THEMA 67 - KERAMIEK 12 : KERAMISCHE URNEN - na 1873

Het meest gebruikte materiaal op begraafplaatsenvoor graftekens is natuursteen. Minder vaak zie jekunststeen, glas, metaal, hout of keramiek. Dit themagaat specifiek over het materiaal van grafmonumen-ten, dat keramiek heet, de algemene term voor pro-ducten op basis van klei, die één of meer keer in eenoven zijn gebakken. In keramiek zijn vier hoofdtypes:grof keramiek, aardewerk, steengoed en porselein.Bij keramiek op een begraafplaats gaat het om een to-taal grafteken, uitgevoerd in keramiek, of om een ke-ramisch object bij of op het grafteken. Na artikelenover grof keramiek (baksteen), aardewerk (terracottaen faience), steengoed (tegels en mozaïek) en porse-lein (voorwerpen en fotokeramiek), gaat dit artikelover keramische urnen op een begraafplaats.

In Europa hebben de twee belangrijkste vormenvan dodenbezorging, begraven en cremeren, el-kaar afgewisseld of naast elkaar bestaan. Voorde asbezorging zijn er in grote lijnen twee perio-des aan te wijzen:1. tot 785 n.Chr., het jaar waarin Karel de Grote

het verbod tot lijkverbranding uitvaardigde;2. na 1873, het jaar waarin in Milaan het eerstecrematorium in Europa werd geopend.Uit de geschiedenis van de crematie-urn in beideperiodes heb ik een selectie gemaakt van eenaantal onderwerpen.

• PERIODE 2: NA 1873

proloog: pleidooi voor de ‘schone’ verbrandingsmethode

Waar in Europa het christendom zijn intrededeed, hield crematie op en ging men over tot hetbegraven van de doden. Na het decreet van Ka-rel de Grote in 785 stierf crematie als vorm vandodenbezorging geleidelijk aan uit.Pas na het midden van de 19de eeuw begon decrematiegedachte weer veld te winnen. Vanwegevaak onhygiënische praktijken op kerkhoven bin-nen de bebouwde kom, pleitten vooral medicivoor de ‘schone’ verbrandingsmethode.

• 1873 : Italië - MilaanOp het 2e internationale artsencongres in 1869in Florence namen de Italiaanse artsen een reso-lutie aan die voor de invoering van crematie inEuropa van historische betekenis was:‘Het congres uit de wens dat met alle middelengeprobeerd wordt op legale wijze te bewerkstel-ligen dat uit hygiënisch oogpunt de crematie vanlijken de tegenwoordig gebruikelijke methode

van begraven vervangt.’ Ook de vrijmetselarijmaakte zich sterk voor crematie. En zo werd inItalië, het land dat het dichtste bij het (katho-lieke) vuur zat, de wet het eerst aangepast,waardoor in Milaan in 1873 de eerste officiële‘moderne’ crematie kon plaatsvinden.Al snel volgde de bouw van de Tempio Cremato-rio (crematietempel) op Il Cimitero Monumentalein Milaan (1876), waarin zich ook het columba-rium bevindt. Bovenop de wand van de oor-spronkelijke crematieovens staat een deel vande spreuk die op Aswoensdag tegelijk met hetaskruisje werd uitgesproken: pulvis es et in pul-verem reverteris (as ben je en tot as zul je we-derkeren).Een plaats in het columbarium was aanvankelijkvoorbehouden aan de welgestelden. De urnenwaren rijkversierde kunstwerkjes van vooral na-tuursteen en brons. Keramische urnen werdentoen (nog) niet of nauwelijks gemaakt.

