Overwinterende wilde ganzen in Vlaanderen, 1990/91 – 2003/04€¦ · Vlaanderen een belangrijke...

OVERWINTERENDE WILDE GANZENNatuur.oriolus71(BIJLAGE): 3-204

Inleiding

Hoewel de aantallen relatief klein zijn invergelijking met enkele buurlanden, heeftVlaanderen een belangrijke internationaleverantwoordelijkheid ten aanzien van hetbehoud en het beheer van de bij ons over-winterende ganzenpopulaties. Voor meer-dere soorten vormen de Vlaamse ganzen-pleisterplaatsen het eindpunt van een langetrektocht en is de combinatie van voldoen-de voedsel en rust bepalend voor eengeslaagde overwintering. Een gepastebescherming van zowel de ganzen zelf alshun leefgebieden is al decennia lang eenbelangrijke aandachtspunt in het Vlaamsenatuurbeleid en resulteerde ondermeer inverregaande beperkingen ten aanzien van

de ganzenjacht (KUIJKEN & MEIRE 1987) en deafbakening van specifieke EuropeseVogelrichtlijngebieden. Daartegenover staat

dat ganzenschade aan landbouwgewassensteeds meer als een groeiend probleemwordt ervaren door de agrarische sector.

Overwinterende wilde ganzen inVlaanderen, 1990/91 – 2003/04Wild geese wintering in Flanders (Belgium), 1990/91 – 2003/04Des oies hivernant en Flandre, 1990/91 – 2003/04

KOEN DEVOS, ECKHART KUIJKEN, CHRISTINE VERSCHEURE, PATRICK MEIRE, LUDO BENOY, WALTER DE SMET & JAN GABRIËLS

Kleine Rietganzen Anser brachyrhynchus te Uitkerke (© Koen Verbanck)

SAMENVATTING

Dit artikel geeft een algemeen overzicht vande aantallen, de verspreiding en de trendsvan wilde ganzen in Vlaanderen sinds 1990,gebaseerd op de resultaten van demidmaandelijke watervogeltellingen(periode oktober-maart). Hetverspreidingsgebied van ganzen inVlaanderen beperkt zich hoofdzakelijk tot deOostkustpolders, het polder- enkrekengebied in het noorden van Oost-Vlaanderen, de polders en schorren langs deBeneden-Zeeschelde (ten noorden vanAntwerpen), de IJzervallei en de Maasvallei.De Oostkustpolders zijn met ruimevoorsprong de belangrijkste ganzenregio enzijn goed voor gemiddeld 71 % van hettotaalaantal doorgebrachte gansdagen inVlaanderen.De hoogste aantallen (wilde) ganzen inVlaanderen worden jaarlijks vastgesteld inde periode december-januari, met alsabsoluut maximum iets meer dan 90.000 indecember 2001. Het seizoenaal patroonvarieert van soort tot soort. Grauwe GansAnser anser en Kleine Rietgans Anserbrachyrhynchus kennen een vrij vroege piek

(respectievelijk meestal in november endecember), terwijl Kolgans Anser albifrons,Rietgans Anser fabalis en Brandgans Brantaleucopsis doorgaans ten vroegste in januaride hoogste aantallen laten noteren.In 11 van de 14 onderscheiden winters wasde Kolgans de talrijkste soort. Gemiddeldgezien kan bijna 50 % van het totaalaantal inVlaanderen doorgebrachte gansdagentoegeschreven worden aan deze soort. KleineRietgans en Grauwe Gans nemenrespectievelijk 29 en 21 % voor hunrekening.De verspreiding van de verschillendeganzensoorten kent belangrijke onderlingeverschillen. De aanwezigheid van KleineRietgans is nagenoeg beperkt tot deOostkustpolders terwijl Kolgans –ondermeer na de kolonisatie van nieuwegebieden - veel meer verspreid voorkomt.Het zwaartepunt van de Grauwe Gans ligtvooral in het Beneden-Zeescheldegebied. BijRietgans situeren de belangrijkste kernenzich in Noord-Oost-Vlaanderen en deMaasvallei. Wilde Brandganzen sluiten zichmeestal aan bij andere ganzensoorten in deOostkustpolders. De sterke toename in

andere gebieden (ook buiten traditioneleganzenpleisterplaatsen) kan hoofdzakelijktoegeschreven worden aan snelaangroeiende verwilderde populaties.Er was sinds het begin van de jaren ’90 eenduidelijke stijging van het aantal ganzenmerkbaar maar die lijkt zich sinds 2001/02enigszins te stabiliseren. Het totaalaantalgansdagen in Vlaanderen is ongeveerverviervoudigd sinds 1990. Metuitzondering van de Rietgans delen alleganzensoorten in die positieve trend. Desterkste stijging komt op rekening van deGrauwe Gans.Op internationaal vlak neemt Vlaanderenvooral een belangrijke positie in voor deKleine Rietgans. Het aandeel van devolledige Spitsbergen-populatie dat in deOostkustpolders overwintert, is toegenomenvan minder dan 40 % in 1990 naar ongeveer90 % in 2000. Bij Kolgans en Grauwe Gansherbergen de Vlaamse ganzengebiedengeregeld 3 tot 4 % van de volledigeNoordwest-Europese populatie. In viergebieden komt regelmatig meer dan 1 %voor van de volledige geografische populatievan één of meerdere soorten.

Jacht en bestrijding ziet men in dat licht alsnoodzakelijke middelen om die schade tebeperken, wat tot een conflict kan leidenmet de natuurbehoudsdoelstellingen. Eenpermanente monitoring is dan ook essen-tieel om de ontwikkelingen in aantallen enverspreiding te volgen.

Ganzengegevens uit Vlaanderen vonden

reeds hun weg in tal van nationale of inter-nationale publicaties (o.a. KUIJKEN & MEIRE

1987, 1996; MEIRE & KUIJKEN 1991; MEIRE etal. 1988, DEVOS et al. 1999, KUIJKEN et al.2001) en/of watervogelrapporten (DEVOS etal. 1998, 2001), maar een globaal en up-to-date overzicht dat toegankelijk is voor demeeste Vlaamse veldornithologen ontbraktot dusver. Dit artikel poogt dit hiaat op te

vullen en geeft een overzicht van de aantal-len, de verspreiding en trends van wilde gan-zenpopulaties in Vlaanderen sinds 1990. Erwordt niet in detail ingegaan op de specifie-ke situatie in de verschillende pleisterplaat-sen gezien dit aspect aan bod komt in diver-se andere bijdragen. De klemtoon ligt op dealgemene ontwikkelingen op Vlaamsniveau. Dit artikel beperkt zich bovendien

ABSTRACT

This article gives a general overview of thenumbers, distribution and trends of wildgeese in Flanders since 1990, based on theresults of the mid-month waterbird counts(October – March). The distribution area ofgeese in Flanders is mainly limited to theeastern part of the coastal polders(‘Oostkustpolders’), the polder and creekarea in the North of the province EastFlanders, the polders and tidal flats in theLower Scheldt area North of Antwerp, theYzer valley and the Maas valley. The‘Oostkustpolders’ are by some distance themost important goose area and account foran average of 71% of the total number of‘goosedays’ in Flanders.The highest numbers of (wild) geese inFlanders occur annually in the periodDecember – January, with an absolutemaximum of slightly more than 90,000 inDecember 2001. The seasonal pattern variesfrom species to species. Greylag Goose andPink-footed Goose show a rather early peak(usually November and December

respectively), whilst White-fronted Goose,Bean Goose and Barnacle Goose are seen inthe highest numbers at the earliest inJanuary.In 11 from the 14 winters observed, theWhite-fronted Goose was the mostnumerous species. On average about 50% ofthe total goosedays in Flanders can beattributed to this species. Pink-footed Gooseand Greylag Goose account for 29 and 21%respectively. The distribution of the variousgoose species show important differences.The presence of Pink-footed Goose is prettymuch limited to the Oostkustpolders,whereas the White-fronted Goose –including the colonization of new areas – ismore widely distributed. The centre ofgravity of presence of the Greylag Goose liesmainly in the Lower Scheldt area. For BeanGoose the most important areas are situatedin North East Flanders and the Maas valley.Wild Barnacle Geese join other goose speciesin the ‘Oostkustpolders’. The markedincrease in other areas (also outsidetraditional goose areas) can for the most

part be attributed to fast growing feralpopulations.Since the beginning of the 90s, there hasbeen a clear increase in the number of geese,but since 2001/02 this trend seems to havestabilised. The total number of goosedays inFlanders has increased approximatelyfourfold since 1990. With the exception ofthe Bean Goose, all goose species show thesame increasing trend. The greatest increaseis to be found for the Greylag Goose.On the international front, Flanders holdsan important position for the Pink-footedGoose. The proportion of the entireSpitzbergen population that winters in theOostkustpolders increased from less than40% in 1990 to about 90% in 2000. For theWhite-fronted Goose and Greylag Goose,the Flemish goose areas regularlyaccommodate 3-4% of the total North WestEuropean population. In four areas, 1% ofthe total geographic population of one ormore species is recorded on a regular basis.

