Individuele besprekingen: Kaspar Hauser

Groepslid 1:

In deze individuele bespreking over Kaspar ga ik proberen recht te doen aan de film en ga ik op die manier aangeven wat ik zelf meen te zien, welk inzicht het me geeft in het pedagogische en de vormbaarheid. Dit doe ik aan de hand van de film “The Enigma of Kaspar”, de inhoud van de colleges gegeven door J. Masschelein en maak ik gebruik van de manier waarop de review van “the Film Sufi” de film indeelt in vier verschillende delen.

Net zoals de auteur van de review over deze film op de website van “The Film sufi” wil ik de film” The enigma of Kaspar Hauser” indelen in vier basissecties:

In een eerste basissectie van de film wordt de achtergrond van Kaspar getoond. De film geeft hierbij het beeld van Kaspar als iemand die in een donkere kamer zit, die zich enkel kan bezighouden met het manipuleren van een speelgoedpaardje en vastgeketend is, letterlijk en figuurlijk.

In een tweede basissectie wordt er ingegaan op de initiële aanpassing die Kaspar maakt in de gemeenschap.

De derde basissectie handelt over de verdere educatieve ontwikkelingen die Kaspar maakt. Op dit moment van de film komt de heer Daumer in beeld. Hij beslist hem mee te nemen naar zijn huis en zijn verdere educatie voor zich te nemen. Na twee jaar zie je dat Kaspar een nog altijd naïeve, maar verrassend begaafde student is die vragen stelt die niet gemakkelijk te beantwoorden zijn.

In het laatste basissectie van de film wordt “de ondergang” van Kaspar in beeld gebracht. Hoewel Kaspar tot een punt is gekomen dat hij aangepast is aan onze rationele wereld, laat hij nog vele mysteries achter.

In wat volgt, ga ik deze verschillende basissecties verder uitwerken en naar mijn eigen inzichten in verband proberen te brengen met het pedagogische, maar vooral ook over de vormbaarheid die daar mee gepaard gaat.

Achtergrond en initiële aanpassing in de gemeenschap:

Helmut Plesner spreekt erover dat het kind een enorme plasticiteit bezit. Dit wil zeggen dat een kind enorm vatbaar is voor vorming en cultuur. Maar de vormbaarheid door de cultuur is maar te beschrijven als een reactie op die cultuur. We kunnen dus slechts over vormbaarheid spreken in relatie tot cultuur.

In het verwerven van die cultuur speelt het verwerven van de taal een cruciale rol. Het kind moet over de grens van de taal worden getrokken.

In de eerste twee basissecties die hierboven werden besproken, bezit Kaspar nog geen cultuur omdat hij nog buiten de taal staat, hij moet nog binnen de taal getrokken worden. Op die manier is Kaspar nog een voorbeeld van “kindheid” of “infantia”.

Verdere educatieve ontwikkelingen

In de derde basissectie zien we dat Daumer Kaspar in huis neemt en voor zijn verdere educatieve ontwikkelingen instaat. We zien dat Kaspar op een snelle manier gaat ontwikkelen en veel kennis gaat opdoen. Daarnaast is hij geïnteresseerd in allerlei mogelijkheden. Op die manier heeft hij al een sprong gemaakt in de taal, maar aan de andere kant bezit Kaspar ook nog altijd een onmogelijkheid om er iets over te zeggen, Kaspar is namelijk nog altijd niet helemaal in de taal getrokken.

Hij is nog niet helemaal in de taal getrokken omdat Kaspar veel heeft bijgeleerd over de semiotische vorm van betekenisgeving (Emile Benveniste). Hij herkent namelijk de tekens en weet nu dat de taal een systeem is van tekens en dat elk teken op zichzelf staat en verschilt van andere tekens. Dit heeft echter geen specifieke toepassing.

Ook in de Semantische vorm van betekenisgeving heeft Kaspar een sprong vooruit gemaakt. Hij ziet dat die tekens woorden worden in de uitdrukking en resulteert in het gebruik van de taal. Op die manier hangt taal samen met boodschappen. Met deze vorm van betekenisgeving komt Kaspar echter nog vaak in aanraking met onmogelijkheden. Zo begrijpt hij niet waarvoor vrouwen goed zijn, wanneer ze alleen maar mogen koken en breien. Hij begrijpt duidelijk niet wat het woord “vrouw” allemaal inhoudt. Een ander voorbeeld hiervan zien we wanneer Daumer aan Kaspar vertelt dat de beweging van externe, levenloze objecten zoals appels, subjecten zijn van Kaspars eigen wil. Maar wanneer Kaspar de chaotische beweging ziet van de gegooide appel, maakt hij een theorie in zijn hoofd dat de appel moet bewegen volgens zijn eigen wil.

Op die manier zien we ook dat Kaspar nog vaak moeite heeft met de sprong te maken van de semiotische vorm van betekenisgeving naar de semantische vorm van betekenisgeving.

Wanneer we naar de film kijken vanuit het concept “vormbaarheid”, wordt duidelijk dat de taal geen pure ontwikkeling is of een puur groeiproces. Integendeel, er is altijd sprake van een soort sprong in de taal. Bij Kaspar zien we letterlijke pogingen om op de juiste plaats te “belanden” in de taal. Waar hij in het begin enkel brommende en kreunende geluiden kon maken, kan hij nu al spreken en heel wat begrijpen.

Op deze manier zien we ook erg duidelijk dat de mens een vormbaar dier is. Wat die vormbaarheid echter is, is moeilijk te zeggen want er is namelijk iets dat gevormd moet worden en tegelijkertijd moeten we ook iets doen (springen).

De ondergang

Hoewel Kaspar in de film op een punt is gekomen waar hij een stuk in de taal is getrokken en dus op een succesvolle manier zich aan het aanpassen was aan onze rationele wereld/ cultuur, laat hij bij zijn dood nog diepe mysteries na.

Ook na zijn dood willen onderzoekers antwoorden op vragen. Kaspars lichaam wordt onderzocht en ze vinden een ernstige vergroting van de linkse lob van de lever. Ook zijn hersenen werden onderzocht. Hier is er sprake van een vergroting van het cerebrellum en een vervorming van het cerebrum. De onderzoekers gaan ervan uit dat dit de verklaring is van “zijn leven” is.

