25 jaar IJburg 03 | 2020

with English captions and summary

25 years of IJburgPlan Amsterdam

Straten op zee Terug in de tijd Nog één keer nieuw land

Huishoudens met kinderenHouseholds with children

EenoudergezinnenSingle-parent families

65-plussersPeople over 65

Bevolking totaalTotal population

201015.970

767,773

201521.981

811.185

202028.698

872.380202020152010 202020152010 202020152010

infographics Gebied IJburg/Zeeburgereiland: bevolkingsgroei en –samenstelling en samenstelling huishoudens (2010-2020). / IJburg/Zeeburgereiland area: population growth and composition and house-hold composition (2010-2020).Bron: OIS Gemeente Amsterdam

IJburg/Zeeburgereiland Amsterdam

kaart De eilanden van IJburg, evenwijdig aan de kustlijn en in het IJmeer. / The IJburg islands, situated parallel to the coastline in the IJmeer (IJ lake).

1 Het ontwerp voor IJburg uit 1995, door Ontwerp-team IJburg. / The 1995 IJburg design by the IJburg Design Team.Tekening: Frits Palmboom

03 | 2020 03

1

Auteurs van dit nummer

Sandra LangendijkEsther ReithTon SchaapHerman Zonderland

Colofon

Plan Amsterdam is een uitgave van Gemeente Amsterdam. Het vakblad informeert over ruimtelijke thema’s, projecten en ontwikkelingen in de stad en de metropoolregio. Het verschijnt vijf keer per jaar, waarvan twee keer in het Engels. (Eind)redactie en coördinatieEdwin Raap, Stella Marcé, Ellen Croes, Olivier van de SandenVormgevingBeukers Scholma, HaarlemHoofdbeeld coverAmber Beckers/ANPFoto’s en beelden binnenwerkzie bijschriftKaartenGemeente Amsterdam, tenzij anders vermeld in bijschriftVertalingEdward RekkersLithografie en drukOBT-Opmeer, Den Haag

Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Er kunnen echter geen rechten aan worden ontleend. Mocht ons iets zijn ontgaan bij de vermelding van afbeeldingen of heeft u andere vragen, neem dan contact op met de redactie via planamsterdam@amsterdam.nl of 020 2551550.Een gratis abonnement is aan te vragen via planamsterdam@amsterdam.nl. Jaargang 26, nr 3, oktober 2020

Ook online te lezen via www.amsterdam.nl/planamsterdam

Geboorte en afscheid

Wanneer is het begin van iets? Dat is soms lastig vast te stellen, zoals bij IJburg. Ideeën voor land in het IJmeer waren er al in de jaren ’60. Deze Plan Amsterdam heeft de titel ’25 jaar IJburg’, wat betekent dat wij de ‘geboorte’ van IJburg in 1995 plaatsen.

In dat jaar startte de aanleg van het proefeiland met de ‘pannenkoekmethode’: laag voor laag werd het zand opgespoten. Maar de belangrijkste reden is dat in dat jaar het eerste schetsontwerp werd gemaakt. De vogel-vluchttekening hierboven werd voor het eerst gepresen-teerd in een openbare en drukbezochte bijeenkomst van de Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling in de zomer van 1995.

Verantwoordelijk voor het schetsontwerp waren de leden van het Ontwerpteam IJburg met kwartiermaker Dirk Sijmons, Klaas van der Lee en Reinier Stuffers (dienst Ruimtelijke Ordening) en Jaap van den Bout en Frits Palmboom. Op hoofdlijnen is de vorm van de archipel onveranderd gebleven, en het ontwerp is nog steeds het vertrekpunt voor de ontwerpers van IJburg.

Hoe het daarna verder ging kunt u lezen in dit nummer. Ton Schaap beschrijft in het eerste artikel waarom het

ontwerp van Haveneiland een wending betekende in de traditie van de Amsterdamse stedenbouw. In het tweede deel vertellen vier opeenvolgende wethouders over hun betrokkenheid bij het maken van IJburg. Bovenaan het tweede deel toont een tijdlijn alle belangrijke momenten in de ontstaansgeschiedenis. Tot slot neemt hoofdontwerper Esther Reith ons mee in de ontwerpen voor Strandeiland en Buiteneiland, nog één keer nieuw land, waarmee het eilandenrijk ten oosten van Amsterdam voltooid zal worden.

Het einde van iets is vaak veel duidelijker dan het begin. Zoals het einde van een mooie samenwerking. Nu een nieuwe aanbesteding grafische vormgeving is afgerond, is dit de laatste Plan Amsterdam die vormgegeven is door Haico Beukers en Marga Scholma. Ruim 10 jaar geleden maakten zij dit stijlvolle ontwerp en sindsdien droeg elke editie hun signatuur. Wij zullen hun inbreng erg missen. Voor de redactie een goed moment voor bezinning. Met de resultaten van het eerder gehouden lezersonderzoek in de hand gaan we dit najaar bepalen in welke vorm we verder gaan. In 2021 ziet u Plan Amsterdam weer terug!

De redactie

Maquette van IJburg uit 1997. / Model of IJburg from 1997.Maquette: Herman Helle

‘Het ontwerp besteedde evenveel aandacht aan het leven op en onder de waterspiegel als aan de onvermijdelijke tienduizenden woningen.’

Plan Amsterdam06

>

Straten op zee door Ton Schaap t.schaap@amsterdam.nl

Het plan voor het Haveneiland betekende een wending in de traditie van

de Amsterdamse stedenbouw. Onder invloed van welke inspiraties kregen

de maatschappelijke ontwikkelingen in het laatste kwart van de 20e eeuw

vorm in dit plan?

Ideologische veren‘Het ontwerp voor Haveneiland gebruikt het raster als instrument om de zandplaat te beschrijven, zoals de kolonisatoren de nieuwe wereld occupeerden. Deze ingreep beperkt zich bewust tot het zorgvuldig en precies vormgeven van de openbare ruimte. De straat verbindt en maakt gelijk. Het raster maakt veel mogelijk en legt weinig op.’ staat in het ter gelegenheid van de presentatie in 2001 uitgegeven boek IJburg, Haven­eiland en Rieteilanden (Felix Claus, Frits van Dongen en Ton Schaap). Om het kabinet Kok (1994 – 1998) mogelijk te maken had de - ook in Amsterdam leidende - sociaaldemocratische partij haar ‘ideologische veren’ afgeschud. Het Haveneiland werd nog voor aanleg in erfpacht uitgegeven aan een privaat consortium onder leiding van Frank Bijdendijk en Han Michel, beiden directeur van een Amsterdamse woningbouwcorporatie. Zij hadden zich omringd met bouwende partijen uit heel Nederland. De Consortia IJburg zouden de zand-plaat Haveneiland gaan bebouwen volgens een in hun opdracht gemaakt ontwerp.

LaboratoriumVanaf midden jaren ‘80 was in het Oostelijk Haven-gebied, al experimenterend, een nieuwe Amsterdamse stedenbouw ontstaan. Het in hoofdlijn ontwerpen en vervolgens consequent uitwerken van grote stads-uitbreidingen werd vervangen door ‘inbreiden’ en ‘transformeren’ binnen de bestaande grenzen van de bebouwde kom. De dogma’s van functiescheiding en open verkaveling sneuvelden in de stadsvernieuwing. Na ‘De Stad Centraal’ van 1985 zocht ook het structuur-plan van 1991 de ‘compacte stad’. Het was een politiek/ administratief document zonder ruimtelijk beeld. In het

Oostelijk Havengebied resulteerde de agenda van de gemeenteraad, opgeteld bij die van een bont geheel van private partijen - van omwonenden en woning-bouwcorporaties tot belanghebbende krakers en woonbootbewoners en vanaf KNSM-eiland de bouwers van koopwoningen - in gedetailleerde stedenbouw-kundige plannen voor complete eilanden. De topografie van de voormalige haven lokte deze aanpak uit. Het ‘zand erover’ dat de basis vormde van Nieuw-West en Zuidoost, veranderde in een confrontatie van nieuwe programma’s met te handhaven elementen, van pak-huizen en kademuren tot loodsen en stelconplaten. Vaak op nog te reinigen grond.

De dichtheden verdrie- tot verviervoudigden vergeleken met de stadsuitbreiding van voorheen. Functiemenging werd een doel: werken in de buurt, het café en de winkel om de hoek. De rol van de auto moest worden terug-gedrongen om ruimte te maken voor ander gebruik van het openbaar gebied. De helft van de stilstaande auto’s verdween uit het zicht in souterrains.

De plattegrond en de context van elk appartement waren aan het einde van de planfase exact bekend. Koopwoningen konden vanaf papier worden verkocht. Wie de tekening kon lezen en de maquette begreep, wist wat en waar hij kocht of huurde. Gebiedsontwikke-ling ging dit proces heten.