RÉSUMÉ

Cet article donne un aperçu des nombres, dela distribution et des tendances des oiessauvages en Flandre depuis 1990, basés surles résultats des comptages des oiseaux d'eau(octobre-mars). La carte de distribution desoies se limite en Flandre principalement auxpolders de la côte orientale, les polders et lescriques au nord de la Flandre-Orientale, lespolders et les schorres le long du Bas-Escaut(au nord d'Anvers), les vallées de l'Yser et dela Meuse. Les polders de la côte orientalesont de loin les régions les plus importantespour les oies et représentent en moyenne 71% du total des ‘jours ansériformes’ enFlandre.Les nombres les plus élevés d'oies (sauvages)en Flandre sont annuellement notés endécembre-janvier, avec des maxima absolusd'un peu plus de 90.000 ex. en décembre2001. Le modèle saisonnier varie d'uneespèce à l'autre espèce. L'Oie cendrée et l'Oieà bec court connaissent une pointe tôt dansla saison (respectivement en novembre et en

décembre), tandis que l'Oie rieuse, l'Oie desmoissons et la Bernache nonnette sont lesplus nombreux au plus tôt en janvier.Pendant 11 des 14 hivers distinctifs, l'Oierieuse fut la plus nombreuse. En moyenne,presque la moitié des jours ansériformespeut être attribuée à cette espèce. L'Oie à beccourt et l'Oie cendrée représententrespectivement 29 et 21 %.La distribution des différentes espècesansériformes connaît des différencesfrappantes. La présence de l'Oie à bec courtse limite aux polders de la côte orientaletandis que l'Oie rieuse est plus répandue,surtout après la colonisation de nouveauxterritoires. L'Oie cendrée se concentreprincipalement dans la région du Bas-Escaut. Les noyaux les plus importantsd'Oies des moissons se situent dans le nordde la Flandre-Orientale et la vallée de laMeuse. Les Bernaches nonnettes sauvages sejoignent aux autres espèces ansériformesdans les polders de la côte orientale. La forteaugmentation dans d'autres territoires(même en dehors des lieux d'escale

traditionnels) peut principalement êtreattribuée à la croissance de populationsretournées à l'état sauvage.Dès le début des années ’90, on nota unenette hausse du nombre d'oies mais depuis2001/02 cette tendance semble se stabiliser.Le nombre total de jours ansériformes enFlandre a presque quadruplé depuis 1990. Al'exception de l'Oie des moissons, toutes lesautres espèces ansériformes suivent cettetendance positive. L'Oie cendrée aaugmenté le plus.Au niveau international, la Flandre occupeune position importante pour l'Oie à beccourt. Le contingent de la population deSpitsbergen, hivernant dans les polders de lacôte orientale, a augmenté de moins de 40% en 1990 à presque 90 % en 2000. Lesrégions ansériformes flamandes hébergentrégulièrement 3 à 4 % des populationscomplètes du Nord-ouest de l'Europe del'Oie rieuse et de l'Oie cendrée. Dans quatrerégions, plus d' 1 % de toute la populationgéographique d'une ou de plusieurs espècesest présente.

OVERWINTERENDE WILDE GANZEN Natuur.oriolus71(BIJLAGE): 3-20 5

De Uitkerkse Polders: één van de beste ganzengebieden in Vlaanderen (© Yves Adams)

tot de traditioneel voorkomende wintergas-ten in Vlaanderen. De zeldzame soortenworden verwerkt in DE SMET (2005b).Hoewel in principe alleen ganzen van wildeoorsprong aan bod komen, is het onder-scheid met verwilderde populaties bij soor-ten als Grauwe Gans Anser anser enBrandgans Branta leucopsis steeds moeilij-ker te maken. Voor meer informatie over deniet inheemse ganzensoorten kunnen weverwijzen naar ANSELIN & DEVOS (2005).

Materiaal en methode

Beschikbare tellingen en telmethodiekIn dit artikel worden uitsluitend gegevensvan de midmaandelijkse watervogeltellin-gen verwerkt. Deze tellingen vinden één-maal per maand plaats van oktober tot enmet maart, telkens in het weekend dat hetbest aansluit bij de 15de.Alleen dan wordenalle Vlaamse pleisterplaatsen ongeveer ophetzelfde ogenblik geteld. Ganzen wordenpas sinds 1996/97 systematisch door alletellers meegeteld met de andere soortenwatervogels. Ook voorheen werd deze groepechter in de belangrijkste ganzenregio’s fre-quent geteld zodat we in staat waren omvanaf 1990 een nagenoeg volledig beeldsamen te stellen van de (midmaandelijkse)totaalaantallen in Vlaanderen.

Met een frequentie van één telling permaand is het niet steeds mogelijk om kortetermijn-schommelingen of uitzonderlijkepiekaantallen (bijv. als gevolg van een vor-

stinflux) goed te registeren. Deze aspectenkomen echter uitgebreid aan bod in deregionale bijdragen (KUIJKEN et al. 2005,DEVOS 2005, DE SMET 2005a, BENOY et al.2005, GABRIËLS 2005).

De aanpak en methodiek van de (midmaan-delijkse) ganzentellingen variëren van regiotot regio. In de belangrijkste ganzenregio –de Oostkustpolders – wordt het volledigeverspreidingsareaal in één dag geteld doormeerdere waarnemers en/of telploegen. Opdie manier wordt de kans op dubbeltellin-gen of het missen van groepen door vlieg-bewegingen sterk beperkt. In de IJzervalleiworden alle traditionele pleisterplaatsen ineen zo kort mogelijke tijdspanne geteld(max. enkele uren), meestal door één teller.Tijdens de midmaandelijkse tellingen wor-den ook alle occasioneel gebruikte pleister-plaatsen bezocht gedurende het telweek-end. In het Beneden-Zeeschelde-gebied bijAntwerpen worden alle gebieden geteld ineen tijdspanne van twee dagen. Niet allepleisterplaatsen worden dus simultaangeteld waardoor er kans bestaat op dubbel-tellingen of het missen van bepaalde groe-pen. Ook de frequente uitwisseling met hetVerdronken Land van Saeftinghe zorgtervoor dat de aantallen in de VlaamseScheldepolders sterk kunnen wisselen endat de midmaandelijkse tellingen vooral alseen momentopname moeten gezien wor-den. In het noorden van Oost-Vlaanderenwerden ganzen aanvankelijk niet zozeergeteld tijdens de midmaandelijkse tellingen,maar meestal op de tijdstippen wanneer

piekaantallen aanwezig waren. Pas sinds1993/94 werden de belangrijkste ganzenge-bieden ook standaard bezocht op de vasteteldata. In de Maasvallei wordt normaalgezien door alle tellers geteld op de eerstedag van het telweekend wat de kans op dub-beltellingen fors verkleint. Slechts in gevalvan nood wordt uitgeweken naar de zondag.Sinds 1995/96 worden de tellingen uitge-voerd in samenspraak met de Nederlandsetellers van net over grens.

Er zijn weinig hiaten in de dataset. Alleenvan de regio’s Noord Oost-Vlaanderen ende Maasvallei ontbreken een aantal mid-maandelijkse tellingen uit het begin van dejaren ’90. De andere regio’s werden elkewinter maandelijks volledig geteld.Voorbehoud moet evenwel gemaakt wor-den bij de cijfers over de aantallen GrauweGanzen en Brandganzen in deOostkustpolders in de jaren ’90.Vooral in deZeebrugse Achterhaven en in de Zwinstreekwerden deze soorten niet steeds systema-tisch meegeteld, mede vanwege hun dubi-euze oorsprong.

Verwerking van de gegevensGezien de grote volledigheid van de tellin-gen, stelt zich nauwelijks een probleem watbetreft de vergelijkbaarheid van verschillen-de winters. De getelde absolute aantallengeven bijgevolg een goed beeld van de wer-kelijke aantalsveranderingen. Alleen bij deGrauwe Gans en in mindere mateBrandgans dient rekening gehouden metdeels onvolledige gegevens in de periode1990/91 tot 1998/99.

Bij de trendberekeningen werden allebeschikbare tellingen in rekening gebracht(zes per winterhalfjaar). Daartoe werden perwinter de aantallen per soort en per regiogesommeerd tot seizoenssommen (= desom van de aantallen in de zes maanden vanhet seizoen), conform de werkwijze die o.a.gehanteerd wordt in VAN ROOMEN et al.(2004). Indien in een bepaalde regio eensoort in een bepaalde maand niet of onvol-ledig geteld werd, werd op basis van beschik-bare telgegevens buiten het telweekend eenzo nauwkeurige mogelijke schattinggemaakt van het aantal aanwezige exempla-ren. Het aantal “missing values” dat op diemanier is toegevoegd, is echter zeer beperkt(< 3 %) en had vooral betrekking op GrauweGans in de eerste helft van de jaren ’90 (ziehierboven).


Beneden-Zeeschelde, verdeeld over de pro-vincies Oost-Vlaanderen en Antwerpen,situeren zich de Scheldepolders. Het gaatom een open landschap dat afgebakendwordt met dijken, bestaande uit akkerland,grasland, boomgaarden en enkele woonker-nen. Een aanzienlijk deel van de oorspronke-lijke landbouwgronden zijn inmiddelsopgespoten in het kader van de havenuit-breiding of ingenomen door havendokkenen wegenaanleg. Aan de rand van het pol-dergebied bevindt zich buitendijks een aan-tal grote schorgebieden zoals het GrootBuitenschoor en het Schor van Ouden Doel.

Ook de polders van het Meetjesland, in hetnoorden van Oost-Vlaanderen, kunnen totde Scheldepolders gerekend worden. Debelangrijkste ganzenpleisterplaatsen situ-eren zich op het grondgebied van degemeenten Sint-Laureins en Assenede. Hetlandbouwgebruik wordt gekenmerkt doorakkerbouw en weinig permanent grasland.