Op deze manier gaan die onderzoekers ervan uit dat alles aangeboren is, dat de genetische uitrusting ervoor zorgt wie je bent, hoe je je gedraagt… Maar zoals ook Jean-Jacques Cassiman zei, is dit helemaal niet zo’n grote factor. Hij zegt dat dat maximaal 50% van die dingen genetisch is bepaald, als er al sprake mag zijn van een louter genetische verklaring.

Daarenboven kunnen we in relatie tot taal een onderscheid maken tussen de natuur of de endosomatische erfenis en de cultuur of de exosomatische erfenis. Deze staan in een complexe relatie tot elkaar. Aan de ene kant is het zo dat wanneer mensen niet aan de taal worden blootgesteld, de taal niet kan ontwikkelen, net zoals we bij Kaspar hebben gezien. Aan de andere kant zijn er ook aanwijzingen dat de stadia waarin de taal wordt verworven, universeel zou zijn. Dit wilt echter niet zeggen dat de taal is ingeschreven in de genetische code, iets waar de onderzoekers van Kaspar wel vanuit gingen.

Het is erg belangrijk dat we de natuur en de cultuur niet los van elkaar gaan zien. We zien dat de taal tot beide behoort en dat is net wat het mogelijk maakte om Kaspar te “vormen”.

Groepslid 2:

De film van Werner Herzog over het aangrijpend waargebeurd verhaal toont ons verschillende concepten en facetten. In wat volgt zal ik o.a. het belang van de nabijheid van andere mensen bespreken om zelf “mens” te kunnen zijn, de vormbaarheid van de mens en de invraagstelling van de maatschappij en de norm.

Deze film toont dat wij, in tegenstelling tot andere dieren, mensen nodig hebben om zelf mens te kunnen zijn. Het “menszijn” zoals wij dat verstaan is onder meer een mens met emoties, gevoelens en een vermogen om te kunnen spreken en schrijven fungerend in verschillende maatschappelijke en sociale contexten en structuren. De film toont dat dit ‘menszijn’ geen natuurlijk gegeven is. Wij worden geboren met een genetische achtergrond, maar deze is minder bepalend dan bij andere dieren. Daarom hebben wij langer verzorging nodig.

Niet alleen lopen, spreken, schrijven, met manieren eten.. worden Kaspar aangeleerd. Het is ook pas wanneer hij met mensen in contact komt dat hij begint na te denken, dat hij droomt, dat hij gevoelens en gedachten creëert. Daarom dienen wij opgenomen te worden in een “menselijke wereld” om ons menselijk te kunnen gedragen. Hier zijn verschillende voorbeelden van, onder meer de ontwikkelingen die hij verderop in de film maakt namelijk verschillende zaken in vraag stellen en redeneren. Hij droomt voor het allereerst nadat hij in deze “menselijke wereld” trad. Maar ook  het ervaren van een gevoel van blijdschap bij het uitbloeiend van de zaadjes en het verschijnen van zijn naam is nieuw. Of het ervaren van een groot verdriet en het huilen, wanneer deze kapot werden  getrapt.

Hierbij aansluitend komt in deze film ‘de vormbaarheid’ van de mens sterk aan bod. Wij zijn niet van nature begaafd, maar wij worden begaafd. Voordien geloofde men dat de ontwikkelingen van o.a. taal een natuurlijk gegeven was, wat Kaspar abnormaal maakte. Maar een kind heeft geen taal, het krijgt het (wat Kaspar gemist heeft). Want mensen zijn geen sprekende dieren, ze hebben geen taal van nature. Ze moeten in de taal instappen en getrokken worden. Wanneer dit niet tussen de leeftijd van twee en twaalf jaar gebeurt, zal het moeilijk zijn dit te leren, zoals we bij Kaspar aanschouwden. Mensen zijn dus van nature geen sprekende wezens en kunnen gevormd worden. Doorheen de film wordt inderdaad duidelijk dat Kaspar gevormd kan worden, waar vooral Mr. Daumer maar ook anderen zich mee bezig houden. We zijn zoals eerder gesteld geen wezens van de natuur, zoals dieren dat zijn. Dieren hebben vanaf de geboorte een vaste plaats. De mens wordt geboren zonder plaats of gelaat of gaven, zonder bepaaldheid. Hier moet vorm aan gegeven worden. Voor dit vormen is opvoeding nodig. Vandaar vormt Kaspar een ‘homo educabile’ (een dier dat opgevoed kan worden). Om invulling te geven aan dit ‘vormen’, hebben we een beeld nodig dat niet om het even wat kan zijn, namelijk een mensbeeld of een normatief zelfbeeld.

Kaspar maakt gedurende de film een proces van humanisering door, waarbij hij zijn eerste natuur achter zich laat en een tweede natuur aanneemt. Hij wordt hiertoe opgevoed, hoewel er altijd restanten zullen zijn van deze eerste natuur en er zal steeds, net zoals bij iedere mens, een onbepaaldheid overblijven. Men kan nooit bepalen hoe Kaspar helemaal is, we kunnen hem niet volledig vormgeven. Mensheid en het menselijke bestaan kan niet teruggeworpen worden op het ‘ik’. De mens en ook Kaspar worden aangesproken door een jij. We zijn dus enerzijds begaafd, maar anderzijds moeten we ook begaafd worden. We zijn dus vatbaar voor vorming en dit feit is voor elk gelijk.

Zoals ik reeds in het weerhouden review besproken heb ontdekt de wereld niet alleen Kaspar, maar ook Kaspar de wereld. Kaspar geeft aan dat hij de wereld wilt begrijpen maar het niet eens kan zijn met deze wereld. Hierbij durft hij het maatschappelijke leven en de norm in vraag te stellen, ook omdat hij geen ego heeft. Dit doet hij bijvoorbeeld wanneer hij de rol van de vrouw in vraag stelt. Hij vraagt aan vrouw Katy waar vrouwen goed voor zijn en waarom ze alleen toegelaten zijn om te naaien en stil te zitten. Je merkt dat de onderdanige vrouw die volgens de norm leeft, dit niet in vraag stelt. Ze grinnikt bij de vraag die hij stelt. Ze denkt hier niet over na en vindt het ook niet belangrijk om er over na te denken. Misschien vindt ze het zelfs ridicuul dat Kaspar zich dit afvraagt. Voor haar is dit zo, is dit de norm.

