ORGELKUNST, driemaandelijks tijdschrift tweede jaargang nummer 3

september 1979

Hoofdredacteur Kamiel D'Hooghe

Redactieraad

Medewerkers

Secretariaat

Antoon Fauconnier

Bernard Huys

Ghislain Potvlieghe

Robert Deleersnyder

Dr. Ewald Kooiman (Nederland) Dr. Harald Vogel (Duitsland)

Pierre Hardouin (Frankrijk)

Jef Braekmans

Willy Climan

lgnace De Surrer

Gilbert Huybens

Jos Meersmans

Edmond Saveniers

Gabriël Willems

Patrick Roose

Agnes Dumon

Raymond Schroyens

Maurice Truyers

Benen De Keyzer

Francis Van Bree

Krisriaan Van lngelgem

Jan Van Landegem

Paul Raspé

Adres : Beiaardlaan 1,

B-1850 Grimbergen

INHOUD

Pag. 99-101 Pag. 102-106 Pag. 107-110 Pag. 107-110 Pag. 111-112

Pag. 113-119 Pag. 113-119 Pag. 119-124 Pag. 119-124 Pag. 125-127 Pag. 127-128 Pag. 129-130

Editoriaal .......................................... K. D'Hooghe Brugge schoon .............................. R. Deleersnyder Orgelpositieven en huisorgels Brugge 1979 .................................... A. Fauconnier Lezingen en concerten Brugge 1979 ............... R. Plovie

en Jan van Landeghem

L'influence du passage à Paris de jan et mathis Langhedul sur la facture d'orgues ............ P. Hardouin De invloed van het verblijf te Parijs van Jan en Mathis Langhedul op de orgelbouw Boekbespreking .. .. .. .. .. . .. . .. .. . .. .. . . .. . .. . .. .. .. . P. Roose Actualiteiten Prullaria

ABONNEMENTEN: BELG IE 280 fr. op rekening 436-6204991-57 van Orgelkunst Grimbergen

NEDERLAND

20,-Gld op postgiro 83.17 .69 van Boeijenga Kleinzand 89 8601 '8G Sneek (Nederland) met vermelding «Abonnement 1979 Orgelkunst»

BUITENLAND (behalve Nederland) 300 fr. op rekening 436-6204991-57 van Orgelkunst Grimbergen betaling uitsluitend per postgiro of per internationaal postmandaat

EDITORIAAL

ORGELS - WAAROM EN WAARTOE !

In heel wat kerkgemeenschappen leeft een ontvankelijkheid �oor schoon­heid ontroering, stilte en sakrale muziek. Het orgel met z1J_n verhevenexpr�ssie en zijn rijk kleurenpalet is in df� midden het _i?ijbels ms_trument. Zakelijkheid, «ratio» en wetenschappehJke analyse z1Jn de basiswapenswaarmee de laatste decennia een zware aanval gedaan wordt op vele subtiele gevoelens. Deze laatste worden met ve:plette:�nd gekletter naar de donkerte naar de nacht verwezen. Daar bliJven ZIJ evenwel ver­der glinsteren vo�r de «zienden» met het nodige onderscheidingsvermo­gen. Zij zijn als sterren in de nacht. Kritische vragen worden overal gesteld. Vele zekerheden worden_".erla­ten. Men kan en men moet redelijkerwijze verwachten dat een kritische houding geënt is op een stevige bezinning. Prof. Dr. Manfred Mezger schrijft in de herdenkingsbrochure «10 Ja�re Orgel Johanniskirche Saarbrücken» enkele lezenswaardige bedenkm-gen. In dit Editoriaal worden zij gevolgd. . . Wie theologisch en muzikaal de mogelijkheid heeft om aan een kritischedialoog deel te nemen zal verschillende groepen van kritisch-ingestelden erkennen. Zij zijn onder te brengen in drie categorieën : ..1. De spaarzamen. Deze behoren tot de groep van de bekommerden. ZiJzijn bezorgd over de bestemming en het gebruik van het geld. Zij stellen zich gewetensvragen. Is het wel zinnig om nu ten aanzien van zoveel ar­moe en lijden in de ontwikkelingslanden geld te geven aan de bouw en het onderhoud van een orgel. Kan de kerkgemeenschap daarenboven nog blijven geld uitkeren aan een musicus ? Zij stellen vast dat de ge­meenschap onmuzikaal is en het vele geld, gegeven aan het orgel, toch niet tot zijn waarde komt. Daarom is het maar beter om dit af te �ragen aan de noodlijdenden van Guatemala. Dat klinkt edel. Wie komt met on­der de indruk ? Is het evenwel een juist uitgangspunt ? Het is een rede­nering die terugvalt op een uitlating uit de omgeving van Jezus. Prof· Mezger raadt ons aan om in dit verband Mattheus 26.9 na te lezen. Soortgelijke spaarideeën worden ook daar luid verkondigd. Een onder hen had zelfs Jezus niet gespaard. Hij heeft er integendeel nog wat aan verdiend. Dertig zilverlingen was ziin Heer waard. meer niet. De kerk kan in noodsituaties aan veel verzaken. De gemeenschap kan veel offers brengen. Dit wordt bewezen in oorlogstijd en in uitzichtloze omstandigheden. Is dit nu voor ons zo ? Als het kan hebben wij het gra��wat schoner, fijner, feestelijker. Zang en muziek horen erbij. En de BIJ­bel geeft ons gelijk. Zou Guatemala wel gered en gevoed worden als wij alle ou.�e orgels �atenverkommeren en er geen nieuwe meer maken ? Zullen WIJ de ontwikke­lingslanden helpen met het geld voor orgels bestemd ? MogE:lijks �or��mer ginder nog kazernes mee gebouwd? Dit kan onze bedoeling met z1Jn. Wij verkiezen dan nog steprlc:: een orgel.

99

2. De brommers. Dit kan zowel muzikaal als karakterieel bedoeld zijn.Het is de onmuzikale die niet kan zingen, niet van muziek houdt en ookgeen goede orgelmuziek weet te waarderen. Vermits hij het niet kanwaarderen moeten de anderen zich maar op zijn niveau plaatsen en moe­ten ook zij verstoken blijven van zang, muziek en a�erlei «niet nutti�e dingen ». Als het dan niet anders kan, dan moeten WIJ maar modern �1Jn en een elektronisch apparaat of instrument aanschaffen waar handige zakenlui de naam orgel aan gegeven hebben. De organist is als een ruiter die het met een namaakpaard moet waarma­ken in een koers. Is het hier de gewiekste zakenman of de nuchtere azijndrinker die de toon geeft ? De triestige apparaten, elektronisch orgel genoemd, bene­men de kerkgemeenschap vreugde en schoonheid. Zij trekken het feest�­lijk zondagsgebeuren omlaag tot een alledaagse handelsaangelegenheid en horen niet thuis in het huis des Heren. Goede orgelklanken en ver­zorgde gezangen behoren tot het beste en het verhevenste v� de liturgi­sche viering waarin wij de Blijde Boodschap horen verkon_dingen. Het goede orgel, samen met de dichter, de zanger en de psalrmst heeft een bijbelse basis om zijn aanwezigheid en t�ak_te veran��oor�en. .. Luther schreef in dit verband : «Wo es hulfhch und forderlich dazu ware, wollt ich lassen met allen Glocker dazu laüten und mit allen Orgeln pfei­fen und alles klingen lassen, wass klingen könnte. »

3. De Simpelen van Geest. Voor hen is alles simpel. De kerkm�zikale meesterwerken van Josquin, Bach, Mendelssohn, Reger e.a. z1Jn aan hen voorbij gegaan. Zij hebben er geen weet noch ke1mis van, dus bestaan zi;n niet. Zij zullen best tevreden zijn met een dun laagje inge­blikte mu;iek. Indien zij zich ooit zouden kunnen informeren dan mag die grote kerkkunsttraditie best yerwezen worden naar __ het papier en de g�­schiedenis. Misschien kan die wereld dan terug geevoceerd worden bw­ten liturgisch verband in concertreeksen en festivals. Waarom is de gre­goriaanse zang nodig? Waarom is een koor wenselijk? Waarom zou men nog een orgel bouwen en nog aan kerkmuziek doen ? Dit is toch niet noodzakelijk. Het is éénvoudig voor de simpelen. Wat zij niet kennen wensen zij niet te kennen. Wat zij niet wensen te kennen kunnen zij niet waarderen. Wat zij niet waarderen is nutteloos, smakeloos en kleurloos. Jezus had ook geen orgel nodig om het evangelie te verkondigen. En dit is juist. Met deze opdoffer staan wij versuft en toch ... Jezus heeft ook geen auto gehad, de telefoon _was er even� en met de sneltre� werd niet gereden. De argumentatie van deze s1mpelen heeft een schiJn van overtuiging. Toch is er geen behoefte tot verder weerleggen.

Orgels - Waarom en Waartoe ? . .. Omdat wij met alle krachten en gaven willen IJveren voor een goede kerk­muziek in een goede kerkgemeenschap. De kerk moet het geïnspireerd oord zijn waar wij gelukkig zijn. Hier moeten wij de ervaring opdoen van de ontmoeting met het schone, het verhevene, het goede, het opwaarts strevende. Hierin worden wij gestimuleerd door de gemeenschap die er zingt, bidt en luistert. Hier willen wij met gans ons wezen rustig en ont-

100

vankelijk worden, luisteren, groeien en openbloeien. Hier willen wij «zijn» multidimensionaal verbonden met vele luisterende en ontvanke­lijke gehoorposten. Hier willen wij de schoonheidsboodschap ervaren als afstraling van Gods wezen. De beste mogelijkheden, de mooiste talenten, de rijkste begaafdheden moeten in de kerk, in de kerkgemeenschap tot bloei kunnen komen. Deze ontmoeting met de vreugde en de verhevenheid via de kunst, deze uit­nodiging tot rust en ontvankelijkheid via de muziek is geen alleenrecht voor de concertzaal en de opera. Deze kan en moet mogelijk blijven in de kerk. De Blijde Boodschap is er voor blijde mensen. De zingende en spelende mens is er bij, daarenboven evoceert en stimuleert hij deze gelukkige blijheid in de harten van de luisterden. De orgelklank heeft hierbij een bijbelse opdracht en is verbonden met een rijke garve van vroeger en nu. De orgelwereld komt vanuit een verleden over vele mijlpalen van kerk­muzikale grootheid tot ons. Wij zijn dankbaar voor de verbondenheid met zoveel zieleluister. Wij willen meewerken van het uitzaaien ervan. Het orgel is niet weg te denken uit de zondagse plechtigheden. Het wil zijn zelfstandige stem verbinden met de zingende en biddende gemeen­schap om «una voce» God te loven.

EPILOOG Dit derde nummer is ontstaan midden vele bruisende orgelactiviteiten in Vl�anderel?-· Het Festival van Vlaanderen te Brugge en het Orgelcollo­qmm te Grimbergen waren op uiteenlopende domeinen de vaandrigs. Aan het eerste orgelevenement geeft Orgelkunst in dit nummer veel aandacht. Het tweede zal aan de orde zijn in het laatste nummer van deze jaargang. Intusse� blijven verschillende mondelinge en schriftelijke blijken van waardering toestromen. Vanwege een lezer uit Brasschaat, die zich een gewone orgelvriend noemt kreeg de redaktie enkele overwegingen toegezonden. Zij zijn deze van een man die zich «laat bekoren door de mooie toccata in E van Bach» «Mij 1?oe�� vo�rnamelijk de ½l�krijkdom van het orgel» is een ander ci­taat mt z1Jn brief. Voor de kritische opmerkingen en inhoud van sommige artikels ��akt hij groot voorbehoud. Ook daaraan zijn wij gevoelig. Toch vragen WIJ ons af of een goed orgeltijdschrift mogelijk is zonder een kri­tische benadering zoals die trouwens ook blijkt uit het eerste deel van dit Editoriaal. Het is ons niet te doen om kritiek te leveren. Het is ons te doen om met een kritische benadering Orgelkunst te beoefenen. Wij danken al onze lezers voor hun belangstelling en hun medewerking. K. D'HOOGHE

101

Robert Deleersnyder BRUGGE SCHOON

Rg·-----

�-c:-:=:-7.

, . �

Hoe mooi Brugge wel is, werd reeds ten overvloede door allerhande dichterlijke pennen beschreven. Voor een internationale orgelwedstrijd, zoals die daar om de drie jaar ingericht wordt, is deze plaats dan ook een ideale omgeving. Men vindt niet veel steden waar een zo rijk cultureel verleden nog door zoveel monumenten vertegenwoordigd is. Daarenbo­ven werd dit concours nog omlijst door menige interessante concerten, referaten, tentoonstellingen, zodat het kader alleen reeds een belevenis was. Dat het geheel zo voortreffelijk georganiseerd was, is sinds jaar en dag zodanig gebruikelijk, dat wij niets anders kunnen dan onze lof te yoegen bij wat daarover in kranten en speeches reeds uitgebreid gezegd lS.

