Pages from Sobotta Deel 3cor H8 9 10 11 12 NL pdf - Adobe...

Hoofd

Overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Skelet en gewrichten . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Spieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Topografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Geleidingsbanen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Neus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Mond en mondholte . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Speekselklieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

BOEK Deel 3.indb 1 02-08-11 11:52

2

De schedel (cranium), het skelet van het hoofd (caput/cephalon), bestaat

uit twee gedeelten: de aangezichtsschedel (cranium viscerale/viscerocra-

nium) en de hersenschedel (cranium cerebrale/neurocranium). De grens

tussen beide is de schedelbasis (basis cranii), die het dak van het ene

gedeelte en de bodem van het andere gedeelte vormt. Deze ligt in een

schuin vlak dat ongeveer van de wenkbrauwen via de uitwendige gehoor-

gang naar de basis van het achterhoofd loopt.

Schedeldak en scalp

Het sterk gewelfde schedeldak (calvaria) vormt een langwerpige, ovale

koepel boven de schedelbasis, die de schedelholte (cavitas cranii) met

daarin de hersenen (cerebrum) beschermt. Deze zijn omgeven door

harde en zachte hersenvliezen (meninges) en drijven in de hersenen

ruggenmergsvloeistof (liquor cerebrospinalis). Het schedeldak valt in te

delen in een voorhoofds-, wand-, slaap- en achterhoofdsgedeelte, ge-

vormd door de gelijknamige botten (os frontale, parietale, temporale en

occipitale), die samen het schedeldak vormen.

Over het schedeldak ligt stevige huid (scalp) die vergroeid is met een

platte pees die onder de huid van het voorhoofd naar het achterhoofd

gespannen is. Deze pees (galea aponeurotica) behoort tot de m. occipi-

tofrontalis (de voorhoofdsfronsspier), een mimische spier. De huid en

de pees liggen losjes op het schedeldak en kunnen dan ook relatief

gemakkelijk als scalp worden losgemaakt van de schedel. De scalp be-

vat veel vaten, waardoor bij letsel sterke, maar meestal niet levensbe-

dreigende bloedingen kunnen optreden.

Schedelbasis

De schedelbasis vormt het dak van de beide oogkassen (orbitae),de

neusholte (cavitas nasi) en ook van de keel (pharynx, die tot aan de

schedelbasis loopt), en is de basis van het achterhoofd. De basis vormt

bij het grote gat in het achterhoofd (foramen magnum) een gewricht met

de bovenste halswervel. De basis cranii kent veel botspleten en er lopen

veel zenuwen en vaten doorheen. Ook is de onderkant, die richting het

viscerocranium wijst, voorzien van tal van uitsteeksels, doornen en in-

snijdingen (processus/spinae/incisurae), die de spieren en banden hou-

vast bieden. De bovenkant, die de bodem van het neurocranium vormt,

is minder onregelmatig en kent een terrassenstructuur over drie ni-

veaus. Het hoogste niveau, de voorste schedelgroeve (fossa cranii ante-

rior), ligt boven de orbitae. Een trede naar beneden, ter hoogte van de

slaapbeenderen, ligt de middelste schedelgroeve, de fossa cranii media.

De laatste stap naar beneden is die naar de achterste schedelgroeve, de

fossa cranii posterior met het foramen magnum.

Aangezichtsschedel en holten

In het centrum van de aangezichtsschedel bevindt zich het grootste

aangezichtsbot, het bovenkaakbot (maxilla). Dit bot omvat de bodem

van de beide orbitae, het grootste gedeelte van de zijwanden van de

neusholte, het voorste gedeelte van het gehemelte en bovendien nog

de tandboog van de bovenkaak. Net als veel andere botten van de sche-

del is de maxilla gepneumatiseerd. Dat wil zeggen dat hij hol is en door

een verbinding met de neusholte met lucht gevuld is (sinus maxillaris,

kaakholte, een van de neusbijholten). Behalve uit de maxilla bestaat het

viscerocranium nog uit een aantal andere, kleinere botten.

Ademen, ruiken, proeven, kauwen, slikken, spreken, zien en gezien

worden dat zijn de taken van de organen die door het viscerocranium

worden gesteund en beschermd.

Voor het zien zijn er de ogen en hun hulporganen (organum visus, p. 98).

Gezien worden is een taak van de mimische spieren. De meeste van

deze spieren zijn niet aan botten aangehecht, maar aan de gezichtshuid.

Door de voortdurende spieractiviteit heeft die dan ook te lijden onder

rimpelvorming.

De reuk is weggelegd voor de neus (nasus), ook al is er maar een klein

gedeelte van de neus bij deze zintuigfunctie betrokken, namelijk het

reukepitheel van het dak van de neusholte. Het uitwendige, door kraak-

been omgeven deel van de neusholte (vestibulum nasi) en het veel

omvangrijkere, benige inwendige deel van de neusholte (cavitas nasalis

ossea) dient voor de ademhaling: via de inwendige neusopeningen

(choanae) staat de neusholte aan de achterkant in verbinding met de

keelholte (pharynx), die op zijn beurt met het veel verder caudaal gele-

gen strottenhoofd en zo ook met de daaronder gelegen luchtpijp (tra-

chea) in verbinding staat.

Bijten, kauwen, spreken, proeven en slikken zijn functies die plaatsvin-

den in de mondholte (cavitas oris) en de omliggende organen. Net als

de neus heeft ook de mondholte een voorhof (vestibulum oris), de

ruimte tussen enerzijds de lippen (labiae) en de wangen (buccae) en

anderzijds de tanden en kiezen (dentes).