Ontwerp voor IJburgOp de schaal van IJburg als geheel had de stad de regie. Een atelier onder leiding van stedenbouwkundige Frits Palmboom verving Jaap Bakema’s veel gepubliceerde megastructuur ‘Pampusstad’ door een verleidelijk,

03 | 2020 07

1a

1b

1 De IJ-oevers voor en na transformatie. / The IJ banks before and after the transformation.Kaarten: Samuel Hartman

Plan Amsterdam08

03 | 2020 09

2b

3 4a

4b

2a

2 Oostelijk Havengebied als haven, in 1938 en in 2006. / Eastern docklands area serving as a port in 1938 and in 2006.Foto: Doriann Kransberg / Stadsarchief

3 Droogmakerij de Beemster, het raster ingezet bij de ingebruikname van nieuw land. / De Beemster Polder on the grid used when the reclaimed land was completed.Kaart: Noord-Hollands Archief

4 Stedenbouwkundige studie Pampus uit 1964. / Pampus urban development study, 1964.Beeld: Jaap Bakema

Plan Amsterdam10

>

groen ogend eilandenrijk. Stedenbouw kwam in de plaats van uitvergrote architectuur. Het ontwerp besteedde evenveel aandacht aan het leven op en onder de waterspiegel als aan de onvermijdelijke tien-duizenden woningen. Op de maquette was de van glas in zand gegoten bodem van de voormalige Zuiderzee het meest prominente item. De weinige oriëntatie-punten in het vlakke landschap van Markermeer en Waterland, badend in tussen wolken en water weer-kaatsend licht, beïnvloedden de vorm van eilanden, de verwachte stroming van – en het leven in – het water. Het plan overleefde een referendum. Het eilandenrijk zou in de loop van het proces worden geamendeerd totdat elk eiland een eigen karakteristieke formule had. Toen op het eerste grote eiland de realiteit van de duizenden, grotendeels als ‘betaalbaar’ aangemerkte woningen onder ogen moest worden gekomen, was het woord aan de Consortia IJburg. De combinatie van een hiërarchieloos raster met het tot menging dwingende ‘Mercedesteken’ – alle soorten en maten woningen komen, gelijkmatig verdeeld, terug in elk blok - overtuigde consortia en gemeente. Op het Haveneiland ontstond zo variatie als tegenhanger van de gewenste snelheid en massaliteit. De door het afschudden van ideologische veren vrijgemaakte krachten werden ingezet om tot een typisch Amster-damse, samenhangende stadsuitbreiding te komen. De bevolkings samenstelling van IJburg weerspiegelt nu de samenstelling van de Amsterdamse bevolking, conform de belangrijkste eis van de gemeenteraad.

ArchipelInspiratie voor stedenbouw en architectuur kon nu overal in de wereld gevonden worden. Scharoun had Berlijn in 1957 tot ‘landschap’ verklaard. Hij zocht de ruimte voor modernistische stedenbouw. Ungers cs. tekende twintig jaar later in de kaartbeelden bij The City in a City, Berlin a green Archipelago (O.M. Ungers et al. Ed. Lars Muller, 1977, heruitgave 2013) stadseilanden voorzien van stratenpatronen. ’In ihr werden Erinnerungen zur Realität, und die Realität werd ein Erlebnis der Geschichte.’ schreef hij in 1991 bij zijn inzending voor Berlin Morgen. Kleihues schetste voor dezelfde prijsvraag zijn plan in transparante kleur-vlakken op een luchtfoto van de stad, precies zoals wij een paar jaar eerder het plan voor het Oostelijk Haven-

gebied hadden getekend. Sommige dingen hangen in de lucht. Excursies hadden een direct effect. De Interbau, bijvoorbeeld, weer in Berlijn. Zoveel getalenteerde ontwerpers werkten daar dat het beschikbare palet zowat explodeerde. In Kollhoff/Ovaska’s Schmuckgarten bij het Berlin Museum werd het nieuwe spel met tijd en gelaagdheid serieus gespeeld. De pastiche verscheen en daarmee de ironie. Ook in Amsterdam, denk aan de grachtjes op het Java-eiland en een term als ‘Palazzo’ voor een blokje appartementen. In olympisch Barcelona – de spelen waren in 1992 – gaven kunstenaars straten, pleinen en parken nieuwe betekenis met nieuwe vormen. Barcelona deelde met Amsterdam een door infra-structuur afgesneden waterfront. ‘De stad’ was het doel, haar publieke domein in het bijzonder. De stad was landschap geworden, archipel. Interpretatie van de topografie - geschapen of gemaakt - werd een hoofd-zaak. Amsterdam moest aan het IJ. De stad werd contramal voor de geïndividualiseerde samenleving. Al begin jaren ‘90 bestond de helft van de Amsterdamse huishoudens uit één persoon. Het openbaar gebied zou de stedelingen bij elkaar gaan brengen. De integratie van alle benodigdheden tot stad geschiedde zoals gezegd per eiland. Dat kreeg eigen DNA, een ruimtelijk en functioneel casco, voorzien van een architectonisch beeld dat via supervisie werkelijkheid werd. De IJ-oever-benadering en de verleidelijke archipel vonden elkaar in het plan voor het Haveneiland.

Haveneiland‘De straat vorm van samenleven’ heette de tentoonstel-ling die Jean Leering in 1972 in het Eindhovense Van Abbemuseum organiseerde. De catalogus (DE STRAAT vorm van samenleven. Ed. stedelijk Van Abbemuseum, Eindhoven, 1972) was een lofzang op de straat in al haar vormen en bevatte een kritische beschouwing over de stedenbouw van de Bijlmermeer die net op gang was gekomen. Hoogbouw was in IJburg in de fase van het referendum al uitgesloten. Op de voormalige vuilstort naast het Haveneiland zou een park komen. Voor het Haveneiland leek de straat een aantrekkelijk alternatief voor de combinatie van galerij, lift en betekenisarm groen dat de modernistische steden-bouw was gaan kenmerken. Bewoners zouden elkaar niet kunnen ontlopen, maar tegenkomen, op straat. De zandplaat Haveneiland lag er inmiddels. ’Zorg dat

‘De IJ-oeverbenadering en de verleidelijke archipel vonden elkaar in het plan voor het Haveneiland.’

03 | 2020 11

5a

6

5b

7

5 Winnend ontwerp voor de omgeving van het Berlin Museum. / Winning design for the Berlin Museum area.Ontwerp: Kollhoff/Karch/Ovaska, 1981

6 Java-eiland na de transformatie, met huur en koopwoningen gemengd. De kunst was om het verschil onzichtbaar te maken. / Java Island after its transformation, with a mix of rental and privately owned homes. The challenge was to make the difference between the two unnoticeable.Foto: Ton Schaap

7 Catalogus van de tentoonstelling ‘De straat, vorm van samenleven’. / Exhibition catalogue for ‘The street, a way of living together’.Bron: Eindhoven, 1970

Plan Amsterdam12

8

9

8 Straat op Haveneiland IJburg, 2019. / Haven-eiland (Harbour Island) street scene, IJburg 2019.Foto: Ton Schaap

9 Luchtfoto van IJburg in 2006. / Aerial photo of IJburg in 2006.

als je hier ’s nachts geblinddoekt uit de auto gezet wordt, je het Haveneiland herkent’, vroeg één van de opdrachtgevers aan de ontwerpers. ‘Laat het herkenbaar zijn als deel van Amsterdam’, dachten de ontwerpers erbij. Het gekozen raster speelt in op de in het Ontwerp voor IJburg aangeduide overgang van ‘ruw’ aan het IJmeer naar ‘luw’ aan het Diemerpark. De breedste blokken – 90 meter – liggen langs de IJ burglaan, de smalste, nog altijd 60 meter breed, aan het IJmeer. Een stelsel van straten, plantsoenen, pleinen en een park is gecombineerd met een stelsel van havens en grachten. Ze overlappen elkaar bij bruggen en raken elkaar bij kaden en oevers. De combinatie van het dubbele raster met de verbijzonderingen was het antwoord op de uitdaging die het Haveneiland vormde, het grootste eiland in de archipel Amsterdam, dat in het hoogste tempo ooit moest worden bebouwd.

Straten, kades, pleinen en parkenDe straten op het Haveneiland zijn royaal geprofileerd, eerder de Plantage dan de Pijp. Brede stoepen bieden ruimte aan wandelen, spelen en bomen. De straten maken de schaal en de ligging van het eiland ervaarbaar en zijn meer van de stad dan van de bewoners. De rij-banen zijn bestraat met lichtgrijs graniet dat het licht boven het IJmeer vangt en weerkaatst. Een margezone van 1,2 meter biedt bewoners de kans de relatie tussen openbaar en privé zelf vorm te geven, een bank of een hek, een fiets of een stoep, of alle vier. De blokken zijn zo groot dat erbinnen een erf of hof of kleine straat nodig is. Veel van die overal verschillende collectieve hoven grenzen aan het stelsel van grachten dat het grondwater op peil houdt. Enkele van de tientallen getekende rasters werden getest op hun vermogen het gedetailleerd vastgelegde programma te herbergen. Twintig architecten van de twee bij het stedenbouw-kundig plan betrokken architectenbureaus vertaalden de spreadsheets in het contract in woningplattegronden en bouwvolumes. Ondanks het officieel beeldloos zijn van het stedenbouwkundig concept had het ontwerp-team een goed beeld van de ruimtelijke verhoudingen van straten, pleinen en plantsoenen die zouden ontstaan. Goed verouderende baksteen in een stevige kleur voor de gevels was één van de weinige esthetische dictaten aan de architectuur.

