). De luchtvochtigheid speelt ook een rol volgens Cheville (2006). Gezien de verschillen tussen

dieren onderling en de verschillende omstandigheden waarin ze worden gevonden, is het inschatten

van het PMI, louter vertrouwend op de ervaring met autolyse en ontbinding uit voorgaande autopsies,

vrij subjectief (Erlandsson en Munro, 2007). Het PMI wordt zelfs dikwijls onderschat (James and

Knight, 1965). De studie van Erlandsson en Munro (2007) toont aan dat een combinatie van rectale

temperatuur, omgevingstemperatuur en de graad van macroscopische en histopathologische

decompositie een wetenschappelijk onderbouwde schatting kan geven van het PMI. Ook hier blijkt dat

onderzoek op de locus een meerwaarde biedt, in die zin dat verschillende tussenkomende

handelingen kunnen leiden tot postmortale artefacten en dus toenemende onnauwkeurigheid van een

reeds onnauwkeurige bepaling van het tijdstip van sterfte (Shkrum en Ramsay, 2007).

2.2.1.1. Algor mortis

Algor mortis is één van de meest prominente eerste tekenen van sterfte (Guharaj en Chandran, 2003).

Het is het gradueel afkoelen van het lichaam na de dood en hangt af van de lichaamstemperatuur op

moment van sterfte, dewelke onder meer beïnvloed wordt door koorts, de omgevingstemperatuur en

de conditie van het dier, waarbij vet en haar isolerend werken tegen warmteverlies (Zachary en

McGavin, 2011). Behalve in geval van een fulminante infectie, stopt de warmteproductie in het lichaam

na de dood en treedt warmteverlies op via radiatie, convectie en conductie tot het lichaam de

27

omgevingstemperatuur heeft bereikt (Guharaj en Chandran, 2003). Onder de condities gehandhaafd

in de studie, demonstreren Erlandsson en Munro (2007) de potentiële bruikbaarheid van de rectale

temperatuur bij het inschatten van het tijdstip van overlijden in de vroege postmortale periode, i.g. de

eerste 10 uren na de dood, in intervallen van 2 uur. Vanaf 10 uur post mortem ontstaat er namelijk

overlap van de rectale temperaturen (Erlandsson en Munro, 2007) (Figuur 1).

2.2.1.2. Rigor mortis

Rigor mortis is de contractie van spieren dat ontstaat tussen de 1 tot 6 uur na de dood (Zacchary en

McGavin, 2011) (Figuur 2). Adenosine trifosfaat (ATP) is een noodzakelijke component voor zowel

spiercontractie als spierrelaxatie (Guharaj en Chandran, 2003; Munro en Munro, 2008b). Na sterfte

wordt ATP progressief en irreversibel afgebroken (Guharaj en Chandran, 2003). Rigor mortis begint

wanneer de resynthese van ATP, verkregen uit het resterend spierglycogeen gedurende de eerste

uren na de dood, onvoldoende compenseert voor de degradatie ervan (Munro en Munro, 2008b). De

spiercontractie is bijgevolg onomkeerbaar, tot autolyse en denaturisatie van de spieren optreedt

(Zacchary en McGavin, 2011). Afhankelijk van de omstandigheden, kan de lijkstijfheid enkele uren tot

dagen duren (Munro en Munro, 2008b). In de studie van Erlandsson en Munro (2007) was de rigor

mortis van achterpoten en kaak waarneembaar vanaf 24 uur tot 7 dagen post mortem.

De snelheid waarmee rigor mortis optreedt is afhankelijk van het spierglycogeen, de pH van de

spieren en de temperatuur (Munro en Munro, 2008b). Zo zal een hoge temperatuur en activiteit voor

sterfte het ontstaan van lijkstijfheid versnellen (Zacchary en McGavin, 2011). Dit is onder meer het

geval bij maligne hyperthermie, hitteslag en koorts door een systemische aandoening (Munro en

Munro, 2008b). De rigor treedt eveneens vroeg op in geval van intoxicatie met convulsieve gifstoffen

(e.g. strychnine), septicaemie en slopende ziekten (Guharaj en Chandran, 2003). Anderzijds wordt de

rigor uitgesteld in gevallen van cachexie of extreme malnutritie, omdat de ATP en glycogeen voorraad

zodanig is uitgeput en spiercontractie bijgevolg soms zelfs niet mogelijk is (Zacchary en McGavin,

2011). Verlaat optreden van de rigor is eveneens het geval bij koud weer, koolstofmonoxide

vergiftiging en asfyxie (Guharaj en Chandran, 2003).