102

Het program.ma van deze wedstrijd was verdeeld over drie sessies

1) Pre-selectie :- een reeks Variaties van J. P. Sweelinck, naar keuze- twee delen uit een werk van L.N .Clérambault of van P. Du Mage of uit«La Messe» van N. de Grigny of uit «Messe pour les Paroisses» van F.Couperin- Preludium en Fuga in G. van J.S. Bach (BWV 541)

2) Halve finale :- Toccata van J. Froberger of Tien to van F. C. de Arauxo- drie koralen uit het «Orgelbüchlein» van J .S. Bach : twee koralen naar

keuze en één versierd koraal, te kiezen onder de BWV 414, 622 of 641- Preludium (of Toccata) en Fuga van D. Buxtehude of Preludium en Fu­

ga van N. Bruhns

3) Finale- Fantasia of Ricercar van J .P. Sweelinck of Fantasia in C nr. 25 van W ·

Byrd- een «Toccata per l'Elevazione» uit de «Fiori Musicali» van G. Fresco-

baldi- Preludium en Fuga in mi klein, BMV 548, van J .S. Bach

Dit is wel zeer verscheiden, en men kan zich afvragen of tussen deze uit­eenlope:ide stijlen niet nog plaats was voor Engelse muziek, Vlaa�ekomporusten, of hedendaags werk ! De inhoud van dit programma gr1Jptwel terug naar wat vroeger in de Brugse wedstrijd gebruikelijk was. Inde loop der jaren had zich daarin echter een bepaalde evolutie voltrok­ken : vorige afleveringen van het concours waren Bach-wedstrijden.Hierbij is er toch enige onduidelijkheid i.v.m. de programmakeuze in relatie tot de gebruikte instrumenten : verscheidenheid van stijlen te vra­gen op zogenaamde «compromis-orgels» (die enigszins voor alles en �­leszins voor niets specifiek geschikt zijn) lijkt logischer dan een stijlzm­vere Bach-interpretatie te verlangen op orgels als die van het conserva­torium of de kathedraal. Toen met het oog op de Bach-wedstrijd drie jaar geleden het orgel in de St. Gilliskerk in Gebruik genomen werd, was dat dan ook een verheugende gebeurtenis : dit instrument was immers net zo stijlgebonden als het programma en werd daarenboven als concept en op bouwtechnisch gebied begroet als een stap vooruit in de Belgische or­gelfactuur. Dat het zeer historisch gericht en strikt stijlbeperkend was kon men nauwelijks bezwaarlijk noemen, aangezien de muziek van Bac� dat in wezen uiteraard ook is. Het is dan ook onbegrijpelijk dat de kandi­daten nu precies op dit instrument een zo bonte mengeling van stijlen moeten doorworstelen, weliswaar met het accent op Bach, maar voor de andere componisten met grote registratieproblemen. Het lijkt logischer de inhoud van een programma aan te passen aan de voorhanden zijnde instrumenten.

103

Het orqel in de Sint Gilliskerk te Brugge

.,..,,..,_ 104

.....

Zicht op de klaviatuur van het orgel in De Sint Gilliskerk te Brugge

Dl k_andidaten hebben zich intussen door dit alles blijkbaar niet laten af­se nkken : ze kwamen in groten getale. De programmabrochure ver­meldt 13 deelnemers uit de USA 10 uit Groot-Brittannië 9 Canadezen en 9 Neder:landers, 6 Fransen, 5 v

1

ertegenwoordigers uit d� BRD en 5 uit Pole�, 4 Uit Japan en 4 uit Zwitserland, 3 Oostenrijkse en 3 Belgische

kandidaten, 2 Italiaanse, en uit de DDR, Denemarken, Finland, het Groot-Hertogdom Luxemburg, Ierland en Zuid-Afrika telkens 1 deelne­mer· Het was heel interessant te merken hoe goed de nationaliteit van de

d�elnemers h?orba� was, hoe duidelijk de nationale muziekcultuur (in dit _geval de mtvoermgspraktijken van oude muziek) en het karakter van de m het land v� ?�rsprong traditioneel aanwezige orgels. een stempel drukken op de mdividuele musiceertrant. Men kon met gesloten ogen een Brit van een Nederlander onderscheiden, en bepaalde Franse kandi­daten konden zelfs bij het registreren van Noord-Duitse muziek hun Franse oorsprong niet verloochenen. Men kan zich natuurlijk de vraag stellen of het wel nodig was iedereen te horen. In een wedstrijd als deze, waar van bij de eerste schifting alles publiek gebeurt, is het onvermijde­lijk dat het koren slechts sporadisch opduikt tussen het vele kaf. Andere internationale competities nemen, om dit te vermijden, wel eens hun toe­vlucht tot vooraf ingestuurde bandopnamen of houden de schiftingen met gesloten deuren. Er is voor en tegen. Het is evenwel, hoe dan ook, interessant om iedereen te horen, ook al lijdt de publieke belangstelling

105

daar blijkbaar wel onder : de St. Gilliskerk kan meer volk bevatten dan er op de schiftingen aanwezig was, en : zelfs geïnteresseerde luisteraars la­ten zich door het doorsnee-peil van de uitvoerders wel eens ontmoedi­gen. Het was dan ook een zeer lofwaardig initiatief de finale integraal en rechtstreeks over BRT III uit te zenden : een betere reklame voor de or­gelkunst had men niet kunnen bedenken. De jury die deze wedstrijd moest beoordelen was samengesteld uit Nicholas Dan by, Groot-Brittannië Xavier Darasse, Frankrijk Ton Koopman, Nederland Bernard Lagacé, Canada Michael Radulescu, Oostenrijk Gabriël Verschraegen, België, voorzitter. Een illuster gezelschap, waarvan enkelen op orgels te Beauvoorde, Veur­ne en Moere een recital speelden van voortreffelijk niveau, maar zeer uiteenlopend van stijl. Enkele juryleden (en vooral Ton Koopman) had­den hun taak goed begrepen en hebben met de examinandi contact aan­geknoopt, waardoor iedereen het hoe en het waarom van het verdikt kon vernemen - een verrijkende ervaring voor elke deelnemer, en een voor­beeld dat tot navolging strekt : zo ontstaat een vruchtbare dialoog tussen generaties. De houding van de voorzitter tegenover onze eigen Belgische kandidaten was minder voorbeeldig te noemen : te verklaren dat hun niveau te laag is, nog voor ze allemaal gespeeld hadden, is toch wel erg ongelukkig. Persoonlijke vetes blijken hier ten lande zelfs tot op het ni­veau van een internationale wedstrijd doorgetrokken en uitgevochten te moeten worden. Arm Vlaanderen !

De resultaten volgden logischerwijze uit de gegevens : met een te ver­scheiden programma op een strikt begrensd instrument, en met een jury die in zich al zeer verschillende strekkingen droeg, moest de laureaat een feilloos spelend organist zijn, die van alle markten thuis was. Hierbij pre­valeerde de techniek enigszins op de muziek. Aldus: 1. James David Christie (USA)2. Michael Kapsner (BRD)3. K arol Golebiowski (Polska)4. Robert Bates (USA) en Wolfgang Glüxam (Oesterreich)

106

<

Ant. Fauconnier

ORGELPOSITIEVEN EN HUISORGELS

BRUGGE 1979

Ter gelegenheid van de internationale orgelwed_strijd 1979, "."'erd in hetMemlingmuseum te Brugge een tentoon�telling georgaruse_erd vanklein-orgels, gaande van verplaatsbare contmuo-orgels tot studie-orgels en kleine positieven. De orgelmakers die hieraan deelnamen bleken naar hun tentoongestelde werkstukken zeer verscheiden te zijn, zowel wat de kwaliteit, de vormg�­ving als de artistieke opvatting betreft. Een diversiteit misschie1: die enerzijds aantoont welke waaier van mogelijkheden - goed en mrnd_�r goede - bij de bouw van klein-orgeltypes openligt, anderzijds het bewiJs levert hoe moeilijk het is en blijft een klein-orgel te maken dat harmo-nieuze eenheid vertoont in toon- en vormgeving. .. Er werden aan de voor te stellen instrumenten, of aan hun makers, vnJ­wel geen normen gesteld. In de veronderstelling dat men dit zou kunnen, had men mogelijks maaksels onder de maat kunnen weren, maar zou men nog niet de doorsnee-kwaliteit gunstig hebben kunnen beïnvloeden. Er is te Brugge, zoals verwacht kon worden, zowat van alles te zien en te horen geweest, voor zover tenminste van dit horen iets terecht kon ko­men in de druk bezochte en rumoerige tentoonstelling. Het initiatief vormde eigenlijk een interessante uitdaging ten aanzi�nvan een complex aspect van de hedendaagse orgelbouw kunst : het klem­orgel in zijn veelzijdigheid. Wat een orgelpositief is schijnt iedereen zo ongeveer te weten, en wat daaronder verstaan wordt is meestal niet zeer voor discussie vatbaar, vermits men aanneemt dat het gaat over een compact en binnen beperkte volumecontouren gebouwd orgel dat vrijwel steeds één-klavierig is. Gewoonlijk wordt nogal eens over het hooofd gezien dat binnen deze beperkte mogelijkheden een veelzijdigheid aan richtingen en types open ligt. Bij het orgelpositief blijft de zaak meestal in zover gezond dat een dispositie uit de bus komt die een opbouw structuur en een afgeronde eenheid vertoont. Het continuo-orgel, of wat men daar laat voor doorgaan, geeft uit zichzelf wel meer aanleiding tot discussie. Het is bij velen een kwestie van ben�­drukken van aspecten ; indien men het accent legt op het woord «conti­nuo», dan volstaat voor sommigen een dispositie van 8' en 4' of zelfs gewoon een bourdon 8-voet (zijnde de noodzakelijke stemmen voor con­tinuo-begeleiding). Legt men het accent op het woord «orgel», dan zal evengoed daaruit een dispositie moeten te voorschijn komen die opbouw, structuur en eenheid vertoont. Het is immers een orgel dat door zijn plaatsing midden in het ensemble de mogelijkheid moet bezitten een functie van continuo-uitvoering te vervullen met de genoemde stemmen (en die stelling treden wij bij), maar dat desondanks toch allereerst tot éen volwaardig instrument moet uitgegroeid zijn.

107

Men grijpt nu het hete hangijzer met beide �anden wanneer_ men het probleem aansnijdt van de zogenaamde «studieorgels» en «hmsorg�l�». Zolang huisorgels opgevat worden in de richting van kleine orgelpositie­ven, sécretaire- of kabinetorgels, zit het nog goed, alhoewel de laatst ge­noemde voor de nieuwbouw nauwelijks in trek zijn en zeker in Vlaande­ren zelden voorkomen. Het is naar het zogenaamde studieorgel dat de bijzondere aandacht van nog vele organisten uitgaat, omda� die studie­doeleinden direkt en op eenzijdige wijze op het twee-manuahg kerkorgel met zelfstandig pedaal zijn afgericht. . . Als men er van uit gaat dat het studieorgel voor de hmskamer een «hms­orgel» is, dan ontstaat wel heel vlug een conflictsituat_ie met d� literatuur voor het twee-manualig kerkorgel, die men in de hmskamer meen ver­kapte kerkorgel-stijl wenst in te studeren. Voor vele organisten primeert dan helaas nog de pure technische accomodatie van twee manualen �n zelfstandig pedaal. Dat een orgel - van welke grootte en omvang ook - m eerste instantie een volwaardig muziekinstrument moet zijn (in dit geval in volume en toonkwaliteit aangepast aan de huiskamer) schijnt velen te ontgaan en dit heeft ook op deze tentoonstelling zijn sporen nagelaten. Dat de o�gelstudie eigenlijk bezig is te misgroeien indien daaruit niet al­lereerst muziek in zijn juiste omkadering ontstaat, uitgaand van een ar­tistiek boeiend instrument, wordt nog te weinig ingezien. Het op-kerkorgelstudie-gerichte-huisorgel, tamelijk ongelukkig same�­gevat in het begrip «studieorgel» (alsof op _een_ ander ?rg�l geen studieverricht zou kunnen worden) kan dan nog m diverse nchtmgen tot een welhepaald type uitgroeien. Het is vrij teleurstellend hoe in Brugge de complexe maar tevens boei­end rijke problematiek van het klein-orgel in zijn grote ve�scheidenheid, op zo weinig doordachte wijze door de meeste deelnemers 1s ?pgel�st. Wellicht is één oorzaak te vinden in het gebrek aan doelgerichtheid van het expositie-initiatief, een tweede in de direkt op afzet afgestemde rea­lisatie van de orgelmaker, een derde oorzaak is ook deels te vinden in het gebrek aan wortels in de historische orgelkultuur zodat te onduidelijk blijft waar het in essentie om gaat ; en tenslotte een vierde oorzaak in het zich zo kwetsbaar opstellen wanneer selectiecriteria zouden moeten ge-hanteerd worden (zelfs als deze verantwoord mochten zijn). Van eigen bodem waren wij o.m. vertegenwoordigd door de Firma Ste­vens uit Duffel, Loncke Orgelbouw uit Zarren (Kortemark) en Orgelbau Stephan Schumacher uit Eupen, deze laatste wel met een uitgebreid gamma aan continuo- en studieinstrumenten. Verder was er ook nog werk te zien van de Luxemburgse orgelmaker Georges Westenfelder, en de Britse orgelmaker John Nicholson. Tussen de menigvuldige stukjes ambachtelijk werk, werd ook een stuk orgelindustrie opgemerkt van een of ander soort bouwpakket dat van'"­daag de dag de orgelmarkt vertroebelt. Over de betekenis van dit laatste kunnen wij zeer kort zijn : het is te omschrijven met een flinke nul. De vormgeving doet aan electronische toestanden en andere surrogaten denken, o.a. met lange onsmakelijke en met kunststof belegde pianotoet­sen. Men moet niet eens een vakman zijn om uit het starre dode mens­urenverloop een klankgeving af te lezen die ronduit slecht is : zo klonk dit

108

..