Dorp in de stadHet idee om de hoven binnen de grote blokken aan de direct omwonenden in eigendom en beheer te geven redde het niet. De consortia deinsden terug voor de kosten van bestrating, riolering en openbare verlichting in de binnengebieden. De gemeente ontwierp het hele openbare gebied tot aan iedere voordeur en beheert het uiteindelijk. Een idee dat het gedeeltelijk redde was dat van de ‘Solid’. Loods 6 op het KNSM-eiland was het voorbeeld voor zeven vergelijkbare werkgebouwen in het plan voor Haveneiland. ‘Bestemmingsvrije casco’s’ verschenen ook om de grootste binnenhaven. Slechts een deel van het beoogde stedelijke programma kwam. De vraag waarom de menging van werk en wonen steeds niet echt lukt klemt. Het toekomstige Haven-Stad is er weer op gebaseerd. Voor de ontwikke-ling van veel woningen in korte tijd was het concept succesvol. Het tegelijkertijd werken van veel architecten binnen de kaders van het grid bracht de gezochte variatie binnen de gestelde budgetten. De huizen op het Haveneiland zijn gewild. Generaties Amsterdammers groeien er intussen op. De aanscherping van het Ontwerp voor IJburg leverde kilometers nieuwe oever op en bijvoorbeeld een haven voor drijvend wonen tussen het in tweeën gedeelde Steigereiland. In de kwaliteit van oevers en straten wordt een Amsterdamse identiteit zichtbaar. De in het Ontwerp voor IJburg gezochte ecologische rijkdom kwam tot stand. De bio-diversiteit is in dit deel van het Markermeer nu groter dan voor de aanleg van IJburg. Rondom de haven zal na voltooiing van het laatste grote gebouw een welkome nieuwe stedelijkheid ontstaan. Een andere expressie van collectiviteit, de omvattende ruimte van een kerk, een museum, een stadion of een theater aan of op een passend plein ontbreekt vooralsnog.

Er komt nog IJburg fase 2. Daar zal circulair bouwen – en denken – een van de thema’s zijn. Dat zal leiden tot nieuwe wendingen in de Amsterdamse traditie van het bouwen van de stad.

Plan Amsterdam14

Terug in de tijd

Tijdlijn door Sandra Langendijk en Herman Zonderland

1918

ZuiderzeewetGefaseerde inpoldering van

de Zuiderzee, met achtereen-volgens aanleg Afsluitdijk, inpoldering Wieringermeer-polder, Noordoostpolder, drooglegging Oostelijk en Zuidelijk Flevoland en de aanleg van de Houtribdijk.

1961

Structuurplan voor de Zuidelijke IJsselmeerpolder

Naast aanwinning land-bouwgrond is ook grond voor woningbouw nu een doel (het perspectief is 20 miljoen Nederlanders in 2000). De Markerwaard en de Flevo-polders liggen los van het vasteland, met daartussen randmeren. Recreatie en verstedelijking is mogelijk rond een groot meer: het IJmeer. In 2007 verdwijnt de inpoldering van het Markermeer definitief uit de Rijksplannen.

1965

Pampusplan Bakema Met het Pampusplan van

architect Bakema, gepubliceerd in het blad Forum, start de ontwerpdiscussie voor stads-uitbreiding in het IJmeer (105.000 woningen voor 350.000 inwoners, 95% hoog-bouw tot maximaal 40 lagen). Amsterdam kiest voor stads-uitbreiding in de Bijlmermeer.

1981

Compacte stad Amsterdam gaat op zoek

naar woningbouwlocaties in de directe omgeving. Nieuw Oost, het latere IJburg, wordt als polder in het IJmeer getekend met 20.000 woningen.

1987

Het verlangen naar het IJmeer van Ashok Balotra

De gemeente is op zoek naar een ‘wervend plan voor woningbouw in het IJmeer’, wat Balotra levert. Het bevat 23.000 woningen op op-gehoogde eilanden met een sluis naar het IJmeer. Het plan wordt uitgewerkt in de eerste nota van Uitgangspunten Nieuw Oost (1989).

Duco Stadig‘Het is geworden wat we destijds wilden: stedelijk en in veel opzichten divers’

Tekst: Stella Marcé

Duco Stadig was van 1994 tot 2006 wethouder volks-huisvesting, ruimtelijke ordening, stadsvernieuwing en grondzaken in Amsterdam. De koers die hij eind vorige eeuw uitzette voor de nieuwe wijk in het IJmeer is bepalend geweest voor het IJburg van nu.

“Toen ik als wethouder begon, lag er al een Vinex-akkoord met het Rijk. Een van de eerste grote beslis-momenten over IJburg was de goedkeuring daarvan door de gemeenteraad. Nog belangrijker was het referendum over IJburg in het voorjaar van 1997. De uitslag van het referendum was dat het besluit om IJburg aan te leggen in stand bleef, we konden vanaf dat moment dus echt van start met het aanleggen van eilanden in het IJmeer.

Vanuit het Rijk en de provincie Noord-Holland was het benodigde geld toegezegd voor een metrolijn van het centrum van Amsterdam naar de nieuwe eilanden, de IJmetro. Al snel werd me duidelijk dat die metrolijn veel te duur zou worden. En dat niemand zat te wachten op een kopie van de metro in de Bijlmermeer, dwars door de wijk en op hoge palen. Een hybride tramlijn over het

maaiveld, netjes in het midden van de rijbaan, dat werd het nieuwe plan. Er waren ook besluiten die minder goed uitpakten. Zo hebben de toegangsbrug naar IJburg en de IJburglaan in beide richtingen maar één rijstrook voor auto’s gekregen. Ik was daar geen voor-stander van, maar heb me destijds laten overtuigen. Achteraf hebben we de verkeersstructuur daar te krap bemeten. Dat is nu nauwelijks meer te corrigeren.

De gangbare gedachte was destijds om IJburg op de klassieke manier te ontwikkelen, maar ik dacht: stel dat we straks eindelijk, na enorme investeringen en jaren voorfinancieren, de eerste kavels in de markt kunnen zetten, en dat er dan geen markt meer voor is? We liepen in mijn ogen een enorm risico, de crisis op de woningmarkt uit 1980 stond me nog helder voor de geest. Ik besloot een deal te sluiten met een aantal marktpartijen. Een historisch moment: ontwikkelaars en woningcorporaties, verenigd in 3 consortia, kochten op voorhand de grond van het Haveneiland in ruil voor de bouwrechten. Later bleek dat ik het goed gezien had, want die dip in de woningmarkt kwam er. De consortia kregen het moeilijk, maar voor de gemeente heeft die beslissing heel goed uitgepakt.

Onlangs maakte ik met oud-projectleiders Henk van Veldhuijzen en Igor Roovers een wandeling over IJburg. Het is geworden wat we destijds wilden, zagen we: stedelijk en in veel opzichten divers. De buitenkanten van de blokken zijn mij wat te streng, maar de binnenkanten zijn aangenaam gevarieerd en levendig. Er zijn helaas nauwelijks kappen als bekroning van bouwblokken, want die zijn door de ontwikkelaars weg-geoptimaliseerd. Dus als de gemeente kappen wil, moet ze die voorschrijven.”

03 | 2020 15

1988

VINEX In de Vierde Nota Ruimtelijk

Ordening toont een pijl op de kaart aan waar de groei van Amsterdam zal plaatsvinden. Het ministerie van VROM geeft bureau Villanova opdracht om studies naar verstedelijking in het IJmeer te doen, wat Amsterdam in 1990 uitwerkt in verkennende studies naar 40.000 woningen in het IJmeer. Na maatschappelijke weer-stand neemt het gemeente-bestuur de studies terug. Kaart: Villa Nova

1992

ROM-studie IJmeer en stedenbouwkundig plan Groot Nieuw Oost

De ROM-studie is een regionale verkenning, met het accent op verstedelijkings-richtingen en mogelijkheden voor recreatie en natuur. Deze verkenning wordt uitgewerkt in een integraal stedenbouw-kundig plan voor ‘Groot Nieuw Oost’: minstens 25.000 woningen, met een doorgroei naar 40.000 en circa 28.000 woningen in Almere Poort en Almere Pampus.

1995

Eerste stukje IJburg De aanleg van het proef-

eiland is de test voor het maken van land via de ‘pannenkoek-methode’: laagje voor laagje wordt het zand voor het nieuwe land opgespoten.

1996

Amsterdam gaat IJburg bouwen

De gemeenteraad stelt de nota van uitgangspunten Ontwerp voor IJburg vast. De nota heeft als motto: ‘een eilandrijk te gast in het IJmeer’. Het besluit, 18.000 woningen in het IJmeer, is inzet van het IJburgreferendum op 19 maart 1997. De dag na het referendum start de gemeente met de aanleg.