Figuur 1: Doosdiagram van de rectale

temperaturen voor 6 honden gedurende de

eerste 13 uur post mortem. X-as: tijd sinds

sterfte in minuten, Y-as: rectale temperatuur

in °C.

(Uit: Erlandsson en Munro, 2007)

28

In het laatste geval wordt in de linker ventrikel ongestold bloed teruggevonden als een indicatie voor

sterfte door hypoxie (Cheville, 2006). De hartspier is namelijk als eerste betrokken in de rigor mortis

en in het gezonde, niet-hypoxische dier pompt het linker ventrikel gedurende dit proces al het bloed

weg, terwijl het rechter ventrikel minder krachtig contraheert en bijgevolg een kleine hoeveelheid

gestold bloed overblijft (Munro en Munro, 2008b). Een incomplete rigor kan ook wijzen op myocardiale

degeneratie (Maxie en Robinson, 2007). Van de skeletspieren, vertonen de aangezichts- en

nekspieren meestal als eerste lijkstijfheid, gevolgd door de romp en ledematen (Cheville, 2006; Munro

en Munro, 2008b).

2.2.1.3. Macroscopische en microscopische veranderingen

In de studie van Erlandsson en Munro (2007) werd in de context van het bepalen van het PMI, naast

de rigor mortis, ook gelet op de geur en dermale en oculaire veranderingen op uitwendige inspectie en

wijzigingen, die zowel betrekking hebben op kleur als textuur, van de interne organen van thorax en

abdomen op inwendige inspectie. Uit de studie bleken het hart, de lever, de longen, de pancreas, de

tonsillen, de schildklier en urineblaas de meest bruikbare organen om microscopische veranderingen

waar te nemen die op verschillende tijdstippen tot ontwikkeling kwamen. Volgens Erlandsson en

Munro (2007) kan een inschatting van het PMI gemaakt worden aan de hand van een tabel van

postmortale veranderingen, opgemaakt op basis van de macroscopische bevindingen en de histologie

van bepaalde organen.

2.2.2. Elektrische stimulatie van skeletspieren

Over de toepassing van deze techniek in het bepalen van het tijdstip van sterfte bij dieren is weinig

gekend, uitgezonderd bij sommige wilde diersoorten (Adrian, 1996). Nadeel is de veeleer subjectieve

beoordeling van de kracht waarmee de spier contraheert, wat verder onderzoek naar objectieve

meetmethodes voor de mate van spiercontractie en de bijhorende vastgelegde grafieken op

verschillende tijdstippen na de dood, noodzakelijk maakt (Munro en Munro, 2008b).

2.2.3. Aanwezigheid van larven

Ervaren forensische entomologen kunnen het PMI inschatten aan de hand van het

ontwikkelingsstadium van de larven, teruggevonden op het kadaver (Stroud, 1998). Het is essentieel

Figuur 2: Schematische voorstelling van de schikking van actine en myosine filamenten in de spiervezel.

A: relaxatie, B: contractie, C: rigor mortis (Uit: Guharaj en Chandran, 2003)

29

dat de larven correct worden verzameld en bewaard (Stroud, 1998; Munro en Munro, 2008b). Hoewel

larven van familie Calliphoridae (bromvliegen) het meest bruikbaar zijn in de forensische entomologie,

dienen ook andere insecten verzameld te worden, voornamelijk indien het kadaver reeds meer dan 10

dagen oud is (Munro en Munro, 2008b). Daarnaast is ook betrouwbare temperatuurs- en

weerinformatie noodzakelijk, aangezien de ontwikkeling van de larven afhankelijk is van zowel tijd,

temperatuur als vochtigheid (Stroud, 1998). Het is raadzaam de directe omgeving van het dier te

controleren op maden of poppen, daar Lucilia spp. en Calliphora spp. van het lichaam migreren

eenmaal ze voldoende hebben gegeten, zodat een eerste golf van larven niet wordt gemist (Munro en

Munro, 2008b) (Figuur 3 en 4). Het voordeel is dat deze methode toelaat lange PMI’s te berekenen,

maar enkel bekwame entomologen zijn hiertoe geschikt (Stroud, 1998).