•

--

- -

instrument dan ook, vervelend en enerverend, pijpwerk dat niet eens aan een behoorlijke voorintonatie toe is en en er wellicht zelfs niet vatbaar voor is. Ik heb me met zulke bekwame spoed van het instrument verwij­derd dat ik vergeten ben het merk en de naam van de bouwer te noteren. Het zal thans menigeen interesseren te vernemen hoe onze landgenoten het er van af hebben gebracht. Ik moge mij veroorloven deze verwach­ting slechts algemeen te beantwoorden, en niet concreet op een met na­me vernoemde orgelmaker te betrekken, opdat niemand zich recht­streeks geviseerd moge voelen. Het gaat ons hier immers slechts over een beoordeling van het werk, en niet over personen. Algemeen kan ge­steld worden dat onze landgenoten - weliswaar beperkt in hun vertegen­woordiging - zich niet hebben laten gelden als artistieke hoogvliegers. Aan de uiterlijke afwerking werd wel zorg besteed, zodat er in dit opzicht naar de hedendaagse smaak een bepaalde oogstreling aanwezig was. Er waren kassen te zien die gezond schrijnwerk met massief hout en kader­e? pane�lwerk boden, doch er waren ook andere - vooral deze die op se­n�vorrmng en de grote marktverovering waren afgestemd - die het me­mgkeer zochten in goedkope gemakkelijkheidsoplossingen met gefineer­de meubelplaat enzomeer, kortom in hout dat moeilijk een funktie van «klank»-hout kan vervullen. V( at de vormgeving betreft is er niet veel vooruitgang geboekt, er is niets �it �e bus g�komen dat fris en geïnspireerd aandoet. In vele werkstuk­/Il is men met verder gekomen dan het halfslachtige : semi-vrije opstel­mge�, meubels die de volledige pijpeninhoud niet kunnen herbergen,

een zieke vertrekbasis eigenlijk voor de opbouw van een goed instru­ment. Ee

r jepaald orgelmaker plaatste een positief dat reeds een 5-tal jaren�� f e

i�erd gebouwd. Gezien de ontwikkeling sindsdien en de toen al�e

t :o 1Js�er actuele bouwwijze, was het niet van aard de huidige orga­

m\ e boeien. Een ander stelde een continuo-orgel voor dat wel ordelijk

ge t°u:Wf en afgewerkt scheen, maar in zijn uiterlijke vormgeving zijn

ma ena engebruik en in het bijzonder zijn klaviatuur zich wat te si�pelen goedkoop voordeed.

�-og een and�re landgenoot had een hele gamma aan klein-orgeltypes te

b�:�en: coi:itm�o-orgels in vele .grootten en schakeringen, met of zonder

k nkas, m kistvorm met of zonder kastloze aanhangsels studio- of

amerorgels e� zelf� kleine kerk-positieven die in model en ;ormgevingzeer sterke hennnerrngen oproepen aan het Duitse Wakker-programma van de l�atste 15 jaren. Eén enkele keer troffen we in deze serie een vorm�evmg aan die een fris perspectief bood ook al zij het dat die ver­v.:achtrng gauw werd stukgeslagen b.v. door e�n modem concaaf voetkla­v:1er dat dan nog aan beide zijkanten de breedte van de voet met vele cen­ti;111eters ove�schrijdt. Deze hele gamma op een rijtje gezet kan men zich met v� de m�ruk ontdoen dat organisten-opvattingen in technisch en e��het1sc� o�z1cht v_aak �ard op hol slaan, want vergeten wij niet dat de biJ?a kru1p�1era�htige silhouetten die door allerlei pijpenaanhangselsbmten de e�genhJke kast worden opgeroepen, allereerst veroorzaakt zijndoor organ1stenf antasieën in verband met bepaalde studieaspiraties.

109

' --

Men stelt zich onwillekeurig de vraag wat eigenlijk vanuit het standpunt van de orgelmaker, die zich toch terecht een artistiek talent toemeet, nog de gedrevenheid is om een muziekinstrument te maken. Liefde voor het vak k_an men uit hogervermelde capriolen nog nauwelijks aflezen, wel veel liefde voor de commercie vaak in haar meest exuberante grillen. Veruit het meest interessante werk werd geleverd door de Luxemburgse

firma Westenfelder en door de Brit John Nicholson. Vooral Nicholson kwam tot een kast- en structuuropzet die betekenis heeft, zij het dat naar onze smaak wat te nadrukkelijk teruggevallen werd op de knusse rus­ti�ke design. Hier is wel een eenheid gevonden in meubel, vormgeving, d1spositiestructuur en mensurering die in de klein-orgelkunst perspec­tieven biedt. De instrumenten bleken hier meer ontworpen te zijn vanuit hun eigen type, en niet allereerst vanuit organistenaspiraties. Men kan concluderen dat er qua meubel en uitwendige verschijning veel aandacht en werk aan besteed werd. In het algemeen is gebleken dat er veel minder aandacht werd besteed aan de intonatie van het pijpwerk, hetgeen zeer zeker ook verband houdt met het niet vinden van juiste verhoudingen in winddruk-mensurering­windtoevoer, opsneden, kemligging en zo meer. Dit mag dan wel bijzon­der jammer heten voor een tentoonstelling die tot doel heeft allereerst klinkende resultaten voor te stellen. Bij de meeste exposanten zijn opval­lende intonatie-gebreken, en dat dan nog voor klein-orgels waarvan het kleinste detail wordt waargenomen, gewoon blijven zitten. Toegegeven dat een fraai meubel belangrijk is, en wellicht de eerste indruk goed maakt, ware het toch verkieslijker geweest het uiterlijk mét een zelfde af­werking iets eenvoudiger te houden, maar meer werk te besteden aan de

klankgeving, want dat alleen geeft een orgel in allereerste instantie zijn betekenis als kunststuk. De sfeer bleek bij ons bezoek te rumoerig om uit oogpunt van klank een vergelijking tussen verschillende instrumenten mogelijk te maken. Eens te meer is het bewijs geleverd hoe veel moeilijker en delikater de

intonatiekunst is bij een klein-orgel dan bij een kerkorgel, en men krijgt de indruk dat daar echt weinig vooruitgang werd geboekt.

Rond deze expositie werd ook materiaal bijeengebracht uit ons orgel- en orgelmuziekverleden met een fotodokumentatie rond Brugse orgels, met name wat geconcentreerd rond de orgelmakers Berger ; aansluitend hierop konden ook handschriften van Vlaamse orgelmuziek in ogen­schouw worden genomen. Verder een bredere omkadering met oude in­strumenten, waaronder enkele bekende fraaie orgeltjes uit het instru­mentenmuseum te Brussel. Tal van handschriften en oude muziekdruk­ken maakten van deze expositie toch een bezienswaardigheid. Voor de snuffelaar in oude orgelliteratuur (en vanzelfsprekend ook de

koper) hadden een drietal muziekhandels een grote verscheidenheid aan boekenmateriaal aan te bieden ; een bijzondere gelegenheid dus om met gevulde handen en bijgevolg helaas ook met lege zakken het Mernling­museum te verlaten.

110

- .._

Ronny Plovie Jan Van Landeghem

LEZINGEN EN CONCERTEN

BRUGGE 1979

De juryleden van de internationale orgelwedstrijd hebben het druk ge­had : behalve jureren hebben zij elk nog een lezing gehouden, en hun kunsten op enkele West-Vlaamse orgels vertoond. 1. De lezingen.In zijn referaat «De relatie tussen orgel en clavecimbel» behandelde TonKoopman de belangrijke elementaire problemen van de 16de, l 7de en18de-eeuwse klavierspeler. Om te voldoen aan de behoeften, en alleszins�an de tekorten van een groot aantal wedstrijddeelnemers, kwam dus demhoud van deze lezing niet helemaal overeen met de aangekondigde ti­tel. Op positief en clavecimbel illustreerde hij op levendige wijze o.m.mentaliteitsverschillen in het benaderen van Franse en Italiaanse mu-z�ek ; de rol van het clavichord als studieinstrument bij uitstek voor orga­msten ; het verband tussen artikulatie en akoestiek, tussen artikulatie enfunktionele (lees: oude) vinger- en voetzetting e.d.m.

Xavier Darasse's lezing «Incidence du style français sur l'écriture de J.S.Bach» werd w�l de meest opzienbarende van deze rijk gevulde orgel­week. �r van �.ntgegaan werd dat Bach eigenhandig Grigny, Dieupart enCouperm copieerde ; dat Quantz, persoonlijke vriend van Bach in zijntract�!'lt «Versuch einer Anweisung, die Flöte traversière zu �pielen»(BerliJn 175?) �ich d1:idelijk uitspreekt voor de Franse «bon goût» aan-gaande versienngspnncipes ; dat met zekerheid «Suavioris Harmoniae

Instrumentalis Hyporchematicae Florilegium» van Georg Muffat (deel I �u�sburg 1695 en deel II Passau 1698), waarin Italiaanse en Franse ver-­s1ermgstech�ek �itvoerig wordt behandeld, door Bach gekend was. Uit nog �?ere historisch� br�!lnen ci�eerde Darasse vervolgens uitgebreideve_�s1ermgstabellen, die hiJ op lemge wijze (t.e.m. de dubbeltriller met vnJe stem) demonstreerde aan het clavecimbel. Aan de hand van versier­?e koralen uit het «Orgelbüchlein» en de «18 Leipziger Choräle» alsook m «Es dur» en «e moll» preludia toonde hij met overtuiging de overeen­komst aan tussen deze versieringsclichés en de uitgeschreven ornamen­ten van Bach zelf, conclusies die ontegensprekelijk nieuw licht wierpenop de uitvoeringspraktijk van een veelbesproken onderwerp.

Interessant vonden we ook de lezing «Zur Form des Passacaglia in c-moll von J.S. Bach» door Michael Radulescu. Als voornaamste punten noteer­den we : een historiek van de passacaglia-vorm ; de oorsprong van het thema ; analyse van harmonie en polyfonie ; de betekenis van de getal­lensymboliek en een waardevolle registratiesuggestie.

111

Bernard Lagacé bracht een « Version pour orgue de l 'Art de la Fugue de J. S. Bach». Belangrijk was voor ons de editie geschiedenis, met de ver­melding dat momenteel geen enkele degelijke uitgave in omloop is ; en de niet te onderschatten hypothese dat het hier gaat om een klavierwerk zonder zelfstandig pedaal. Registratiesuggesties klonken o.i. erg naar «neo-harok». Een schromelijk tekort aan rust verhinderde ons het laatste referaat «Small organs, large repertoire» van Nicholas Danby bij te wonen.

2. De concerten.In het kader van deze bespreking beperken we ons tot de orgelconcerten,of deze die een combinatie ervan met andere bezetting op het program­ma hadden.Een eerste uitschieter bracht «King's College Choir Cambridge» o.l.v.Philip Ledger met geestelijke Renaissancemuziek en orgelintermezzidoor Thomas Trotter van Byrd, Gibbons, Gabrieli en Sweelinck op hetBrugse kathedraalorgel. De wedstrijdmaniakken hadden de gelegenheidwellicht de vijftigste versie van «Mein jrmges Le ben» te verwerken, dezekeer wel fraai uitgevoerd, maar op een minder fraai instrument.

Op het Loncke-orgel te Beauvoorde-Veurne bracht Bernard Lagacé een boeiend Byrd-, Titelouze-, Böhm- en Clérambault-programma.