>

Geen IJmetro, geen sneltram, maar een snelle tram

De grootte van IJburg is wat het Rijk betreft te klein voor een metro. Het wil hieraan niet meebetalen, de gemeente moet op zoek naar een alternatief. Na veel discussie wordt gekozen voor ‘een snelle tram’, net iets hoogwaardiger dan een snel-tram. In 2005 wordt de IJtram in gebruik genomen. Foto: Edwin van Eis

Duco Stadig, wethouder ruimtelijke ordening van 1994 tot 2006, in de haven van IJburg. / Duco Stadig, Alderperson for Spatial Development from 1994 until 2006, in the harbour of IJburg.Foto: Olivier Middendorp

Wethouder Duco Stadig slaat in 2002 de eerste paal voor sociale woningbouw op IJburg, samen met Ber Bosveld, directeur van Woningstichting Zomers Buiten en Laetitia Ederveen, wethouder Zeeburg. / Alderperson Duco Stadig in 2002, marking the launch of social housing developments on IJburg, together with Ber Bosveld, director of Housing corporation Zomers Buiten, and Zeeburg Alderperson Laetitia Ederveen.Foto: Stadsarchief Amsterdam, Freerk de Vos

Plan Amsterdam16

1997

Correctief referendum over de aanleg van IJburg, 19 maart 1997

In 1997 is de bouw van 18.000 woningen in het IJmeer onderwerp van een referendum met een ongekend fel media-offensief van voor- en tegen-standers. Ambtenaren bezoeken avond aan avond Amsterdamse zaaltjes om de plannen uit te leggen en te verdedigen. De tegenstemmers winnen en verliezen tegelijkertijd. Het aan-tal tegenstemmers (133.000) is groter dan het aantal voor-stemmers (93.000).

>

Maar omdat de vastgestelde drempel van 155.000 tegen-stemmers niet wordt gehaald, kan het plan IJburg doorgaan. Wel wordt afgesproken dat bij de bouw van IJburg nadrukke-lijk rekening wordt gehouden met de gevolgen voor de natuur. De aanleg van de Hoeckelings-dam is daarvan een gevolg met groot succes. Honderden paren meeuwen, sterns en andere vogels broeden hier jaarlijks. Foto: Stadsarchief

1998

Sanering Diemerpark Deze voormalige vuilstort

kan niet blijven bestaan zo dicht bij een woonwijk. De vervuilde grond wordt ingepakt.Foto: Stadsarchief

1999

Start aanleg eerste fase In het IJmeer wordt land

gemaakt voor Steigereiland, Haveneiland, de Rieteilanden en Centrumeiland. Het jaar dat genoteerd staat voor de afronding is 2012: een wijk met 18.000 woningen, diverse voorzieningen, een strand en een begraafplaats. De benodigde hoeveelheid zand voor de eerste eilanden is ongeveer 25.000.000 kubieke meter (afkomstig uit vaargeulen in het Markermeer).

2000

Door nieuwe MER verandert polder in eilanden

Aanvankelijk was Strandeiland in de plannen ingetekend als polder. In de nieuwe Milieu Effect Rapportage (MER), noodzakelijk voor de aanleg, worden ook alternatieven voorgesteld. De milieuvriende-lijkste variant – eilanden – komt als winnaar naar voren: Strand-eiland als 2 eilanden, Centrum-eiland los van Haveneiland. Er is meer water, minder land, het ontwerp is transparanter.

Maarten van Poelgeest‘Dit is geen traditionele vinexwijk, Amsterdam is dat avontuur aangegaan’

Tekst: Stella Marcé

In de eerste jaren van het wethouderschap van Maarten van Poelgeest (2006-2014) werd volop gediscussieerd over de toekomst van IJburg. De 2e fase stond op het spel.

“Ik vond het belangrijk dat die 2e fase er zou komen. Omdat Amsterdam de woningen hard nodig had en om de wijk compleet te maken, zoals oorspronkelijk de bedoeling was. Voordat we van start konden, waren er nog flinke hobbels te nemen.Allereerst was een nieuw, juridisch waterdicht bestem-mingsplan nodig. We zorgden voor natuurcompensatie door een mosselbank aan te leggen. Ook hebben we op papier aangetoond dat de normen voor lucht-kwaliteit niet zouden worden overschreden. Vervolgens moesten we het water aankopen van het Rijk. Voor een flink bedrag, 50 miljoen! Dat vond ik veel, want Amsterdam had al enorm in IJburg geïnvesteerd. We kwamen tot een akkoord en hebben veel minder betaald.

Daarna brak de kredietcrisis uit. De beeldvorming was dat IJburg een prestigeproject was, vergelijkbaar met de kantorenmarkt, waar maar doorgejakkerd werd zonder te begrijpen waar die crisis eigenlijk over ging. Terwijl wij op IJburg vooral woningen wilden bouwen.

Daar kwam bij dat de planonwikkeling van Centrum-eiland grote investeringen vergde. Mijn streven was dat we met minder hoge voorinvesteringen toch door zouden kunnen. We kwamen uit op 8 miljoen euro, een bedrag waar de tegenstanders geen nee meer tegen konden zeggen. Ja, dat was een moment waarop ik het wel op de spits heb gedreven.

De geplande hoge dichtheden en winkels waren op dat moment niet meer realistisch. We kozen daarom in het plan voor veel zelfbouw. Er kwamen verrassende ontwerpen doordat ik de ontwerpers had gevraagd ervan uit te gaan dat het eiland zelfvoorzienend zou worden. Toen de crisis verder doorzette, heb ik het plan in bruikleen gegeven aan Arcam, zodat zij het gesprek gaande konden houden. Een jaar later kwamen ze met een kruiwagen vol zand naar het stadhuis om hun ideeën aan mijn opvolger te presenteren.

Ik heb IJburg altijd mooi en bijzonder gevonden. Het is geen traditionele vinexwijk, de dichtheid is hier bijvoorbeeld 2 keer zo hoog als in Ypenburg in Den Haag. Amsterdam is dat avontuur aangegaan. Laten we niet vergeten dat verschillende stadsdeelbestuurders daar een grote rol in hebben gespeeld. In een nieuwe wijk gaat natuurlijk weleens wat mis en als centrale wet-houder heb je nauwelijks tijd om daar met bewoners over te praten. De stadsdeelbestuurders gingen daar wel met de IJburgers over in gesprek. Dicht bij de mensen, dat vind ik de kracht van de stadsdelen.De grootste prestatie van IJburg? Het voelt niet zo nieuw als het is. Als ik hier rondloop weet ik dat het nieuwbouw is, maar de gebouwen, de materiaalkeuze, de voorzieningen en de mensen geven mij het gevoel dat het al veel langer bestaat.”

03 | 2020 17

>

Opening eerste bezoekers-centrum IJburg

Het bezoekerscentrum van IJburg is een prachtig gebouw omgeven door water, ontworpen door attika architekten. Een deel is nog altijd in gebruik door evenementlocatie Under-current aan de noordelijke IJ-oever.Foto: attika architekten

>

Oplevering eerste brug De Enneüs Heermabrug is de

toegangspoort tot IJburg en verbindt Zeeburgereiland met Steigereiland (ontwerp Nicolas Grimshaw). Foto: Doriann Kransberg

2001

Oplevering eerste gebouw Het eerste gebouw op

IJburg, de telefooncentrale van KPN, is klaar.

2002

De eerste bewoners Een groep eerste bewoners

op Haveneiland en het grote Rieteiland krijgt in november op feestelijke wijze en in aanwezigheid van een ruime hoeveelheid pers de sleutel overhandigd door wethouder Duco Stadig. Foto: Stadsarchief

2003

Opening Blijburg Het eerste stadstrand van

Nederland is vanaf de start in mei een succes en trekt mensen uit de hele stad naar het nieuwe land. De locatie is aan de noordzijde van Haveneiland en de bestemming is tijdelijk. Naast een strand heeft Blijburg ook een cultureel programma. Ook zijn er verscheidende feesten en festivals. Foto: Marjolijn Pokorny

Maarten van Poelgeest, wethouder ruimtelijke ordening van 2006 tot 2014, in het Theo van Goghpark. / Maarten van Poelgeest, Alderperson for Spatial Development from 2006 until 2014, Theo van Goghpark. Foto: Olivier Middendorp

Zelfbouwwoningen op het Centrumeiland. / Self-built houses on Centrumeiland (Centre Island).Foto: Stella Marcé

Plan Amsterdam18

>

Vaststelling stedenbouw-kundig plan Haveneiland en Rieteiland Oost

Voor het eerst sinds de 19e eeuw is er een steden-bouwkundig plan gemaakt in opdracht van private partijen via drie consortia: Waterstad, IJ-delta en IJburgermaatschappij. Dit is een trendbreuk met voorgaande plannen door de verhouding tussen wat vast ligt en wat vrij is: de inrichting van de openbare ruimte en de menging van categorieën woningen is heel gedetailleerd, de lay-out binnen de blokken en de architectuur zeer vrij.

2004

Vernietiging 1e Bestemmings-plan IJburg 2e fase

Het 1e bestemmingsplan 2e fase IJburg is in 2000 vast-gesteld. Er worden zo’n 2.000 zienswijzen tegen ingediend. Vier jaar na vaststelling door de gemeente vernietigt de Raad van State het plan: de gevolgen voor het milieu zijn onvoldoende onderzocht. In 2009 wordt het herziene Bestemmingsplan IJburg 2e fase vastgesteld. Dan zijn er nog maar 8 zienswijzen. Vanwege de vertraging is de verwachting dat de afronding van IJburg in 2020 zal zijn.