Milaan - Il Cimitero Monumentalecolumbarium Tempio Crematorio oorspronkelijke ovenwand

steengoed urn Jeannette porselein urn Jeannette

• 1878 : Duitsland - GothaIn 1878, twee jaar na Milaan, volgde Gotha inDuitsland. In mei 1874 werd in Gotha de eersteDuitse Vereniging voor Lijkverbranding opge-richt. Na krachtig lobbyen werd begin 1878 metde bouw van een crematorium begonnen en op10 december 1878 vond de eerste crematieplaats van Karl Heinrich Stier, de ontwerper vanhet crematorium.Het ‘Gothaer Tageblatt’ bericht op 28 juni 1880dat Gotha er met de bouw van het eerste crema-torium op Duitse bodem een bijzondere attractiebij gekregen heeft. ‘Er is de laatste dagen eenenorme toeloop uit de omliggende plaatsen;naast andere bezienswaardigheden bezichtigen

de bezoekers vooral de lijkverbrandingsinstalla-tie en de urnenhal.’Omdat de oorspronkelijke urnenhal al snel teklein was, werd in 1892 het nieuwe Kolumbariumgebouwd. De urnen -van verschillend materiaalen vormgeving- staan opgesteld in nissen en opde treden van de trappengalerij. De urnen vanvooraanstaande mensen werden op keramischezuilen geplaatst. Aanvankelijk werden alle urnenin het columbarium gezet, maar later ging mener toe over de urnen in graven bij te zetten ophet omringende Hauptfriedhof. Omdat 90% vande inwoners van Gotha kiest voor cremeren zijner op de begraafplaats veel urnengraven; 25%kiest overigens voor anonieme bijzetting.

Hauptfriedhof Gothacrematorium hoofdingang begraafplaats columbarium

Nederland was nog niet zover om crematie toete staan. Daarom lieten voorstanders van crema-tie zich in het buitenland cremeren. Op woens-dag 23 februari 1887 werd in Gotha de eerste

Nederlander gecremeerd: Eduard Douwes Dek-ker (1820-1887), beter bekend als de schrijverMultatuli. Hij staat als no. 402 onder de naamDouwes Decker in het register ingeschreven.

• 1913 : Nederland - Driehuis WesterveldIn juni 1874 werd de Vereniging tot Invoeringder Lijkverbranding in Nederland opgericht metals doel crematie mogelijk te maken in Neder-land. Dat zou nog duren tot 1913 met de bouwvan een crematorium op begraafplaats Wester-veld in Driehuis (gem. Velsen). Op 1 april 1914werd dr. C.J. Vaillant, een voortrekker van deVereniging voor Facultatieve Lijkverbranding, alseerste gecremeerd. Bij en rond het crematoriumkwamen columbaria en urnenvelden.

Vanaf 1914 werd crematie in Nederland ooglui-kend toegestaan. Toen de Begrafeniswet uit1869 in 1955 werd omgedoopt tot Wet op de lijk-bezorging werd cremeren vanaf dat jaar toege-staan, mits de overledene zijn wens daartoe ineen codicil of via de kantonrechter had kenbaargemaakt. Pas in 1968 kwam het tot een volledigegelijkstelling tussen begraven en cremeren. In2003 was het aantal crematies voor het eerst ho-ger dan het aantal begrafenissen. Het aantal cre-maties in 2020 in Nederland bedraagt 70%.

Driehuis - Begraafplaats & Crematorium Westerveldcolumbarium crematorium urnenveld

CAPITA SELECTA UIT DE GESCHIEDENIS VAN DE CREMATIE-URN NA 1873

Uit de geschiedenis van de crematie-urn in deze periode maak ik een selectie van enkele onderwerpen.

‘K wil liever in een urn, dan in de klei te belanden

Na de crematie werd de as in een sierurn ge-daan. Waren aanvankelijk de uitgestalde urnenin columbaria vooral van brons en natuursteen,later kwamen er allerlei andere materialen bij,variërend van metaal, glas, hout of kunststof tottextiel en keramiek. En wat dat laatste materiaal

betreft, is een ingezonden stuk in een krant uit1908 wel grappig: Begraven, vrienden! Is nietslecht, maar beter is verbranden. Voor mij: ‘K williever in een urn, dan in de klei te belanden.Hieronder een aantal voorbeelden van kerami-sche urnen, gemaakt van gebakken klei!