Ook in een ander fragment stuiten we hierop. De professor stelt een vraag om Kaspar zijn denken te kaderen en om te kijken wat hij in de voorbije twee jaar geleerd heeft en of hij logisch kan nadenken. Wanneer Kaspar zijn vraag beantwoordt is de professor verontwaardigd. Hoewel Kaspar een goed antwoord geeft op de vraag is dit volgens de professor geen acceptabel antwoord. Hij zegt dat dit niet logisch is en dat dit niet volgens de logica gefundeerd is. Dat het een beschrijving is en geen deductie of redenering. Met andere woorden past Kaspar zijn antwoord niet in de norm die de professor voor ogen heeft. Maar ook voor het grotere publiek is Kaspar een abnormaliteit.

Men is ervan overtuigd dat Kaspar abnormaal is. Deze overtuiging is doorheen de film van begin tot het eind zichtbaar. Wanneer hij voor het eerst in het dorp aankomt past hij van bij het begin al niet in de waarden en de normen van de samenleving. Hij blijft deze abnormale figuur gedurende de hele film ondanks de vorderingen die hij maakt. Op het eind wordt dit nogmaals expliciet gemaakt. Hier zegt men dat ze grootse bevindingen hebben gedaan om zijn abnormaliteit, zijn “buiten de norm” vallen te verklaren. Er zou namelijk iets met zijn hart en nieren geweest zijn, deze zouden eveneens “abnormaal” groot zijn. Maar op het allerlaatste zien we de wetenschapper die deze bevindingen deed zelf manken. Zoals het review mooi beschrijft is ook hij misvormt, valt ook hij buiten de norm, is ook hij abnormaal.

Groepslid 3:

Wat openbaart of zegt de film ‘The Enigma of Kaspar Hauser’ ons?

Kijkoefening

‘Kaspar Hauser’ is geen Hollywood film, die over typerende personages gaat met thema’s zoals, zeemzoete romantiek en helse ruzies en waarvan we het einde van de film al kennen (meestal een happy end) alvorens je deze hebt gezien. ‘Kaspar Hauser’ is alles behalve zo’n film.

De film heeft niet als bedoeling een verhaal te vertellen aan de kijker, maar het is net de kijker zelf die tijdens het bekijken ervan een inspanning zal moeten leveren. Een inspanning die veel aandacht vraagt van de kijker. Deze film is geen ‘gewone’ film en vraagt een bereidheid om het (be)vreemde(nde) ervan uit te houden. Met andere woorden de film kan heel ongewoon en ongemakkelijk overkomen, maar wanneer men verder dan deze gevoelens kijkt en open staat voor iets nieuws, toont de film iets.

Bij het bekijken van de film is het belangrijk dan men niet de focus legt op het zoeken naar een verhaal, of een verklaring voor hetgene er getoond wordt. Het is vooral van belang de aandacht te houden bij wat er te zien is en wat er gezegd wordt. De film openbaart iets, haalt iets uit de verborgenheid van onze samenleving. Als kijker is het belangrijk na te denken over wat we zien, in plaats van te zien wat we denken.

Je zou de film op twee manieren kunnen bekijken. De eerste manier is voor de meeste mensen een vertrouwde manier van kijken. Wanneer mensen geconfronteerd worden met zaken (woorden, zinnen, beweringen, uitspraken, beelden en gebaren) die niet alledaags zijn of niet passen binnen de waarden en normen van de samenleving, toetsen zij deze aan hun eigen begrippen en concepten. Bij deze manier van kijken, zien we eerder wat we denken en vormen meteen oordelen. We stellen op deze manier de film niet centraal en brengen onze eigen gedachten en overtuigingen niet in het spel.

Bij een tweede manier van kijken, laten we toe dat de film ons iets toont en stellen deze centraal. De film kan ons daarnaast ook iets beginnen te zeggen, over onszelf en misschien stelt ze onze gebruikelijke waarden, normen en regels wel in vraag. Laat deze film ons nadenken over onszelf en

de samenleving zoals deze vandaag geleefd wordt. Bij het bekijken van de film kunnen we ook zelf vragen stellen en ons afvragen of het ook niet anders kan. De film steekt ons aan en maakt ons wakker, zodoende wij weten dat er steeds iets anders mogelijk is. Dat situaties en samenlevingen niet voor altijd en eeuwig hetzelfde moeten blijven omdat het nu eenmaal zo is. Er is steeds iets anders mogelijk en elk individu heeft de mogelijkheid in zich, om iets anders mogelijk te maken.

De film is een ware kijkoefening voor diegene die zich waagt aan de beelden en de tekst die de film toont. Het zet ons aan het denken, over onszelf, de wereld en hoe we ons (ver)houden ten aanzien van de wereld en van de andere.

Het Pedagogische

De film toont ons iets, spreekt ons op een bepaalde manier aan, zegt ons iets met betrekking tot wat vormbaarheid is en hoe we vorming/opvoeding kunnen begrijpen.

Kaspar Hauser, ‘het raadsel van zijn tijd’, is een historisch figuur van vlees en bloed, die met geen of een minimum aan menselijk contact en zorg opgroeide en derhalve geen deelgenoot werd van een menselijke cultuur.

In deze bespreking wil ik me niet bezighouden met vragen als door wie en waarom hij afgezonderd zou zijn of door wie en waarom hij vermoord zou zijn.

Wel wil ik bij deze de aandacht vestigen op wat andersoortige vragen en raadsels rond Kaspar. Niet de meest simpele vragen, maar wel vragen die aan de kern van ons menszijn raken.

Kaspar Hauser was een individu dat leefde in isolement. Hij werd opgesloten in een donkere kerker en vanaf de vroege kindertijd tot ongeveer de leeftijd van zeventien jaar verstoken was van alle communicatie met de buitenwereld. Met als gevolg hij nauwelijks of geen kennis had van menselijk gedrag en taal. Door een gebrek aan socialisatie zal het kind weinig of niet kunnen praten.

Aanvankelijk ‘hoorde hij zonder te begrijpen’ en ‘zag zonder waar te nemen’(cf. Anselm von Feuerbach). Wanneer Kaspar wordt ‘vrijgelaten’ uit de kerker, ontmoet hij voor het eerst de wereld. Een ware confrontatie voor iemand die net geboren lijkt en kennis maakt met het leven. De film volgt dan ook de integratie van Kaspar Hauser in ‘de gemeenschap’.

Wanneer Kaspar wordt achtergelaten op het dorpsplein, zie je een levend wezen die niet in staat lijkt om voor zichzelf te zorgen, ondanks het feit dat de samenleving ervan uitgaat dat een jongen van zijn leeftijd op een zelfstandige basis zou moeten leven. Maar deze persoon heeft jaren in duisternis geleefd, heeft nooit eerder contact gehad met een ander mens en wordt nu verblind door het licht van de buitenwereld waarin hij wordt gegooid.