In het stroomgebied van de Maas is in deloop der tijden heel wat grind en zand afge-zet. Grindontginning heeft er geleid tot hetontstaan van heel wat diepe grindplassen.Dit ging ten koste van het typische uiter-waardenlandschap maar desondanks heeftde Maasvallei zich vooral de laatste jarenontwikkeld tot een steeds belangrijker gan-zengebied. De grootste nog resterende

Figuur 1. Situering van de belangrijkste ganzenregio’s in Vlaanderen.Figure 1. Location of the main goose wintering areas in Flanders (Belgium).

1. IJzervallei / Yzer valley2. Oostkustpolders / eastern coastal polders3. Noord Oost-Vlaanderen / North East Flanders4. Beneden-Zeescheldegebied / Lower Scheldt area5. Noorderkempen / northern Campine region6. Maasvallei / Maas valley

De berekende seizoenssommen vormen debasis voor de index- en trendberekening. Omindexen te bepalen, werd de gemiddelde sei-zoenssom gelijkgesteld aan 100 en werdenvervolgens alle andere seizoenssommen uit-gedrukt als een percentage hiervan.De seizoenssom kan eigenlijk beschouwdworden als een soort maat voor het aantalvogeldagen (of gansdagen) in een bepaaldgebied. Het aantal gansdagen is een schat-ting van het aantal dagen dat alle ganzen intotaal hebben doorgebracht in een bepaaldgebied of regio gedurende een bepaaldeperiode. Gezien we slechts beschikken overéén telling per maand wordt het aantalgansdagen in die bepaalde maand berekenddoor het getelde aantal ganzen tijdens demidmaandelijkse telling te vermenigvuldi-gen met het aantal dagen in de maand.

Ganzenpleisterplaatsen in Vlaanderen

Het verspreidingsgebied van wilde ganzen inVlaanderen beperkt zich bijna uitsluitendtot de laaggelegen poldergebieden in dekuststreek, het noorden van Oost-Vlaanderen en langs de Beneden-Zeeschelde ten noorden van Antwerpen, entot de valleigebieden van IJzer en Maas.De Noorderkempen vormen een buiten-beentje, maar herbergen zelden grote aan-

tallen (dit in tegenstelling tot belangrijkepleisterplaatsen net over de grens metNederland). De belangrijkste ganzenregio’szijn gesitueerd in Figuur 1.

De Oostkustpolders – met ruime voor-sprong het belangrijkste ganzengebied -worden gevormd door de poldercomplexenin de driehoek Brugge-Oostende-Knokke enworden gekenmerkt door hun overwegendopen karakter en een afwisseling van uitge-strekte graslanden (al dan niet met uitge-sproken microreliëf) en akkers.

De IJzervallei strekt zich uit aan de rand vande westelijke kustpolders, op de grens methet zandleemgebied. Stroomopwaarts vanDiksmuide strekken zich langs de rechteroe-ver van de IJzer de overstroombareIJzerbroeken uit. Dit gebied bestaat vooraluit vochtige, aangesloten graslanden.Akkerbouw en bewoning zijn nauwelijksaanwezig. Het belangrijkste ganzengebied isgesitueerd in het Blankaartgebied teWoumen-Merkem, met centraal enkelegrote waterplassen (Blankaartvijver enwaterspaarbekken). Andere grote weide-complexen zijn gesitueerd in o.a. het kom-grondengebied van Lampernisse en deHandzamevallei maar herbergen slechtsoccasioneel grote groepen ganzen.

Op de linker- en rechteroever van de


uiterwaarden situeren zich te Heppeneert-Eleweerd en overstromen nog geregeld bijhoge waterstanden van de Maas.

De meeste Vlaamse pleisterplaatsen sluitenaan bij gekende ganzengebieden inNederland, zoals het Verdronken Land vanSaeftinge, de polders van Zeeland, hetMaasplassengebied en een aantal gebiedenin het zuiden van de provincie Noord-Brabant. Dit betekent dat de situatie aan deVlaamse kant van de grens vaak sterkbepaald wordt door ontwikkelingen inNederland.

Klimatologische omstandigheden

Sinds 1990 kenden we slechts twee uitge-sproken koude of strenge winters inVlaanderen:1995/96 en 1996/97. In 1995/96waren er drie vorstperioden: van 05/12 tot18/12, van 24/12 tot 06/01 en van 25/01 tot09/02. De winter 1996/97 kende één langemaar zeer hevige koudeperiode van 21/12 tot12/01.De 12 overige winters kunnen als over-wegend zacht of normaal worden bestem-peld. Vermeldenswaard is een late maar vrijhevige koudegolf in februari 1991.

Of strenge winters al of niet tot een influx vanganzen in Vlaanderen leiden, hangt meestalook samen met de weersomstandigheden tennoorden van ons en in hoeverre die de leef-omstandigheden van ganzen in traditioneleoverwinteringsgebieden (vnl. in Nederland enDuitsland) beïnvloeden. De exacte ligging vande vorstgrens en zeker de sneeuwgrens isdaarbij zeer belangrijk. Bij onze noorderburenstaat 1995/96 eveneens gecatalogeerd als destrengste winter in de beschouwde periode.Sneeuwval was er echter nauwelijks. Ook in1996/97 ging de koudeinval niet gepaard metnoemenswaardige sneeuwval.

Resultaten

GANZEN ALGEMEENTotaalaantallenEr is sinds het begin van de jaren ’90 eenduidelijke stijging van het aantal (wilde)ganzen merkbaar maar die lijkt zich sinds2001/02 enigszins te stabiliseren (Figuur 2).Het gemiddeld wintermaximum tijdens delaatste vier winters bedroeg ruim 79.000,tegenover ca. 36.000 en 56.000 in respec-

Figuur 3. Gemiddelde en maximale aantallen wilde ganzen per maand in Vlaanderen (periode 1990/91 – 2003/04).

Figure 3. Average and maximum number of wild geese per month in Flanders(period 1990/91 – 2003/04).

Figuur 2. Trend van het totaalaantal (wilde) ganzen in Vlaanderen, gebaseerd op het hoogste winter-aantal en het aantal gansdagen over het volledige winterhalfjaar (index)

Figuur 2. Trend of the total number of wild geese in Flanders, based on winter maxima and the num-ber of goosedays during the whole winter (expressed as a trend index).

Figuur 4. Procentuele verdeling van het totaalaantal gansdagen in Vlaanderen over de verschillendesoorten, gemiddeld over de periode 1990/91 – 2003/04.

Figure 4. Proportion of different goose species in the total number of goosedays in Flanders (Belgium),average figures for the period 1990/91 – 2003/04


tievelijk de eerste en de tweede helft van dejaren ’90. Het absolute maximum betreftiets meer dan 90.000 ganzen in december2001. De trendindex van het aantal gansda-gen over het volledige winterseizoen ver-toont een vrijwel continue stijging tot2002/03 en valt dan iets terug. We kunnenstellen dat het totaalaantal gansdagen inVlaanderen ongeveer verviervoudigd issinds 1990.

De hoogste aantallen ganzen in Vlaanderenworden vastgesteld in de periode decem-ber-januari (Figuur 2).

SoortverhoudingDe wintermaxima van de verschillende soor-ten, gebaseerd op de midmaandelijkse tellin-gen, zijn weergegeven in Tabel 1. In 11 vande 14 winters was de Kolgans de talrijkstesoort in Vlaanderen. Alleen op het einde vande jaren ’90 was de Kleine Rietgans gedu-rende drie winters algemener.

Om de verhouding tussen de verschillendeganzensoorten beter te kunnen bepalen,werd gebruik gemaakt van het aantal gans-dagen per soort en per winter. De Kolganskomt daarbij nog duidelijker naar voor alsbelangrijkste ganzensoort (Figuur 4). Desoortverhouding is echter aanzienlijk veran-derd in de loop van de beschouwde jaren.Begin de jaren ’90 maakte de Kolgans 60 tot70 % uit van het totaalaantal gansdagen inVlaanderen, maar inmiddels is dit gedaaldtot ongeveer 40 % (Figuur 5). Het aandeelGrauwe Ganzen steeg daarentegen van

Rietgans Kleine Rietgans Kolgans Grauwe Gans Brandgans* RotgansA. fabalis A. brachyrhynchus A. albifrons A. Anser B. leucopsis B. bernicla

1990/91 274 10935 19203 2632 4 331991/92 559 9480 16934 2660 16 621992/93 566 13235 15360 5650 18 451993/94 609 16951 34362 5217 131 341994/95 338 15374 22624 5058 29 441995/96 401 19951 28534 7820 337 461996/97 580 21536 23172 7140 133 531997/98 551 27133 23662 8614 104 401998/99 283 36806 26833 10428 799 141999/00 463 35381 33813 11250 203 372000/01 1405 25508 34100 13447 382 442001/02 294 35844 43099 15503 516 262002/03 3433 35350 45280 20437 1560 272003/04 290 37546 43090 22215 800 35

Figuur 5. Procentuele verdeling van het aantal gansdagen per soort en per winter in Vlaanderen overde periode 1990/91 – 2003/04.

Figure 5. Proportion of goosedays of different goose species in Flanders (Belgium) for each winter, period 1990/91 – 2003/04.

Tabel 1. Wintermaxima van wilde ganzen in Vlaanderen, 1990/91 – 2003/04.* Bij Brandgans werden alleen de aantallen in de traditionele ganzenregio’s in beschouwing genomen.

Table 1. Winter maximum numbers of wild goose species in Flanders, 1990/01 – 2003/04. * Barnacle Goose: only numbers in traditional wild goose areas have been included.

Figuur 6. Maandelijkse procentuele verdeling van het aantal gansdagen per soort in Vlaanderen(gemiddeld over de periode 1990/91 – 2003/04).