Eveneens te Veurne, op het Loncke-orgel van de Sint-W alburgiskerk concerteerde Nicholas Danby dezelfde avond. Eenheid in stijl was er al­vast : zowel orgel als speler kwamen erg flauw over. Wellicht zaten vijf vermoeiende dagen preselecties hier voor iets tussen.

Tweede hoogtepunt in deze week werden Händels 4 Coronation An­thems, door «The Choir of King's College Cambridge» en het «St. John's Smith Square Orchestra London» o.l.v. bovenvermelde dirigent. Weer zorgde Thomas Trotter voor de intermezzi met een virtuoze uitvoering van Händels orgelconcerti op. 4 nr. 2 in B en nr. 6 in Bes.

Peter H urford nam het op. 4 nr. 4 in F voor zijn rekening in een concert van concerti, begeleid door bovengenoemd orkest o.l.v. John Lubbock. De solist was blijkbaar zo gehaast dat er van rust en tempostabiliteit geen sprake was.

Eindelijk dan werd ons geduld beloond met een onvergetelijk recital door Ton Koopman op het Pieter Van Peteghemorgel te Moere (Gistel), dat in 1973 als een der eerste verantwoorde restauraties van het Vlaamse Roc­coco kon doorgaan (firma Loncke), met werk van Sweelinck, Frescobaldi, F. Correa de Arauxo, Buxtehude en het bijzonder spirituele - met de er­bij horende strijdkreten - «Air des Marseillois» in C van J. Cl. Balbastre.

Diezelfde avond was er ook de gelegenheid Reinhard Jaud te beluisteren op het in '7 4 gerestaureerde Berger-orgel te Zuienkerke, met 18de­eeuwse Engelse en Zuid-Duitse meesters.

112

.. -

.,--

-·

Pierre Hardouin

L'INFLUENCE DU PASSAGE A PARIS

DE JAN ET MATHIS LANGHEDUL

SUR LA FACTURE D'ORGUES

Le passage à Paris des facteurs Jan et Mathis Langhedul (1585/9 et 1599/1605) (1) coîncide avec le moment ou la facture française du Nord et notamment parisienne abandonne sa tradition nationale pour céder la place à la facture flamande et se mettre définitivement à son école (2). On peut se demander si ce double séjour de facteurs flamands a eu une part dans cette révolution et laquelle. N os connaissances actuelles ne sont peut-êtr? pas suffisantes pour étayer une réponse complète, mais permettent d essayer <l'en proposer les fondements.

En 1585 la facture française est dans une mauvaise passe en raison des troubles politiqu�s qui s'aggravent. La mort du duc d' Alençon faisant du protestant Henn de Navarre l'héritier du tröne, vient de redonner vi­gueu_r aux guerres religieuses et le facteur d'orgues a plus que personnebes?m du calme et de la prospérité dans les églises. Il est le plus touchéet c est le marasme dans la profession surtout à Paris. Cette ville n 'étaitp�s, dans la premi�re moitié du XVIe siècle un grand centre de factured orgues, au_contraire de Rouen qui avait brillé de la renommée des JOS­SELME. Mais ceux-ci _sont, pr�tiqueme1!-t éteints dès 1565 et à partir decette d�te, Rouen en vient a faire appel a Paris tant l'école locale a dispa­ru. Il n_ en va plus de même dès l'arrivée de TITELOUZE (1585) car il fe­ra vemr _des facteurs connus dans ou près de sa ville natale de SaintOm�r (Nicolas BAR�IER, p�is il s'adressera aux ISORE). M�s en 1585, Paris connait avec un certain retard la situation rouen­naise : une génération d 'organiers notables vient de disparaître. NicolasD�BENET est mort en 1576 oeuvrant d'ailleurs plutöt en Normandie de­pms quelqu�s ai:nées .• L' aîné des fils d 'Antoine D 'ARGILLIERES ( + en15 7?), Gabne� disparait en 1583. Les survivants s 'empressent de quitterla ville en proie aux excès de la ligue menée par les curés mêmes. Fran­cesco DESOLIVI,ERS a vite regagné la province d'ou il venait (1585).Je� et Roch D ARGILLIERES, Charles et Guillaume LEFEVRE santparti� en_Normandie, Jean LEFEVRE en Bourgogne, Jean DESEGRE onne sait ou. L�� ?rganistes parisiens n'ont plus sous la main que des fabricantsd epmettes (les DENIS, les DESPONTS) capables tout juste de faire des acc�rds et il n 'y avait aucune raison que cette situation ne se prolonge pasJusqu'au retour de la prospérité qui n'eut lieu que vers 1597 après lapériode terrible des sièges. ' Cela n'� probablement pas échappé à Jan LANGHEDUL, expulsé de sa b_onne ville d'Ypres par la réforme. L'atmosphère ultra-catholique de Pa­ns ne dut pas le rebuter d'autant que les propriétaires d'orgues, parois­ses ou couvents, n 'étaient pas encore ruinés par le rapprochement du

113

..

théätre de la guerre et la dévaluation qui s 'ensuivit. Il se peut qu 'il en rut été informé par un gendre chez qui il va habiter me Troussevache, le marchand Guillaume LUCCIE, mais on ignore la date et Ie lieu du ma­riage. LANGHEDUL trouve à Paris des orgues fort divers qui ont presque tous besoin de réparations, à l'exception toutefois du plus grand, l'orgue go­thique de Notre-Dame, récemment revu et d'une simplicité qui le rend particulièrement robuste (Blokwerk). Les autres sont des orgues à jeux séparés, d 'importance et d 'ancienneté inégales, en gros de type renais­sance de France du Nord (2) : - clavier de 38 notes FA 1-LA 4 (parfois un second de Positif).- Plenum à petit nombre de quintes, fait d 'une Fourniture progressive etd'une petite Cymbale, ou de deux Cymbales à I ou II rangs. - quelques flûtes dont surtout un Nasard II ou I (2'2/3 et 2' ou dans depetits instruments de 4', 1' 1/3 et l ') et un petit Nasard (dit aussi Cornetanciennement ?) 1' 1/3.- une seule «régale» qui est en fait une Trompette.Il y avait cependant un exernple de facture plus riche et plus structuréeavec l 'orgue de la Sainte Chapelle du Palais, de construction typique­ment «belge» (2) et pour lequel la présence d'un facteur flamand devaitêtre une aubaine.

Dès son arrivée, LANGHEDUL se mit à réparer et modifier à la flamande des instruments existant : nous connaissons ses travaux à la Sainte Cha­pelle, aux Augustins, à Saint Eustache. On soupçonne qu'il opéra aussi aux Innocents, à Saint Séverin et à Saint Victor, ailleurs peut-être enco­re. Bien plus, il eut l 'occasion de construire au mains deux orgues neufs, pour Saint Benoît qui n'en avait pas encore et pour Saint Jacques-de-la­Boucherie dans un fût ancien, en remplacement d'un instrument pour­tant assez récent, peut-être accidentellement gäté. Des traits précis caractérisent dans ces travaux la manière de LANGHE­DUL en !'opposant à la technique française antérieure mais non bien sûr à celle de l'orgue de la Sainte Chapelle. Celui-ci fut en effet relevé sans changement sinon de renforcer le vent dans les basses, de faire descen­dre le Cornet V du MI 3 à l'UT 3 et d'ajouter une trompette de Pédale de 16' qui pourrait avoir été une exigence d'organiste car elle fut ajoutée en bas de texte et on la retrouve, mais hors devis, à l 'orgue de Saint J ac­ques. Il est vrai que de telles «Bombardes» (peut-être en fait des Cro­mornes 16') existaient çà et là au Nord dans les orgues «belges» (Arras, Saint WAAST, 1585). Son action sur les orgues «français» est plus importante et caractéristi­que: - il refait à neuf les souffleries pour les <loter des grands soufflets à plisde bois ( 5' /3' environ) qui permettent une levée de 3' et un vent bienplus abondant. Les vieux soufflets ne sont utilisés que comme planches. Du même coup il doit élargir les Portevents. - il porte les claviers «au grand clavier» c 'est-à-dire UTI-UT5. Si desfeintes manquent par economie d'argent et de place, l'idéal est de 48 no­tes (Saint Jacques).

114

- au Plenum, la Fourniture est enrichie dans les basses pour devenir ànombre de rangs fixes. Elle reste néanmoins grave (2') si bien qu'il n'estpas besoin de Doublette. La Cymbale passe à III rangs elle aussi «tout dulong». C'est donc déjà un Plenum de type classique même si la réparti­tion des octaves et des quintes est encore, comme il semble d 'après ensuite ( 4) peu favorable à ces demières.- il impose une «batterie» avec dessus de Cornet.- la caractéristique la mieux attestée par les textes est la matière des pa-villons de tuyaux d'anches, le fer blanc. Quant aux tuyaux à bouche, saufles Montres, ils sont tous en plomb contraire ment à la tradition françaisequi préférait l' étain pour les tuyaux à taille de Principal.- LANGHEDUL enfin généralise un jeu de pédale de Flûte 8' en bois surune octave seulement.Bien sûr, par l' exemple de la Sainte Chapelle, les Parisiens connais­saient tous ces procédés, mais ils n'avaient pas été convertis. Au con­traire quand, àla fin de 1590, LANGHEDUL fuit l'approche de la guerre(5) et regagne hätivement sa Flandre rendue au Catholicisme (il va mou­rir à Gand en 1592 encore fier d'avoir été le facteur du Rai de France,pour sa Sainte Chapelle), plusieurs orgues parisiens de tailles diversesont été mis à la mode flamande et le mouvement est irréversible. Vers1600, à la fin de la période noire, quand Nicolas PESCHEUR (6) vients'installer à Paris (<lont il est peut-être originaire) c'est pour y continuerexactement l'muvre de LANGHEDUL (du mains jusqu'à 1612 cf. plusbas). Son orgue pour Saint Germain-le-Vieil (1604/5) est le frère de celuide Saint Jacques, l'orgue de Brie-Comte-Robert, celui de Saint Benoît. ASaint Germain l' Auxerrois, il met Cornet et Anches en fer blanc, etc.�ien sû�, on ne sait qui a formé PESCHEUR, mais il est possible, ses filsetant nes en 1587 et 1589, qu'il ait travaillé alors auprès de LANGHE­DUL et adopté dès lors ses méthodes. � partir de 1600 donc c'est l'orgue à la Langhedul qui se construit à Pa­n�, a�ors quE: 1',exemple de la Sainte Chapelle, trop riche peut-être,n avait pas fait ecole en son temps. Quant aux au tres points d 'invasion flamande (la Normandie de BARBIER par exemple), ils renvoient à une techhique un peu différente (étain pour les jeux d'anches) et paraissent à exclure.

A !'époque ou Nicolas PESCHEUR prolonge ainsi l'amvre de Jan LANGHEDUL, passe à Paris le fils de celui-ci, Mathis (1). Les circon­stances sont entièrement différentes. Pour Paris d'abord redevenue ca­pitale et prospère. C'est un grand marché qui s'ouvre aux facteurs d'or­gues tant pour remettre en état les orgues ruinés par 10 ans au moins d' abandon que pour en doter les lieux de culte qui en manquent encore ou se construisent. Faute de facteurs indigènes en nombre suffisant (PESCHEUR à l'air seul), il faut faire appel à l'extérieur et c'est assuré­ment là la raison pour laquelle Mathis, au lieu de rentrer directe ment en Flandres, s 'arrête à Paris. Ce n' ést pas, lui, un réfugié, mais un maître déjà célèbre, en pleine vigueur (env. 35 ans). Le souvenir de son père est encore récent et il arrive auréolé du titre de «templador de la chapelle flamande du Roi d'Espagne» qu'il vient d'abondonner hätivement (avant

115

même de toucher la fin de ses gages qu 'il se fait envoyer à Paris). Titre plus glorieux que rémunérateur au demeurant car partagé avec les fils BREBOS (Nicolas puis Jean) héritiers naturels de leur père Gilles et de leur frère Gaspard, cel ui même qui était venu recruter Mathis en Flan­dres pour l 'incorporer à l 'équipe familiale construisant les orgues de l 'Escorial.