2006

Opening Nesciobrug Met een lengte van 780 meter

is de Nesciobrug over het Amsterdam-Rijnkanaal één van langste voetgangers- en fietsbruggen van Nederland (ontwerp Jim Eyre). Gemeente Diemen is tegen de aanleg van IJburg vanwege de verwachting dat het verkeer sterk zal toe-nemen. Een van de gevolgen is de weigering om de brug aan te laten landen op Diemens grondgebied. Enig puzzelwerk is nodig om de brug in zijn geheel op Amsterdams grond-gebied aan te leggen.Foto: Nels van Malsen

>

IJburg College In september opent de

eerste middelbare school van IJburg met alle niveaus, van vmbo-bk tot vwo. Foto: IJburg College

2007

Beatrix op IJburg Vanwege de Boomfeestdag

komt Koningin Beatrix naar IJburg. Onder grote belang-stelling van IJburgers en de pers plant de koningin – net als een heleboel IJburgse kinderen – zelf een boom.Foto: Nels van Malsen

Eric van der Burg ‘Mijn mening over IJburg is 180 graden gedraaid’

Tekst: Stella Marcé

In 2014, in de tweede periode van zijn wethouderschap (2010-2018) werd Eric van der Burg verantwoordelijk voor de portefeuille ruimtelijke ordening en grondzaken. Centrumeiland was net opgespoten en lag nog in te klinken. Over Strandeiland zou een paar jaar later een besluit worden genomen.

“Ik kwam met IJburg in een gespreid bedje, want mijn voorganger Maarten van Poelgeest had tijdens de economische crisis alle vervelende klussen geklaard. Door die crisis was de woningproductie in Amsterdam nog steeds erg laag, het was de vraag of het ons zou lukken om die snel weer op gang te brengen. Maar in het najaar van 2014 zagen we dat het al beter ging met de economie. We konden dus plannen gaan maken voor woningbouw op Centrumeiland.

Voor Centrumeiland was de grote vraag, zoals eigenlijk voor heel IJburg: hoe maken we het daar gezellig? Ik had gelukkig inventieve ambtenaren om me heen, zij vonden dat we vooral gebruik moesten maken van alle kennis, kunde, creativiteit en diversiteit die in de stad aanwezig is. Ons streven werd: geef toekomstige bewoners de ruimte. Dat hebben we vertaald in veel ruimte voor zelf-bouw. Een ander belangrijk uitgangspunt was dat we er een gezonde, sportieve wijk van wilden maken, waar mensen gestimuleerd worden om veel te bewegen.

In het begin van mijn wethouderschap had ik eerlijk gezegd niet zoveel met IJburg. Ik vond het te ver weg en het waaide er altijd; een noodzakelijke wijk, meer niet. Maar mijn mening over IJburg is 180 graden gedraaid. Ik vind het nu een heerlijk onderdeel van de stad. Het is echt veel mooier, beter, leuker en interessanter geworden dan ik ooit had gedacht. Ik kom vaak bij vrienden die er wonen. En een van mijn vaste hardlooprondjes vanuit Noord brengt me, via het Zeeburgereiland, naar de boulevard langs het IJmeer. De ontwikkeling van het Zeeburgereiland is voor IJburg trouwens heel belang-rijk geweest, want daardoor heeft de wijk een logische aansluiting op de stad gekregen. Een ander pluspunt van IJburg is die directe verbinding met het water, dat is voor een stad heel belangrijk. Strandpaviljoen Blijburg van creatief ondernemer Stanja van Mierlo heeft daar een grote bijdrage aan geleverd.

Er staan nu ook een aantal architectonische pareltjes. Het meest iconische gebouw wordt ongetwijfeld het Sluishuis. Wat het Pontsteigergebouw voor de Hout-havens doet…bam! Dat effect zal het Sluishuis voor IJburg hebben. Het wordt ook nog eens de hoofd-entree van de wijk voor wie vanuit de stad komt.

Laatst reed ik ’s avonds vanaf de andere kant het Haveneiland op via de Benno Premselabrug. Rechts van me, in het donkere IJmeer, zag ik her en der allemaal lichtjes branden. Het waren de nieuwe huizen op Centrumeiland, waar al volop gewoond wordt. Dat vond ik fantastisch om te zien.”

03 | 2020 19

2008

Oprichting voetbalclub AFC IJburg

Bij de oprichting in november telt de voetbalclub meteen al honderd leden en nog eens honderd op de wachtlijst, allemaal kinderen. Voorzitter Matthijs Resink in het Parool: “Er zijn nog geen voorzieningen zoals kleedkamers of licht. En het veld wordt geregeld geruïneerd door konijnen.”

2009

Onvoldoende capaciteit op basisscholen

IJburg groeit snel, met name het aantal kinderen. 1 januari 2009 telt IJburg bijna 13.000 inwoners waarvan 1 op 4 onder de 10 jaar is. Deze opmerkelijke demografische ontwikkeling blijft niet zonder gevolgen. De gemeente wordt in de eerste fase van IJburg verrast door het hoge aantal jonge kinderen dat veel hoger is dan in andere Vinex-locaties bij grote steden. Dit leidt tot onvoldoende capaciteit op basisscholen en in de kinderopvang.Foto: Lia de Lange

>

Ook aan andere voor-zieningen is gebrek

Ook andere voorzieningen schieten te kort, zoals sport-clubs maar ook winkels. Sommige ondernemers springen hier handig op in. Videotheek Movie Max is al snel het kloppende hart van de buurt met van alles voor-handen, van video’s tot wc-papier. Om te zorgen dat de voorzieningen in IJburg 2 wel voldoende zijn, wordt gekozen voor een heel andere ontwikkelstrategie met veel meer flexibiliteit om tijdig in te springen op onvoorziene ontwikkelingen.

2010

Bouwstop afgekondigd in Amsterdam

De rijdende trein IJburg komt piepend en krakend tot stilstand om een aantal redenen, waar-onder de kredietcrisis. Zelfbouw gaat nog wel door. Vanaf 2013 komt het bouwen weer op gang.Foto: Edwin van Eis

2013

IJburg fase 2 van start met Centrumeiland

In de tweede helft van 2013 mag de ontwikkeling van Centrumeiland weer worden opgepakt. Eind 2015 is het maken van land gereed. In 2016 wordt het stedenbouwkundig plan voor Centrumeiland inclu-sief investeringsbesluit vast-gesteld. Op Centrumeiland komen voor het overgrote deel zelfbouwwoningen.

Eric van der Burg, wethouder ruimtelijke ordening en grond-zaken van 2014 tot 2018, voor het Centrumeiland. / Eric van der Burg, Alderperson for Spatial Development from 2014 until 2018, in front of Centrumeiland (Centre Island). Foto: Olivier Middendorp

Eric van der Burg: “Door de ontwikkeling van het Zeeburger-eiland heeft IJburg een logische aansluiting op de stad gekregen.” / Eric van der Burg: “The development of Zeeburgereiland has given IJburg a logical connection to the city.”Foto: Edwin van Eis

Plan Amsterdam20

2014

Verbinding met A1 Medio 2014 wordt de Uyllander-

brug voor verkeer opengesteld, de verbinding tussen IJburg en de A1.

>

Kamperen voor een kavel De woningbehoefte is in-

middels groot. In de aanloop naar de zelfbouwmarkt op Zeeburgereiland op 4 oktober kamperen mensen dagen om op tijd een zelfbouwkavel te bemachtigen voor verschillende plekken in Amsterdam.

2017

Beginnen met bomenDe gebiedsontwikkeling op

Centrumeiland begint in 2017 niet met stenen, maar met bomen. 22 maart plant wethouder Choho de eerste boom. In het voorjaar van 2018 gaat de bouw van woningen op Centrumeiland van start. In 2020 worden de eerste woningen opgeleverd.

>

Challenge met verrassende uitkomst

Drie architectenbureaus wordt gevraagd kritisch mee te kijken naar het ontwerp voor de nieuwe eilanden. Hier ont-staat het idee om Strandeiland meer te verdichten – van 6.400 woningen naar 8.000 – en zo Buiteneiland vrij te spelen van woningbouw. Dit eiland wordt een cadeau voor de stad met recreatie, cultuur en natuur.

2018

Middeneiland wordt Strandeiland

De uitgangspuntennotitie voor Strandeiland wordt vast-gesteld. De naam verandert van Midden eiland naar Strand-eiland, te danken aan het 750 meter lange strand aan de IJburgbaai. Amsterdammers kunnen in de toekomst pootje-baden aan een kust in hun ei-gen stad. Medio 2018 gaat het land maken voor Strandeiland van start. In november 2019 wordt het stedenbouwkundig plan voor Strandeiland vast-gesteld: 150 hectare voor 8.000 woningen met bijbehorende voorzieningen, veel groen, een haven en een sluis.