Achter de tandbogen ligt het grotere deel, de eigenlijke mondholte (ca-

vitas oris propria). Als de kaak gesloten is, wordt deze ruimte vrijwel

helemaal opgevuld door de tong (lingua). Ook de mondholte staat dor-

saal in contact met de pharynx. Dit heeft wel zijn prijs: omdat de wegen

die de lucht en het eten gaan elkaar kruisen, is verslikken mogelijk. Het

dak van de mondholte, het verhemelte of gehemelte (palatum), vormt

de bodem van de neusholte. Het gehemelte is vooraan stijf en benig,

maar wordt naar dorsaal, richting de keelholte, spierachtig en dus zach-

ter en beweeglijker. De huig (uvula) hangt van het zachte gehemelte

naar beneden. De bodem van de mondholte wordt gevormd door spier-

platen. Deze dragen de tong en worden omlijst door de beweeglijke

onderkaak (mandibula). Bij het spreken werken vrijwel al deze structu-

ren (en nog vele andere) samen, waarbij de neus als extra klankkast

dient.

De aangezichtsschedel kent twee belangrijke groeven. Bij verwijdering

van de uitloper van de mandibula (ramus mandibulae), die naar boven

richting het kaakgewricht (de articulatio temporomandibularis) loopt, (bij

de prepareercursus gebeurt dat in het echt) dringt men achter de

wang langs vanaf de zijkant tot de weke delen van het hoofd door en

komt dan terecht in de fossa infratemporalis. Hier liggen de kauwspie-

ren (mm. pterygoidei medialis en lateralis) en de zenuwtakken. Boven-

dien lopen hier de eindtakken van de grote uitwendige halsslagader (a.

carotis externa) naar het centrum van de aangezichtsschedel.

De fossa infratemporalis gaat inwendig, richting de orbita, naar boven

toe over in een andere belangrijke ruimte, de fossa pterygopalatina.

Deze ruimte moet bij een prepareercursus in elk geval worden gevon-

den, om de inhoud en de vele verbindingen te kennen. Het is een soort

centraal verdeelstation voor de vaten en zenuwen van de aangezichts-

schedel en juist omdat deze ruimte zo diep weggestopt ligt en zo com-

plex is, is hij bij anatomen heel geliefd. Ze vragen er dan ook vaak naar.

Het hoofd bij mensen veruit aan kop

BOEK Deel 3.indb 2 02-08-11 11:52

3

!preplinkBij het prepareren van het oppervlakkige gezichtsgebied met een ge-

sagittaliseerd hoofd (hoofd lateraal) wordt begonnen met het vrijprepa-

ren van de arterin en venen van het gezicht, de mimische spieren, alle

facialistakken en de perifere trigeminustakken.

Voor het prepareren van het diepe gezichtsgebied wordt de glandula

parotidea verwijderd, de plexus parotideus (n. facialis [VII]) zichtbaar

gemaakt, worden de fossa retromandibularis en alle vier de kauwspie-

ren vrijgeprepareerd, wordt het verloop van de a. maxillaris tot de eind-

takken getoond en het kaakgewricht vrijgeprepareerd, waarbij de dis-

cus articularis en de chorda tympani worden opgezocht.

Preparatie van mediaal met een gesagittaliseerd hoofd (hoofd medi-

aal): nadat het neusseptum met de kraakbeenachtige en benige gedeel-

ten zichtbaar is gemaakt, en daarbij ook de fila olfactoria en de n. na-

sopalatinus, wordt het neusseptum verwijderd en wordt de laterale

neuswand geprepareerd, met de uitmondingen van de neusbijholten

en de ductus nasolacrimalis. De fossa pterygopalatina wordt geopend

om de inhoud te tonen. Ten slotte wordt de a. sphenopalatina opge-

zocht bij het foramen sphenopalatinum en wordt de gehele mondholte

geprepareerd, met de glandulae submandibularis en sublingualis, de

nn. lingualis, hypoglossus en glossopharyngeus, de spieren van het ge-

hemelte onder het cartilago tubae auditivae en het tonsillenbed.

IMPP-CHECKLISTontwikkeling: neurocranium, viscerocranium, nn. craniales,

zintuigorganen, facies, cranium met calvaria, basis cranii,

openingen en structuren die daarvan gebruikmaken, viscerocra-

nium, articulatio temporomandibularis en fossa infratempora-

lis hoofd- en halsspieren, fascin met aangezichtsspieren,

kauwspieren, fascin van het hoofd, os hyoideum en suprahyale

spieren ingewanden van het hoofd: cavum nasi (met uitmon-

dingen), sinus paranasales, topografische verbanden, cavum oris,

dentes, lingua, glandulae oris, palatum en functie van het palatum

molle (ontstaan van fissuren), isthmus faucium, waldeyerring,

tonsillae, pharynx, fossa pterygopalatina, innervatie en bloed-

voorziening van alle structuren, facialisparese en verloop van de

nn. craniales [V, VIIXII]

Hoofdaandoeningen en hoofdletsel komen vaak voor; het gebied

van de schedelbasis vormt hier echter een uitzondering op. Hoe

dan ook zijn deze verschijnselen vaak levensbedreigend. Aange-

zien het hoofd een anatomisch complex gebied is, zijn er voor de

optimale verzorging van de patint vaak artsen uit verschillende

disciplines bij de behandeling betrokken. Specialisten op het ge-

bied van KNO-aandoeningen, hoofd- en halschirurgie, neurochi-

rurgie, mond-, kaak- en aangezichtschirurgie / plastische chirurgie,

oogheelkunde, bestralingsbehandelingen en diagnostische radio-

logie en neuroradiologie werken daarbij nauw samen. Mensen met

ernstige hoofdaandoeningen (zoals niet verklaarde hoofdpijn of

een doorbloedingsstoornis ter hoogte van de hersenstam die tot

duizeligheid, overgeven en evenwichtsstoornissen leidt) dwalen

vaak langdurig van de ene arts naar de andere, tot ze een medisch

expert (of liefst meerdere experts) hebben gevonden die iets met

hun probleem aankan. Sommige universiteiten beschikken dan

ook over grote centra, waar alle betrokken disciplines samen ad-

vies geven aan betrokken patinten over de juiste therapeutische

aanpak en behandeling. Tijdens overleg tussen alle betrokken vak-

gebieden wordt een gezamenlijke aanpak bepaald, zodat het ge-

nezingsproces niet verstoord raakt en de behandeling eenvoudiger

en sneller kan plaatsvinden.