Il semble donc qu'alors (1599) Mathis ait été rappelé au Pays par !'an­nonce de la grande prospérité entraînant là aussi un riche marché d 'or­gues, au moment ou disparaissait son frère Guillaume. Mais les anciens clients de son père à Paris l' arrêtent au passage. Jean HY ART, expert naguère des travaux de Jan à Saint Eustache, lui fait relever son orgue de Saint Jean. Ce travail alerta la corporation des marchands de vins dont le siège est dans l' église voisine, Saint Gervais. Leur petit orgue est à réparer et à compléter. Mathis accepte mais propose bien mieux : faire de neuf un grand instrument qui servira à la fois à la corporation et à la paroisse. Ce nouveau marché malheureusement n 'a pas été conservé mais la composition si typique est bien connue par ailleurs, sans parler de la double signature sur les tuyaux mêmes, <lont le premier au som­mier de la Montre 16', en plomb comme les Prestants et les Doublettes, ce qui prouve leur origine. La série des travaux de Mathis dans les 5 an­nées qu'il passa à Paris est longue bien que sûrement incomplète : répa­rations et augmentations aux Innocents ( 1601), au Saint Esprit en 2 mar­chés ( 1602), le premier exprimant les désirs de l 'organiste mais le second les propositions plus flamandes du facteur ; à Saint Benoît (1603) pour ajouter le Cornet curieusement amis par Jan ; à Saint Leu (1603) ; à Saint Jacques, il pratique une transformation importante sans dr.:mte à la de­mande du dient : la suppression au sommier des soupapes secondaires pour des registres traînants ; le sommier à ressorts n'a jamais été du goût des Parisiens. Enfin en 1604, il date l'orgue de Saint Eustache d 'un grand Positif complet ou on notera un Cornet pour faire «écho» à celui du grand-orgue et un Cromorne en étain. Les gens dE' Saint Eustache au­raient-ils été les tenants fervents de l 'autre école flamande, celle préfé­rée par Titelouze après l'exemple de l'orgue Carlier de Saint Denis jus-· tement en 1604? (7) D'ailleurs Mathis (dégoûté ?) décide brusquement de partir en confiant les entretiens qu 'il doit encore, au parisien Paul MAILLARD (8) qui pro­bablement travaillait sous ses ordres. Il prend cependant le temps de passer à l 'orgue de Saint Fursy de Lagny et ne reparaît à Gand qu 'en 1609. On ne sait ou il a passé eet intervalle de temps. Il fit ensuite une fort brillante 3e carrière à Bruxelles pendant plus de 20 ans. L'examen des ouvrages parisiens de Mathis LANGHEDUL ne montre pas qu 'il ait rien apporté de vraiment neuf par rapport à l' enseignement de son père. Il généralise le clavier UT-UT, les grands soufflets à éclis­ses, les mixtures à nombre de rangs fixe qu'il enrichit cependant d'une Doublette (au détriment d 'un rang semble-t-il), les anches à tuyaux de fer blanc ( à une exception près). Tout au plus les commandes pour Saint Gervais et Saint Eustache lui permirent-elles de montrer ce que pouvait être l'orgue Brebos à deux claviers sous sa forme complète, ce que

116

n'avait pu faire Jan en période d'austérité. Mais ce qui avait plu en 1585 et encore en 1601 semble ne plus satisfaire pleinement la clientèle con­seillée par BIENVENU, écho de TITELOUZE. Le premier a même appe­lér en 1605, Florent HOCQUET de Liège (9) pour réparer aussi son orgue «belge » de la Sainte Chapelle. Passage fort bref qui n 'éclipse pas l'amvre de CARLIER à Saint Denis (7) bientöt redoublée à Saint Antoine des Champs (1606). Mathis dont les prix sont plus élevés (encore à Bois­le-Duc face à BOCQUET) préféra s'en aller. A Paris, les premiers ouvrages de MAILLARD indépendant sont confor­mes à l'enseignement de LANGHEDUL (grands soufflets, Cornet ... on n'a pas d'exemple d'anches), mais dès 1612 au moins apparaissent des changements dans les ouvrages des facteurs parisiens : cette année-là PESCHEUR fait pour Saint Barthélémy des tuyaux d 'anches en étain ; il ne reviendra plus au fer blanc. MAILLARD en fait autant, depuis 1617 au plus tard. Autre nouveauté, PESCHEUR rallonge à 17 notes au moins la pédale de Saint Benoît en 1615. Ces deux détails viennent droit de CAR­LIER. D'ailleurs le scénario est facile à reconstituer : l'orgue de Saint J:?e:1-is a �té expertisé par TITELOUZE, BIENVENU et le seul facteur pa­nsien Nicolas PESCHEUR. Son fils Pierre avait alors 17 ans et reconnais­sant 1� supériorité de la facture de Carlier, soutenue par les louanges de organistes, le père dut confier à ce maître le soin d 'ach ever la formation du jeune homme. Pierre alla donc travailler aux cötés du gendre du maî­tre, son contemporain, Valeran DE HEMAN. En 1610 celui-ci sera en­vo!é répondre à 1' appel des chanoines de N otreDame, de Paris. Mais au �eme moment Pierre PESCHEUR rentra chez son père ou il prit la direc­tion des travaux selon ce qu'il venait d'apprendre. C'était bien sûr Ie seul mo_yen de tenir, face à De BEMAN, sans rivalité d' ailleurs, la de-1;1an_de etant surabondante. Rien d'étonnant que les deux hommes soientetroitement rapprochés dans l'ésprit des experts du temps et notamment de MERSENNE. A la mort de Nicolas PESCHEUR (1617) !'atelier n'eut pas à changer de doctrine. Petit à petit, par l'action conjointe de Pierre PESCHEUR et de Valeran DE BEMAN les particularités «à la LANGHEDUL» vont être éliminées des orgues parisiens. En 1610 à Saint Séverin anches en étain · en 1614 aux August�s même chose «car l 'estain a Ie son plus ferme et a_'ggréable et n'est subJect à la roüille» ; en 1618 c'est le tour de Saint Victor en 1628 de Saint Gervais ... Il y a aussi réfection des mixtures désormai� en étain avec les principaux : 1619 à Saint Leu, en 1620 à Sainte Geneviève­au-Mont_. En 1�31 CARLIE� �ui-1;1ême fait tout cela à Saint Jacques de laBouchene ; Samt Jean a ete fait à neuf en 1625. Seul peut-être Saint Eustache dont l'histoire à ce moment n'est pas établie aura pu garder plus longtemps certains aspects LANGHEDUL. Ainsi le mouvement imprimé à la facture parisienne par Jan LANGHE­DUL, confirmé par le passage de Mathis n'a donc eu de durable que les traits qu'il avait en commun avec l'école (flamande aussi mais moins oc­cidentale) BARBIER/ISORE/CARLIER. C'est sur ce dernier type, sans doute modifié par les conseils de Titelouze en certains détails, que s · est greffé à partir de 1628 l'orgue parisien qui allait devenir l'orgue français classique. (10)

117

Il conviendrait peut-être de se poser encore la question inverse : s'il est bien évident que son séjour à Paris n'a pu avoir aucune influence sur le métier de Jan LANGHEDUL et pour cause, en est-il tout à fait de même pour cel ui de Mathis ? Ce n 'est pas à nous bien sûr de chercher à y ré­pondre, d'autant que Mathis peut encore avoir évolué entre Paris et la Flancfre. Mais il est un point qu 'on ne peut manquer d' évoquer à ce pro­pos : en étudiant les compositions d'orgues en France au XVIe siècle (2) on arrive à cette conclusion que la registration de «Cornet» s 'y fait gräce au Petit N asard 1' 1/3 ( 11). Le «Des sus de Cornet V » n 'arrive à Paris qu'avec l'orgue de la Sainte Chapelle, et c'est LANGHEDUL qui le ré­pand comme partie constitutive de la batterie d' anches. Or il contient en 5° rang la Tierce de grosse taille d'étoffe. Mais nulle part n'apparaît de rang séparé de Tierce de Principal qu 'on mette au Plenum «quand on voudra». Ce jeu par contre fait partie de l'orgue pröné par TITELOUZE (décrit aussi par MERSENNE) et construit par CARLIER au moins à par­tir de 1610, mais pas avant son arrivée en France en 1600. Ce même jeu, avec le double röle (Plenum et soliste) caractéristique des orgues de Va­leran DE HEMAN, se retrouve dans les instruments de Mathis LAN­GBEDUL en Belgique et celles de ses élèves. D'ou lui est-il venu? Bien sûr la Tierce de Plenum (à reprises) est fort ancienne puis-qu 'elle fi­gure déjà dans «l'autre orgue» du manuscrit d' ARNAULT datable de vers 1440, comme rang de Cymbale. C'est toujours ce röle qu'elle tient dans les «Terzzimbeln » des écoles nordiques. (12). Mais comment pas­ser de là à cette Tierce «tout du long» sans reprises ? Y aurait-il eu emprunt de LANGHEDUL à CARLIER ou l'inverse? on quelque part une source inconnue ou ils auraient puisé tous deux entre 1600 et 1610 ? Qu 'était au juste cette Terzzimbel de Nicolas BAUWENS au Positif de Saint Nicolas de Gand en 1605 (13)? La seule chose qu'on puisse dire actuellement c'est que la contamination n 'eut pas lieu à Paris, bien que les deux facteurs aient pu s 'y rencontrer en 1604.

NOTES 1) cf. Renaissance de l'orgue n° 8 et Connaissance de l'orgue n° 4 com­plété par n° 15: articles biographiques sur Jan et Mathis LANGHEDUL.On y trouvera les réf érences des textes et documents.2) cf. notre étude «L'orgue en France au XVIe s.», Conn. de l'orgue n°21sq. notamment Chap. VI (n° 28) et VII (n ° 29)3) Texte publié par N. DUFOURCQ, Galpin Soc. journal X.4) cf. Léon SOUBERBIELLE, Le Plein-Jeu de l'orgue français.5) c 'ést à partir de 1588 que le mouvement des affaires à Paris s 'éffondreavec 1590 comme pire année.6.) biographie des PESCHEUR, Conn. de l'orgue n ° 20 et 21.7) biographie de C. CARLIER, Conn. de l'orgue n° 5, 6, 7, 15.8) L'évolution de MAILLARD n'a pas encore été étudiée.9) Texte publié par M. JURGENS Doe. issus du Minutier t.I.10) cf. P.B. Naissance et évolution de l'orgue classique français RevueMusicale n ° 295/6.

118

-~

11) Notre opinion a varié avant cette demière étude ; les diverses propo­sitions antérieures (cf. Organ Yearbook 1970. etc ... ) ne peuvent nous semble-t-il cadrer avec les faits et les documents. Mais il faudrait aussi étudier la nature des Sesquialtera du début du XVIIe. Il en est d 'étymolo­giques (1' 1/ 2 et l' ou 3' et 2', ce qui est Ie N asard II encore fréquent chez Carlier) .Quand arrive au juste Ie remplacement du 2e rang par l '3 / 5, la Tierce? Comment est-on passé aux mixtures à tierce dites Sesquialtera en Angleterre ? 12) Ce que recouvre à chaque fois Ie terme de TERZZIMBEL serait bien à préciser. Pour les Brabançons cela peut désigner même, semble-t-il un Cornet de Batterie . 13) cf . M.A VENTE l'influence des Flamands ... l'Orgue n° 49 ou G. POTVLIEGHE dans PEETERS et VENTE, I'orgue et sa musique. On aimerait connaître les termes du document.

De invloed van het verblijf te Parijs van Jan en Mathis Langhedul

op de orgelbouw.

Het verblijf te Parijs van de bouwers Jan en Mathis Langhedul (1585/9 en 1599/ 1605) (1) valt samen met de periode waarin de Noord franse en in het bijzonder de Pa­rijse bouwtrant haar nationale traditie verlaat om plaats te maken voor de Vlaamse bouwtrant en zich definitief op die leest te schoeien (2) . Men kan zich de vraag stel­len of dit dubbel verblijf van Vlaam ·se bouwers tot deze omwenteling heeft bijgedra­gen en in welke mate. Onze huidige kennis volstaat misschien niet om een volledig antwoord te funderen , maar wel om er de grondslagen van voor te stellen .

In 1585 ziet de Franse orgelbouw er somber uit door toenemende politieke onlusten . De dood van de hertoa van Alencon die van de protestantse Henri de Navarre de troonopvolger maakt , heeft de godsdienstoorlogen aangewakkerd en de or_gel­bouwer heeft meer dan wie ook de rust en de voorspoed in de, kerken nodig. Hij is het meest benadeligd en het vak verkwijnt vooral te Parijs . Deze stad was in de eerste helft_ van de 16de eeuw geen groot centrum van orgelbouw , in tegens tel I i ng tot Rou­en die met de roem van de Josselmes een uitbl inker was . Maar deze zijn vanaf 1565 praktisch verdwenen , (en de plaatselijke school is in zoverre weg) zodat Rouen zich vanaf deze datum tot Parijs richt. Dit blijft niet zo na de komst van Titelouze (1585), want hij zal orgelbouwers aantrekken die in of rond zijn geboortestad Saint-Omer be­kend zijn (Nicolas Barbier, en daarna zal hij beroep doen op de lsoré's) . Maar in 1585 kent Parijs met enige vertraging gelijkaardige omstandigheden : een generatie belangrijke orgelbouwers is net verdwenen. Nicolas Dabenet sterft in 1576, al we rkte hij eerder in Normandië sedert enkele jaren . De oudste zoon van Antoine d'Argillieres (+in 1572), Gabriel, overlijdt in 1583. De overlevende zonen vluchten de stad , voor de misbruiken van de samenzwering der pastoors zelf . Francesco Deso­liviers is haastig teruggekeerd naar de provincie waar hij vandaan kwam (1585). Jean en Roch d 'Argillières, Charles en Guillaume Lefèvre zijn vertrokken naar Norman­di ë, Jean Lefèvre naar de Bourgogne, Jean Desgré is spoorloos verdwenen .

