Op , onder en boven de Op , onder en boven de grond.grond.

Door Yola HendriksDoor Yola Hendriks

VulkanenVulkanen Het leerplan.Het leerplan.Beschouwen:Beschouwen:1. Openstaan voor1. Openstaan voorbeelden. Kinderen lerenbeelden. Kinderen lerenstilstaan bij beeldenstilstaan bij beeldenom:om:- Nieuwsgierig te zijn,Nieuwsgierig te zijn,- Vragen te stellen over Vragen te stellen over

de beelden,de beelden,- Beelden te bewonderen Beelden te bewonderen

en verwonderd te zijn en verwonderd te zijn over diverse beelden.over diverse beelden.

Het huis van de faunen Fausto&Felice Niccolini, La Case ed i monumenti di Pompeii

disegnati e descriti, Napoli, 1834

3. Inhouden, beeldaspecten,3. Inhouden, beeldaspecten,

technieken en materialentechnieken en materialen

achterhalen inbeelden:achterhalen inbeelden:

- AangewendeAangewende techniekentechnieken enen materialenmaterialen kennenkennen enen herkennen,herkennen,

- Reflecteren over eigen Reflecteren over eigen beelden,beelden,

- Reflecteren over eigen Reflecteren over eigen kijkgedrag.kijkgedrag.

44. . Strategieën aanwenden Strategieën aanwenden om zinvoller te om zinvoller te beschouwen:beschouwen:

- Grote kunstwerken van op Grote kunstwerken van op afstand waarnemen om een afstand waarnemen om een beter overzicht te hebben,beter overzicht te hebben,

- Pas een oordeel vellen Pas een oordeel vellen nadat het kunstwerk nadat het kunstwerk grondig is bekeken.grondig is bekeken.

'vulkaan' van Betty Nieuwenweg'vulkaan' van Betty Nieuwenweg

'Blauwe vulkaan’ van Sofia Ramselaar'

Creëren:Creëren:5. Beeldende middelen 5. Beeldende middelen

exploreren en ermee exploreren en ermee experimenteren:experimenteren:

- Experimenteren met allerlei Experimenteren met allerlei materiaal,materiaal,

- Mogelijkheden van de Mogelijkheden van de beeldtaal te ontdekken door beeldtaal te ontdekken door werkstukken te maken,werkstukken te maken,

- De mogelijkheden van De mogelijkheden van materialen en technieken materialen en technieken leren kennen.leren kennen.

Experimenteren met piepschuim als Experimenteren met piepschuim als vulkanisch as.vulkanisch as.

Experimenteren met piepschuim als doorsnede Experimenteren met piepschuim als doorsnede van een vulkaan.van een vulkaan.

6. 6. De mogelijkheden van De mogelijkheden van de beeldtaal gericht de beeldtaal gericht leren hanteren:leren hanteren:

- Allerlei materialen en Allerlei materialen en technieken kiezen technieken kiezen volgens bepaalde volgens bepaalde doelen,doelen,

- Ervaren dat niet alleen Ervaren dat niet alleen het verhalende (de het verhalende (de inhoud) van belang is, inhoud) van belang is, maar dat ook de vorm maar dat ook de vorm en de presentatie en de presentatie belangrijk is.belangrijk is.

Presentatie van vulkanisch asPresentatie van vulkanisch as

7. Een eigen beeldtaal 7. Een eigen beeldtaal hanteren om hanteren om impressies weer te impressies weer te geven:geven:

- Aanvoelen wanneer eenAanvoelen wanneer een werkstuk ‘afgewerkt’ is.werkstuk ‘afgewerkt’ is.

Dit moet nog beter afgewerkt Dit moet nog beter afgewerkt worden, zo lijkt het ‘snel-snel’ worden, zo lijkt het ‘snel-snel’ gemaakt te zijn.gemaakt te zijn.

8. Strategieën aanwenden 8. Strategieën aanwenden bij het creëren.bij het creëren.

- Zich bezinnen voor te Zich bezinnen voor te beginnen, door eerst na te beginnen, door eerst na te denken over de bedoeling denken over de bedoeling die gerealiseerd moet die gerealiseerd moet worden, over welk materiaal worden, over welk materiaal er het best wordt er het best wordt aangewend, over welke aangewend, over welke techniek kan worden techniek kan worden toegepast,…toegepast,…

- Zich goed concentreren Zich goed concentreren tijdens het creëren,tijdens het creëren,

- Starten met globale Starten met globale aanzetvormen,aanzetvormen,

globale aanzetvormglobale aanzetvorm

- Een werkstuk langzaam Een werkstuk langzaam laten groeien,laten groeien,

- Het werkstuk grondig Het werkstuk grondig doorwerken,doorwerken,

- Af en toe het werk van op Af en toe het werk van op een afstand bekijken,een afstand bekijken,

- Na een rustpauze nog eens Na een rustpauze nog eens het werk bekijken,het werk bekijken,

van op een afstand bekijkenvan op een afstand bekijken

Films die gebruikt kunnen worden Films die gebruikt kunnen worden als introductie op vulkanen.als introductie op vulkanen.