2.2.4. Aanwijzingen uit de omgeving

Naast de info bekomen uit een grondige anamnese of via bovenvermelde mogelijkheden, kan ook de

locus bijdragen in het plaatsen van het incident in een bepaald tijdsbestek via aanwijzingen uit de

omgeving geassocieerd met het lichaam (Munro en Munro, 2008a).

2.3. Uitwendige inspectie en palpatie

Alvorens over te gaan tot het insnijden van het lichaam, is een grondig uitwendig onderzoek vereist

(Manteca, 1996; Weyens, 1996; Sartin et al., 1999; Parry, 2008b). De dierenarts moet zich ervan

verzekeren het juiste dier voor zich te hebben en zeker wanneer signalement en anamnese niet

gekend zijn, dienen uitwendige identificatiekenmerken, zoals ras, geslacht, leeftijd, vachtkleur, etc. bij

het begin van het onderzoek genoteerd te worden (Parry, 2008b). Het lichaamsgewicht wordt

eveneens bepaald en genoteerd (Parry, 2008b). Conform Strafuss (1988) wordt tijdens de uitwendige

inspectie gelet op:

- de houding/positie van het dier

- de algemene presentatie van het kadaver, met name de aanwezigheid van zwelling,

lijkstijfheid en postmortale decompositie (m.a.w. de post mortem staat) en de

hydratatietoestand

- de voedingstoestand van het dier

- verwondingen of letsels van de huid en de conditie en bevuiling van de vacht

Figuur 3 (links): Adult en larven

van het genus Lucilia.

Internetreferentie:

http://www.flickr.com/photos/pcoin/

3554769402/

Figuur 4 (rechts): larven van de

familie Calliphoridae.

Internetreferentie:

http://www.flickr.com/photos/pcoin/

3484282491/

http://www.flickr.com/photos/pcoin/3554769402/http://www.flickr.com/photos/pcoin/3554769402/

30

Figuur 5: Gescheurde nagels van een kat.

(Uit: Munro en Munro, 2008c)

- de aanwezigheid van externe parasieten

- het uitzicht en de kleur van alle zichtbare muceuze membranen

- de aanwezigheid of afwezigheid van uitvloei uit alle natuurlijke lichaamsopeningen

- de melkklieren (uitvloei, kleur, grootte, consistentie, etc.)

- aanwijzingen van opzettingen, wonden, fracturen, hernia’s en andere traumata

Daarnaast worden best ook de nagels gecontroleerd en

de mondholte nagekeken op aanwezigheid van letsels

en/of inhoud (Vanneste et al., 2011). Gescheurde of

gebroken nagels worden gezien bij dieren (in hoofdzaak

katten) betrokken bij aanrijdingen of bij het tevergeefs

proberen te ontsnappen aan eender welke vorm van

trauma (Munro en Munro, 2008c) (Figuur 5). Wanneer

trauma als doodsoorzaak wordt vermoed, kunnen

radiografische opnamen op dit moment een nuttige

bijdrage leveren volgens Parry (2008b). Bij het

onderzoek van de huid moet gelet worden op de eventuele aanwezigheid van zowel intramusculaire

als intraveneuze injectieplaatsen (Vanneste, 2010-2011). Indien bijkomend chirurgische incisies,

katheters, verbandmateriaal, etc. worden opgemerkt, dan wordt hier eveneens notie van gemaakt

(Parry, 2008b).

Monsters die op dit moment worden genomen, hebben slechts een minimale kans op contaminatie

aangezien het lichaam nog niet is geopend (Galey, 2009). Het kan daarom nuttig zijn standaard

enkele stalen te bekomen alvorens over te gaan tot het villen en openen van het dier, zoals

bijvoorbeeld urine, bloed en swabs van wonden, natuurlijke openingen en excreties.

2.4. Inwendige inspectie

Verschillende manie

ACUTE STERFTE BIJ DE HOND: RETROSPECTIEVE STUDIE EN … · 2013. 12. 22. · aan de Universiteit...

Documents

Transcript of ACUTE STERFTE BIJ DE HOND: RETROSPECTIEVE STUDIE EN … · 2013. 12. 22. · aan de Universiteit...