Figure 6. Monthly changes in the proportion of goosedays of different species in Flanders (Belgium),average figures for the period 1990/91 – 2003/04.


ongeveer 15 % in 1990 tot 30 % in2003/04. Kleine Rietgans vertoont geenduidelijke trend (gemiddeld 29 %). Het aan-tal gansdagen van Rietgans, Brandgans enRotgans (telkens minder dan 1 %) is ver-waarloosbaar in vergelijking met de anderesoorten.

De soortverhouding varieert aanzienlijk vanmaand tot maand. In oktober vertegen-woordigen Grauwe Ganzen ruim 90 % vanhet aantal gansdagen, terwijl in de daarop-volgende maanden Kleine Rietgans enKolgans steeds belangrijker worden (Figuur6). Als de Kleine Rietganzen vanaf februariopnieuw wegtrekken, neemt vooral deKolgans een belangrijke positie in.

Verhouding tussen ganzenregio’s De meeste ganzen komen voor in deOostkustpolders. Deze regio is goed voorgemiddeld 71 % van het totaal aantal doorge-brachte gansdagen in Vlaanderen (Figuur 7).Het relatieve belang van de verschillendegebieden is echter aanzienlijk gewijzigd in deloop van de voorbije 14 jaar. DeOostkustpolders kenden een lichte terugvalvan gemiddeld 72 % in de eerste helft van dejaren ’90 tot net geen 68 % in de winters na2000. In het Beneden-Zeescheldegebied ginghet in diezelfde periode van gemiddeld 23 %naar 13 %. Die afnames werden gecompen-seerd door een relatieve stijging in deIJzervallei van 1 % naar 9 %, in de Maasvalleivan minder dan 1 % naar 4 % en in NoordOost-Vlaanderen van 4 % naar 6 %.Het feit dat het relatief belang van deOostkustpolders en vooral de Beneden-

Figuur 7. Procentuele verdeling van het totaalaantal gansdagen in Vlaanderen over de belangrijkste ganzenregio’s, gemiddeld over de periode 1990/91 – 2003/04.

Figure 7. Average proportion of the number of goose days in different goose regions in the total number for Flanders (period 1990/91 – 2003/04).

Figuur 8. Procentuele verdeling van het totaalaantal gansdagen in Vlaanderen over de belangrijkste ganzenregio’s per winter ( periode 1990/91 – 2003/04).

Figure 8. Proportion of the number of goose days in different goose regions in the total number forFlanders for each winter during the period 1990/91 – 2003/04.

Tabel 2. Maximumaantal (wilde) ganzen per winter dat tijdens de midmaandelijkse tellingen werd genoteerd in de verschillendeganzenregio’s in Vlaanderen

Table 2. Maximum numbers of geese per winter that were recorded during midmonthly counts in the main goose regions in Flanders

Oostkust- IJzervallei/ Noord-Oost- Beneden- Maasvallei Antwerpsepolders Westkust Vlaanderen Zeeschelde Kempen

1990/91 22693 436 1417 9802 230 -1991/92 17452 335 3827 10982 220 351992/93 24797 355 1838 6218 263 1251993/94 42246 356 648 6364 477 1171994/95 36476 556 578 4196 579 171995/96 36593 855 3885 7027 4077 4941996/97 35509 2689 987 6183 890 191997/98 41758 3146 733 7035 1333 1461998/99 46746 5647 937 8539 801 301999/00 62941 5968 3978 7997 1914 742000/01 55671 7518 3648 9454 1105 3642001/02 71268 10136 3109 11836 1484 1902002/03 58523 9832 7753 11056 10446 7012003/04 53710 8725 7464 14921 3500 141


Zeeschelde in het totaalaantal gansdagenafneemt, betekent evenwel niet dat de aan-tallen ganzen in deze regio’s afgenomenzijn. Dit blijkt duidelijk uit Tabel 2 waar demaximale aantallen ganzen in de verschil-lende regio’s zijn weergeven. Het is vooralde sterke opkomst van nieuwe ganzenge-bieden zoals de IJzer- en Maasvallei die aande basis ligt van de verschuivingen.

SOORTBESPREKING

Voor de belangrijkste soorten worden tel-kens de verspreiding (Figuur 9a-e), het rela-tieve belang van de verschillende pleister-plaatsen (Figuur 10a-e), het seizoenalepatroon (Figuur 11a-e) en de aantalstrend(Figuur 12a-e) in Vlaanderen besproken.

Rietgans Anser fabalisDe in Europa twee meest voorkomendeondersoorten – Toendrarietgans A.f. rossicusen Taïgarietgans A.f. fabalis – komen beide inVlaanderen voor. Hoewel niet alle tellers hetonderscheid tussen de twee maakten, kun-nen we aannemen dat nagenoeg alle telge-gevens in deze bijdrage betrekking hebben opde eerste ondersoort. Het aantal waarnemin-gen van Taïgarietganzen is in de loop van dejaren ’80 immers sterk afgenomen zodatvanaf de jaren ‘90 meestal slechts enkelingenmeer worden gemeld. De enige grotere groepdie tijdens de midmaandelijkse tellingenwerd genoteerd, betreft 30 ex. in deMaasvallei in februari 1994.

Het zwaartepunt van de Rietganzen-verspreiding ligt in Noord-Oost-Vlaanderen

Figuur 9a.Verspreiding van de Rietgans Anser fabalis in Vlaanderen. Per gebied wordt op een glijdendeschaal het maximale aantal weergeven dat werd vastgesteld in de periode 1990/91 – 2002/03.

Figure 9a. Distribution of Bean Goose Anser fabalis in Flanders. Dot sizes refer to maximum numbers thatwere recorded at each site during the period 1990/91 – 2002/03.

Figuur 10a. Procentuele verdeling van het aantal gansdagen van de RietgansAnser albifrons in Vlaanderen over de belangrijkste ganzenregio’s (gemiddeld

over de periode 1990/91 – 2003/4).Figure 10a. Average proportion of the number of goosedays of Bean Goose

Anser fabalis in different regions in the total number for Flanders (period 1990/91 – 2003/04).

Figuur 11a. Gemiddelde aantallen per maand van de Rietgans Anser fabalis inVlaanderen (periode 1990/91 – 2003/04)

Figure 11a. Average numbers per month of Bean Goose Anser fabalis inFlanders, period 1990/91 – 2003/04.

Figuur 12a.Trend van de Rietgans Anser fabalis in Vlaanderen sinds 1990/91, gebaseerd op wintermaximaen aantal gansdagen over volledige winterhalfjaar (index).

Figuur 12a. Trend of Bean Goose Anser fabalis in Flanders, based on winter maxima and the number ofgoosedays during the whole winter (expressed as a trend index).


en in de Maasvallei die respectievelijk 36en 32 % van het aantal gansdagen inVlaanderen vertegenwoordigen (Figuur10). Andere regio’s scoren gemiddeld tus-sen 6 % (Oostkustpolders) en 10 %(Beneden-Zeeschelde). De Rietgans is ookde enige soort waarvoor de Kempen opVlaams niveau een betekenisvolle positie innemen (7 %). Dat deOostkustpolders de minst belangrijkeregio vormen (6 %), is al even opmerkelijk.

De aankomst van Rietganzen inVlaanderen gebeurt doorgaans in de loopvan november, maar sinds de winter1999/2000 leverde de oktobertelling tel-kens al enkele exemplaren op. Het gemid-deld seizoenaal patroon (Figuur 11) toonteen duidelijke piek in januari. De periodewaarin maximale aantallen in Vlaanderenvoorkomen, varieert echter sterk van jaartot jaar en loopt van december tot febru-ari. Midden maart pleisteren nog hooguitenkele tientallen vogels in de Vlaamseganzengebieden.

De langetermijntrend vertoont geen dui-delijk patroon (Figuur 12). Het winter-maximum komt zelden boven de 500exemplaren uit. Uitschieters waren er tenoteren in de winters 2000/01 (max. 1405ex.) en vooral 2002/03 (max. 3433 ex.).Piekaantallen buiten de midmaandelijkseteldata (vooral in vorstperioden) wordensoms niet geregistreerd tijdens de water-vogeltellingen en kunnen nog hoger oplo-pen. Zo werden eind januari 2001 tot4500 ex. geteld in het Krekengebied vanAssenede (DE SMET 2005).

Kleine Rietgans Anser brachyrhynchusHet verspreidingsgebied van de Kleine

Kleine Rietganzen Anser brachyrhynchus in de Oostkustpolders (© Koen Verbanck)

Figuur 9b.Verspreiding van Kleine Rietgans Anser brachyrhynchus (zie legende Figuur 9a).Figure 9b. Distribution of Pink-footed Goose Anser brachyrhynchus (see caption Figure 10a).

Figuur 10b. Relatief belang van de verschillende regio’s voor Kleine RietgansAnser brachyrhynchus (zie legende Figuur 10a).

Figure 10b. Relative importance of different regions for Pink-footed GooseAnser brachyrhynchus (see caption Figure 10a)

Figuur 11b. Seizoenaal aantalsverloop bij Kleine Rietgans Anser brachyrhyn-chus (zie legende Figuur 11a).

Figure 11b. Seasonal pattern of Pink-footed Goose Anser brachyrhynchus(see caption Figure 11a).

Figuur 12b.Trend van Kleine Rietgans Anser brachyrhynchus (zie legende Figure 12a).Figure 12b. Trend of Pink-footed Goose Anser brachyrhynchus (see caption Figure 12a).