Klinisch

BOEK Deel 3.indb 3 02-08-11 11:52

4

8 Hoofd

Gebieden van hoofd en hals

Overzicht Skelet en gewrichten Spieren Topografie

Afb. 8.1 Gebieden van hoofd en hals, regiones capitis en colli;

vooraanzicht.

Het hoofd wordt ingedeeld in de volgende topografische gebieden:

regio frontalis

regio temporalis

regio orbitalis

regio nasalis

regio infraorbitalis

regio zygomatica

regio oralis

regio buccalis

regio mentalis

regio parietalis

regio occipitalis

regio parotideomasseterica

De hals wordt ingedeeld in de volgende topografische gebieden:

regio cervicalis anterior, die bestaat uit trigonum submentale, trigo-

num submandibulare, trigonum caroticum en trigonum musculare

(omotracheale)

regio sternocleidomastoidea met de fossa supraclavicularis minor

regio cervicalis lateralis met het trigonum omoclaviculare

regio cervicalis posterior

Afb. 8.2 Gebieden van hoofd en hals, regiones capitis en colli;

lateraal aanzicht.

Regio nasalis

Regio mentalis

Regio temporalis

Regio frontalis

Regio infraorbitalis

Regio orbitalis

Regio zygomatica

Regio oralis

Regio buccalis

Trigonum submentale

Trigonum submandibulare

Trigonum caroticum

Trigonum musculare [omotracheale]

Regio sternocleidomastoidea

Fossa supraclavicularis minor

Regio cervicalisanterior

Trigonumomoclaviculare

Regio cervicalislateralis

Regio mentalis

Regio oralis

Regio nasalis

Regio infraorbitalis

Regio zygomatica

Regio frontalis

Regio parietalis

Regio temporalis

Regio occipitalis

Trigonum submandibulare

Trigonum caroticum

Trigonum musculare [omotracheale]

Regio sternocleidomastoidea

Regio cervicalis posterior

Fossa supraclavicularis minor

Regio deltoidea

Regio cervicalisanterior

Regio orbitalis

Trigonumomoclaviculare

Regio cervicalislateralis

Regio buccalisRegio parotideomasseterica

BOEK Deel 3.indb 4 02-08-11 11:52

5

8

Apertura piriformis

Crista nasalis, VomerConcha nasalis inferior

Frons

Os frontale

Glabella

Sutura frontonasalis

Margo supraorbitalis

Foramen supraorbitale

Nasion

Fissura orbitalis superior

Os nasale

Os zygomaticum, Proc. frontalis

Sutura internasalis

Fissura orbitalis inferior

Gnathion

Arcus zygomaticus

Mandibula

Orbita

Os zygomaticum, Facies orbitalis

Foramen zygomaticofaciale

Os zygomaticum, Facies lateralis

Maxilla

Os frontale, Squama frontalis

Arcus superciliaris

Os frontale, Pars orbitalis

Os frontale, Proc. zygomaticus

LE FORT I LE FORT II LE FORT III

Geleidingsbanen Neus Mond en mondholte Speekselklieren

Schedel

Centrale fracturen van het middengezicht komen het meest voor

bij verkeersongevallen. Hiervoor wordt de indeling van Le Fort ge-

bruikt ( afb. 8.4):

le-fort-I-fractuur: gesoleerde fractuur van de processus alveolaris

le-fort-II-fractuur: fractuur van de maxilla bij het middendeel van de

orbitabodem; het zeefbeen, het voorste deel van de schedelbasis en

het neusbeen kunnen aangetast zijn

le-fort-III-fractuur: algeheel losscheuren van de aangezichtsschedel

van de hersenschedel

Klinisch

Afb. 8.4 Fracturen volgens Le Fort.

Afb. 8.3 Schedel, cranium; vooraanzicht.

Van beneden naar boven zijn de onderkaak (mandibula), de beide bo-

venkaken (maxillae), de neusbeenderen (ossa nasalia) tussen boven-

kaak en oogkas (orbita) en boven de orbita het voorhoofdsbeen (os

frontale) te zien.

Het voorhoofdsbeen (os frontale) bestaat uit vier gedeelten ( afb. 8.23).

Boven de orbitarand (margo supraorbitalis) welft aan beide kanten een ar-

cus superciliaris naar voren. Een uitsteeksel van het os frontale steekt

mediaal naar beneden en vormt zo een deel van de mediale orbitarand.

Lateraal staat de proc. zygomaticus in contact met de proc. frontalis van

het os zygomaticum. Beide vormen samen de laterale orbitarand.

Het jukbeen (os zygomaticum) vormt het grootste gedeelte van de

laterale en onderste rand van de orbita.

De beide neusbeenderen (ossa nasalia) zijn onderling verbonden via

de sutura internasalis en hebben de sutura frontonasalis als beennaad

met het os frontale.

Os zygomaticum, proc. frontalis

Crista nasalis, vomer

Os zygomaticum, facies lateralis

Os zygomaticum, facies orbitalis

Os frontale, proc. zygomaticus

Os frontale, pars orbitalis

Os frontale, squama frontalis

BOEK Deel 3.indb 5 02-08-11 11:52

6

8 Hoofd

Schedelbotten


Fracturen van het neusbeen of de structuur van de neus behoren

tot de meest frequente fracturen van het gezicht. Daarbij wordt een

onderscheid gemaakt tussen gesloten fracturen en open fracturen.