Een arts, Dr. Preu, die vanaf het begin betrokken is bij het verblijf van deze jongen in Neurenberg, houdt hem ‘noch voor krankzinnig noch voor zwakzinnig, maar hij is kennelijk op de meest jammerlijke wijze met opzet van alle menselijke en maatschappelijke vorming verstoken gebleven’.

Voor de wetenschap zijn kinderen zoals Kaspar interessant, omdat ze zicht verschaffen in de taalontwikkeling en de ontwikkeling van sociale vaardigheden bij jonge kinderen. Daarnaast kunnen ze ons ook meer vertellen over de aard van mensen: wat is aangeboren en wat aangeleerd. Vaak wordt vanuit de theorie aangegeven dat deze mensen in staat zijn zich later redelijk te handhaven in de menselijke maatschappij, maar in de praktijk hebben deze kinderen, zoals Kaspar een zeer moeilijk te overbruggen cognitieve en sociale achterstand. Dit wordt dan ook duidelijk weergegeven in de film.

Klaas Mollenhauer

Het verhaal van Kaspar Hauser roept kwesties op als de rol van de taal, het probleem van de vormbaarheid en de moeilijk te definiëren grens tussensubjectiviteit en intersubjectiviteit. Om deze kwesties toe te lichten hanteer ik een citaat van K. Mollenhauer uit zijn boek ‘Vergeten Samenhang’“We kunnen onszelf niet als volstrekt op zichzelf staande wezens voorstellen. Voor zover we ons een voorstelling van onszelf kunnen maken, kunnen we dat slechts aan deze zijde van de grens, slechts als wezens die over taal beschikken, maar die daardoor ook in gemeenschappelijke conventies zijn ingekapseld; als historische wezens dus, als wezens van wie de vormbaarheid manifest, dat wil zeggen zichtbaar wordt in een maatschappelijk bepaalde formatie. We kunnen onszelf alleen maar begrijpen langs de rails van de vormbaarheid: zoals we zijn – of zoals kinderen al zijn – zijn we het werk van de maatschappelijke representatie, die ons niet alleen de inhouden die we moeten leren aanreikt, maar ook de vorm waarin we deze inhouden zullen moeten vatten. Ons bestaan wordt ten minste – voor zover het overeenkomt met steeds weer zo’n specifiek historisch bepaalde intersubjectiviteit – gekenmerkt door het feit dat het onder woorden gebracht kan worden door het zegbare.”“De geschiedenis van Kaspar Hauser echter herinnert ons aan het voor-maatschappelijk bestaan, dat niet onder woorden gebracht kan worden, het onzegbare. Deze autobiografische tekst is zo bijzonder en uniek omdat hier iemand die kan praten zich de toestand herinnert waarin hij dat nog niet kon, of waarin hij in elk geval slechts drie zinnen tot zijn beschikking had, eigenlijk maar drie verschillende reeksen klanken waarmee hij de richting en inhoud van wat hij wilde en niet wilde tot uitdrukking bracht: het ongesocialiseerde Ik! Doordat de tekst al discursief is, maakt hij uiteraard gebruik van woorden die met de ‘gecultiveerde’ classificaties van de dingen in de wereld overeenkomen. Oppervlakkig gezien is hier dan ook alleen maar sprake van het zegbare. Maar uit het feit dat het spreken Kaspar zoveel moeite kost, kunnen we opmaken dat hij het over die grens tussen subjectiviteit en intersubjectiviteit heeft. Door wat hij daar zegt laat hij ons over die grens heen ‘kijken’. Het kost Kaspar niet alleen moeite, maar het doet hem ook lichamelijk pijn: hij had in die tijd hevige hoofdpijn: zijn hele lichaam leed mee met de pijn die het vormingsproces veroorzaakte; tot op de rand van een zenuwinzinking. ““Tegelijkertijd verloor hij langzamerhand de verbazingwekkende sensibiliteit van zijn zintuigen. In de eerste maanden nadat men hem gevonden had, kon hij bij voorbeeld direct met zijn lichaam metaal waarnemen zonder het te zien of aan te raken; hij kon in het donker nog kleuren onderscheiden; zijn gehoor reikte verder dan dat van wie ook uit zijn omgeving; op geuren die anderen helemaal niet meer waarnamen, reageerde hij met hoofdpijn of hij werd er misselijk van; hij kon appel- en perenbomen door de geur van hun bladeren uit elkaar houden. Maar hoe verder hij zich ontwikkelde, hoe meer de sensibiliteit van zijn organisme afnam.”

“Terwijl Kaspar Hauser net zoals de anderen werd, verbleekte datgene wat hij als subject geweest was of wellicht, onzegbaar, nog steeds is. Dit is geen thema voor de wetenschap. Die kan de triomf van de vormbaarheid wel beschrijven, maar op de aporie daarvan kan ze ons alleen maar attent maken.”

Theorie

In wat volgt tracht ik het proces van vormbaarheid/opvoeding en zijn vele fasen te verduidelijken aan de hand van enkele filosofische inzichten.

Een mens wordt nu eenmaal niet van nature geboren als mens, maar moet mens worden. De mens wordt op de wereld gezet zonder plaats, gelaat of gave, deze moet hijzelf gestalte geven. Hij moet als het ware gevormd worden en heeft de mogelijkheid tot zelfbepaling. De onwetendheid van deze bepaling maakt dat de mens niet weet wat zijn bepaling zal zijn. Daarom vraagt de mens aan anderen, via zijn handelen, om een bepaling. Gesteld dat er geen bepaling komt, de mens geen doel of plaats opneemt in de samenleving (door toedoen van zichzelf of anderen), dan bestaat de kans dat de mens zichzelf liquideert (cf. Pica Della Mirandola).

Hoewel men ervan uitgaat dat mensen de mogelijkheid hebben tot zelfbepaling, wordt deze openheid tot zichzelf te bepalen beperkt doordat de samenleving een normatief mensbeeld vooropstelt. De zelfbepaling wordt dus voor een groot stuk al ingevuld door de maatschappij waarin men leeft (cf. Martinus Jan Langeveld). Dit normatief mensbeeld verschilt van tijd tot tijd en van plaats tot plaats.