Rietgans in Vlaanderen is in hoofdzaakbeperkt tot de kustpolders tussenOostende, Brugge en Knokke (Figuur 9). Ditgebied vertegenwoordigt 99,9 % van hettotaalaantal gansdagen in Vlaanderen.Slechts af en toe worden sinds het middenvan de jaren ‘90 kortstondig ook kleinegroepjes waargenomen in de westelijkekustpolders en in de IJzervallei. Het gaat hierslechts zelden om meer dan enkele tiental-len vogels. Meldingen buiten de kuststreekzijn nog zeldzamer en betreffen meestal eenof enkele individuen in groepen Kolganzen,o.a. in de polders van het Meetjesland enlangs de Beneden-Zeeschelde. Opmerkelijkzijn de enkele waarnemingen in deAntwerpse Kempen met o.a. 11 ex. teRijkevorsel-Brecht in maart 2001.

Hoewel de oktobertelling soms al de aller-eerste Kleine Rietganzen oplevert, gebeurtde aankomst meestal pas na het eerste tel-weekend van het winterhalfjaar. Middennovember kunnen de aantallen al flinkopgelopen zijn, soms al ruim boven de10.000. De piek valt steevast in december.De hoogste aantallen die tijdens de mid-maandelijkse tellingen werden genoteerd,liggen sinds 1998 meestal tussen 35.000 en38.000 exemplaren. In januari zijn de aan-tallen doorgaans al flink afgenomen, maarer kunnen grote verschillen van jaar tot jaarvoorkomen. Zo was in 1999 de wegtrek danal bijna voltooid (amper 1249 ex.) terwijl in2002 nog steeds 31.000 vogels aanwezigwaren. Hetzelfde wisselende patroon stellenwe vast in februari, met aantallen die varië-ren tussen enkele tientallen en 8000 ex..

Het aantal Kleine Rietganzen kende eensterke stijging in de loop van de jaren ’90. De

maximale aantallen tijdens de midmaande-lijkse tellingen stegen in die periode vanongeveer 10.000 naar meer dan 35.000,maar lijken zich sinds 1998/99 te stabilise-ren. De trendindex op basis van de sei-zoenssommen kende een stijging tot in2001/02, gevolgd door een lichte afname.Voor een analyse van een groter aantal tel-lingen en over een langere periode verwijzenwe naar KUIJKEN et al. (2005).

Kolgans Anser albifronsDe belangrijkste pleisterplaatsen van deKolgans situeren zich in de polderregio’s inhet westen en noordwesten van Vlaanderen(Figuur 9). De ganzengebieden in deMaasvallei liggen hiervan duidelijk geïso-leerd. De Oostkustpolders nemen gemid-deld 71 % van het aantal gansdagen voorhun rekening. De rest wordt voornamelijkverdeeld over de IJzervallei, de polders langsde Beneden-Zeeschelde en Noord-Oost-Vlaanderen (Figuur 10). Het relatievebelang van de Oostkustpolders lijkt de laat-ste jaren af te nemen. Daar waar in de jaren

’90 in bepaalde winters tot ongeveer 90 %van het aantal gansdagen in Vlaanderen indie regio werd genoteerd, is dit de laatstewinters gedaald tot onder de 60 % (amper54 % in 2003/04). Ook langs de Beneden-Zeeschelde nam het percentage fors af (vanmaximaal 36 % in 1990/91 tot 5 à 10 %).De IJzervallei daarentegen is sinds de twee-de helft van de jaren ’90 steeds belangrijker

Kolganzen Anser albifrons in de Oostkustpolders(© Roland François)

Figuur 9c.Verspreiding van Kolgans Anser albifrons (zie legende Figuur 9a).Figure 9c. Distribution of White-fronted Goose Anser albifrons (see caption Figuur 10a).

Figuur 10c. Relatief belang van de verschillende regio’s voor Kolgans Anseralbifrons (zie legende Figuur 10a).

Figure 10c. Relative importance of different regions for White-fronted GooseAnser albifrons (see caption Figure 10a)

Figuur 11c. Seizoenaal aantalsverloop bij Kolgans Anser albifrons (zie legende Figuur 11a).

Figure 11c. Seasonal pattern of White-fronted Goose Anser albifrons(see caption Figure 11a).


geworden en vertegenwoordigt de laatstewinters geregeld meer dan 20 % van hettotaalaantal gansdagen.

Het gemiddeld seizoenaal patroon van deKolgans in Vlaanderen kent een opvallendsymmetrisch verloop met een duidelijkepiek in januari (Figuur 11). In de eerste helftvan de jaren 90 waren tijdens de oktober-telling meestal nog geen of hooguit enkeletientallen exemplaren aanwezig. Vooralsinds 1999/2000 lijkt de soort echter vroe-ger aan te komen en kunnen midden okto-ber al tot meer dan 1000 ex. geteld worden.De grootste toename doet zich voor tussenmidden november en midden decembermaar zet zich meestal nog fors door tot injanuari. In 10 van de 14 onderscheiden win-ters valt de winterpiek in januari, met aan-tallen die kunnen oplopen tot 45.000vogels. In telkens 2 winters situeert het win-termaximum zich in december of februari.In de loop van februari beginnen de aantal-len doorgaans weer af te nemen, hoewelhierin sterke variaties van winter tot winterkunnen optreden. Dat de ganzen in bepaal-de winters lang kunnen blijven hangen opde Vlaamse pleisterplaatsen blijkt uit deresultaten van de maarttellingen (spora-disch nog tot 10.000 ex. aanwezig).

Het aantal Kolganzen in Vlaanderen zit in delift. De maximale aantallen per winter zijn inde loop van bijna 15 jaar meer dan verdub-beld: van minder dan 20.000 in het beginvan de jaren ’90 tot boven de 40.000 inrecente winters (Figuur 12). Aanvullendegegevens buiten de midmaandelijkse tellin-gen suggereren dat dit sporadisch kan oplo-

pen tot boven de 50.000, vooral tijdensstrenge vorstperioden. Uitzonderlijke piek-aantallen zoals in het midden van de jaren’80 (bv. 85.635 ex. in januari 1986, MEIRE etal. 1988) werden echter niet meer gehaald.

Grauwe Gans Anser anserDe verspreidingskaart toont opvallende ker-nen in de Oostkustpolders en het Beneden-Zeescheldegebied ten noorden vanAntwerpen (Figuur 9). Beide regio’s verte-genwoordigen samen gemiddeld ruim 80 %van alle gansdagen in Vlaanderen (Figuur10). Andere regio’s volgen op grote afstand.De verhouding tussen de verschillendegebieden is echter sterk gewijzigd in de loopvan de voorbije 14 jaar. Het grote overwichtvan de Beneden-Zeeschelde in de eerstehelft van de jaren ’90 (gemiddeld 65 % vanalle gansdagen) is afgezwakt tot 37 % inrecente winters. Het aandeel van deOostkustpolders steeg daarentegen indezelfde periode van 24 % naar 36 %. In deandere regio’s zijn de veranderingen minderopvallend hoewel de opmars van deMaasvallei (van 0,2 naar 7,5 %) niet onver-meld mag blijven.

Grauwe Ganzen komen ook in kleine aantal-len buiten de traditionele ganzenregio’s voor,

Grauwe Ganzen Anser anser (© Johan Verbanck)

Figuur 9d.Verspreiding van Grauwe Gans Anser anser (zie legende Figuur 9a).Figure 9d. Distribution of Greylag Goose Anser anser (see caption Figuur 10a).

Figuur 12c.Trend van Kolgans Anser albifrons (zie legende Figuur 12a).Figure 12c. Trend of White-fronted Goose Anser albifrons (see caption Figure 12a).


tot ver in het binnenland (Figuur 9). In demeeste gevallen gaat het om sedentaire pop-ulaties die afstammen van uitgezette of ont-snapte vogels. Alles samen gaat het voorgeheel Vlaanderen reeds om meer dan 1000exemplaren.

Grauwe Ganzen kennen geen typisch over-winteringspatroon zoals bij de andere gan-zensoorten. Lokale, vaak residentiële popula-ties worden reeds in de loop vanseptember-oktober aangevuld met vreemdevogels. De piek valt tegenwoordig meestalreeds in november. De daaropvolgende, lichteafname in december en januari kan zowel tewijten zijn aan tijdelijke pleisteraars in hetnajaar die vervolgens verder doortrekken naarhet zuiden (zuidelijk Spanje) als aan meerlokale verschuivingen tot net over deBelgisch-Nederlandse grens. Vanaf februarivindt de wegtrek plaats richting broedgebie-den. Doortrek van zuidelijke overwinteraars inde late winter en het vroege voorjaar (vooraltweede helft februari en maart) laat zich nietvertalen in een toename, temeer omdat dezevogels zelden in grote aantallen of gedurendelangere tijd aan de grond blijven.

Het aantal Grauwe Ganzen is de voorbije 15jaar sterk gestegen. Begin de jaren ’90bedroeg de Vlaamse winterpopulatie naarschatting maximaal 3000-4000 ex., terwijl in2002 voor het eerst de kaap van 20.000 over-schreden werd. In 2003/04 was er voor heteerst sinds lang opnieuw een daling van hetaantal in Vlaanderen doorgebrachte gansda-gen (Figuur 12).

Brandgans Branta leucopsisDe Vlaamse ganzengebieden zijn de voorbijedecennia nooit zeer belangrijk geweest als

overwinteringsplaats voor wilde Brand gan-zen. De aanwezigheid van de soort beperktezich meestal tot enkelingen of zeer kleinegroepjes van maximum enkele tientallenvogels, veelal in het gezelschap van andere

ganzensoorten. Alleen in strenge winterswerd soms een influx vanuit de belangrijkeNederlandse overwinteringsgebieden vast-gesteld.