Bij die laatste vorm ligt het bot bloot door letsel van de huid en de

weke delen. Daarnaast kunnen ook het neusseptum en de conchae

nasales letsel vertonen. Kenmerkende oorzaken van neusletsel zijn

gewelddadige handtastelijkheden, verkeersongevallen, vechtspor-

ten zoals karate of boksen en veel teamsporten.

Klinisch

Afb. 8.5 Schedelbotten, ossa cranii; vooraanzicht; zie kleurenle-

genda binnenkant achteromslag.

Tussen de oogkas en de mondholte ligt aan beide kanten het boven-

kaakbot (maxilla). De maxilla vormt gedeelten van de onderste en me-

diale rand van de orbita en grenst lateraal aan het os zygomaticum. De

proc. frontalis van de maxilla staat in verbinding met het os frontale.

Onder de onderrand van de orbita ligt in het corpus maxillae het fora-

men infraorbitale. Op de middellijn welft de spina nasalis anterior zich

naar voren. Onderaan ligt de proc. alveolaris, die de onderrand van de

bovenkaak vormt en de gebitselementen draagt. De maxilla begrenst in

de orbita onderaan de fissura orbitalis inferior en vormt samen met het

os zygomaticum de laterale orbitarand.

De onderkaak (mandibula) bestaat uit corpus en rami mandibulae, die

bij de angulus mandibulae in elkaar overgaan. Het corpus mandibulae

bestaat uit de pars alveolaris, met daarin de tanden en kiezen, en de

eronder gelegen basis mandibulae. Deze laatste springt op de middel-

lijn naar voren als protuberantia mentalis. Verder is nog het foramen

mentale te zien.

Maxilla, Proc. frontalis

Sutura frontolacrimalis

Sutura sphenofrontalis

Sutura coronalis

Os parietale,Angulus sphenoidalis

Os sphenoidale,Ala major

Os sphenoidale,Ala minor


Margo infraorbitalis

Sutura zygomaticomaxillaris

Os ethmoidale

Vomer

Maxilla, Proc. alveolaris

Spina nasalis anterior

Foramen mentale

Sutura sphenoparietalis

Os lacrimale

Os sphenoidale, Ala major,Facies orbitalis

Sutura frontozygomatica

Suturasphenozygomatica

Sutura nasomaxillaris

Foramen infraorbitale

Concha nasalis media

Ramus mandibulae

Sutura intermaxillaris

Corpus mandibulae Protuberantia mentalis

Septum nasiosseum

Os sphenoidale, ala major, facies orbitalis

Maxilla, proc. alveolaris

Os sphenoidale, ala major

Os sphenoidale, ala minor


Os parietale, angulus sphenoidalis

Maxilla, proc. frontalis

BOEK Deel 3.indb 6 02-08-11 11:52

7

8Geleidingsbanen Neus Mond en mondholte Speekselklieren

Schedelbotten

Sutura squamosaOs temporale, Pars squamosa

Sutura coronalis


Sutura sphenosquamosa

Linea temporalis

Sutura sphenozygomatica

Sutura frontozygomatica

Sutura lacrimomaxillaris

Sutura nasomaxillaris

Fossa sacci lacrimalis

Sutura zygomaticomaxillaris

Spina nasalis anterior

Sutura temporozygomatica

Protuberantia mentalis

Linea temporalis superior

Linea temporalis inferior

Tuber parietale

Sutura squamosa

Sutura parietomastoidea

Sutura lambdoidea

Sutura occipitomastoidea

Os temporale, Proc. mastoideus

Porus acusticus externus

Condylus occipitalis

Proc. styloideus

Articulatio temporomandibularis

Arcus zygomaticus

Foramen mentale

Sutura frontolacrimalis

Tragus-Augenwinkelebene

Frankfurter Horizontale

CAMPER-Ebene

Kauebene

Afb. 8.6 Schedelbot, ossa cranii; lateraal aanzicht.

zie kleurenlegenda binnenkant achteromslag.

Op dit zijaanzicht zijn delen van de ossa frontale, parietale, occipitale,

sphenoidale en temporale te zien, delen van de aangezichtsschedel (os

nasale, os lacrimale, maxilla en os zygomaticum) en delen van de late-

rale kant van de onderkaak (mandibula).

Ter hoogte van het viscerocranium grenst het os nasale van boven aan

het os frontale en van achteren aan de maxilla. Tussen maxilla en os

ethmoidale vormt het bovenste gedeelte van het traanbeen (os lacri-

male) de fossa sacci lacrimalis. In de proc. alveolaris van de maxilla

liggen de tanden en kiezen van de bovenkaak. Mediaal is de maxilla

verbonden met het os frontale en lateraal met het os zygomaticum.

Vooraan welft de spina nasalis anterior zich naar voren. Het os zygoma-

ticum is verantwoordelijk voor de contouren van de wangen.

Het gewrichtskopje van de mandibula (caput mandibulae) articuleert met

het os temporale in het kaakgewricht (articulatio temporomandibularis).

Bovenvoor staat het os frontale via de sutura coronalis in verbinding

met het wandbeen (os parietale) en het wiggebeen (os sphenoidale).

Het os parietale grenst via de sutura lambdoidea aan het achterhoofds-

been (os occipitale) en via de sutura sphenoparietalis aan het os sp-

henoidale. Dit schedelbot en het slaapbeen (os temporale) hebben de

sutura sphenosquamosa als naadverbinding. Het os temporale en os

occipitale hebben als gezamenlijke beennaad de sutura occipitomastoi-

dea. De laterale schedelwand wordt voor het grootste deel gevormd

door de pars squamosa van het os temporale.