urnengraf

Na de crematie zijn de mo-gelijkheden van de asbe-stemming legio: verstrooi-ing van de as, bijzetting ineen graf, op een urnenveld,in een urnentuin of in eensierurn thuis, in een colum-barium, of in of op een per-soonlijk urnengraf.- Amsterdam - Zorgvlied- Almere - Stad- Driehuis - Westerveld

Driehuis - Westerveld : urnengrafjes voor kinderen

Netty Janssens

Dat een keramisch product, dat niet als urn gemaakt is, tocheen urn kan worden, blijkt uit de vaas die op het St. Joris-kerkhof in Eindhoven op een graf staat.Het is een werkvan keramistNetty Janssens inhaar typisch ei-gen kleurstijl enplatentechniek.

Niek Hoogland

Niek Hoogland is één van deweinige keramisten die nogwerken met aardewerkenproducten die gedecoreerdworden met slib- of engobe-versieringen.Dat geldt ook voor deze drieurnen:- 2012 urn Pecasse- 2013 urn van de Beuken- 2016 urn voor de veerman

Driehuis - Westerveld: columbaria en urnentuinen

Op het terrein van het crematorium Westerveld bevinden zich een zestal columbaria en verschillendeurnentuinen, waarin de keramische urn een belangrijke rol speelt.

• columbaria : Dudok-urn

Er zijn zes columbaria, elk met een eigen stijl en sfeer.- Columbarium I uit 1913 werd gelijktijdig met het crematoriumgebouw aangelegd en bevindt zich inde kelder recht onder de aula. Op de messing urn van C.J. Vaillant na, bevinden zich hier louter urnenvan zwart natuursteen, veelal met goudverf beschilderd. Al na tien jaar was er uitbreiding nodig.- Columbarium II werd ontworpen door Willem Marinus Dudok (1884-1974) en geopend op 25 sep-tember 1926. Er pasten 2600 urnen in. Dudok ontwierp ook de bijpassende urn, een keramische vier-kante urn met een turquoise glazuur met de afmetingen 35,5 x 35,5 cm; het bovenste vierkant is hetdeksel. De urnen werden geproduceerd door de Porceleyne Fles in Delft.

Columbarium II

- De columbaria III (1938), IV (1938) en V (1952) werden ook ontworpen door Willem Dudok, die ookhiervoor nieuwe keramische urnen ontwierp: vierkante urnen met een buik, waarop een bronzennaamplaat werd aangebracht en die zijn afgesloten met een plat vierkant deksel. Ze werden gebakkenbij aardewerkfabriek Zaalberg in Zoeterwoude. De kleur van het glazuur verschilde van crèmekleurigbij columbarium III tot mintgroen in columbarium V.

Columbaria III - IV - V

- Columbarium VI ofwel Paviljoen van Dam is een buitencolumbarium met nissen voor uniforme urnenmet een gedraaide vorm in diverse kleuren en in vier verschillende materialen, o.a. keramiek.

Columbarium VI - Paviljoen van Dam

• urnentuinen : Brouwer-urn

Achter het crematorium ligt het gedenkpark met daarin een uitgestrekte urnen-tuin. Langs de paden zijn zowel urnen in de vrije natuur geplaatst als in urnen-graven. Uniformiteit in urnen geeft de tuin een rustig en statig aanzien. Voor watmodernere en bijzondere urnen zijn de aparte urnentuinen De Beukenhof en HetKlaverblad aangelegd.Overal staan honderden gelijkvormige conische urnen, die vaak ten onrechte Du-dok-urnen worden genoemd. Deze urnen zijn ontworpen door Willem CoenraadBrouwer (1877-1933), een succesvolle kunstenaar-pottenbakker. De urnen wer-den gebakken in zijn eigen Brouwer’s Aardewerkfabriek in Leiderdorp. De ur-nentuin werd in gebruik genomen op 27 mei 1933, een dag later werd Brouwerbegraven.De oorspronkelijke Brouwer-urn was blauwgroen geglazuurd. In deze urnen werdo.a de as van Isaac Israëls († 1934) en J.J. Slauerhoff († 1936) bewaard.