119

De Parijse organisten beschikken alleen nog over spinettenbouwers (de Denis', de Desponts), nauwelijks nog in staat te stemmen, en er was geen reden waarom deze toestand niet zou blijven duren tot de welstand na de verschrikkelijke tijd van de be­legeringen , omstreeks 1597 terugkwam. Dat zal waarschijnlijk niet ontgaan zijn aan Jan Langhedul. door de hervorming ver­bannen uit zijn stad leper . De Parijse ultra-katholieke geest zal hem niet afgesloot hebben, vooral dat de eigenaars van orgels, parochies of kloosters , nog niet geruï­neerd waren door het opkomen van oorlogstoestanden en de devaluatie die daarop volgde . Het is mogelijk dat hij daarover ingelicht werd door een schoonzoon bij wie hij in de rue Troussevache gaat inwonen, de handelaar Luccié, maar men kent datum noch plaats van het huwelijk. Langhedul vindt te Parijs zeer verscheidene orgels die bijna allemaal hersteld moe­ten worden , uitgezonderd nochtans het grootste, het gotisch orgel van de Notre­Dame, onlangs nagezien en uitzonderlijk stevig door zijn eenvoud (blokwerk) . De andere orgels hebben gescheiden spelen , verschillen naar belang en ouderdom, en behoren grosso modo tot het renaissance-type van Noord-Frankrijk (3): - klavier van 38 noten Fa-La4 (soms een tweede van het positief) - plenum met weinig kwinten, samengesteld door een progressieve mixtuur en een kleine cymbel, of door twee cymbels van één of twee rangen. - enkele fluiten waaronder vooral een nasard Il of 1 (2'2/3 en 2' of in kleine viervoets i nstru men ten 1 '1 / 3 en 1 ') en een kleine nasard (vroeger ook cornet genoemd ?) 1 '1 / 3 - één enkele «regaal» die eigenlijk een trompet is . Er was nochtans een voorbeeld van rijkere en meer gestructureerde bouw : het orgel van de Sainte Chapelle van het paleis, van typisch «Belgische» constructie en waar­voor de aanwezigheid van een Vlaams bouwer een buitenkans moest zijn . Van bij zijn aankomst begon Langhedul de bestaande instrumenten te herstellen en te vervlaamsen. Wij kennen zijn werk in de Sainte Chapelle, de Augustijnenkerk , in de Saint Eustache . Men vermoedt dat hij ook optrad in de lnnocents, in de Saint Sé­verin en in de Saint Victor, misschien elders ook nog . Meer nog, hij kreeg de gele­genheid minstens twee nieuwe orgels te bouwen, voor de Saint Benoit die er nog geen had en voor de Saint Jacques-de-!a-Boucherie in een oude kast , ter vervanging van een nochtans nogal recent instrument, misschien toevallig beschadigd . Duidelijke trekken karakteriseren in deze werken de manier van Langhedul, in tegen­stelling tot de vroegere Franse techniek, maar natuurlijk niet tot die van het orgel van de Sainte Chapelle . Dit werd opgeknapt zonder veranderingen , behalve de wind versterken voor de bassen, de cornet V uitbreiden van mi3 tot ut3 en het bijvoegen van een 16 ' trompet in het pedaal wat een eis van de organist kan geweest zijn want het werd onderaan de tekst bijgevoegd en men vindt ze ook , maar buiten bestek , op het orgel van de Saint Jacques . Dergelijke «bombardes» (misschien eigenlijk 16' kromhoorns) bestonden inderdaad hier en daar in het noorden in de «Belgische» or­gels (Arras , Saint Waast, 1585) . Zijn werk aan «Franse » orgels is ingrijpender en meer karakteristiek : - hij vernieuwt de windvoorziening door ze te voorzien van grote blaasbalgen met houten plooien (ongeveer 5' /3 ' ) die tot 3' kunnen stijgen en veel meer wind kunnen g eve n .

- hij breidt de klavieren uit tot «groot klavier», d.i . ut1-ut5 . Als er kruisen ontbreken door bezuiniging op geld of plaats, is het ideaal 48 noten (Saint Jacques) - in het plenum wordt de mixtuur in de bas verrijkt om· te komen tot een vast aantal rangen . Zij blijft desalniettemin laag (2') zodat er geen doublette nodig is. De Gym­bel komt op 111 rangen over de hele tessituur . Het is dus reeds een plenum van het klassieke type alhoewel de verdeling van octaven en kwinten voor deze laatste weinig voordelig is , zoals uit het vervolg blijkt (4) . - hij schrijft een tongenkoor voor met cornet in discant - de karakteristiek die het duidelijkst uit de teksten blijkt is de materie van de schal-bekers der tongwerken : blik . De labialen zijn behalve de montre, allemaal in lood, in tegenstelling tot de Franse traditie die de voorkeur gaf aan tin voor pijpen met prin­cipaal-mensuur.

120

- tenslotte generaliseert Langhedul een fluit 8' in het pedaal, in hout en slechts overéén octaaf.Door het voorbeeld van de Sainte Chapelle kenden de Parijzenaars natuurlijk al dezeprocédés, maar ze waren niet overtuigd. Als Langhedul daarentegen, eind 1590 voorde naderende oorlog vlucht (5) en haastig naar zijn opnieuw katholiek Vlaanderenterugkeert (hij zal in 1592 te Gent sterven, nog fier dat hij de orgelbouwer van de ko­ning van Frankrijk geweest is voor zijn Sainte Chapelle), zijn meerdere Parijse orgelsvan verschillende afmetingen naar Vlaamse mode omgebouwd en is de beweging on­omkeerbaar. Als rond 1600, bij het einde van de donkere tijden, Nicolas Pescheur (6)zich te Parijs (van waar hij misschien afkomstig is) komt vestigen, is het om precieshet werk van Langhedul verder te zetten (tenminste tot in 1612, cfr. intra). Zijn orgelvoor Saint Germain-le-Vieil (1604/5) is de broer van dat van de Saint Jacques ; hetorgel van Brie-Comte-Robert, die van de Saint Benoît. In Saint Ger main I 'Auxerrois plaatst hij cornet en tongwerken in blik, etc. Zeker, men weet niet wie Pescheur heeft opgeleid, maar het is mogelijk, daar zijn zonen in 1587 en 1589 geboren zijn, dat hij toen bij Langhedul zou gewerkt hebben en aldus zijn methodes heeft overgenomen. Van 1600 af is het dus het Langhedul-orgel dat te Parijs gebouwd wordt, terwijl het voorbeeld van de Sainte Chapelle, misschien te rijk, in zijn tijd geen school had ge­maakt. Wat de andere streken van Vlaamse invasie betreft (het Normandië van Bar­bier bijvoorbeeld), zij wijzen op een enigszins verschillende techniek (tin voor de tongspelen) en blijken uitgesloten te moeten worden.

In de periode dat Nicolas Pescheur aldus het werk van Jan Langhedul verderzet, komt diens zoon, Mathis (1), te Parijs langs. De omstandigheden zijn helemaal an­ders. In de eerste plaats is Parijs.opnieuw hoofdstad en welvarend geworden. Het is een groot werkterrein dat voor de orgelbouwers open komt zowel om de orgels die door minstens tien jaar verwaarlozing verwoest zijn, te herstellen, als om de bid­plaatsen die er nog geen hebben of die in opbouw zijn ervan te voorzien. Bij gebrek aan voldoende plaatselijke bouwers (Pescheur schijnt alleen te zijn), moet men be­roep doen op mensen van elders en dat is zeker de reden waarvoor Mathis zich te Pa­rijs ophoudt, in plaats van direct naar Vlaanderen terug te keren. Hij is geen u itwij­keljng, maar een reeds beroemd meester, in volle levenskracht (ongeveer 35 jaar). De herinnering aan zijn vader is nog levendig en hij komt aan, gelauwerd met de titel van «templador» van de Vlaamse kapel van de koning van Spanje, die hij haastig heeft verlaten (nog vóór hij zijn volledig loon heeft ontvangen dat hij zich te Parijs laat toesturen). Een overigens meer eervolle dan lonende titel, want hij werd gedeeld met de zonen Brebos (Nicolas en naderhand Jean), natuurlijke erfgenamen van hun vader Gilles en hun broer Gaspard, dezelfde die in Vlaanderen Mathis had komen aanwerven om hem in te lijven bij het familiebedrijf dat de orgels van het Escorial bouwde. Het is dus waarschijnlijk dat Mathis toen (1599) naar het vaderland teruggeroepen werd door de mare van grote welvaart die ook daar een groot werkterrein voor orgel­bouw met zich meebracht, op het tijdstip dat zijn broer Guillaume overleed. Maar de vroegere klanten van zijn vader te Parijs houden hem op bij zijn doortocht. Jean Hyart, eertijds deskundige voor de werken van Jan in de Saint Eustache, laat hem zijn orgel in de Saint Jean nazien. Dit werk komt ter ore van de gilde van wijnhande­laars waarvan de zetel in de nabijgelegen Saint Gervais-kerk is. Hun klein orgel moet hersteld en vervolledigd worden . Mathis aanvaardt maar heeft een nog beter voor­stel: een nieuw groot instrument bouwen dat zowel voor de parochie als voor de gilde zal dienen. Deze nieuwe overeenkomst is jammer genoeg niet bewaard gebleven maar overigens is de typische samenstelling bekend genoeg, zonder te spreken over

de dubbele handtekening op de pijpen zelf, waarvan de eerste op de windlade van de montre 16', in lood zoals de prestanten en doublettes, wat hun oorsprong bewijst. De 1 ijst van de werken van Mathis gedurende de 5 jaren dat hij te Parijs verbleef is lang, alhoewel zeker onvolledig: herstellingen en uitbreidingen in de lnnocents (1601), in de Saint-Esprit in 2 overeenkomsten (1602), de eerste met de wensen van de organist

121

maar de tweede met de meer Vlaamse voorstellen van de bouwer ; in de Saint Benoit (1603) om de cornet bij te voegen die merkwaardigerw

_ijze door Jan wa� weggelaten ;

in de Saint-Leu (1603); in de Saint Jean, 2e en volledIger __ werk (1603) .' aan het werk

van zijn vader in de Saint Jacques brengt hij een belangnJke verandering aan, �aar­schijnlijk op vraag van de klant : het wegnemen in de

_l_ade van -�e dubbele v �n�1elen

ten voordele van sleepregisters ; de spnnglade Is bIJ de Pan1_zenaars nooit in de

smaak gevallen. In 1604 tenslotte voorziet hij het orgel van de Saint Eustach_e van een

groot volledig positief waar op te merken valt: een cornet om als echo van die van het groot orgel gebruikt te worden, en een kromho?rn in tin. Zouden de mensen van �e Saint-Eustache v,urige voorstanders geweest zI1n van de andere Vlaa

_mse school, die

de voorkeur meedroeg van Titelouze na het voorbeeld van het Carl1er-orgel van de Saint Denis, precies in 1604 ? . Trouwens Mathis (wie het de keel u1thang_t ?) be­slist onverhoeds te vertrekken en vertrouwt het onderhoud dat hij nog moet u1tvoere� toe aan de Parijzenaar Paul Maillard (8) die waarschijnlijk onder hem werkte. HIJ neemt nochtans de tijd om langs het orgel van Saint Furs�-�e Lagny !e gaan en v�r­schijnt pas in 1609 opnieuw te Gent. Men weet niet waar �IJ intussentl]d gebleven is. Nadien maakte hij nog een zeer schitterende derde carrière te Brussel, gedurende meer dan 20 jaar . . . . . . Het onderzoek van de Parijse werken van Mathis Langhedul laat niet bl11ken dat h1J iets wezenlijk nieuws ten overstaan van het onderwijs van zijn vader z�u gebracht hebben. Hij veralgemeent het klavier ut-ut, de grote spaanbalgen, de m1xtur.�n metvast aantal rangen die hij nochtans verrijkt met een doublette (naar

_ het sch_11nt ten

koste van een rang), de tongspelen met blikken schalbekers (op één uitzondering na). De bestellingen voor de Saint Gervais en de Saint Eustache hebben _

he� hoogst�ns de kans gegeven om te laten zien wat het twee-klaviers Brebos orgel in ZIJn. volledigevorm kon zijn, wat Jan in de magere jaren niet had kunnen doen. Maa� wat in 1585 e� nog in 1601 beviel schijnt niet helemaal meer te voldoen voor het kl1enteel geadvi­seerd door Bienvenu, echo van Titelouze. Eerstgenoe_mde heeft zelfs Flor �nt Hoc­quet uit Luik (9) in 1605 laten komen om ook zijn «Belgisch» orgel van de Sainte Cha­pelle te laten repareren. Zeer korte doorreis die geen �chaduw