Het os temporale en os zygomaticum vormen samen de jukboog (arcus

zygomaticus), die de fossa temporalis overbrugt. De pars tympanica

van het os temporale sluit onder de wortel van de proc. zygomaticus

aan op de pars squamosa. Aan het oppervlak ligt de porus acusticus

externus.

Afb. 8.7 Referentievlakken van het gebit.

Os temporale, pars squamosa

Os temporale, proc. mastoideus

Kauwvlak

Vlak van Camper

Frankfurter vlak

Ooghoekvlak

BOEK Deel 3.indb 7 02-08-11 11:52

8

8 Hoofd

Schedelbotten


Door sterk geweld van buitenaf kunnen schedelfracturen optreden.

Men maakt daarbij een onderscheid tussen lineaire fracturen, die

een duidelijke breuklijn hebben, verbrijzelingsfracturen met meer-

dere botfragmenten (impressiefractuur bij indeuking van het bot,

met compressie of scheuring van de dura mater en letsel aan het

hersenweefsel), diastasen (uiteenwijkende botten door naadscheu-

ring) en schedelbasisfracturen. Elke fractuur waarbij de hoofdhuid

een scheuringswond vertoont of die in verbinding staat met de neus-

bijholten of het middenoor geldt als een open fractuur. Deze moet

operatief worden behandeld om mogelijke infecties te bestrijden.

Klinisch

Afb. 8.8 Schedelbotten, ossa cranii; bovenaanzicht; zie kleuren-

legenda binnenkant achteromslag.

Op het schedeldak (calvaria) kijkend zijn het os frontale, de beide ossa

parietalia en het os occipitale te zien. Het os frontale en de ossa parie-

talia zijn van elkaar gescheiden door de kroonnaad (sutura coronalis).

De beide ossa parietalia grenzen aan elkaar via de pijlnaad (sutura sa-

gittalis). Het os occipitale is met de beide ossa parietalia verbonden

door middel van de lambdanaat (sutura lambdoidea). De plaats waar

de suturae coronalis en sagittalis elkaar raken heet bregma, die waar

de suturae sagittalis en lambdoidea elkaar raken lambda. In het dorsale

gedeelte van de ossa parietalia liggen direct lateraal van de sutura sagit-

talis een tweetal foramina parietalia waar de vv. emissariae doorheen

lopen.

Bregma

Vertex

Occiput

Tuber frontale

Sutura coronalis

Linea temporalis superior

Linea temporalis inferior

Tuber parietale

Sutura sagittalis

Foramen parietale

Sutura lambdoidea

Lambda

BOEK Deel 3.indb 8 02-08-11 11:52

9


Schedelbotten

Afb. 8.9 Schedelbotten, ossa cranii; achteraanzicht; zie kleuren-

legenda binnenkant achteromslag.

Van achteren zijn de ossa temporalia, parietalia en het os occipitale te

zien. Lateraal is aan beide kanten het os temporale met de proc. mas-

toideus te zien. Aan de onderste, mediale rand van de proc. mastoideus

ligt de incisura mastoidea, een inkerving die dient als aanhechtingspunt

van de venter posterior van de m. digastricus.

Van achteren zijn de beide ossa parietalia te zien. Deze hebben op de

middellijn een gezamenlijke beennaad (de sutura sagittalis) en sluiten ach-

ter via de sutura lambdoidea aan op het os occipitale en aan de buitenste

zijkanten via de suturae parietomastoideae aan de ossa temporalia.

Een groot deel van de achterkant van de schedel wordt gevormd door het

os occipitale. De centrale structuur is de squama occipitalis. Als variant

komen ter hoogte van de sutura lambdoidea vaak beennaadbotjes (ossa

suturalia) voor. Het botachtige orintatiepunt van het os occipitale is de

protuberantia occipitalis externa, die meestal heel goed te palperen is.

Het gedeelte dat het verst naar achteren uitsteekt, is het inion. Aan de

zijkant loopt de protuberantia aan beide kanten in een boog door als de

linea nuchalis superior. Deze beenlijst dient als aanhechtingspunt voor de

autochtone rugspieren. Onderaan lopen, eveneens in een boog en ca. 2

2,5 cm onder de protuberantia occipitalis externa, de beide lineae

nuchales inferiores, die eveneens als spieraanhechtingen fungeren.

Inion

Sutura sagittalis

Foramen parietale

Sutura lambdoidea

Sutura squamosa

Sutura parietomastoidea


Foramen mastoideum

Incisura mastoidea

Proc. styloideus

Ossa suturalia

Os occipitale, Squama occipitalis

Proc. mastoideus

Protuberantia occipitalis externa

(Os interparietale; Os incae)

Linea nuchalis superior

Linea nuchalis inferior

(Sutura occipitalis transversa, Var.)

(Os interparietale; os incae)

Os occipitale, squama occipitalis

(Sutura occipitalis transversa, var.)

BOEK Deel 3.indb 9 02-08-11 11:52

10

8 Hoofd

Schedelbotten


Afb. 8.10 Schedelbotten, ossa cranii, rechts; mediaal aanzicht; zie

kleurenlegenda binnenkant achteromslag.

De schedelholte omvat het schedeldak (calvaria) en de schedelbasis

met een voorste, middelste en achterste schedelgroeve. De schedel-

holte ligt rondom de hersenen met zijn hersenvliezen, de proximale

gedeelten van de hersenzenuwen, de bloedvaten en de sinus venosus.

Aan de binnenkant van het schedeldak zijn de sulci arteriosi te zien, die

ontstaan door de pols van de a. meningea media. Op de overgang naar

de gezichtsschedel bevinden zich de lamina perpendicularis van het os

ethmoidale en de vomer, die beide deel uitmaken van het benige neus-

septum. Het harde gehemelte bestaat uit de proc. palatinus van de

maxilla en het os palatinum.