Marieke van Doorninck‘Strandeiland moet zich kunnen aanpassen aan de noden van de tijd’

Tekst: Stella Marcé

Als het aan wethouder ruimtelijke ontwikkeling en duurzaamheid Marieke van Doorninck ligt, vervult IJburg op vele gebieden de rol van voorloper voor andere wijken in de stad.

“Ik was nog maar net wethouder, in 2018, toen de eerste emmer zand voor Strandeiland in het IJmeer werd gegooid. Dat was het startschot voor de voltooiing van het eilandenrijk ten oosten van Amsterdam. De nieuwe eilanden worden duurzaam, met als belangrijke uitgangs-punten: klimaatadaptatie, natuurinclusief, circulair, autoluw en zoveel mogelijk emissievrij. Op Strandeiland komt bijvoorbeeld een warmte- en koudevoorziening met behulp van aquathermie, en we kijken naar vernieuwende vormen van sanitatie. Ik vind het mooi dat we beginnen vanuit het idee dat het duurzame eilanden moeten worden, en van daaruit gaan ontwerpen. Zodat we niet achteraf pas met duurzame oplossingen komen. IJburg is een voorloper wat dat betreft.

Ook in andere opzichten loopt IJburg voor op ontwik-kelingen elders in de stad. Wij kunnen als gemeente plannen maken, maar mensen maken de stad. We kunnen dan ook veel leren van de huidige bewoners van IJburg. Zij wonen er met veel plezier, maar weten ook wat mis

kan gaan als je een nieuw stuk stad bouwt. De groep bewoners die meedenkt over Strandeiland heeft een eigen budget en geeft zelf vorm aan de participatie. Dat is nieuw. En nu, tijdens de coronacrisis, gaat de participatie gewoon door via online bijeenkomsten. Strandeiland moet de diversiteit van Amsterdam gaan weerspiegelen, inclusief en ongedeeld. En de wijk moet zich kunnen aanpassen aan de noden van de tijd. Als bewoners een ander accent willen leggen, moet dat kunnen. Daarom willen we ook dat er duurzaam en adaptief gebouwd wordt. Zodat gebouwen kunnen transformeren om aan de wensen van toekomstige generaties te voldoen.

De stikstofcrisis was even spannend, maar werd als snel gezien als een extra stimulans om uitstootvrij te werken. En dat is gelukt. We halen het zand nu van dichterbij en de boten zijn omgebouwd zodat ze minder uitstoten.

Vroeger dacht ik nog weleens: die zandvlaktes, wordt dat nog wat? Maar gaandeweg ben ik steeds enthousiaster geworden over IJburg. Pas geleden heeft de gemeenteraad de aanzet gegeven voor Buiten-eiland, een natuureiland. Ik vind het bijzonder dat dat laatste stukje IJburg er nu echt gaat komen. Ik herinner me het referendum over IJburg nog goed. Hoe lang ik wel niet heb nagedacht en gediscussieerd met vrienden over de vraag wat belangrijker was: niet bouwen in het water of voorzien in de woningbehoefte van vele gezinnen? Uiteindelijk heb ik vóór gestemd. Maar dat we te gast zijn in het IJmeer, dat moeten we wel goed blijven beseffen.”

03 | 2020 21

2020

Blijburg sluit, Informatie-centrum 2e fase opent

Na 15 jaar en 4 verhuizingen moet Blijburg sluiten. Of er in de toekomst weer een nieuw Blijburg op Strandeiland komt is nog onbekend. In het pand vestigt zich in 2018 het tijdelijke informatiecentrum voor IJburg 2: Lolaland, met ook horeca en een podium. Vanaf oktober 2020 sluit ook deze functie. Foto: Stella Marcé

2023

Eerste woningen Strand-eiland

In 2023 krijgen naar verwach-ting de eerste bewoners van Strandeiland hun sleutel. De tram, supermarkt, eerste basisschool en andere nood-zakelijke voorzieningen zijn dan ook beschikbaar.

2023

Buiteneiland Het land maken voor Buiten-

eiland gaat van start.

2040

Afronding Strandeiland Naar verwachting is Strand-

eiland in 2040 af.

2050

Buiteneiland klaar, afronding IJburg een feit

Met de kennis van nu kan IJburg in 2050 helemaal klaar zijn.

Marieke van Doorninck, wethouder ruimtelijke ontwikkeling en duurzaamheid sinds 2018, voor het woon- en werkcollectief Vrijburcht op het Steigereiland. / Marieke van Doorninck, Alderperson for Spatial Development and Sustainability as of 2018, in front of the ‘Vrijburcht’ collective living and working building on Steigereiland (Scaffolding Island).Foto: Marco Keyzer

Wethouder Marieke van Doorninck: “Strandeiland moet de diversiteit van Amsterdam gaan weerspiegelen.” / Alderperson Marieke van Doorninck: “Strandeiland (Beach Island) has to reflect Amsterdam’s diversity.”Foto: Edwin van Eis

Plan Amsterdam22

>

1

2

1 Impressie van de natuurlijke zuidrand van de Muidenbuurt. / Impression of the Muiden Quarter’s natural southern fringes. Impressie: Faro architecten

2 Het ontwerp voor het stedenbouwkundig plan uit 2019. / The 2019 urban planning design.Ontwerp: Ontwerpteam Strandeiland

Nog één keer nieuw landdoor Esther Reith e.reith@amsterdam.nl

In 2016 is de kogel door de kerk. De stad groeit hard, heeft woningen nodig

en het economische tij is gunstig. De plannen voor IJburg fase 2 worden

weer opgepakt. Ruimte en Duurzaamheid wordt gevraagd om het ontwerp

uit 2009 voor het vijfde eiland van IJburg ‘af te stoffen’. Maar in zeven

jaar is de context flink veranderd, dus dat afstoffen wordt timmeren en

zagen. Dit artikel beschrijft hoe het nieuwe Strandeiland en Buiteneiland

eruit komen te zien.

Door een enthousiast team van planologen en ontwerpers wordt het oude plan onder handen genomen. Daarbij geholpen door de bureaus Faro, Mecanoo en Delva Landscape/Urbanism, en het Kwaliteitsteam IJburg dat gedurende het ontwerpproces reflectie geeft op alle belangrijke ontwerpstappen voor Strand-eiland. En niet veel later komt ook Buiteneiland in beeld. Het laatste eiland van IJburg, het groene anker in het IJmeer.

Eén of vier?Strandeiland, de laatste stadsuitleg van Amsterdam. Opnieuw begint het met een maagdelijke zandplaat en wordt er een raster in het zand getekend. Een patroon van rechte straten die een optimale oriëntatie op het water geven. Maar is het wel één eiland? Onder Strand-eiland ligt, in de lengterichting, de Oergeul. Het oude stroomgebied van de Vecht heeft hier de eerste en tweede zandlaag weggesleten. Slappe, moeilijk te bebouwen grond dus. Het eiland wordt daarom rondom de Oergeul gevormd, en zo ontstaan vier entiteiten met elk hun eigen raster en een duidelijke betekenis in het geheel: Havenkom, Muidenbuurt, Pampusbuurt en Oosterend.

De Havenkom is de meest stedelijke plek en ligt bij de entree van het eiland. Vijf grote bouwblokken liggen rondom een waterkom, de jachthaven. De buitenkant richt zich op het strand en de entree van het eiland en de binnenkant oriënteert zich op de jachthaven. Smalle straten lopen van hoog aan de buitenkant naar de lager

gelegen jachthaven. De Havenkom is de plek voor winkels, cafés, restaurants en culturele functies zoals een bibliotheek of een cultuurhuis.

In de Muidenbuurt liggen de straten nagenoeg in noord-zuidrichting. Het land wordt hier met een hoge rug aangelegd, in de lengterichting over het eiland. Dwars daarop liggen de woonstraatjes, aflopend naar het grote binnenwater en het IJmeer. Hierdoor is vanuit iedere straat het water zichtbaar.

De Pampusbuurt heeft een patroon van lange oost-west- en korte noord-zuidstraten. De straten en de blokmaten zijn gebaseerd op het grid van Brooklyn, maar dan op kleine voet. Want de Pampusbuurt is slechts een fragmentje van de New Yorkse wijk. Kun je in Brooklyn eindeloos door een zee van straten lopen, op Strandeiland ben je voor je het weet aan de rand van het eiland en sta je oog in oog met het grote water. Een heel andere sensatie, van een Amsterdamse schaal.

Het uiterste punt van het eiland, Het Oosterend, ligt hoog boven het water. De straten sluiten aan op de patronen van Muiden- en Pampusbuurt, maar zijn smaller, waardoor hier twee compacte buurtjes ontstaan.

De vier delen van het eiland worden door de grote elementen, zoals het strand met boulevard, de sluis, kades, en de brug en dam met elkaar verbonden. De elementen zijn sterk in vorm en materiaal, ze structureren en bieden houvast tegen het grote water en de slappe grond. Tussen de brug en de dam ligt het grote binnenwater. Met aan de noordzijde de robuuste Pampuskade die de Oergeul bedwingt. Hier liggen de bootjes van de

2303 | 2020

1

Plan Amsterdam24

4

5

63

3 Het landschappelijke raamwerk van Strandeiland in lagen. / The layers in Strandeiland’s (Beach Island’s) scenic framework.