Wij mensen lijken ook enkel andere mensen te aanvaarden die zijn en doen zoals wijzelf, ‘normale mensen’. Wij mensen stellen dan ook vele eisen aan elke nieuwkomer. We verwachten dat hij er verzorgt uitziet, gekleed gaat zoals anderen, normaal leert lopen, lezen, spreken en schrijven. Vanaf het moment dat een individu afwijkt van deze standaard voorwaarden om opgenomen te worden in de gemeenschap, zoals Kaspar Hauser, wordt deze persoon behandeld als een buitenbeentje. In onze samenleving heerst er op dat ogenblik een sterk wij-zij gevoel.

In de film is ook te zien dat men Kaspar probeert te overtuigen van het katholieke geloof (belangrijk element van die tijd). Kaspar gaat hier niet op in, aangezien hij niet kan geloven dat iets (God) alles heeft geschapen uit het niets. Zijn blik op de wereld is nog niet afstompend, maar eerder scherp.

Kaspar Hauser voldoet misschien niet aan het normatief mensbeeld (van die tijd), maar maakt dit hem minder mens? Hij is anders, maar komt dit niet door het feit dat wij mensen hem bestempelen als anders, als afwijkend van de norm? Construeren wij mensen geen problemen, waar er geen zijn?

Voordat men kan spreken over menselijkheid moet men eerst weten wat onder menselijkheid wordt verstaan. Menselijkheid wordt inhoudelijk omschreven door Martinus Jan Langeveld als een niet natuurlijk proces, waarbij de eerste natuur – de kindheid – achterwegen wordt gelaten en wordt vervangen door de tweede natuur – de opvoeding. Door de kindheid achter zich te laten komt men tot de volwassenheid (humanisering), hierdoor kan men zijn rol als mens opnemen. Deze opvatting

wordt door andere auteurs in vraag gesteld, waaronder Jean-François Lyotard. Hij spreekt het idee van Langeveld tegen.

De mens heeft volgens Lyotard niets eigens, in tegenstelling tot de dieren, zoals katten en honden, die wel iets eigens bezitten. Het menselijke is dus niet van nature gegeven. Een mens kan beschouwd worden als een dier dat gevormd kan worden, dat op opvoeden is aangelegd, maar dat ook opgevoed moet worden (‘Animal Educabile’).

Lyotard maakt gebruik van het begrip infantia (het nog niet kunnen spreken). Waarvan hij stelt het iets typisch menselijk te zijn en de kindheid (onbepaaldheid) omvat. Hij is van mening dat de eerste natuur niet compleet wordt vervangen door de tweede natuur. Er blijft altijd een rest. Lyotard geeft als argument dat de mens in deze fase gespeend van de taal is (zonder taal). Hij concludeert hieruit dat de kindheid bij uitstek menselijk is.

Maar wanneer kan men spreken van onmenselijkheid? Is de vondeling – Kaspar Hauser – geen mens te noemen?

Volgens Lyotard is rationaliteit het toppunt van onmenselijkheid. Deze heft de onbepaaldheid op zodat het onmenselijk wordt. Dus stelt hij dat de kindheid niet voorbij gaat en zo bij de mens steeds een onbepaaldheid aanwezig blijft, een mogelijkheid tot iets anders.

Volgens Langeveld is het kind niet menselijk en stelt dat men rationaliteit moet verwerven om tot menselijkheid te komen. Langeveld gaat er dus vanuit dat de kindheid wel voorbij gaat.

Martin Buber verwoord deze ‘mogelijkheid tot iets anders’ als volgt. Hij wijst ons op het feit dat een geboorte, telkens opnieuw het begin is van de mensheid. Een mens wordt vanaf zijn geboorte belast met; zijn erfelijke achtergrond; de maatschappelijke context waarin hij leeft en de geschiedenis die hem vooraf ging. Hierdoor vergeten we, volgens Buber, dat ‘het nog niet geweest zijnde’ bij elke nieuwe geboorte, een nieuw begin is. Kaspar Hauser wordt eveneens opnieuw geboren in een wereld die hem tot dan toe onbekend was, dus waarom zou er nu dan niets anders mogelijk kunnen zijn?

Daarnaast vermeld Buber dat men niet kan spreken van een ontwikkeling of ontplooiing van het kind. Het kind is, volgens hem, niet de aanduiding van een chronologische periode, maar wel van het doorbreken van deze chronologie. Het telkens opnieuw kunnen beginnen, het onderbreken van de continuïteit in de tijd.

De mens heeft het vermogen om te leren en ervaringen op te doen. Dit was ook het geval bij Kaspar Hauser, hij was nieuwsgierig en leergierig. Dit wordt door Klaus Mollenhauwer beschreven als de plasticiteit van de mens.

Vormbaarheid is zoals we al eerder hebben vermeld een proces waarbij de mensdoor de cultuur en in relatie tot die cultuur gevormd wordt. In dit proces van vormbaarheid speelt taal een belangrijke rol. De mens is van nature niet sprekend maar moet sprekend worden. Een kind heeft geen taal, maar moet taal krijgen. Hij (Kaspar) moet als het ware in de taal getrokken worden. Maar niet alles kan in

de taal getrokken worden, er blijft steeds iets buiten de taal en de cultuur. Doordat bepaalde gevoelens, uitingen,…enz niet in de taal te verwoorden vallen, gaan er bepaalde dingen verloren.

Het binnentreden in de taal blijft altijd een sprong. Deze sprong vindt plaats van de semiotische betekenisgeving van taal (tekens moeten herkend worden), naar de semantische betekenisgeving van taal (spreken moet begrepen worden). Men kan nooit volledig over de grens gaan, men blijft steeds balanceren op de grens. Het in de taal getrokken worden is in zekere zin een steeds opnieuw ‘beginnen’. Doordat men in de taal wordt getrokken wordt men ook gevormd. Het is hierbij wel belangrijk te vermelden dat onder dit vormen van een mens, niet het vormen van materiaal begrepen kan worden.

Kaspar Hauser kan gezien worden als een Homo Educabile (je bent in staat tot…). Kaspar kan gevormd en ook opgevoed worden. De pedagogische veronderstelling is dat iedereen vatbaar is voor vorming en er dus geen aangeboren ongelijkheid bestaat in vatbaarheid voor geestelijke vorming.

Vormbaarheid en gelijkheid zijn twee pedagogische concepten die er vanuit gaan dat men geen onderscheid mag maken tussen de sociale klasse van individuen, aangezien men deze ziet als pedagogisch onaanvaardbaar. De pedagogiek gaat eveneens uit van een utopische gedachte, iedereen kan alles leren. Er ligt niet vast wat men kan leren, en ook niet wat men moet leren. Een zin die hierbij vaak wordt gehanteerd is: probeer het toch, maar eens.