Foramen parietale

Sutura coronalis

Sulci arteriosi

Dorsum sellaeOs temporale, Pars squamosa

Sella turcica Sutura squamosa

Lamina etForamina cribrosa

Sinus frontalisEminentia arcuata

Crista galli

Squama occipitalisSinus sphenoidalis

Sulcus sinus transversi

Sulcus sinus sigmoidei

Foramen mastoideum

Canalis incisivus

Porus et Meatus acusticus internus

Canalis nervi hypoglossi

Proc. styloideus

Hamulus pterygoideus

Os palatinum

Vomer

Lamina medialis

Fossa pterygoidea

Lamina lateralis

Os ethmoidale,Lamina perpendicularis

Proc. palatinus,Crista nasalis

Protuberantia occipitalisexterna

Sutura lambdoidea

Proc. pterygoideus


Porus et meatus acusticus internus

Proc. palatinus, crista nasalis

Os ethmoidale, lamina perpendicularis

Lamina et foramina cribrosa

BOEK Deel 3.indb 10 02-08-11 11:52

11


Schedelbotten

Aangezien de lamina interna van het schedeldak maar heel dun is,

treedt hieraan bij buigfracturen vaak letsel op. Wanneer daarbij ook

de takken van de a. meningea media, die in de sulcus arteriae me-

ningeae mediae van de lamina interna lopen, letsel oplopen, kan een

epiduraal hematoom ontstaan ( afb. 12.11).

Klinisch

Afb. 8.11 Schedeldak, calvaria; binnenaanzicht; zie kleurenlegenda

binnenkant achteromslag.

Aan de binnenkant van het schedeldak zijn de sutura coronalis tussen

os frontale en ossa parietalia en de sutura lambdoidea tussen ossa pa-

rietalia en os occipitale te zien. Ook is aan de binnenkant van het os

frontale de crista frontalis te zien, die als aanhechtingspunt dient voor

de falx cerebri (een stijve bindweefselduplicatuur van de dura mater die

de beide hersenhelften scheidt). De crista frontalis gaat over in de sul-

cus sinus sagittalis superioris (locatie van de sinus sagittalis superior).

Deze groeve wordt naar achteren breder en dieper. Hij loopt over de

sutura lambdoidea tot aan het os occipitale.

Lateraal van de sulcus sinus sagittalis superioris liggen over de gehele

lengte onregelmatige, kleine kuiltjes (foveolae granulares met daarin de

bloemkoolachtige granulationes arachnoideae [granulationes Pacchio-

ni]). Het laterale gedeelte van het schedeldak kent talrijke groeven (sulci

arteriosi et venosi).

De botten van de calvaria hebben een bijzondere opbouw. Ze be-

staan uit een dikke uitwendige en dunne inwendige compacta, die de

lamina externa en lamina interna (lamina vitrea) worden genoemd, en

daarnaast uit een dunne spongiosalaag, die diploe wordt genoemd.

Sutura coronalis

Sulcus sinus sagittalissuperioris

Crista frontalis

Sulcus arteriae meningeae mediae

Sulcus sinus sagittalis superioris

Foveolae granulares

Lamina interna

Lamina externa

Diplo

Sutura lambdoidea

Sulci arteriosiet venosi

Diploe

BOEK Deel 3.indb 11 02-08-11 11:52

12

8 Hoofd

Inwendige schedelbasis


Afb. 8.12 Inwendige schedelbasis, basis cranii interna;

bovenaanzicht; zie kleurenlegenda binnenkant achteromslag.

De inwendige schedelbasis wordt gevormd door de voorste, middelste

en achterste schedelgroeve (resp. fossa cranii anterior, fossa cranii me-

dia en fossa cranii posterior).

De voorste schedelgroeve wordt gevormd door de ossa frontale,

ethmoidalia en sphenoidale. Deze holte ligt boven de neusholte en de

oogkassen. In de voorste schedelgroeve liggen het foramen caecum,

de crista galli (ook een aanhechtingsplaats van de falx cerebri) en aan

beide kanten daarvan de lamina cribrosa. Achter de ossa frontale en

ethmoidalia wordt de bodem van de voorste schedelgroeve gevormd

door corpus en alae minores van het os sphenoidale. Het corpus is ook

de grens met de middelste schedelgroeve.

De middelste schedelgroeve wordt gevormd door de ossa sphenoida-

le en temporalia. De bodem is hier op de middellijn verhoogd en gaat

deel uitmaken van het corpus van het os sphenoidale. De laterale ge-

deelten vormen groeven en maken deel uit van de ala major van het os

sphenoidale en de pars squamosa van het os temporale. In de middel-

ste schedelgroeve ligt aan beide kanten een canalis opticus, een sella

turcica met fossa hypophysialis, de fissura orbitalis superior en de fora-

mina rotundum, ovale, spinosum en lacerum. De achterkant van de

middelste schedelgroeve bestaat uit de facies anterior partis petrosae.


Foramen magnum

Sulcus nervi petrosi majoris

Facies anterior partis petrosae


Crista frontalis

Foramen caecumSulcus sinus sagittalis superioris

Ala cristae galli

Crista galliTuberculum sellae

Lamina et Foramina cribrosa

Dorsum sellae

Impressiones gyrorum

Canalis opticusProc. clinoideus posterior



Fossa hypophysialis

Os sphenoidale, Ala minor

Proc. clinoideus anteriorForamen rotundum

Sulcus caroticusLingula sphenoidalis

Sutura sphenosquamosaForamen lacerum

Sulcus arteriosus

Foramen ovale

Fissura petrooccipitalis

Foramen spinosum

Spina ossis sphenoidalis

Sulcus nervi petrosi minoris

Os temporale, Pars petrosa

Sulcus sinus petrosi superioris

Foramen jugulare

Foramen mastoideum


Fossa subarcuata

Margo superior partis petrosae

Canalis condylaris


Protuberantia occipitalis interna


Clivus

(Crista occipitalis interna)

Sulcus sinus sagittalis superioris

Os temporale, Pars squamosa

Margo superior partis petrosae

Porus acusticusinternus

Fissura petrosquamosa

Sulcus sinus petrosi inferioris

Lamina et foramina cribrosa

Os temporale, pars petrosa


Os sphenoidale, ala minor

BOEK Deel 3.indb 12 02-08-11 11:52

13


Inwendige schedelbasis

Afb. 8.13 Inwendige schedelbasis, basis cranii interna;

bovenaanzicht.