Vanaf 1989 nam Koch Pottery in Workum de productie van de Brouwer-urn over, maar deze urnenwerden in diverse kleuren geglazuurd.

Er zijn veel producenten en leveranciers van urnen, gemaakt op individuele basis of bedrijfsmatig.Daarbinnen neemt CeKaBe Keramiek een speciale plaats in. CeKaBe (Centrum voor Keramische Be-nodigdheden) bestaat sinds 1986, het team (Liesbeth de Reiger & Cor Slooff) maakt op ambachtelijkewijze keramische urnen en gedenktekens. Projecten komen tot stand samen met de opdrachtgevers,particulieren, crematoria en begraafplaatsen. Er wordt samengewerkt met kunstenaars en ontwerpers.Zo ontwerpt CeKaBe in samenspraak op velden bij crematoria en op begraafplaatsen urnentuin-pro-jecten, geheel passend bij de omgeving en sfeer van een begraafplaats. Op hun website www.urn.nlstaan onder het hoofdje Gedenkparken 26 van dergelijke projecten. Enkele voorbeelden:

Amsterdam - De Nieuwe Ooster

Op een rij zuilen van gevlamd basalt kunnen sinds 2008 urnen worden geplaatst, die worden verkochtof verhuurd. Op de eerste urnenzuil staat de urn met de as van actrice Josine van Dalsum.

Arnhem - Moscowa

Op begraafplaats Moscowa zijn diverse projecten gerealiseerd. Er staan 75 piramidevormige urnen, erzijn klaprozenurnen en verschillende modellen bloemurnen. In een hofje onder een grote kastanje-boom liggen urnen in de vorm van een kastanje op een laag zuiltje.

Gent - Westerbegraafplaats

Perken met vlinderurnen en rozenurnen vind je op de Westerbegraafplaats in Gent. En in een kinder-tuin staan urnen in de vorm van paddenstoelen voor de as van kinderen.

Europees Keramisch Werkcentrum : tentoonstelling Urnen

Van 2 november 2017 tot 4 februari 2018 organiseerde sundaymorning@ekwc, de huidige naam vanhet Europees Keramisch Werkcentrum (EKWC), in Oisterwijk de tentoonstelling Urnen, waarin de be-tekenis van het cremeren in de 21ste eeuw centraal stond.Tekst van de folder: Kunstenaars en ontwerpers uit diverse landen presenteren hun verbeelding vande urn, waarin niet alleen de betekenis van de omgang met de overledenen zichtbaar is, maar ook devaardigheid en creativiteit van het maakproces. De 150 urnen zijn behalve gebruiksvoorwerp ookvoorbeelden van de hedendaagse keramiek cultuur. Zowel het conceptueel werken, werken vanuit hetmateriaal en werken vanuit traditie komt samen in deze tentoonstelling.

Eunjung Park (Korea)Transcendence

Sander Alblas (Nederland)Icarus

Chiachia Yang (Taiwan)Sleepwalking

Yohei Okubo (Japan)Gunte Urn

Jisook Lee (Korea)Arirang Arirang Arario

Zen-Emon Sakakura (Japan)Revive

Jhugeun Hur (Korea)Symmetrical Home

Yenyu Lu (Taiwan)Body maze

Sungmi Ha (Korea)Soul Mate

Wiechien Huang (Taiwan)Happiness of cats

Juujuu Kim (Korea)Juujuu World

Dairon Lee (Taiwan)Ascription of Soul

Jongin Kim (Korea)Female of today - Box blues

Yunwook Mun (Korea)Untitled

Yunhee Lee (Korea)Moerae

Couzijn van Leeuwen (Ned.)Surrounded by things I love

Ted Yoon (Korea)Maniac

Hojun Yoon (Korea)To Heaven On a Duck

Shaoyi Chen (Taiwan)Condensate

Jaegy Kim (Korea)Naturally

© Atelier Terre aarde