Figuur 12d.Trend van Grauwe Gans Anser anser (zie legende Figuur 12a).Figure 12d. Trend of Greylag Goose Anser anser (see caption Figure 12a).

Figuur 10d. Relatief belang van de verschillende regio’s voor Grauwe GansAnser anser (zie legende Figuur 10a).

Figure 10d. Relative importance of different regions for Greylag Goose Anseranser (see caption Figure 10a)

Figuur 11d. Seizoenaal aantalsverloop bij Grauwe Gans Anser anser (zie legende Figuur 11a).

Figure 11d. Seasonal pattern of Greylag Goose Anser anser (see caption Figure 11a)

Brandganzen Branta leucopsis (© Koen Verbanck)


In de loop van de jaren ’90 is de situatie veelcomplexer geworden gezien de opkomst vanverwilderde, gedeeltelijk sedentaire popula-ties in Vlaanderen en Nederland. Het onder-scheid maken tussen wilde en verwilderdeBrandganzen wordt steeds moeilijker. Devogels buiten de traditionele ganzenpleister-plaatsen in de polders kennen vermoedelijk

vooral een niet wilde herkomst, maar ookhier zijn verplaatsingen over grotere afstan-den wellicht niet ongewoon. Vooral in deomgeving van Gent pleisterden de voorbijejaren opmerkelijke aantallen. Figuur 9 toontaan hoe wijdverspreid de soort inmiddels inVlaanderen voorkomt.

Als we ons beperken tot de traditionele pleis-terplaatsen voor wilde ganzen, dan komenalleen in de Oostkustpolders (max. 1492) enrecent ook langs de Maas (max. 309) ver-meldenswaardige aantallen Brand-ganzenvoor. Ook daar kunnen echter vraagtekensgeplaatst worden bij de herkomst van (eendeel van) de vogels. Zowel in de Zwinstreekals in de Maasvallei komen immers verwil-derde populaties voor. In de IJzervallei, hetMeetjesland en langs de Beneden-Zeeschelde worden slechts zelden meer daneen 10-tal exemplaren waargenomen.

Figuur 11 en 12 geven respectievelijk hetseizoenaal patroon en de trend vanBrandganzen in de traditionele ganzenge-bieden van Vlaanderen. De hoogste aantal-len worden meestal in de tweede helft vande winter genoteerd, soms zelfs in maart(bv. ruim 500 ex. in 2002). Vooral aan deOostkust treden laat in de winter soms nogopvallende pieken op, zoals in februari 1999(771 ex.) en februari 2003 (1492 ex.).Wellicht is er een uitwisseling metNederlandse pleisterplaatsen in Zeeland. Detoename in februari 2003 staat mogelijk inverband met plotse sneeuwval in Zeeland(sneeuwtapijt van 30 cm dik) (VAN ROOMEN

2004). Figuur 12 illustreert de onmiskenba-re toename sinds het midden van de jaren’90, hoewel de aantallen sterk kunnen wis-selen van jaar tot jaar.

Rotgans Branta berniclaDe Rotgans is het meest kustgebonden vanalle overwinterende ganzensoorten.Geschikte pleisterplaatsen komen langs deBelgische kust nauwelijks voor en het aantaloverwinteraars - behorend tot de nominaat-vorm, de zogenaamde Zwartbuik-

Figuur 9e.Verspreiding van Brandgans Branta leucopsis (zie legende Figuur 9a).Figure 9e. Distribution of Barnacle Goose Branta leucopsis (see caption Figuur 10a).

Figuur 12e.Trend van Brandgans Branta leucopsis (zie legende Figuur 12a).Figure 12e. Trend of Barnacle Goose Branta leucopsis (see caption Figure 12a).

Figuur 10e. Relatief belang van de verschillende regio’s voor Brandgans Brantaleucopsis (zie legende Figuur 10a).

Figure 10e. Relative importance of different regions for Barnacle Goose Brantaleucopsis (see caption Figure 10a)

Figuur 11e. Seizoenaal aantalsverloop bij Brandgans Branta leucopsis (zie legende Figuur 11a).

Figure 11e. Seasonal pattern of Barnacle Goose Branta leucopsis(see caption Figure 11a).


rotgans B. b. bernicla - is dan ook bijzonderklein. Alleen de Voorhaven van Zeebruggekan een traditioneel overwinteringsgebiedgenoemd worden. Meestal gaat het om nietmeer dan enkele tientallen vogels die eengroot deel van de winter doorbrengen op deslikken in het havengebied. Af en toe plei-steren enkelingen of zeer kleine groepjes inandere kustgebieden zoals het Zwin teKnokke, de IJzermonding te Nieuwpoort ofgewoon op het strand waar ze foerageren opgolfbrekers. Ook in de achterliggende pol-ders wordt de soort jaarlijks waargenomen,vaak in groepen van andere soorten ganzen.Waarnemingen in andere ganzenregio’s zijnechter zeldzaam.

In strenge winters duiken soms kleinegroepjes Witbuikrotganzen B. b. hrota op inde kuststreek. Meer details over het voorko-men van deze ondersoort zijn terug te vin-den in DE SMET (2005b).

Overige soortenTijdens de midmaandelijkse watervogeltel-lingen werden regelmatig zeldzamere soor-ten (o.a. Dwerggans Anser erythropus,Roodhalsgans Branta ruficollis) of onder-soorten (o.a. Groenlandse Kolgans Anseralbifrons flavirostris, Zwarte Rotgans Brantabernicla nigricans) aangetroffen. Per wintergaat het telkens om hooguit enkele vogels.Het voorkomen van deze (onder)soorten in

Vlaanderen wordt uitgebreid behandelddoor DE SMET (2005b).

INTERNATIONALE CONTEXT

Bij de meeste ganzensoorten worden bin-nen het volledige verspreidingsgebied ver-schillende populaties onderscheiden die aldan niet een onderlinge uitwisseling ken-nen. In Tabel 3 wordt weergegeven totwelke populatie de in Vlaanderen voorko-mende ganzen behoren, met vermeldingvan het broed- en overwinteringsareaal,de meest recente populatieschatting ende huidige 1 %-norm.

Het aandeel van de Vlaamse ganzenaan-tallen in de totale geografische populatievarieert sterk van soort tot soort (Tabel 4).De aantallen Rietganzen, Brandganzen enRotganzen die hier overwinteren, zijninternationaal gezien bijna verwaarloos-baar. Kolgans en Grauwe Gans scorenbeter. De Kolgans haalt gemiddeld bijna 4%. Het aandeel van de Vlaamse pleister-plaatsen in de totale populatie volgt gro-tendeels de internationale trend. Het aan-tal Grauwe Ganzen in Vlaanderen lijktsterker toe te nemen dan de aangroei vande Noordwest-Europese populatie (van1,9 naar 3,4 %). Dit fenomeen doet zichnog veel sterker voor bij de KleineRietgans. Het Vlaamse aandeel in de rela-

Rotgans Branta bernicla (© Yves Adams)

Tabel 3. Verspreidingsareaal en de meest recente populatieschatting, trend en 1 % criteria van ganzenpopulaties waartoe de in Vlaanderen voorkomendeganzen behoren (gebaseerd op WETLANDS INTERNATIONAL 2002)

Table 3. Distribution area and most recent population estimates, trends and 1% criteria of different goose populations (based on WETLANDS INTERNATIONAL 2002)

Soort Ondersoort/ Broedareaal Winterareaal Populatie- Trend 1 %-normpopulatie grootte

Rietgans Toendrarietgans N-Europa, Europa 600.000 +/- 6000Anser fabalis rossicus N & C SiberiëRietgans Taïgarietgans N-Scandinavië, NW Europa 100.000 +/- 1000Anser fabalis fabalis W-SiberiëKleine Rietgans Spitsbergen Spitsbergen Denemarken, Neder- 37.000 + 370Anser brachyrhynchus land, VlaanderenKolgans Baltische-Noordzee Siberië NW Europa 1.000.000 + 10.000Anser albifrons pop.Grauwe Gans NW Europa NW & C-Europa NW-Europa, 400.000 + 4000Anser anser ZW-EuropaBrandgans N-Rusland, Noord-Rusland, Nederland, 360.000 + 3600Branta leucopsis O-Baltisch Baltische regio N-DuitslandRotgans Zwartbuikrotgans W-Siberië kusten W-Europa 215.000 - 2200Branta bernicla berniclaRotgans Witbuikrotgans Spitsbergen, kust Denemarken, 5000 + 50Branta bernicla hrota Spitsbergen, N-Groenland NO-Groot-

N-Groenland Brittannië


tief kleine Spitsbergen-populatie is hetvoorbije decennium steeds groter gewor-den: van ruim 37 % in 1990 tot bijna 90 %omstreeks 2000. Dit impliceert dat er eenaanzienlijke verandering is opgetreden inhet trek- en overwinteringsgedrag vandeze soort, met een sterk toenemendbelang van de Vlaamse pleisterplaatsen(zie ook KUIJKEN et al. 2005).

Gebieden die regelmatig meer dan 1 %van de volledige geografische populatievan een (onder)soort herbergen, wordenvolgens de richtlijnen van de Ramsar-Conventie en de EU Vogelrichtlijn vaninternationaal belang geacht voor diesoort. Vlaanderen telt vier gebieden ofregio’s waar de zogenaamde 1 %-normoverschreden wordt voor tenminste éénganzensoort: de Oostkustpolders (KleineRietgans, Kolgans, Grauwe Gans), deIJzervallei (Kolgans), het Beneden-Zeescheldegebied (Grauwe Gans) en hetkrekengebied van Noord-Oost-Vlaanderen (Kolgans, Rietgans). Slechts 2van deze gebieden hebben op basis van(ondermeer) dit criterium geheel ofgedeeltelijk het Ramsar-statuut gekregen.Ze zijn wel allemaal (gedeeltelijk) erkendals Europees Vogelrichtlijngebied.