_ werpt op het werk van

carlier in de Saint Denis . weldra herhaald in de Saint Antoine-des-champs (1606). Mathis, waarvan de prijzen hoger liggen (evenals te 's Hertogenbosch tegen Hoc­quet) geeft er de voorkeur aan te vertrekken. Te Parijs stemmen de eerste weken van de onafhankelijke Maillard overeen met de school van Langhedui (grote blaasbalgen, cornet ... wij hebben geen voorbeeld van tongwerken), maar reeds vanaf 1612 duiken er veranderingen op in de werken van de Parijse bouwers : in dat jaar maakt Pescheur voor de Saint Barthélémy de tongwer­ken in tin ; hij zal het blik niet meer gebruiken. Ma1llard doet hetzelfde, ten laatste sedert 1617. Andere nieuwigheden: Pescheur breidt in 1615 het pedaal van de S�1nt Benoit uit tot minstens 17 noten. Deze twee details komen rechtstreeks va� Carl1er. Het scenario is trouwens gemakkelijk weer samen te stellen : als de

_skundI�_

en voor

het orgel van de Saint Denis traden op Titelouze, Bienvenu en de enige_ PanJ�e bou­wer Nicolas Pescheur. Zijn zoon Pierre was toen 17 jaar oud, en aangezien h1J de be­tere kwaliteit van het werk van Carlier erkende, daarin nog gesterkt door de loftui­tingen der organisten, moest de vader het aan deze meester toevertrouwen om de opleiding van de jongeling te voltooien. Pierre ging dus werken naast

_ de schoonzoon

van de meester, zijn tijdgenoot Valeran De Héman. In 1610 zal deze uitgestuurd wor­den om aan de vraag van de kanunniken van de Notre-Dame te Parijs te voldoen. Op hetzelfde tijdstip echter keerde Pierre Pescheur terug bij zijn vader waar hij op de manier die hij net geleerd had de leiding der werken op zich nam. Het was uiteraard het enige middel om zich tegen De Héman te handhaven, trouwens zonder rivaliteit, want de vraag was overvloedig. Geen wonder dat de twee mannen in de geest van de deskundigen van die tijd en met name van Mersenne, nauw verwant waren. Bij de dood van Nicolas Pescheur (1617) moest het atelier niet van doctrine veranderen. Langzamerhand, door de samengebundelde werking van

_Pierre Pe�cheur en Valeran

De Héman, zullen de «Langhedulse» bijzonderheden uit de Panise orgels wegge­werkt worden. In 1610 in de Saint Séverin tinnen tongspelen ; hetzelfde in 1614 in de

122

... --.

-· .,,.

Augustijnenkerk «car l'estain a Ie son plus ferme et aggréable et n'est subject à la roüille»; in 1618 is het de beurt aan de Saint Victor, in 1628 aan de Saint Gervais ... Er is ook herwerking van de mixturen, voortaan in tin zoals de principalen : 1619 in de Saint Leu; 1620 in de Sainte Geneviève-au-Mont. In 1631 doet zelfs Carlier dit al­les in de Saint Jacques de la Boucherie; Saint Jean is in 1625 nieuw gebouwd. Alleen Saint Eustache, waarvan op dit ogenblik de geschiedenis niet vaststaat, heeft mis­schien langer bepaalde Langhedul-trekken kunnen bewaren. Aldus heeft de richting door Jan Langhedul aan de Parijse orgelbouw gegeven, be­vestigd door het verblijf van Mathis, slechts als blijvend behouden de trekken die hij gemeenschappelijk had met de school Barbier/ lsoré / Carl ier (ook Vlaams, maar min­der West-). Het is op dit laatste type, ongetwijfeld voor bepaalde details op de raad van Titelouze gewijzigd, dat vanaf 1628 het Parijse orgel dat het Franse klassieke or­gel zal worden, gegrift werd (1 O).

Men dient zich misschien nog de vraag omgekeerd te stellen : of het wel vaststaat dat zijn verblijf te Parijs geen invloed zou kunnen gehad hebben op het métier van Jan Langhedul en uiteraard, is dat ook zo voor het métier van Mathis ? Het komt ons uiteraard niet toe daar een antwoord op te zoeken, vooral dat Mathis tussen Parijs en V

_laanderen nog k�n geëvolueerd zijn. Maar er is een punt dat men in dit verband

niet m�g �alaten zich voor de geest te roepen : bij de studie van orgeldisposities in Frankrijk in de 16de eeuw (2) komt men tot het besluit dat de «cornet» registratie g

_emaakt wordt met de Petit Nasard 1 '1 / 3 (11). Het « Des sus de Cornet V » bereikt Pa­

rijs pas met het orgel van de Sainte Chapelle, en het is Langhedul die het verspreidt als bestanddeel van het tongenkoor. Welnu hij bevat als 5de rang de wijd gemensu­reerde lod�n terts. Nergens vindt men ecnter een arzonaerlijke principaalterts diemen naar �Igen goeddunken in het plenum kan trekken. Daarentegen maakt dit spelwel deel uit van het orgel vooropgesteld door Titelouze (ook beschreven door Mer­�enne) en

_�e?ouwd do�r Carlier vanaf ten laatste 1610, maar niet vóór zijn aankomst

in Frankrijk in 1600. Ditzelfde spel, met dubbele rol (plenum en solistisch) kenmer­kend

_voor de orgels van Valeran De Héman, vindt men in de instrumenten van

Mathis Langhedul in België en in die van zijn leerlingen. Waar heeft hij dat ge­haald? Zeker, de plenum-terts (met herhalingen) is zeer oud aangezien zij reeds voorkomt in«het andere org�I» van het manuscript van Arnault te dateren ca 1440, als rang vande ?_ymbel. Het 1s nog steeds die rol die zij vervult in de «Terzzimbeln» van de noor­delij

_ke scholen (12). Maar hoe van daar de brug slaan naar deze terts over de hele

tessituur, �onder herhaling ? Zou Langhedul geleend hebben van Carlier of omge­keerd ? of is er ergens een onbekende bron waarin zij beiden tussen 1600 en 1610 ge­p�t he

_bben ? Wat hield de Terzzimbel van Nicolas Bauwens in het positief van de

Sint N1k_laaskerk te Gent_in 1605 precies in (13) ? Het enige wat men op heden kan

zegg�n is dat de besmetting niet te Parijs plaats vond, alhoewel beide bouwers elkaardaar in 1604 zouden kunnen ontmoet hebben. Pierre Hardouin 1979 Vertaling : Robert Deleersnyder

NOTA'S

1) cfr. «Renaissance de l'orgue», nr. 8 en «Connaissance de l'orgue» nr. 4 vervolle­digd door nr. 15: biografische artikels over Jan en Mathis Langhedul. Men kan daarde verwijzingen naar teksten en documenten vinden. 2) cfr. onze studie «L'orgue en France au XVle siècle», in «Connaissance de l'or­gue», nr. 21 sq. in het bijzonder hoofdstuk VI (nr. 28) en VII (nr. 29)3) tekst gepublicieerd door N. Dufourcq in «Gal pin Society Journal,, , X4) cfr. Léon Souberbielle, Le Plein-Jeu de l'orgue français5) het is vanaf 1588 dat de handel te Parijs instort met 1590 als slechtste jaar.6) biografie van de Pescheurs, «Connaissance de l 'orgue», nr. 20 & 21 7) biografie van C. Carlier, «Connaissance de l'orgue», nrs 5, 6, 7, 158) De evolutie van Maillard werd nog niet bestudeerd.

123

.�.

9) tekst gepubliceerd door M. Jurgens, «Documents du minutier central concernantl'histoire de la musique, 1600-1650» (Paris, s.d.), deel 1.10) cfr. P.H. «Naissance et évolution de l'orgue classique français», «Revue Musi­cale», nr. 295/611) vóór deze studie waren wij andere meningen toegedaan ; de verschillende voor­gaande stellingen (cfr. Organ Yearbook, 1979, etc.) kunnen naar onze mening nietverzoend worden met de feiten en docu men ten. Men zou echter ook de aard van deSesquialtera van het begin van de 17de eeuw moeten bestuderen. Er bestaan eretymologische (1 '1 /2 en 1' of 3' en 2', wat de nasard Il is, die nog veel voorkomt bijCarlier). Wanneer precies gebeurt de vervanging van de 2de rang door 1 '3/5, deterts ? Hoe is men overgegaan tot mixturen met tertsen, in Engeland Sesquialteragenoemd?12) Wat de term Terzzimbel iedere keer dekt zou zeker moeten juist omschrevenworden. Voor de Brabanders kan dat zelfs naar het schijnt een cornet van het tongen­koor aanduiden.13) cfr. M.A.Vente, «L'influence des Flamands» in «L'Orgue», nr. 49 of G. Pot­vlieghe in F. Peeters en M.A. Vente, «De orgelkunst in de Nederlanden van de 16de

tot de 18de eeuw» (Antwerpen, 1971 ). Wij zouden graag de juiste inhoud van het do­

cument kennen.Vertaling : Robert Deleersnyder

/ ;

I

/ /

1 l

\

124

BOEKBESPREKING

çARL Y MUSIC FACSIMILE.<; Michael Lynn 410 S. Revena Ann Arbor, Michigan 48103 USA

In het Nederlandse tijdschrift van de Vereniging voor Huismuziek (1979, nr. 3) werd onze aandacht gevestigd op de aktiviteiten van bovenvermelde uitgever. We citeren D. J. Hamoen en kunnen ons volmondig aansluiten bij de appreciatie van het initia­tief waarvan sprake in «Huismuziek».«Onontbeerlijk voor een goede interpretatie van oude muziek blijft steeds vaker eengrondige studie van de bronnen waarin deze is overgeleverd. Een verantwnnrrl<>( 'oertekst') editie is al een hele stap voorwaarts. Maar, niet alleen wat er staat, ookhoe het er staat kan voor de uitvoering aanwijzigingen opleveren, die zelfs de bestemoderne uitgave niet kan geven. Steeds meer zien we dan ook de fotografische her­druk (faksimile) verschijnen. De perfekte oplossing, die echter één belangrijk nadeelheeft: de hoge kosten. Voor de gemiddelde muziekliefhebber is de prijs van een fak­simile nogal eens een bezwaar. Zo dachten Michael Lynn en Mark Meadow in deVerenigde Staten er ook over. Wat velen al lang stiekem doen (even een kopietjedraaien) doen zij nu ruim een jaar in het groot en reglementair. Twee belangrijke ver­zamelingen oude drukken en handschriften hebben zij hiervoor tot hun beschikkinqde Library of Congress in Washington O.C. en de University of Michigan in Ann Ar­bor. Van ongeveer negentig 17 ° en 18 ° eeuwse bronnen, muziek zowel als theoreti­sche_ geschriften, maken zij xeroxkopieën, tweezijdig bedrukt, gebonden volgens deor1g1nele paginering.» (einde citaat)Na inzage van de catalogus, die op bovenstaand adres gratis verkrijgbaar is, kwamen we tot de verheugende vaststelling dat er ook voor organisten en klavierspelers in het algemeen, heel wat bruikbaar materiaal voorhanden is. Om een idee te krijgen van de kwaliteit van het gebodene hebben we een paar nummers besteld, en ca. 1 maandlater ontvangen. Aan het slot van deze inleiding vindt U een afzonderlijke bespreking van de nummers die wij aanschaften. Bes(ellingen °'."orden slechts uitgevoerd na vooratgaande/ijke betaling : uw bankor­ganisme een m_t_ernationa/e cheque laten sturen is in dit geval de eenvoudigste wegvan betalen. B1I de totale som dienen 20 % verzendingskosten gevoegd te worden voor landen buiten Noord-Amerika.

Kata/oog nr. 34; Anon. (auteur I.S.C.R.Z.) «Manductio ad organum» Augspurg, ed. Johann Jacob Lotters, 1748. Prijs 6. 75 US dollar. Be_vat 47 bladzijden notentekst, licht gekartoneerde bedrukte omslag. Achtsuites 1n de 8 kerktoonaarden, �Ik bestaand uit een kort praeambulum, 2 kor­te v_erse_tten en ee_� langere ana. De praeambula en versetten zijn eenvoudig(enigszins vergel11k?aar met A. Vanden Kerkhoven), de aria is telkens rit­misch veel gekompltceerder en minder orgel matig. Excellente fotokopies. Op de bovenste noten�alk wordt doorlopend de sopraansleutel gebruikt, wat voor minder geroutineerde spelers wel eens vervelend kan zijn maar ander­zijds ligt hier een zinvolle gelegenheid om terug de oude traditi� van het spe­len in diverse sleutels op te nemen. (We hebben zelf ondervonden dat het spelen van deze sleutels heel wat vlot­ter meevalt dan bv. het steriele solfegiëren in de notenleerklas).

