Dirk van Delft & Ad Maas

PH

ILIPS R

ESE

AR

CH

100 jaar uitvindingen die ertoe doen

PHILIP

S R

ESEA

RCH 100 jaar uitvindingen die ertoe doenIn 1914 startte Philips in Eindhoven zijn eigen onderzoeks­

laboratorium: het befaamde NatLab. Dit Natuurkundig

Laboratorium leverde een indrukwekkende stroom aan

uitvindingen, zoals de röntgenbuis, de tl­buis, de cd en tal

van medische innovaties. Philips Research toont deze eeuw vol

menselijk vernuft aan de hand van prachtig beeldmateriaal uit

het Philips Company Archive en kenmerkende Philipsproducten.

Naast producten als de gloeilamp, de eerste radio’s en

cassetterecorders, hebben ook de ledlamp, machines die chips

maken en de MRI­scanner een plaats in dit boek gekregen.

Stuk voor stuk producten die onze samenleving ingrijpend

hebben veranderd of nog gaan veranderen, want er is ook oog

voor de toekomst. Technieken die het mogelijk maken om pijnloos

en zonder te snijden te opereren, zijn in ontwikkeling, evenals

‘CityFarming’, waarbij de groei van gewassen kan worden

bevorderd door het toepassen van licht. Kortom, 100 jaar

uitvindingen die ertoe doen.

WBOOKSMuseum Boerhaave

Dirk van Delft & Ad Maas

PhiliPs ReseaRch100 jaar uitvindingen die ertoe doen

inhoud

Voorwoord 6

Intermezzo A: 8 De start van Philips (1891-1914)

1. Industrieel erfgoed 142. De geheimen van de gloeilamp 26

Intermezzo B: 36 Het NatLab van Gilles Holst (1914-1946)

3. Gloeiend gas 444. Röntgen 545. Radio: van zendamateurs tot massamedium 64

Intermezzo C: 74 Casimir en het fundamentele onderzoek (1946-1972)

6. Televisie, een beeldbepalend product 807. Muzikale experimenten 928. Platen en labels 1009. Muziek en video op tape 11010. Philips in huis 12011. Telecom 13212. De wetenschapsfabriek 142

Intermezzo D: 150 Van NatLab naar Philips Research (1972-heden)

13. Het glimmende schijfje 15814. Persoonlijke verzorging 16815. Het NatLab van Ed van der Elsken 17816. Philips digitaal 19017. Philips Research in het buitenland 20018. Reclame en design 21219. Vernieuwende verlichting 22420. Oog voor techniek en patiënt 23621. Innovatieve snufjes 24822. Open Innovation 26023. Toekomstvisies 272

Geraadpleegde literatuur 284Illustratieverantwoording 285Over de auteurs en Museum Boerhaave 286Colofon 288

5

Chemisch laboratorium, 1916.

De elektrificatie van het openbare leven die rond 1880 met de komst van de eerste commerciële elek-tromotoren en generatoren inzette, veranderde de samenleving ingrijpend. Innovatieve bedrijven gre-pen hun kans. Al snel drongen de eerste telefoons het bedrijfsleven binnen en begon elektrische ver-lichting de gas- en olielamp te verdringen . Vroege producenten van gloeilampen waren de Amerikaan-se Edison Electric Light Company, de Britse Swan Electric Light Company Ltd. en het Duitse AEG, de Allgemeine Elektricitäts-Gesellschaft. Nederland telde in 1889 vier gloeilampenfabrieken die, om vol-doende omzet te halen, alle ook op de buitenlandse markt opereerden. Twee jaar later zou Philips zich bij hen voegen – en ze in rap tempo overvleugelen.

Philips & Co. is op 15 mei 1891 opgericht door Gerard Philips, daarbij financieel gesteund door zijn vooruitziende vader Frederik. De familie Philips kwam uit Zaltbommel. Vader Philips, een volle neef van Karl Marx, handelde in koffie en tabak en was bankier. Gerard (1858) bezocht als oudste zoon de HBS (hogere burgerschool) in Arnhem, in de tijd dat Hendrik Antoon Lorentz er wiskunde gaf. In 1876 schreef hij zich in aan de Polytechnische School in Delft (de huidige TU Delft) als student civiele techniek en bouwkunde, om zeven jaar later als werktuigbouwkundig ingenieur af te zwaaien.