4 Het raamwerk van straten. / The street framework.

5 De openbare randen van Strandeiland. / The public borders of Strandeiland (Beach Island).

6 Een voorbeeld van het aantal bouwlagen. / An example of the number of building layers.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 hoogte-accenten 40-60 meter / 40-60-meter

elevations

03 | 2020 25

7 De maaiveldhoogtes op het eiland, met een hoge rug in de Muidenbuurt en het hoge land Oosterend. / The island’s ground levels, including Muidenbuurt’s (Muiden Quarter’s) ‘ridge’ and the elevation at Oosterend.

8 Inspiratiekaart voor het kleurenpalet van de architectuur. / Inspiration map for the architecture’s colour palette.

9 Impressie van de brug tussen Centrumeiland en Strandeiland, met op de voorgrond het brug-paviljoen aan het strand. / Impression of the bridge between Centrumeiland (Centre Island) en Strand-eiland (Beach Island), with the bridge pavillion by the beach in the foreground.Impressie: Grimshaw architects

9

7 8

Plan Amsterdam26

10 11

13

12

10 Een straat in de Pampusbuurt met erkers, trappen, muurtjes en tuinen. / Pampusbuurt (Pampus Quarter) street design.

11 Impressie van het straatbeeld in de Pampus-buurt. / Pampusbuurt (Pampus Quarter) street impression.Impressie: Mecanoo

12 Het principe van de architectuur die het park als een schilderij inlijst. / The principle of architecture framing the park like a painting.

03 | 2020 27

>

13 Impressie van de noordrand van de Pampus-buurt met de bomendijk gezien vanaf het water. / View from the water of the Pampusbuurt’s (Pampus Quarter’s) tree-lined northside.

eilandbewoners. De zuidzijde heeft zich met de Oer-geul verzoend, met een langgerekt park, deels in het water en deels op het land. Houten steigers, vlonders, loop- en fietsbruggen weven een padenstelsel dat als een vitrage over de geheimzinnige Oergeul ligt. Aan het uiteinde ligt een stevige dam die het binnenwater scheidt van het IJmeer.

Een rondje eiland, in weer en windStrandeiland is de eigenwijze loot van IJburg. Waar de andere eilanden evenwijdig aan de kustlijn van het Diemerpark liggen, steekt Strandeiland zijn neus in het grote water van het IJmeer. Hierdoor zijn het licht, de geur en de wind intenser. Dit maakt het eiland bij uitstek een plek om uit te waaien. Alle randen worden openbaar verblijfsgebied en overal moet je bij het water kunnen komen. Vanaf Haveneiland, het nieuwe eiland naderend, ligt het grote stadsstrand uitnodigend in de zon. Het is de nieuwe rand van de IJburgbaai, die met de aanleg van dit eiland ontstaat. Vanaf het strand kan een rondje Strandeiland worden gelopen langs de bijzondere randen. Zo ligt aan de ruwe zijde van het eiland een 1 kilometer lange dijk met een pad onder een monumentale bomenrij.

De route vervolgt naar het Oosterend, een kade vier meter boven de waterspiegel. Onderaan de kade ligt een waterstoep die via een trap te bereiken is (voor wie niet bang is om natte voeten te krijgen). Vanaf Oosterend gaat de route over de luwe kant van het eiland, de natuurbaai in het zuiden. Kleine zandbaaitjes worden hier afgewisseld door ruige lage begroeiing en hier en daar een boom. Eenmaal onder de brug door betreed je de stoere Makerskade met loodsgebouwen. Op de kade wordt geklust. Hier even uitrusten aan het water en uitkijken op Centrumeiland aan de overzijde. Aan het einde van de Makerskade ligt de brug waar de route begon. Onderaan deze brug bevindt zich een brug-paviljoen met ruimtes voor horeca en een watersport-vereniging. Vanaf hier loopt een steiger onder de brug door naar een tweede brugpaviljoen aan het strand en is het eiland rond.

Plekken van troostNaast uitwaaien willen mensen ook plekken van troost, buurten en parken die beschutting bieden. Al vanaf het begin was er de referentie Brooklyn (Brownstones) voor de Pampusbuurt. De lange woonstraten, met trappen

voor de huizen en grote erkers maken van de straat bijna een gebeeldhouwde ruimte, een sculptuur. Gecombineerd met gebouwen van gebakken materialen in warme tinten, de twee rijen bomen en de voortuinen, geeft dit een geborgen en tegelijk ‘stads’ gevoel. Daar komt bij dat de ruimte wordt gebruikt als een verleng-stuk van de woning. Op de trap (de ‘stoop’) een kopje koffiedrinken met de buren of vrienden (‘stooping’) is het helemaal. Dit maakt de Brooklyn lanes tot leven-dige straten. Op Strandeiland wordt naar Brooklyns voorbeeld de margezone geïntroduceerd, de ruimte tussen de hoofdgevel en de straat, met erkers, trappen en muurtjes rondom de voortuinen. De margezone is het belangrijkste architectonische element.

Daarbij heeft de Pampusbuurt een extra laag van parken en plantsoenen die soms door het raster worden opgenomen en op andere plekken juist het raster doorbreken, zodat alle oost-weststraten uitkomen op een park. De parken zijn ingekaderd door bebouwing met een sterke onderlinge architectonische verwant-schap, als een lijst om een schilderij. De architectuur in warme tinten moet het gevoel van geborgenheid hier nog sterker maken.

In de Muidenbuurt, de luwe zijde van eiland, is het verlangen naar geborgenheid minder aanwezig. Hier biedt het landschap, dat ver de buurt in komt, troost. De straten zijn erven met in het midden een brede wadi die het water vasthoudt. De architectuur en de kleuren zijn hier licht. Lichte tinten worden nog intenser door de reflectie van het licht op het water. Dit refereert aan wonen bij het strand. In de ontwerpateliers komen beelden van witte huizen aan zee zoals in de schilde-rijen van Hopper langs. De veranda voor de woning wordt voor het stadse wonen zo dichtbij de natuur en het water het belangrijkste kenmerk.

Strandeiland heeft dus twee kanten, uitwaaien en beschutting zoeken. Een belangrijke rode draad zijn de plekken waar je even kunt leunen, hangen of zitten. De boulevardmuur, de leuningen op de brug, de muurtjes en de trappen in de Pampusbuurt en de veranda’s in de Muidenbuurt. Elementen die het makkelijk en plezierig maken om buiten te zijn.

Een groen ankerMet Strandeiland heeft IJburg er straks zo’n 20.000 nieuwe inwoners bij. Naast groen en sport in de directe

Plan Amsterdam28

14a

14b

15

14 Schetsontwerp (a) en fragment uit het ontwerp (b) voor het waterpark in de Oergeul. / Sketched design (a) and excerpt from the design (b) for the Oergeul (Central Gully) water park.Ontwerp: Delva Landscape + Urbanism

15 Oosterend steekt met het land hoog boven het water uit. / The land of Oosterend (East End) stretching out high above the water.

16 Erfachtige straat met veranda’s in de Muiden-buurt. / Courtyard-like street with verandas in the Muidenbuurt (Muiden Quarter).Impressie: Faro architecten

17 Buiteneiland, een parkeiland op de rand van stad en landschap. / Buiteneiland (Outer Island), a park island bridging city and landscape. Bron: Ruimtelijk frame Projectnota 2020

woonomgeving zal er een groeiende behoefte zijn aan grotere aaneengesloten groengebieden in de stad, die ruimte bieden voor natuur, cultuur en sport.

Zou het niet mooi zijn als het zesde en laatste eiland van IJburg daar ruimte aan kan bieden? Bijvoorbeeld met een kunstmuseum met een beeldentuin naar het voorbeeld van Louisiana bij Kopenhagen? Met sport-velden die worden opgenomen in het landschap en tegelijkertijd openluchttheater zijn? En kan er een land-schap ontstaan als de voortuin van de Markerwadden?

Door op Strandeiland te verdichten kan Buiteneiland worden vrijgehouden van woningen. Dat eiland kan dan de rol vervullen van een groen anker in het IJmeer voor IJburg, Amsterdam en de metropoolregio, met een bijzondere programmering voor natuur, cultuur en sport. Het idee is om Buiteneiland langzaam te laten groeien. Zo ontstaat een patroon van hogere en lagere plekken, met zachte oevers waartussen de waternatuur zich zal voegen. Misschien wel de voortuin van de Markerwadden.