Conclusie

Tot slot stelde ik mij bij het bekijken van de film nog een laatste vraag, namelijk hebben de inwoners van het dorp recht gedaan aan Kaspar Hauser in de manier hoe ze met hem zijn omgegaan?

De eerste reactie van de kleine stad op Kaspar, was er een van nieuwsgierigheid. Ondanks het feit hij wel verzorgd werd, werd Kaspar enerzijds opgesloten in de cel van een toren en anderzijds werd hij een circusattractie om zijn kosten te kunnen aflossen. Kunnen we hieruit concluderen dat Kaspar rechtvaardig werd behandeld?

Kaspar komt hierna uiteindelijk onder de hoede van de heer Daumer, die hem leert lezen en schrijven. Doordat Kaspar deze vaardigheden aanleert loopt hij in de aandacht van enkele academici. Denk hiervoor terug aan de scène waarbij een professor de intellectuele capaciteit van Kaspar probeert de testen, aan de hand van een logische vraag waar volgens de professor maar één antwoord mogelijk is. Kaspar gaf hierop een simpel en foutloos antwoord, maar deze strookte niet met het antwoord van de professor, waardoor deze als onjuist werd geïnterpreteerd. Hieruit blijkt duidelijk dat de samenleving niet open staat voor verandering. De professor gaat ervan uit dat hij over alle kennis beschikt en het niet mogelijk kan zijn dat dit vreemd individu (Kaspar) meer weet dan hijzelf.

Het feit dat Kaspar Hauser geen kind is, verandert alles. Kaspar is namelijk een ‘Tabula Rasa’ (een schone lei), met een redeneringvermogen van een jongeman. Hem kan je niet overtuigen door te zeggen dat, het universum werd geboren uit het niets door toedoen van een almachtige en onzichtbare God. Hij is een man die de wereld kan zien voor wat die is, vrij van maatschappelijke

normen. Denk hiervoor terug aan de scène waar Kaspar de volgende vraag stelt: Waar zijn vrouwen goed voor? Deze vraag komt bot en onbegrepen over, maar deze is afkomstig van een observatie in plaats vanuit de genderrollen die de maatschappij aan vrouwen toekent.

Zijn blik op de wereld is zuiver, niet afstompend en zonder (voor)oordelen. Kaspar leefde buiten zichzelf en had geen weet van een innerlijk bewust zijn. Pas op latere leeftijd kan hij dromen ervaren en wordt hij bewust van de innerlijke wereld van zijn geest. Kaspar wordt gevormd en ondergaat een ervaring van vorming. Het is een beweging (niet noodzakelijk een verplaatsing), maar een virtuele weg die hij bewandelt. Door deze blootstelling aan de buitenwereld, aan alles wat nieuw en onbekend is, wordt Kaspar een vraag of vreemde voor zichzelf. Hij gaat denken over: Wie ben ik? Waarom ben ik hier? Dit alles valt af te leiden uit de blik/ogen van Kaspar, die een spiegel vormen van zijn ziel.

Wij mensen nemen alles wat ons gezegd wordt aan voor waarheid en nemen niet de tijd om over bepaalde zaken in het leven na te denken. Men wil misschien wel naar deze jongeman luisteren, maar dit kost hen tijd en geld (dit wordt in de film ook weergegeven).

Ik vind het persoonlijk jammer dat men Kaspar Hauser heeft behandeld als een persoon die, niets kan bijbrengen/bijdragen aan de samenleving. En dus enkel beschouwd werd als een individu dat men zou kunnen vormen en naar de hand zetten van de wetten en regels die onze samenleving vooropstelt.

Kaspar stelt de vormbaarheid van de mens in vraag. Hij wil het leven leren begrijpen, maar niet de regels van het leven. Maar in onze samenleving hebben we geen tijd en ruimte voor experimenten en dus verdwijnt deze stem in stilte.“Kaspar Hauser ontdekte de wereld, en na zijn dood, ontdekte de wereld Kaspar Hauser.”

Na het bekijken van de film stelde ik mij tevens de vraag hoe het zou zijn voor iemand die vandaag de dag voor de wereld zou verborgen gehouden worden, voor zijn eerste zestien levensjaren. Nauwelijks onderwezen zou worden, geen woord kon praten, noch schrijven of lopen en dan uiteindelijk losgelaten worden op de wereld. Hoe zouden zij de dingen interpreteren? Welke maatschappelijke waarheden zouden ze accepteren? Welk niveau van politieke correctheid zouden ze vertonen? Onze samenleving is zo verstikt in het continu labelen van mensen, maar wat zouden we doen als er geen labels te hanteren waren?

Groepslid 4:

Een omvattende bespreking van deze film, zij het enkel van de pedagogische aspecten, is quasi onbegonnen werk. Gelukkig is dat ook niet het doel van deze oefening. Ik heb de keuze gemaakt om mij toe te spitsen op één bepaald moment in de film, meer specifiek het moment waarop Kaspar Hauser bevrijd wordt uit zijn 17-jarig gevangenschap en voor het eerst de wereld betreedt. De onderstaande tekst is een poging tot het formuleren van mijn persoonlijke gedachten omtrent dit onderwerp, met gebruik van ideeën, uitspraken etc. van pedagogische denkers als ankerpunt.

Het eerste concept dat me in het hoofd sprong bij het zien van ‘The enigma of Kaspar Hauser’ was dat van de ‘tabula rasa’, een schone lei. In het begin van de film lijkt het alsof Kaspar gedurende zijn opsluiting een onbeschreven blad is gebleven en hij de wereld pas in zich op begint te nemen bij zijn vrijlating. Hij krijgt pas dingen aangeleerd, als een klein kind, wanneer hij eigenlijk reeds 17 jaar oud is. Bij het verder denken over dit fenomeen, besefte ik al snel dat dit quasi onmogelijk zou zijn. De enige manier waarop een persoon 17 jaar lang een ‘onbeschreven blad’ zou kunnen blijven, is als die hele periode in een comateuze staat doorgebracht zou worden. In leven zijn en bij bewustzijn zijn veronderstelt een zekere mate van ervaring. Zelfs in de deprivatie die Kaspar doorheen zijn geïsoleerde bestaan heeft doorstaan, moet hij waarnemingen gedaan hebben en emoties gevoeld hebben. Misschien dat een zware storm hem wel angst aanjaagde, of dat hij zich verward voelde door zijn veranderende lichaam in de puberteit. Alle ervaringen, hoe basaal ook, dragen bij tot het geheel van de persoon. Bij het expliciteren van deze gedachtegang heb ik dan nog het aspect van Kaspars aangeboren temperament en persoonlijkheid buiten beschouwing gelaten.