Gerard was een hardwerkende techneut met ondernemingslust. Na zijn studie begon hij een loopbaan in de scheepsbouw, eerst bij ‘De Schelde’ in Vlissingen en vanaf 1885 bij een werf in Glasgow. Het installeren van elektrisch licht in schepen, toen in opkomst, vond hij machtig interessant. Hij volgde de leergang ‘Electric lighting and transmis-sion of power’ en kreeg aan de Universiteit van Glasgow een plaats aangeboden in de ‘Research Group 1886-1887’ van het Natural Philosophy De-partment onder leiding van de latere Lord Kelvin. Bij de examens won Gerard de zilveren medaille, de prijs voor het hoogste aantal punten.

Een roeping was geboren. In 1887 trad Gerard Philips in dienst van de Anglo-American Brush Electric Light Corporation te Londen, destijds een van de grootste elektrische verlichtingsmaatschap-pijen. Het plan rees om samen met dat bedrijf in Nederland een gloeilampenfabriek te stichten, maar de Engelsen zagen er van af. Het was slechts uitstel. Na in 1890 in Berlijn als vertegenwoordiger van AEG te zijn opgetreden, begon Gerard zijn Nederlandse gloeilampenfabriek alsnog.

Kortom, Gerard Philips wist waarover hij het had toen hij in 1891 in Eindhoven (goedkope arbeid, goede spoorverbindingen en getraind personeel

De start van Philips (1891-1914)

9

1. industrieel erfgoed

Philips begon zijn activiteiten in 1891 in een leegstaand fabriekje aan de Vrijstraat (later Emmasingel), hartje Eindhoven. De zaken gingen goed en in 1897 werd aan de overkant van de straat een nieuwe en veel grotere fabriek in gebruik genomen. Vanuit die thuisbasis is het Philipsimperium verder uitgedijd. Fabrieken, laboratoria en kantoren schoten in de jaren twintig als paddenstoelen uit de grond. Veel locaties zijn inmiddels weer verlaten, omdat ze niet meer voldeden, onder druk van bezuinigingen of als gevolg van strategische koerswijzi-gingen. Niet zelden gaat het om markante gebouwen.

Hoe om te gaan met dit industriële architectonische erfgoed? In Eindhoven zijn karakteris-tieke Philipsgebouwen als de Lichttoren, de Witte Dame, het Klokgebouw en het Evoluon tot monument verklaard. In Strijp, waar het expanderende Philips in de jaren twintig laboratoria en fabrieken bouwde, zijn het Natuurkundig Laboratorium (NatLab), het Veemgebouw en de Hoge Rug (oorspronkelijk vier aaneengeschakelde fabrieken voor de assemblage van radio- en televisietoestellen) gered van de sloop. Ze hebben nieuwe functies gekregen in een nieuwe stadswijk met veel ruimte voor creativiteit en design. In de Witte Dame, een voormalige fabriek aan de Emmasingel en exponent van de Nieuwe Zakelijkheid van circa 1930, zitten tegenwoordig de Design Academy Eindhoven en de bibliotheek.

Nog altijd wordt Philips geassocieerd met Eindhoven. Toch verhuisde het hoofdkantoor in 1998 onder het bewind van Cor Boonstra naar de Amsterdamse Rembrandttoren. Sinds 2001 zit het in de Breitnertoren, vlakbij het Amstelstation.

Het roerende erfgoed van Philips staat uitgestald in het pand Looyenbeemd 24, een schat-kamer aan de rand van Eindhoven, beheerd door de vrijwilligers van de Stichting tot Behoud van Historische Philips Producten.

De eerste Philipsfabriek

Het fabriekje aan de Emmasingel was oorspron-kelijk neergezet als draadnagelfabriek en later gebruikt om er bukskin en laken te produceren. Frederik en Gerard Philips kochten het in 1891 voor f 12.150,- en fabriceerden er onder de naam Philips & Co. kooldraadlampen. Na het gereedkomen van een grotere fabriek aan de overkant werd Emmasingel 31 gebruikt als chemisch magazijn en pakhuis. Later

is er fluorescentiepoeder voor tl-buizen gemaakt en van 1951 tot 1991 deed het pand dienst als demon-stratielaboratorium van de Lichtgroep, waarna het Philipsarchief er onderdak kreeg. Na een grondige renovatie en vernieuwing is het rijksmonument op 5 april 2013 door koningin Beatrix geopend als Philipsmuseum.