Discussie

Het aantal ganzen dat overwintert inEuropa is de voorbije decennia sterk toe-

genomen. In de jaren ’70 en 80 werd hetaantal ganzen in het West-Palearctischgebied geraamd op respectievelijk onge-veer 1.049.000 en 2.029.000 (OGILVIE

1978, MADSEN 1991). Op het einde van de20ste eeuw maken schattingen gewag van3,8 miljoen ganzen, verdeeld over 23 ver-schillende populaties en 9 soorten(MADSEN et al. 1999, FOX & MADSEN 1999).In Nederland - hét ganzenland bij uitstek– overwinteren tegenwoordig ongeveer1,5 miljoen ganzen (VAN ROOMEN et al.2004).

De toename die zich zowat bij alle onder-scheiden ganzenpopulaties voordoet,wordt algemeen toegeschreven aan eendaling van de mortaliteit in de winterpe-riode. Als belangrijke factoren daarin wor-den zowel een afname van de jachtdruk ineen groot deel van het verspreidingsge-bied (EBBINGE 1991) als een groterebeschikbaarheid van kwaliteitsvol voedsel(meer bemeste graslanden) genoemd (VAN

EERDEN et al. 1996). Bij enkele soorten kun-nen regionale toenames ook het gevolgzijn van een zekere verschuiving binnen oftussen geografische verspreidingsarealen.Zo ging de toename van de Kolgans inWest-Europa gepaard met een afnamevan de winterpopulatie in Zuidoost-Europa (MOOIJ et al. 1999). Bij de GrauweGans lijken steeds meer vogels te over-winteren in het zuiden van Nederland tenkoste van de Spaanse overwinteringsge-bieden waar de ganzen te kampen hebben

met droogte en een hogere jachtdruk(NILSSON et al. 1999).

De evolutie van het aantal ganzen inVlaanderen wordt in belangrijke matebepaald door de geschetste internationaleontwikkelingen. In het licht van de boven-staande populatiecijfers dient het aantalin Vlaanderen overwinterende ganzen (<100.000) echter nog steeds als eerderbescheiden beschouwd worden, ondanksde opmerkelijke toename gedurende delaatste 15 jaar. Dit staat in rechtstreeksverband met de relatief beperkte opper-vlakte aan geschikte ganzenbiotopen. Opsoort- of gebiedsniveau bekeken, komt hetonmiskenbare belang van de Vlaamseoverwinteringsgebieden duidelijker totuiting. In verschillende gebieden wordtregelmatig meer dan 1 % van de volledigegeografische populatie van één of meer-dere soorten vastgesteld. Vooral voorKleine Rietgans is de internationale ver-antwoordelijkheid groot. Opvallend is datbij die soort het aantal overwinteraars inde Oostkustpolders veel sneller is toege-nomen dan de volledige Spitsbergen-pop-ulatie. Dit toont aan dat niet alleen detotale populatiegrootte bepalend is voorde aantallen in Vlaanderen maar dat ookandere factoren een rol spelen.Sleutelelementen in het Vlaamse succes-verhaal zijn vooral het behoud en debescherming van een voldoende opper-vlakte aan permanente, laaggelegen gras-landen en het voorzien van de nodige rust

Tabel 4. Gemiddeld aandeel van de Vlaamse ganzenaantallen in de volledige geografische populatie tijdens de periodes 1990-93 en 2002-02.

Table 4. Average proportions of Flemish goose numbers in the total population during the periods 1990-93 and 2002-02

1990-1993 2000-2002Totale populatie Vlaanderen % Totale populatie Vlaanderen %

Rietgans 300.000 470 0,2 600.000 720 0,1Anser fabalisKleine Rietgans 30.000 11.300 37,7 37.000 32.300 87,3Anser brachyrhynchusKolgans 450.000 17.200 3,8 1.000.000 37.000 3,7Anser albifronsGrauwe Gans 200.000 3700 1,9 400.000 13400 3,4Anser anserBrandgans 120.000 13 < 0,1 360.000 720 0,2Branta leucopsisRotgans 250.000 47 < 0,1 220.000 35 < 0,1Branta bernicla


in de belangrijkste pleisterplaatsen (o.a.door beperkingen van de jacht) (zie ookKUIJKEN et al. 2005).

Samen met de toenemende aantallen is inVlaanderen bij de meeste soorten ook hetverspreidingspatroon sterk gewijzigd. In deloop van de voorbije decennia zijn heelwat nieuwe gebieden gekoloniseerd.Ganzen hebben enerzijds vaak een sterketraditievorming wat overwinteringsgebie-den betreft maar worden anderzijds doorde toenemende aantallen gedwongen omsteeds nieuwe plaatsen te exploreren. Deschaal waarop dit gebeurt, varieert vansoort tot soort. De Kleine Rietgans breid-de het verspreidingsgebied in deOostkustpolders stelselmatig uit in weste-lijke richting (KUIJKEN et al. 2005) maarmaakte tot dusver geen “sprong” naarandere gebieden zoals de IJzervallei.Kolganzen lijken in dat opzicht veelmobieler en hebben de voorbije tien jaarverschillende nieuwe pleisterplaatsengekoloniseerd (IJzervallei, Maasvallei). Het‘ontdekken’ van nieuwe gebieden gebeurtwellicht in belangrijke mate in strengewinters (KUIJKEN et al. 2001).

Voor hoeveel ganzen er plaats is inVlaanderen wordt in de eerste plaatsbepaald door de beschikbaarheid vangeschikte foerageergebieden en de draag-kracht van die gebieden. Het graslandare-aal – het primaire ganzenbiotoop - is devoorbije decennia geleidelijk afgenomen,ook in heel wat traditionele ganzengebie-den. Vooral omzetting naar akkerlandmaar ook inname door haven- en indus-triegebieden (Zeebrugge, Antwerpen) ofontginningen (Maasvallei) zijn hiervoorverantwoordelijk. De praktijk wijst uit datganzen zich hieraan gedeeltelijk kunnenaanpassen door over te schakelen naarakkerland (COURTENS et al. 2005) of dooruit te wijken naar andere, nieuwe gebie-den. Toch is het behoud van een voldoen-de grote oppervlakte permanente graslan-den essentieel om te voldoen aan deinternationaal belangrijke functie van deVlaamse ganzengebieden. Er kan verwachtworden dat het aantal ganzen inVlaanderen zich op een gegeven ogenblikzal stabiliseren op een bepaald niveau, eenfenomeen dat zich de laatste jaren reedslijkt voor te doen bij enkele soorten. Het is

nog afwachten of dit al dan niet van tijde-lijke aard is.

De specifieke ligging van Vlaanderen op deinternationale trekroutes vergroot nog hetbelang van onze ganzengebieden. Voor heelwat ganzenpopulaties vormen de Vlaamsepleisterplaatsen immers de meest westelijkgelegen overwinteringsgebieden in Europa,en bijgevolg ook één van de laatste toe-vluchtsoorden wanneer de omstandighedenin noordelijker gelegen ganzenregio’s te barworden. De memorabele influx tijdens dewinter 1978/79 was daar een voorbeeldvan. In de jaren ’90 waren strenge wintersechter een zeldzaamheid en werden geenzeer uitgesproken koude-influxen geno-teerd. Veel hangt immers af van de liggingvan de sneeuwgrens en de mate waarinNederlandse ganzengebieden gespaard blij-ven van sneeuw en ijs.

De toekomst voorspellen blijft uiteraardmoeilijk gezien het complexe samenspelvan regionale en internationale factoren dieeen invloed kunnen uitoefenen op ganzen-populaties. In dat opzicht bestaan nog grotevraagtekens over de eventuele gevolgen vande verwachte klimaatsveranderingen inWest-Europa en in de noordelijke broedge-bieden. De winters worden zachter waar-door ganzen in de mogelijkheid gesteld wor-den om dichter bij de broedgebieden teoverwinteren. Gebieden aan de zuid- enwestgrens van het verspreidingsgebiedondervinden vaak als eerste de gevolgen vandergelijke areaalverschuivingen. De afnamevan het aantal overwinterende Kolganzen inEngeland, behorend tot dezelfde Baltische-Noordzee populatie als de Vlaamse over-winteraars, kan mogelijk in die contextgeplaatst worden (HEARN 2004). Hierdoorkomt Vlaanderen bij een soort als Kolgansnog meer aan de uiterste grens van hetWest-Europese winterareaal te liggen.Kleine verschuivingen kunnen bijgevolgreeds een grote impact hebben op deVlaamse pleisterplaatsen.

Een andere belangrijke ontwikkeling metmogelijk grote gevolgen is de opkomst vanverwilderde populaties. Bij Grauwe Gansen Brandgans komen die in de winterpe-riode in contact met trekkende, wildevogels en vindt een zekere vermengingplaats. Dit kan in de toekomst het

Europese verspreidingsareaal van ganzen,zowel in het broedseizoen als in de win-terperiode, meer en meer bepalen.Brandganzen waren ooit louter arctischebroedvogels maar hebben zich inmiddelsover de Baltische regio en een deel vanWest-Europa verspreid, al dan niet gehol-pen door de uitbreiding van verwilderdepopulaties (VAN DER JEUGD 2005). Dat halfjuli 2005 in het noordelijk Deltagebied inNederland reeds 12.500 Brandganzenwerden geteld waarvan 2700 eerstejaars(KOFFIJBERG et al. 2005) spreekt voor zichen getuigt van het grote aanpassingsver-mogen van de soort aan nieuwe biotopen.Ook in Vlaanderen zijn in de zomerperiodeal groepen van honderden exemplarenaanwezig. Het is niet denkbeeldig dat nogandere ganzensoorten de komende decen-nia dezelfde weg opgaan. Zo werd in1998-2000 het Nederlandse broedbe-stand van de Kolgans reeds geschat op200-250 paren (VOSLAMBER 2002). Ook inVlaanderen worden sinds kort broedgeval-len vastgesteld. De tijd dat het verschijnenvan grote groepen wilde ganzen de voor-bode was van de invallende winter zoubinnenkort wel eens definitief tot het ver-leden kunnen behoren.