Als we het dan toch hebben over hoe ervaringen zou kunnen bijdragen tot de persoon, komen we naadloos uit bij het concept ‘vormbaarheid’. Ik zal niet herhalen wat er in de hoorcolleges over dit onderwerp aan bod kwam, ik zal het slechts verbinden met mijn gedachten tijdens en na het kijken van deze film. Net zoals ik eerst dacht aan Kaspar Hauser als een tabula rasa gedurende zijn eerste 17 levensjaren, leek het me ook dat zijn vorming als persoon al die jaren gewoon uitgesteld werd. Je zou kunnen stellen dat de vraag naar bepaaldheid (die elke mens stelt) al die tijd geen gehoor kreeg en bijgevolg onbeantwoord bleef. In de woorden van Langeveld: “Op die manier liquideert dit wezen zichzelf en is daarmee van een vragend begin geworden tot een zwijgend einde-dat-niet-komen-wil.”Je zou kunnen zeggen dat Kaspar Hauser 17 jaar lang geen mens was, in de zin dat hij in die periode helemaal niet tot mens opgevoed is geweest. De mens alsanimal educandum wordt pas menselijk wanneer hij of zij hiertoe opgevoed wordt, het is niet inherent aan de geboorte. Omdat de het ‘mens zijn’ bij Kaspar geen invulling kreeg, zou je kunnen argumenteren dat het simpelweg onbestaande was.

De ideeën van Martin Buber over ‘het begin’ vond ik erg interessant in het licht van deze film van Werner Herzog. Hij ziet de geboorte van een mens als de verschijning van het ‘nog niet bepaalde’. De werkelijkheid van een kind doorbreekt de lineaire reeks van gebeurtenissen die men in de ontwikkeling en ontplooiing van de krachten van een kind kan zien. Die discontinuïteit biedt de mogelijkheid om opnieuw te kunnen beginnen en dat is nu net de essentie. Door het scheppingsgebeuren dat vervat zit in een nieuw begin, ontgaat men aan bepaaldheid en oorzakelijkheid. Bij Kaspar Hauser ziet je hetzelfde gebeuren, met het verschil dat ik het niet heb over zijn fysieke geboorte als nieuw begin. Zoals ik al vermelde, zou je kunnen zeggen dat het ‘mens zijn’ van Kaspar gedurende 17 jaar onbestaande was. Hij verkeerde in een paradoxale toestand, aangezien hij fysiek onomstotelijk bestaande was, maar voor de buitenwereld (en zichzelf) als mens niet bestond. Het moment dat hij bevrijd wordt uit zijn vertrouwde cel en dat de onbekende man hem vaardigheden wil aanleren, is een onderbreking van die toestand. De discontinuïteit kan gezien worden als de geboorte van Kaspar. Hij wordt door de acties van de onbekende man eindelijk in het leven geroepen.

Hannah Arendt gaat verder op dit vertoog van Buber en stelt dat de opvoeding het antwoord van de samenleving is op de confrontatie met een dergelijk ‘nieuw begin’. Het feit van de nataliteit – nieuwe mensen die ter wereld komen – houdt een vormbaarheid in die beantwoordt moet worden met vorming. De nieuwe mensen bieden een kans op vernieuwing van de samenleving, waartegen ze beschermd moeten worden, maar tegelijkertijd vormen ze een ook een bedreiging van de bestaande wereld. Die schijnbare tegenstelling zie je ook bij Kaspar later in de film terugkomen. De vreemde, onbestemde jongen wordt opgenomen, beschermd, gevoed etc. Toch wordt hij ook in een cel geplaatst, alsof hij een dreiging zou inhouden.

Een vergelijking die spontaan in me opkwam bij het begin van ‘The enigma of Kaspar Hauser’ is die met Plato’s allegorie van de grot. Net als de mens die vastgeketend zitten in de grot, zit Kaspar gekluisterd in de stal. Net zoals de mensen de grot en de schaduwen op de rotswand als de onwrikbare, allesomvattende waarheid zien, strekt Kaspars wereld zich niet verder uit dan de muren van zijn verblijf. Buitenstaanders, zoals wij zelf, zien het houten paardje van Kaspar als een leuk stuk speelgoed. Wie zou er echter kunnen zeggen wat voor positie dit voorwerp in zijn wereld innam? Door zijn ketens kon Kaspar de muren van de stal nooit bereiken, wie zou kunnen zeggen hoe groot die ruimte in zijn wereld eigenlijk was? Wie zou kunnen zeggen hoe hij zijn lichaam ervaarde, voor hij zich vrij kon bewegen?

Plato omschreef opvoeding als de kunst van het om-wenden. De mensen in de grot moesten van schaduwen naar de echte dingen gekeerd worden. Dit proces kreeg bij Kaspar een erg letterlijke invulling, omdat hij naar buiten gedragen moest worden, de echte wereld in. Het is een verstoring, een gedwongen overgang van een inactiviteit naar een actief zijn. Het initiatief tot die wending naar ‘het licht’ ligt niet bij de opvoedeling zelf, want die kan (en wil misschien) zichzelf niet bevrijden. Paradoxaal genoeg moet die eerste stap naar vrijheid onder dwang gebeuren.

Het moment uit de film dat ik gekozen heb om te bespreken, kan op talloze manieren bekeken en benoemd worden. Je kan het een omwending noemen, of een voorbeeld van nataliteit, een discontinuïteit, een bevrijding, een nieuw begin, een ontstaan, een ervaring, een mogelijkheid, een

confrontatie etc. De lijst is zeker niet exhaustief. Dat deze film zo aanzet tot nadenken, niet alleen over de concrete situatie, maar ook over de manieren waarop je naar die situatie kan kijken, maakt het net zo fascinerend.

Groepslid 5:

Inspanning

Bij het bekijken van The enigma of Kaspar Hauser wordt al snel duidelijk dat deze film op een andere manier bekeken moet worden dan de alledaagse films die op het televisiescherm in de huiskamer verschijnen. Voor veel mensen zegt de film hen in eerste instantie niets, dit was ook voor mij niet anders. Pas wanneer we echter een inspanning gaan doen en gaan kijken naar de beelden en geluiden in de film zonder hier een onmiddellijke interpretatie of oordeel aan te koppelen, kan de film ons iets zeggen. Door mezelf open te stellen voor de beelden die de film vertoont, kon ik een poging doen om recht te doen aan de film en het pedagogische erin te zien.