16

Deze groepsfoto van het Philipspersoneel dateert van 1916. Hij is geschoten voor de nieuwe fabriek

aan de Emmasingel, die in 1897 in gebruik was genomen.

Voor de nieuwe fabriek

17

het symbool van Philips

De Lichttoren, vroeger hoofdkantoor van de lichtdivisie en hèt symbool van Philips in Eindho-ven, dateert van 1921. Het zevenkantige gebouw, dat uitsteekt boven de oude gloeilampenfabriek, is een ont-werp van Dirk Roosenburg. In de Lichttoren werden lampen getest, vandaar de naam. In 1999 stootte Philips het markante gebouw af.

Tegenwoordig zitten in het complex een grand café, een hotel, appartementen en bedrijven.

18

Begin jaren twintig vestigde Philips zich in het Eindhovense stadsdeel Strijp. Omdat het 27 hectare grote terrein niet vrij toegankelijk was en omgeven was door bebouwing, werd Strijp S ook wel ‘de

verboden stad’ genoemd. In 1916 was de glasfabriek de eerste bewoner. Het NatLab vestigde zich er zes jaar later.

De verboden stad

19

het Klokgebouw

In het Klokgebouw uit 1929, met op het dak het markante Philipsembleem, werd bakeliet gemaakt.

Aangezien ‘Bakeliet’ een geregistreerde merknaam was, heette de kunststof bij Philips ‘Philite’.

20

In de Hoge Rug, vier aaneen-geschakelde fabrieksgebou-wen, werden vooral radio- en televisietoestellen geprodu-ceerd. Ook het Veemgebouw behoorde tot dit complex.

De hoge Rug

21

Gymnastiek op de bedrijfsschool

In 1929 opende Philips een eigen bedrijfsschool aan de Frederiklaan, tussen het Philipsdorp en Strijp S. Naast de school stond een klooster waar leerlingen die ver weg woonden onder-dak kregen. Dit Jongens Nijver-heids Onderwijs stond open voor iedere jongen die de lagere school had afgemaakt.

Wie de vierjarige opleiding met succes afrondde, was verzekerd van een baan bij Philips. Ook toen een gezonde geest in een gezond lichaam: dagelijks kregen de leerlingen een kwartier gymnastiek in de buitenlucht.

22

In 1966 opende Philips het Evoluon, een vliegende schotel op poten met een diameter van 77 meter, ontworpen door Louis Kalff en Leo de Bever. Het Evoluon, een cadeau ter gelegenheid van Philips’ 75-jarig bestaan, verkondigde de technologische vooruitgang. Bezoekers, die zelf aan de knoppen mochten draaien, stroomden toe. Toen ook elders

hands-onpresentaties kwamen (NINT, Amster-dam), liep de belangstelling terug. In 1989 trok Philips de stekker eruit en transformeerde het Evoluon tot een evenementen- en congrescentrum. In de zomer van 2012 en 2013 liet het oude Evoluon zich toch weer gelden met een zomertentoonstel-ling over het brein.

De vliegende schotel evoluon

23

colofon

Philips Research. 100 jaar uitvindingen die ertoe doen verschijnt ter gelegenheid van de tentoonstelling ‘100 JAAR UITVINDINGEN, Made by Philips Research’ in Museum Boerhaave, van 19 december 2013 t/m 26 oktober 2014.

UitgaveWBOOKS, Zwolleinfo@wbooks.comwww.wbooks.comi.s.m. Museum Boerhaave, Leideninformatie@museumboerhaave.nlwww.museumboerhaave.nl

TekstDirk van DelftAd Maas

VormgevingRichard Bos, Wergea

© 2013 WBOOKS /Museum Boerhaave/Dirk van Delft/Ad MaasAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opna-men of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kun-nen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangeslo-ten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2013.

ISBN 978 90 663 0571 7 NUR 680