Kata/oog nr. 43: J. Boutmy «Troisième Livre de pièces de clavecin». Brussel ca. 1750. Prijs 8.00 US dollar. Duidelijk leesbare kopies, 45 bladzijden + omslag. Hoewel deze muziek reeds gepubliceerd werd in de reeks Monumenta Belgicae Musicae. blijft het voor iemand die deze uitgave nog niet bezit interessant zich maar meteen de

125

., >

bron zelf aan te schatten. Het sporadisch voorkomen van Ut-sleutel:; kan hier­toe geen beletsel zijn. Wetenswaardig is ook de lijst van inschrij�ers op de eerste editie van het werk, die hier eveneens in kopie bijgevoegd i:;. We vin­den o.m. namen als: Mr. Ie Bias, facteur d'orgues; Mr. Colts, Or!7aniste de la Metropole à Malines ; Mr. J. De Gruyters, carillonneur à Anl'ers ; Mr. François Kraftt, Musicien; Mr. de Raick, Prêtre Licentié ès Oroits & Organi­ste de la Cathedrale, à Gana.

Kata/oog nr. 74: J. Ph. Rameau «Pièces de clavessin avec une me 1hode pour la mé­chanique des doigts oû / 'on enseigne les moyens de se procurer ur•e partaite exécu­tion sur eet instrument». Paris 1724. Prijs 7.25 US dollar. Goede kopies ; het laatste blad van het origineel (p. 32-3J) was beschadigd, maar blijft ontcijferbaar. Het lijkt me echter niet onmogelijk dat dE·ze kopies reducties zijn van de originele grootte (vooral de letterteksten van het voor­woord zijn opvallend klein). Hoewel dit geen echte methode is me,· progres­sief geordende moeilijkheidsgraden zoals we die heden ten dagE• kennen, toch kan de studax hier heel wat voer vinden : versieringstabel, \'ingerzet­tingsprincipes, diverse technische kunstjes.

Kata/oog nr. 77 : John Beckwith «Six voluntarys tor the organ, harpsichord etc.» , Londen 1780. Prijs 5.50 US dollar. Engelse laat-barok van het gehalte van J. Stanley, W. Boyce e.a. G- en F-sleutel. Een moeilijkheid vormt hier echter de soms lastige ritmischenotatie b.v. akkoorden niet precies vertikaal, de hele noot steeds in net mid­den van de maat geplaatst ongeacht de polyfonie erboven, breeknoten op de maatstreep i.p.v. met verbindingsboog. Al bij al na enige gewenning toch een vlot speelbare partituur.

Kata/oog nr. 81-84: G. Lasceux «Nouvelle suite de pièces d'orgue, contenant des Messes, Magnificat et NoiHs à /'usage des paroisses et communautés religieuses», Paris (s.d. ), 3. 75 US dollar per deel. Deel 1 = 16 blz. + omslag + 'catalogue '. In totaal 4 fascicules (1, 2, 3 eo 5)waarvan we nr. 1 even bekijken : galante pre-klassieke «spielerei», waarin de religieuze toon eigenlijk ver te zoeken is, verwant aan Cl. Balbastre. Een aan­tal van deze werkjes doen het ook prima op pianoforte. Deel 1 bevat «Messe des Grands Solemnels dans les tons de ré et la mineur àl'usage des paroisses». Frivole muziek; goed leesbare partituur en spotgoed­koop; er moet wel aandacht gegeven worden aan een aantal schrijf- of muzi­kale fouten (in het origineel uiteraard) .

Kata/oog nr. 85: J. H. Knecht (organist te Biberach, bij Ulm) «vollständige Orge/­schule für Anfänger und Geübtere. Ers te Abtheilung die Anfangsgründe der Orge/­spielkunst enthaltend». Leipzig 1795. 85 bladzijden; 11.00 US dollar. Met dit boekdeel hebben we een der eerste «moderne» orgel methodes onder handen. We vinden hier uitgebreid uitleg over klaviatuur, pedaal en applica­tuur, allerhande figuraties, versieringen, toucher en registratie. Verder di­verse studiewerkjes, waaronder een reeks «in der galanten Schreibart ». Het pedaalgebruik is sober zoals naar Midden- en Zuid-Duitse manier. Aanbevolen voor orgelpedagogen die wat variatie in het menu van hun leer­lingen willen brengen.

Kata/oog nr. 64: F. Geminiani «L 'art de jouer Ie vio/on, con tenant les règles néces­saires à la pertection de eet instrument, avec une grande variété de compositions trés-utiles à ceux qui jouent Ie violoncelle ou Ie clavecin». Paris, s.d .. Prijs 8.50 US dollar. Deze reprint die ik voor een kollega bestelde, was toevallig ook de enige die maar weinig voldoening kon schenken. Vooreerst is het formaat nogal zeer

126

~-.

......

gereduceerd, wat voor gevolg heeft dat spelen uit deze partituur uitgesloten is ; ze kan dus enkel voor studiedoeleinden aan tafel gebruikt worden. Ten tweede brengt het reduceren mee dat alle dof heden en oneffenheden van het origineel een overvloed van zwarte vlekjes op de kopies bewerks te/ligen, zo­dat het geheel er als een smerige over-beïnkte stencil uitziet. Jammer, want het is de enige mogelijke manier om aan deze partituur te geraken. Wie het beroepshalve zonder deze uitgave niet kan stellen weze dan toch getroost door de prijs.

Patrick ROOSE

ACTUALITEITEN

BERICHTEN In het kader van het dertig-jarig bestaan van Lindenberg 's Boekhandel te Rotterdamwordt door deze firma een orgeldag georganiseerd op 6 oktober a.s., welke in het te­ken staat van HET ORGEL EN DE GEMEENTEZANG. In de OUDE KERK te Rotter­dam-Delfshaven wordt deze dag het volgende programma geboden:Om 14.00 uur een lezing door Klaas Bolt uit Haarlem over:De sa'!1enstelling van het Hollandse orgel uit de 17e en 18e eeuw en de consequen­ties hiervan voor de hedendaagse orgelbouw. Hierna volgt een causerie door Hansvan der Harst uit Hilversum over: Historische orgels in Zuid-Nederland . .Tijdens ditprogramma zal het vierde en tevens laatste deel uit de serie Langs Nederlandse or­gels door de Staatssecretaris van wetenschapszaken Drs. K. de Jong Ozn wordenoverhandigd aan de auteur Hans van der Harst. Na elke lezing bestaat er de moge­lijkheid tot vragen stellen.

Om 20.00 uur wordt het Bätz-Witte orgel van de Oude Kerk te Rotterdam-Delfshavenbespeeld door Klaas Bolt. Hierbij wordt geïmproviseerd op psalmmelodieên, waarnade psalm door alle aanwezigen wordt gezongen, daarbij begeleid door Klaas Bolt or­gel en Frans Jong, voorzanger. Als afwisseling worden enkele stukken uit de muziek­literatuur ten gehore gebracht door Henk G. van Putten, organist te De Lier.Beide programma's zijn gratis bij te wonen, mits men een toegangskaart af haalt ofreserveert bij Linden berg 's Boekhandel, Slaak 4-14, 3006 A E Rotterdam,Tel. 010/11.16.07. Geef duidelijk op welk programma u bij wilt wonen. Gereser­veerde kaarten kunnen tot een kwartier voor aanvang van het programma worden af­gehaald.

Te koop: mechanisch orgel ccLeyser en Peereboom» 15 spelen - goede staat Waarde: 1.000.000 BF. Te bezichtigen in het Petit Séminaire St. Roch, 4084 Ferrières, Tel. 086140. 00. 06 Prijsoffertes vóo'r 1 november 1979 bij Mr. /'Abbé Flas, proviseur St. Roch, 4084 Ferrières

127

Op 23 oktober a.s. om 20. 15 uur geeft LEO VAN DOESELAAR een _openbaar conce�t

ter presentatie van de door hem behaalde Prijs van Uitnemendheid voor orgel. Dit

concert zal plaatsvinden in de Grote- of St. Bavokerk te Haarlem. . ..Leo van Doeselaar werd in 1954 te Goes geboren en begon zijn orgelstud1e bit Gerard

Akkerhuis in Oen Haag; gedurende de periode dat hij bij de heer Akkerhuis studeer­

de won hij zowel het Nationaal Orgelconcours voor amateurs ( 1967) en het Doelen-

orgelconcours te Rotterdam ( 1970) Vanaf 1973 studeerde hij aan het Amsterdamsch Conservatorium, nu opgenomen in

het Sweelinck Conservatorium Amsterdam, bij Albert de Klerk voor orgel en sinds

1975 ook piano bij Jan Wijn; in juni 1978 behaalde hij het einddiploma solospel or­

gel, waarbij hij werd toegelaten tot de inmiddels met succes afgeronde studie voor de

Prijs van Uitnemendheid. Op 23 oktober zal hij werken spelen van L. Marchand, J.S. Bach, 0. Messiaen en M.

Reger.

AGENDA 03-05 : Belsele, 20.30 u. : M.A. Boost (orgel), M. Ketels (traverso & blokfluit), J.

03-05: Verdin (orgel), L. de Sterck (contra-tenor}, L. Bastiaens (orgel & continuo)

13-05 . Belsele, 16 u. : Rik Pelckmans (orgel & clavecimbel)19-08: Belsele, 16 u. : Michel Tissier (France)16-09: Belsele, 16 u. : H. Verschraegen, Roland Broux (gitaar)21-09: leper, St. Maarten, 20 u. : A. Fauconnier29-09 : Veurne, Galerij H. Godderis, Documentatiecentrum voor orgel, 20.30 u.

29-09: Nico Van den Hooven (Nederland)07-10: Lokeren, St. Anna, Heirbrug, Staakte, 19 u. : Jo Van den Durpel, m.m.v.

Canteclaer, o.l.v. Dr. De Meester, en Dirk De Caluwe (fluit) 25-10: Oostende, St. Jozef, 20 u. : feestconcert Leo Wirtz, m.m.v. het Sint-Jozefs-

koor. 26-10: Gaver/and-Melsele: inspeling Spaans orgel door S. Deriemaeker29-10: Brussel, St. Michiels, 12.30 u . . Jorgen Ernst Hansen (Denemarken)29-10: Brussel,St. Michiels, 20.30 u. : Jean Ferrard30-10: Brussel, Hervormde Kerk, 12.30 u. : Monserat Torren/ (Spanje)30-10: Brussel, O.L. Vrouwkerk, Laken, 20.30 u.: Phillipe Lefebvre (France)31-10: Brussel, Begijnhofkerk, 12.30 u.: Wolfgang Oehms (B.R.D.)31-10: Brussel, St. Peterskerk, Jette, 20.30 u. : Kurt Rapt (Austria)01-11 :Brussel, Dominikanenkerk, 20.30 u.: John Rose (USA)02-11: Brussel, Protestantse Tempel Museum, 12.30 u.: Stefan Klinda (Austria)02-11 : Brussel, St. Michiels, 20.30 u. : Leopoldas Digrys ( USSR)03-11 : Brussel, Kapellekerk, 12. 30 u. : Johan Moreau03-11: Brussel, St. Michiels, 20.30 u. : Piet Kee (Nederland)04-11: Brussel, St. Michiels, 10 u.: A. Van den Kerckhoven: Missa Duplex, m.m.v.

Scala Gregoriana, Brugge 04-11: Brussel, St. Michiels, 20.30 u. :JozetSluys08-11: Leuven, Lemmensinstituut, 20 u. : Jos Van lmmerseel29-11 : Leuven, Lemmensinstituut, 20 u. : S. Deriemaeker16-12: Belsele, 16 u. Kerstconcert : koor Cantabile (Gent) o.i. v. J. Van den Borre,

Luk Bastiaens (orgel)

128

__ ,,

PRULLARIA

In een recente universiteitsverhandeling met orgelbouwkundige inhoud, vonden wi.i enkele verbazende technische tekeningen

1. van een labiaalpijp

a

..... 1 ( 1 1 1

dJe h 1

1

-.. .J

b

j

2. van een tongpijp :

129

j

b '/( , ... � ! .

h �crn��-lc:ct

d ,,-.·,,c·,itueel) ;:ij�,a.,r, als windr1ct-:1.cr

h ! voetopening

b stevel

d lepel,mond

C kop

e tOl'l<J

g wig

f stemkruk

a schalbck<>r

V voet

R : mondoper,inq

.---�

--� r,

·-

i,.

3. van een magazijn balg :

Wij wisten niet dat het technisch inzicht aan deze instellingen zo verbluf­fend hoog staat.

(van een paar snuffelaars uit de redactie)

130

\ , ,1: t n · ,:•11 1 n fJ

f C k.~ 1 :1

9

h V