Duurzaam verouderenNieuw land maken in een tijd waarin duurzaamheid hoog op de agenda staat, maakt hoge ambities op dit gebied vanzelfsprekend. Strandeiland moet energie-neutraal, maar liever nog energieleverend, emissievrij en circulair zijn. De ontwikkeling zal naar verwachting zo’n twintig jaar in beslag nemen. Met een stevige basis en een robuust raamwerk kan het eiland duurzaam verouderen en tegelijkertijd meebewegen met nieuwe ontwikkelingen. Ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid gaan snel. Wat we nu weten is dat we het eiland ‘rainproof’ inrichten met wadi’s in de parken, binnentuinen en straten, en dat de ruimte voor tuinen in de margestrook bijdraagt aan een natuurinclusief eiland. Dat bomen voor de huizen koeling geven. Dat uitkragende delen van gebouwen de zon buiten houden, dat met kassen en zonnecollectoren op het dak warmte en energie kan worden gewonnen, en nog veel meer. Maar wat we vandaag weten is morgen misschien weer achterhaald. Voor nieuwe vondsten en experimenten is altijd ruimte. Daarbij moeten de ingrepen integraal onderdeel van het ontwerp voor de openbare ruimte en de architectuur zijn. Zodat het nieuwe land mooi oud kan worden.

03 | 2020 29

17

16

Plan Amsterdam30

Summary

25 years of IJburgPaving the waves In the mid 1980s, a new way of urban planning was born out of experimentation in Amsterdam’s Oostelijk Havengebied (Eastern Docks). Design and implementation of great city expansion projects made way for densification and transformation within existing city limits. New goals were densifi-cation by a factor of three or four, mixed-use buildings and less of a central role for cars. Furthermore, the new homes could be bought off-plan.

Overseen by the city council, the IJburg development was to create an alluring, green archipelago with as much attention paid to life in and on the water, as to the tens of thousands of new homes. After the plan made it through a referendum, the first big island, Haveneiland, was created on a non-hierarchical grid with evenly distributed homes in all shapes and sizes.

The city had become a landscape, an archipelago, and was to be a counter-mould for individualised society, where public space would bind the citizens together. Every island was given its own DNA, a spatial and functional framework imbued with architectural vision. Ruling out high-rise construction from the out-set, planners conceived the streets of IJburg as an attractive alternative to modernist city planning. Rather than leading parallel lives, residents would be communing in the streets. The chosen grid enabled a gradual transition from a ‘windward side’ on IJ Lake to a ‘leeside’ on Diemerpark – combining a network of streets, greenery, squares and a park with a system of harbours and canals.

The streets give the island a city-scale experience, rather than a residential one. A 1.2-metre margin along the plots offers residents the opportunity to interpret for themselves the relationship between public and private space. Wide pavements offer ample space for walking and playing – and for planting trees. City blocks are large enough

to provide room for inner courtyards or pas-sageways.

The concept succeeded in delivering a large number of homes within a limited timeframe. Haveneiland homes have become extremely popular, with the IJburg demographic currently mirroring Amsterdam’s wider population. IJburg’s fine-tuned plans include miles of new banksides as well as harbours for floating homes. Its construction has increased bio diversity in this section of Marker Lake. Upon completion of the larger buildings, the harbour will create a welcome new urbanism. In the second stage of IJburg’s development, circular construction and thinking will be central themes, kickstarting new building traditions for Amsterdam.

New land once moreIn 2016 the die was cast. The city was rapidly expanding and in dire need of new homes. Propelled by the favourable economic climate, an enthusiastic team of planners and designers started to tackle the old Strandeiland plans, to be followed at a later stage by new plans for Buiteneiland, IJ Lake’s ‘green anchor’.

As the Strandeiland plot was situated over the Oergeul, a gully with soft, virtually unbuildable land, the island was constructed around the gully. It was divided into four areas, each with clearly delineated grids and functions: Havenkom, Muidenbuurt, Pampus-buurt and Oosterend. These were to be connected by a beach, a boardwalk, the lock, quays, a bridge and a dam.

Situated by the island access, Havenkom (‘harbour basin’) will consist of a marina surrounded by shops, cafés, restaurants and cultural functions. The Muidenbuurt area has a high ridge lengthwise, with residential cross streets running between IJ Lake and an inner basin. The Pampusbuurt area will have long streets running from east to west with shorter

streets running north to south. Street and block sizes are based on Brooklyn’s grid, although on a smaller scale. The island’s eastern-most tip Oosterend, will be high above the water. Its streets match the patterns in Muidenbuurt and Pampusbuurt, but will be narrower.

Jutting out into IJ Lake, Strandeiland will have intense light, aromas and winds. Its shores will be public, ensuring access to the water for all. Besides fresh air, people will find places of solace, neighbourhoods and parks offering shelter. As in Brooklyn, there will be a ‘margin’ separating the buildings from the streets, a zone comprised of bay windows, ‘stoops’ and walled front gardens. The Pampusbuurt area will have an additional layer of green spaces, with all east-west streets leading to a park. In the Muidenbuurt area, the landscape, which penetrates into the neighbourhood, offers solace. Here, architecture as well as colours have been kept light.

Strandeiland will bring some 20,000 additional residents to IJburg. Besides neighbourhood greenery and sports facilities, they will need larger green areas to offer nature, culture and recreation. It would be fantastic if IJburg’s final island could answer these needs. By densifying Strandeiland, Buiteneiland can be kept free from homes and become a green anchor in IJ Lake, with a special programme for nature, culture and recreation.

Strandeiland will be made rainproof and nature inclusive. The aim is to make it energy neutral, or even better, energy-positive, emission free and fully circular. Its development is expected to take 20 years, leaving room for experimen-tation and for new insights to be implemented – as long as these can be an integral part of existing plans and architecture, so the new land can age beautifully.

03 | 2020 31

Over de auteurs

Sandra Langendijk (1971)– Studeerde politicologie aan de Universiteit van Amsterdam en journalistiek in Zwolle– Is planoloog voor Strandeiland – Werkte onder meer als projectsecretaris voor de themastudies voor Ruimte voor de Stad en de Ruimtelijk-

economische actieagenda Metropoolregio Amsterdam– Was (mede-)eindredacteur van Structuurvisie Amsterdam 2040 en van 2008 tot medio 2015 regelmatig

redacteur en eindredacteur van Plan Amsterdam

Esther Reith (1964)– Studeerde stedenbouwkunde aan de Academie van Bouwkunst in Amsterdam– Is hoofd stedenbouwkundige Team Oostflank bij Ruimte en Duurzaamheid, gemeente Amsterdam– Werkt sinds 1999 bij Ruimte en Duurzaamheid, onder andere aan de stedenbouwkundige plannen voor

Overhoeks, Stadionplein en Citroëngarages en ruimtelijke studies voor de Sportas, Olympische Ambitie 2028, en Zorg & Ruimte

– Was projecttrekker van onder andere de Structuurvisiekaart Amsterdam 2040, de Hoogbouwvisie en Atelier Ringzone

– Is sinds 2016 hoofdontwerper IJburg 2e fase – Strandeiland

Ton Schaap (1952) – Studeerde stedenbouw aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam– Werkt sinds 1984 bij de gemeente Amsterdam, onder andere aan het Oostelijk Havengebied, Overhoeks

en Houthavens– Is sinds 2014 supervisor/hoofdontwerper van de Zuidas, Amsterdam– Gaf eind jaren negentig opdracht aan de bureaus West 8 en Neutelings/Rietdijk voor studies naar Zeeburger-

eiland/Steigereiland als overgang tussen Oostelijk Havengebied en IJburg– Maakte met Felix Claus, Frits van Dongen en Jan Stigter in opdracht van de Consortia IJburg het plan voor

het Haveneiland en de Rieteilanden

Herman Zonderland (1979)– Studeerde stedenbouw aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam– Is senior stedenbouwkundig ontwerper bij Ruimte en Duurzaamheid, gemeente Amsterdam– Heeft in de 15 jaar dat hij aan IJburg werkt het gebied van zandplaat tot Amsterdamse wijk zien groeien– Werkte onder andere aan de aanleg van het bomencarré op het Centrumeiland (bomen geplant voordat de

woningbouw startte)– Publiceerde Amsterdam Noir (Nieuwe Opening 8, 2012) en de website Fietsen met Welstand

Plan Amsterdam is een uitgave van Gemeente Amsterdam en is online te lezen via:www.amsterdam.nl/planamsterdam

Foto: Edwin van Eis

Stadsbeeld 03/20 Het Stenen Hoofd

Verantwoordelijkheid delen en gevenLangs het IJ, vlak voor de imposante Silodam, ligt het Stenen Hoofd. Deze pier werd van 1902 tot 1968 gebruikt als overslag en ligt er anno 2020 als een leeg landje bij. Het terrein is in het verleden aangedragen als locatie voor woontorens, een helihaven en een centrum voor verslavingszorg.Vanuit een ontwikkelaarsperspectief bezien een kans om dit stukje stad op te vullen. Het team Vrije Ruimte ziet deze ongeplande ruimte als een plek die je niet moet willen aanharken. Hier ontmoet je mensen die je in het dagelijkse leven misschien niet zo snel zou tegenkomen en dat verruimt je blik.

Gebruikers met originele plannen, adaptief en divers, geven invulling aan deze ruimte. Naast een drukbezochte zwemplek in de zomer dient het Stenen Hoofd als seizoensgebonden horecalocatie en worden er film- en themavonden gegeven (Pluk de nacht, Dansen in het IJ).

Om de stad zich zo zelf te laten ontwerpen, moet men het ook aandurven om de verantwoordelijkheid voor de locatie te delen en geven. Dat gaat vaak goed. En soms kan het beter, net zoals met geplande ruimtes.