Dankwoord

Hierbij danken we de vele tellers – meest-al vrijwilligers – die hebben geholpen bijhet uitvoeren van de tellingen. Een grootaantal onder hun doen dit momenteelonder de koepel van de VlaamseVogelwerkgroep Natuurpunt. Frank DeScheemaeker bezorgde ons waardevolleaanvullende gegevens uit Noord-West-Vlaanderen waardoor een aantal telhiatenkonden ingevuld worden. Gert VanSpaendonck en Stijn Vanacker (IN) lever-den een niet te onderschatten bijdrage viade ontwikkeling van de watervogeldataba-se en hulp bij de gegevensanalyses.


ReferentiesANSELIN A. & K. DEVOS, 2005.Wintertellingen van verwilderde ganzen in Vlaanderen, met bijzondere aandacht voor de Canadese Gans Branta canadensis. Natuur.oriolus 71: ???BENOY L., K. CLAUS & J. MAEBE, 2005. Overwinterende ganzen in het Beneden-Zeescheldegebied. Natuur.oriolus 71: ???DE SMET G., 2005b. Status en herkomst van zeldzame ganzen in Vlaanderen. Natuur.oriolus 71: ???DE SMET W., 2005a. Overwinterende ganzen in Noord Oost-Vlaanderen. Natuur.oriolus 71: ???DEVOS K., MEIRE P.,YSEBAERT T. & KUIJKEN E., 1998. Watervogels in Vlaanderen tijdens het winterhalfjaar 1996-1997. Rapport Instituut voor Natuurbehoud IN 98/27, Brussel. 120pp.DEVOS K., KUIJKEN E., YSEBAERT T. & MEIRE P., 1999. Trekvogels en overwinterende vogels. In: Kuijken E. (red.). Natuurrapport 1999. Toestand van de natuur in Vlaanderen: cijfersvoor het beleid. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 6, pp. 52-59, Brussel.DEVOS K., MEIRE P., YSEBAERT T. & KUIJKEN E., 2001. Watervogels in Vlaanderen tijdens het winterhalfjaar 1997-1998. Rapport Instituut voor Natuurbehoud IN 2001/10, Brussel.73 pp.DEVOS K., 2005. Overwinterende ganzen in de IJzervallei. Aantallen, verspreiding en trends. Natuur.oriolus 71: ????? EBBINGE B., 1991. The impact of hunting on mortality rates and spatial distribution of geese wintering in the Western Paleartic. Ardea 79: 197-210.FOX A.D. & J. MADSEN, 1999. Introduction. In: J. Madsen, G. Cracknell, A.D. Fox (eds). Goose Populations of the Western Palearctic. A review of Status and Distribution. WetlandsInternational Publ. No. 48, Wetlands International, Wageningen, The Netherlands, National Environmental Research Institute, Rönde, Denmark: p 8 -18.GABRIËLS J., 2005. Overwinterende ganzen in de Maasvallei. Natuur.oriolus 71: ???HEARN R.D., 2004. Greater White-fronted Goose Anser albifrons albifrons (Baltic-North Sea population) in Britain 1960/61 – 1999/2000. Waterbird Review Series,The Wildfowl& Wetland Trust/Joint Nature Conservation Committee, Slimbridge.KOFFIJBERG K. H. VAN DER JEUGD & B. VOSLAMBER, 2005. Ganzen en zwanen. In: Watervogeltellingen in Nederland. Nieuwsbrief seizoen 2005/06 nr. 1: p.2.KUIJKEN E. & P. MEIRE. 1987. Overwinterende ganzen in België: lessen uit bescherming. De Levende Natuur 88 : 213 215.KUIJKEN E. & P. MEIRE. 1996. Some results from long-term monitoring of wintering geese in Oostkustpolders, Flanders, Belgium. Wetlands International Goose Specialist GroupBulletin, 8: 22-5KUIJKEN E.,W. COURTENS,W.TEUNISSEN, S.VAN TIEGHEM, C.VERSCHEURE & P. MEIRE 2001 Aantalsverloop en verspreidingsdynamiek van overwinterende ganzen in Vlaanderen. RapportVLINA-project 2000/03; Univ. Gent & Univ. Antwerpen m.m.v. Instituut voor Natuurbehoud, i.o.v. AMINAL (Min. Vlaamse Gemeenschap).KUIJKEN E., C. VERSCHEURE & P. MEIRE, 2005. Ganzen in de Oostkustpolders: 45 jaar evolutie in aantallen en vesrpreiding. Natuur.oriolus 71: ????MADSEN J., 1991. Status and trends of goose populations in the Western Palearctic in the 1980s. Ardea 79: 113-122.MADSEN J., CRACKNELL G. & FOX A.D. (eds.), 1999. Goose Populations of the Western Palearctic. A review of status and distribution. Wetland International Pub. No. 48, WetlandInternational, Wageningen, The Netherlands. National Environmental Research Institute, Rönde, Denmark, 344 pp.MEIRE P., E. KUIJKEN, K. DEVOS, W. DE SMET & L. BENOY, 1988. Wilde ganzen in Vlaanderen gedurende het winterhalfjaar 1985/1986. Oriolus 54: 96-109.MEIRE P. & E. KUIJKEN 1991. Factors affecting the number and distribution of wintering geese in Flanders, Belgium, and some implications for their conservation. Ardea 79: 143158.MEIRE P., E. KUIJKEN & K. DEVOS. 1988. Numbers and distribution of white fronted and Pink footed Geese in Flanders (Belgium), 1981 87 in a North West European Context.Wildfowl 39 : 71 81.MOOIJ J.H., S. FARAGÓ & J.S. KIRBY, 1999. White-fronted Goose Anser albifrons albifrons. In: J. Madsen, G. Cracknell, A.D. Fox (eds). Goose Populations of the Western Palearctic.A review of Status and Distribution. Wetlands International Publ. No. 48, Wetlands International, Wageningen, The Netherlands, National Environmental Research Institute,Rönde, Denmark: p 94 – 128.NILSSON, L., FOLLESTAD, A., KOFFIJBERG, K., KUIJKEN, E., MADSEN, J., MOOIJ, J., MOURONVAL, J.B., PERSSON, H., SCHRICKE, V. & VOSLAMBER, B. 1999. Greylag Goose Anser anser: NorthwestEurope. In: J. Madsen, G. Cracknell,A.D. Fox (eds). Goose Populations of the Western Palearctic. A review of Status and Distribution. Wetlands International Publ. No. 48,WetlandsInternational, Wageningen, The Netherlands, National Environmental Research Institute, Rönde, Denmark: p 182 – 201.OGILVIE M.A., 1978. Wild geese. Berkhamsted, Poyser Ltd.VAN DER JEUGD H., 2005. Brandganzen Branta leucopsis volop in beweging. Natuur.oriolus 71: ???-???VAN EERDEN M.R., ZIJLSTRA M., VAN ROOMEN M. & TIMMERMAN A., 1996.The response of Anatidae to changes in agricultural practice: long term shifts in the carrying capacity of win-tering waterfowl. Gibier Faune Sauvage 13: 681-706.VAN ROOMEN M., VAN WINDEN E., KOFFIJBERG K., BOELE A., HUSTINGS F., KLEEFSTRA R., SCHOPPERS J., VAN TURNHOUT C., SOVON GANZEN- EN ZWANENWERKGROEP & SOLDAAT L., 2004.Watervogels in Nederland in 2002/2003. SOVON-monitoring-rapport 2004/02, RIZA-rapport BM04/09, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen.VOSLAMBER B., 2002. Kolgans Anser albifrons. In: SOVON Vogelonderzoek Nederland 2002.Atlas van de Nederlandse Broedvogels 1998-2000.- Nederlandse Fauna 5. NationaalNatuurhistorisch Museum Naturalis. KNNV Uitgeverij & European Invertebrate Survey-Nederland, Leiden.WETLANDS INTERNATIONAL, 2002. Waterbird Population Estimates – Third Edition. Wetlands International Global Series No. 12, Wageningen, Nederland.

Koen Devos1, Eckhart Kuijken1, Christine Verscheure1, Patrick Meire2, Ludo Benoy3, Walter De Smet4 & Jan Gabriëls5

1 Instituut voor Natuurbehoud, Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel, [email protected], [email protected],[email protected]

2 Universiteit Antwerpen, Universiteitsplein 1, B-2610 Wilrijk, [email protected] Klaproosstraat 12, 2610 B-Wilrijk, [email protected] Albertpolderstraat 25b, 9960 B-Assenede, [email protected] Echellaan 12, 3740 B-Bilzen, [email protected]


Overwinterende wilde ganzen in Vlaanderen, 1990/91 – 2003/04€¦ · Vlaanderen een belangrijke...

Documents

Transcript of Overwinterende wilde ganzen in Vlaanderen, 1990/91 – 2003/04€¦ · Vlaanderen een belangrijke...