Het pedagogische binnen de film

Het concept dat er in deze film met kop en nek bovenuit stak, is vormbaarheid. Jan Martinus Langeveld beschrijft de mens als een animal educandum. Hij ziet de mens als een dier dat opgevoed moet worden. De mens is echter niet een sprekend dier, aangezien hij geen taal bezit van bij de geboorte, maar deze moet krijgen of verwerven. Jean François Lyotard zegt hierover dat een kind van in het begin niets ‘eigens’ heeft en niet door de natuur gestuurd wordt, zoals dit bij bijvoorbeeld katten wel zo is. Lyotard zegt dus dat een mens geen dier is, want dan zou opvoeding niet mogelijk zijn.

Voor deze nodige opvoeding moet er nog een ‘in de taal trekken’ van de mens gebeuren. Voor het niet hebben van taal gebruikt Lyotard een specifiek begrip, namelijk infantia. Een verdere, maar deels ook aansluitende betekenis van dit woord omvat het vermogen om een tweede natuur te vormen.

Kaspar Hauser werd de eerste zeventien jaar van zijn leven opgesloten in een kelder, waardoor hij gedurende zijn kindertijd niet of amper in aanraking kwam met taal. Men zou kunnen zeggen dat de jongeman op zeventien jarige leeftijd in de maatschappij wordt gegooid alsof het een pasgeborene is. Als een kind dat nog niet kan spreken, nog niet onafhankelijk is van anderen, dat nog niet nadenkt op dezelfde manier waarop de gemiddelde adolescent dit doet. Hij kan gezien worden als een kind dat nog niet in de taal getrokken is. Kaspar bevindt zich op het moment dat hij gevonden wordt nog in de fase van infantia, een fase die trouwens nooit helemaal verdwijnt. De pogingen van Kaspar om in de taal te komen worden in het begin van de film geïllustreerd door grommen en kreunen. Naarmate de film vordert en Kaspar een heuse ontwikkeling doormaakt, geraakt hij toch niet volledig binnen de

taal getrokken, zaken zoals het verschil tussen mens en natuur en dieptezicht blijken zeer moeilijk voor hem.

Ook volgens Plessner is een kind zeer vatbaar voor vorming. Toch is het geen tabula rasa. Mollenhauer zegt namelijk dat je DNA voor 50% bepaald hoe je bent en hoe je je gedraagt. Er is dus invloed van zowel natuur als cultuur.

Dit brengt ons eveneens bij de nog steeds lopende discussie over de invloed van nature en nurture. Nature kunnen we linken aan de natuur, aan de aangeboren capaciteiten en gedragingen van een kind. Nurture daarentegen kan vergeleken worden met cultuur en opvoeding.

Naast enkel de concepten vormbaarheid en vorming, kan er ook een link gelegd worden tussen Kaspar Hauser en L’Enfant Sauvage. In beide films is het hoofdpersonage een ‘wilde’ die nog niet in de taal getrokken is en opgevoed moet worden. Het verschil tussen onze film en L’Enfant Sauvage is dat waar de wilde van Averyon een positieve instelling heeft, Kaspar Hauser net een pessimistisch beeld weergeeft. Kaspar wordt helemaal niet gelukkiger door zijn toenemende begrijpen van de taal en de manier waarop de huidige samenleving functioneert, hij ziet zijn in de wereld komen zelfs als “een verschrikkelijk zware val”.

Deze zelfde maatschappij hanteert een normatief mensbeeld. Dit houdt in dat een mens aan verschillende normen en waarden moet voldoen om als mens gezien te worden. Kaspar voldoet (naar het einde van de film toe in mindere mate) niet aan de normen die de samenleving hem oplegt, waardoor hij meteen als anders wordt gezien. Volgens Mollenhauer kan de mens gezien worden als een homo educabile, wat inhoudt dat de mens gevormd kan worden, maar ook zichzelf kan vormen. Wanneer we terugkeren naar het normatieve mensbeeld, kunnen we begrijpen dat dit het vormen van zichzelf sterk inperkt. Man kan zichzelf wel vorm geven, maar binnen de grenzen van het normatieve mensbeeld dat de samenleving vooropstelt.

Deze zelfbepaling en vorming sluit aan bij de nataliteit van Hannah Arendt. Dit begrip houdt een begin in; mensen worden geschapen en daarmee wordt een begin geschapen van iemand in plaats van iets Omdat het kind een mens in wording is en dus nog verschillende wegen kan betreden, brengt dit mens worden zowel een kans als een bedreiging met zich mee.

Binnenkomen in de taal betekent echter ook dat andere dingen minder zichtbaar worden of zelfs verloren gaan. Dit wordt duidelijk in de scène waarin priesters Kaspar willen overtuigen van het katholieke geloof. Kaspar gelooft de mannen echter niet en heeft een kritische kijk op wat ze hem vertellen. Doordat Kaspar niet van jongs af aan opgevoed werd met de christelijke waarden en gedachtegang, heeft hij zijn kritische kijk hierop niet verloren. Dit is wat er met de ‘normale’ bevolking wel gebeurt. Door de waarden en normen die van bij de geboorte aangeleerd worden en zo voor een specifieke gedachtegang zorgen, bestaat het gevaar dat de kritische blik verloren gaat. Het gevaar dat mensen zomaar zonder meer van alles gaan aannemen.

Als afsluiter van deze bespreking wordt het meesterschap van professor Daumer onder de loep genomen. Professor Daumer is de man die Kaspar onderbrengt in zijn huis en hem onder zijn hoede

neemt. Men kan duidelijk zeggen dat de professor een wetende meester is. Hij weet waarover hij spreekt en kan Kaspar corrigeren wanneer deze iets fout zegt. Verder is mr. Daumer ook een afstompende meester. Hij heeft Kaspar veel geleerd en corrigeert hem wanneer hij fout zit. Hij laat Kaspar wel zijn gedachtegang uiten, maar geeft hem daarbij ook zijn kennis door.

Conclusie

Het verhaal van Kaspar Hauser geeft ons stof tot nadenken. Zowel over de manier waarop onze samenleving functioneert, als ook over het effect van opvoeding op de vorming van een mens.