Van de drie schedelgroeven is de achterste schedelgroeve de groot-

ste. Hij wordt voornamelijk gevormd door de ossa temporalia, het os

occipitale en voor een klein deel door het os sphenoidale en de ossa

parietalia.

Op de voorste begrenzing liggen op de middellijn het dorsum sellae en

de clivus. De clivus is een schuin botvlak dat vanaf het dorsum sellae

schuin afloopt naar het foramen magnum. Het bestaat uit gedeelten

van het corpus van het os sphenoidale en de pars basilaris van het os

occipitale. De achterste begrenzing van de fossa cranii posterior is voor-

namelijk de sulcus sinus transversi. De grootste opening in de achter-

ste schedelgroeve is het foramen magnum.

Andere structuren van de achterste schedelgroeve zijn de canalis nervi

hypoglossi, de porus acusticus internus en het foramen jugulare. Van

lateraal loopt de sulcus sinus sigmoidei richting het foramen jugulare.

De centraal gelegen uitholling van de achterste schedelgroeve heet de

fossa cerebellaris.

Foramen magnum

Fossa cerebellaris


Canalis caroticus,Apertura interna

Porus acusticus internus

Clivus

Canalis opticus

Lamina cribrosa


Dorsum sellae

Foramen rotundum

Foramen ovale

Foramen spinosum

Fossa craniianterior

Fossa craniimedia

Fossa craniiposterior

Foramen jugulare



Foramen lacerum;Fissura sphenopetrosaForamen lacerum; !ssura sphenopetrosa

Canalis caroticus, apertura interna

BOEK Deel 3.indb 13 02-08-11 11:52

14

8 Hoofd

Uitwendige schedelbasis


Afb. 8.14 Uitwendige schedelbasis, basis cranii externa;

onderaanzicht.

De schedelbasis loopt aan de voorzijde tot aan de middelste snijtanden,

aan de zijkant tot aan de procc. mastoidei en arcus zygomatici en aan

de achterkant tot aan de lineae nuchales superiores. De schedelbasis

bestaat uit drie gedeelten:

een voorste gedeelte met de tanden van de bovenkaak en het ge-

hemelte

een middelste gedeelte met het gehemelte tot de voorste rand van

het foramen magnum

een achterste gedeelte van de voorste rand van het foramen mag-

num tot aan de lineae nuchales superiores

Voorste schedelbasis: hier bevindt zich het harde gehemelte ( afb.

8.26).

Middelste schedelbasis: het voorste gedeelte van dit middendeel om-

vat de vomer en het os sphenoidale; het achterste gedeelte wordt ge-

vormd door de ossa temporalia en het os occipitale. De vooraan op de

middellijn gelegen vomer bevindt zich boven op het os sphenoidale en

vormt zo het achterste gedeelte van het benige neusseptum.

Het os sphenoidale heeft een centraal corpus, de paarsgewijze alae

majores en de alae minores (van onderen niet te zien).

Direct achter het corpus van het os sphenoidale begint bij de pars basi-

laris van het os occipitale het achterste gedeelte van de middelste sche-

delbasis. De pars basilaris loopt tot aan het foramen magnum. Hier

welft het tuberculum pharyngeum naar voren. Dit is een uitsteeksel

waarmee gedeelten van de pharynx aan de schedelbasis bevestigd zijn.

(vervolg afb. 8.15)

Spina nasalis posteriorFossa incisiva; Foramen incisivum

Sutura palatina mediana

Os palatinum, Proc. pyramidalis

Maxilla, Proc. palatinus

Maxilla, Proc. zygomaticus

Sutura palatina transversa

Hamulus pterygoideus

Os palatinum, Lamina horizontalisProc. pterygoideus,

Lamina medialis Foramen palatinum majus

Proc. pterygoideus,Lamina lateralis



Arcus zygomaticus

Proc. pterygoideus,Lamina medialis

Crista infratemporalis

Foramen lacerum

Foramen spinosum

Os occipitale, Pars basilaris,Tuberculum pharyngeum

Spina ossis sphenoidalis

Canalis caroticus

Proc. styloideus

Canaliculus mastoideus

Fossa jugularis

Foramen jugulare

Proc. mastoideus

Foramen mastoideum

Fossula petrosa



Foramen magnum

Canalis condylaris


Linea nuchalis superior

Foramen ovale

Vomer, Alae vomeris

Os temporale,Proc. zygomaticus

Meatus acusticusexternus

Foramen stylomastoideum

Fossa incisiva; foramen incisivum

Maxilla, proc. palatinus

Os palatinum, lamina horizontalis

Proc. pterygoideus, lamina medialis

Os occipitale, pars basilaris, tuberculum pharyngeum

Os temporale, proc. zygomaticus


Proc. pterygoideus, lamina lateralis

Proc. pterygoideus, lamina medialis

Maxilla, proc. zygomaticus

Os palatinum, proc. pyramidalis

Vomer, alae vomeris

BOEK Deel 3.indb 14 02-08-11 11:52

15


Uitwendige schedelbasis

Afb. 8.15 Uitwendige schedelbasis, basis cranii externa;

onderaanzicht.

Middelste schedelbasis (vervolg van afb. 8.14): Op de grens tussen

de ala major van het os sphenoidale en de pars petrosa van het os tem-

porale ligt de sulcus tubae auditivae, die de ingang vormt van het beni-

ge gedeelte van de tuba auditiva ( p. 145). Het benige kanaal loopt

door de pars petrosa van het os temporale richting de trommelholte.

Aan de zijkant bevindt zich de pars squamosa van het os temporale, dat

een deel van het kaakgewricht (articulatio temporomandibularis) vormt.

De fossa mandibularis maakt deel uit van het gewrichtsvlak van het

kaakgewricht ( p. 3639). Aan de voorste rand van de fossa mandibu-

laris ligt het tuberculum articulare.

Achterste schedelbasis: het achterste gedeelte loopt van de voorste

rand van het foramen magnum tot aan de lineae nuchales superiores en

wordt gevormd door delen van het os occipitale en de ossa temporalia.

Het paarsgewijze pars lateralis heeft aan beide kanten een condylus die

met de atlas articuleert. Achteraan ligt achter de condylus de fossa con-

dylaris, waarin zich de canalis condylaris bevindt; bovenlangs loopt het

canalis nervi hypoglossi. Direct lateraal daarvan ligt het foramen jugu-

lare.


Fossa condylaris;Canalis condylaris

Porus acusticusexternus

Palatum durum

Arcus zygomaticus

Fossa infratemporalis

Choanae

Proc. mastoideus

Sulcus tubae auditivae

Fossa mandibularis

Tuberculum articulare

Incisura mastoidea

Protuberantia occipitalis externa

Foramen jugulare

Foramenstylomastoideum

Canalis caroticus,Apertura externa

Foramen spinosum

Foramen ovale

Fissura orbitalisinferior

Foramina palatinaminora

Foramen palatinum majus

Fossa incisiva; Foramen incisivum


Crista occipitalis externa


Foramen lacerum;Fissura sphenopetrosa

Fossa condylaris; canalis condylaris

Canalis caroticus, apertura externa

Foramen lacerum; !ssura sphenopetrosa


BOEK Deel 3.indb 15 02-08-11 11:52

16

8 Hoofd

Openingen van de uitwendige schedelbasis


Bij schedelbasisfracturen verlopen de breukspleten vaak door de

openingen van de schedelbasis. De zenuwen en vaten die daar

doorheen lopen, kunnen daarbij beschadigd raken. Uitval van ze-

nuwen en bloedingen komen dan ook vaak voor. Ook kunnen de

voorhoofds- en wiggebeensholten en de zeefbeencellen open-

gaan (uit de neus lopen van liquor). Bij laterale fracturen is ook

vaak het rotsbeen betrokken (uit het oor lopen van liquor).

Klinisch

Afb. 8.16 Uitwendige schedelbasis, basis cranii externa, met

foramina; onderaanzicht; zie kleurenlegenda binnenkant achterom-

slag.

Foramina van de uitwendige schedelbasis en hun inhoud

foramen inhoud

foramen incisivum n. nasopalatinus (n. maxillaris [V/2])

foramen palatinum

majusn. palatinus major (n. maxillaris [V/2])

a. palatina major (a. palatina descen-

dens)

foramina palatina

minorann. palatini minores (n. maxillaris [V/2])

aa. palatinae minores (a. palatina

descendens)

fissura orbitalis

inferiora. infraorbitalis (a. maxillaris)

v. ophthalmica inferior

n. infraorbitalis (n. maxillaris [V/2])

n. zygomaticus (n. maxillaris [V/2])

foramen rotundum

( p. 12)n. maxillaris [V/2]

foramen ovale n. mandibularis [V/3]

plexus venosus foraminis ovalis

foramen spinosum r. meningeus (n. mandibularis [V/3])

a. meningea media (a. maxillaris)

fissura sphenope-

trosa, foramen

lacerum

n. petrosus minor (n. glossopharyn-

geus [IX])

n. petrosus major (n. facialis [VII])

n. petrosus profundus (plexus caroticus

internus)

apertura externa

canalis carotici en

canalis caroticus

a. carotis interna, pars petrosa

plexus venosus caroticus internus

plexus caroticus internus (truncus

sympathicus, ganglion cervicale

superius)

foramen

stylomastoideum n. facialis [VII]

foramen jugulare voorste deel:

sinus petrosus inferior

n. glossopharyngeus [IX]

achterste deel:

a. meningea posterior (a. pharyngea

ascendens)

sinus sigmoideus (bulbus superior

venae jugularis)

n. vagus [X]

r. meningeus (n. vagus [X])

n. accessorius [XI]

canaliculus

mastoideusr. auricularis nervi vagi (n. vagus [X])

canalis nervi

hypoglossin. hypoglossus [XII]

plexus venosus canalis nervi hypoglossi

canalis condylaris v. emissaria condylaris

foramen magnum meninges

plexus venosus vertebralis internus

(sinus marginalis)

aa. vertebrales (a. subclaviae)

a. spinalis anterior (aa. vertebrales)

medulla oblongata/medulla spinalis

radices spinales (n. accessorius [XI])

Foramen spinosum

Canaliculus mastoideus

Fossa incisiva; Foramen incisivum

Foramen palatinum majus

Foramina palatina minora


Foramen ovale

Apertura externacanalis carotici

Fissurasphenopetrosa;

Foramen lacerum

Meatus acusticusexternus

Foramenstylomastoideum

Foramen jugulare

Foramen mastoideum

Canalis condylaris

Foramen magnum


Fissura sphenopetrosa;

foramen lacerum


BOEK Deel 3.indb 16 02-08-11 11:52

Pages from Sobotta Deel 3cor H8 9 10 11 12 NL pdf - Adobe...

Documents

Transcript of Pages from Sobotta Deel 3cor H8 9 10 11 12 NL pdf - Adobe...