Boeken die door de leerlingen Boeken die door de leerlingen geraadpleegd kunnen worden.geraadpleegd kunnen worden.

Ooggetuigen: Vulkanen Ooggetuigen: Vulkanen -Susanna Van Rose-Susanna Van Rose

Uitgebracht 1993Uitgebracht 1993

Een oorspronkelijke en Een oorspronkelijke en boeiende kijk op de boeiende kijk op de verschijnselenverschijnselendie het uiterlijk van onze die het uiterlijk van onze planeet bepalen. Prachtigeplaneet bepalen. Prachtigekleurenfoto's van lavastromen kleurenfoto's van lavastromen en as wolken, maar ooken as wolken, maar ookspeciaal geconstrueerde speciaal geconstrueerde schaalmodellen geven een schaalmodellen geven een uniekuniekbeeld van de vulkanen en beeld van de vulkanen en aardbevingen, van de aardbevingen, van de krachtenkrachtendie ze veroorzaken en de die ze veroorzaken en de verwoestingen die ze verwoestingen die ze aanrichten.aanrichten.

Vurige vulkanenVurige vulkanen Auteur: Auteur: Anita Anita GaneriGaneri

Illustraties: Mike PhilipsIllustraties: Mike Philips Vurige Vulkanen staat Vurige Vulkanen staat

vol met vlammende vol met vlammende feiten over het feiten over het binnenste van onze binnenste van onze aarde. En over wat er aarde. En over wat er allemaal kan gebeuren allemaal kan gebeuren als het binnenste van de als het binnenste van de aardbol zich via aardbol zich via uitbarstingen aan de uitbarstingen aan de buitenkant laat zien! Pas buitenkant laat zien! Pas maar op dat het niet te maar op dat het niet te heet onder je voeten heet onder je voeten wordt als je leest…wordt als je leest…

Vulkanen aan kinderen verteld - Vulkanen aan kinderen verteld - Yann Arthus-BertrandYann Arthus-Bertrand

Uitgebracht 2003Uitgebracht 2003 Voor alle kinderen die Voor alle kinderen die

gefascineerd zijn door gefascineerd zijn door vulkanenvulkanen

Aan de hand van Aan de hand van schitterende foto's schitterende foto's maak je kennis met de maak je kennis met de belangrijkste belangrijkste eigenschappen van eigenschappen van vulkanen: de vulkanen: de uitbarstingen, de uitbarstingen, de schoonheid van het schoonheid van het landschap, de gevarenlandschap, de gevaren

Een boeiend kijk - en Een boeiend kijk - en leesboek boordevol leesboek boordevol informatieinformatie

Mijn eerste boek over vulkanen - Mijn eerste boek over vulkanen - AdamsAdams

Veertien korte hoofdstukjes (2 blz.) Veertien korte hoofdstukjes (2 blz.) geven eerst aan wat een vulkaan is. geven eerst aan wat een vulkaan is. Dan kijken we in de aarde, Dan kijken we in de aarde, onderscheiden soorten vulkanen en onderscheiden soorten vulkanen en zien we hun ligging. Actieve, zien we hun ligging. Actieve, uitgedoofde en slapende vulkanen met uitgedoofde en slapende vulkanen met hun assen en lava komen aan bod met hun assen en lava komen aan bod met de hun begeleidende hete bronnen, de hun begeleidende hete bronnen, geisers en fumarolen. Onderzeese geisers en fumarolen. Onderzeese vulkanen, vulkaanmeren (soms zuur of vulkanen, vulkaanmeren (soms zuur of heet), grote uitbarstingen van heet), grote uitbarstingen van Vesuvius (79) tot Pinatubo (1991) en Vesuvius (79) tot Pinatubo (1991) en hun verwoestende werking (Mt. St. hun verwoestende werking (Mt. St. Helens, 1980) worden getoond. Voor- Helens, 1980) worden getoond. Voor- en nadelen van het wonen op een en nadelen van het wonen op een vulkaan, gevaarlijk vulkaanonderzoek vulkaan, gevaarlijk vulkaanonderzoek en buitenaardse vulkanen sluiten het en buitenaardse vulkanen sluiten het boek af. Ruim 90 duidelijke boek af. Ruim 90 duidelijke tekeningen in kleur, wereldkaart, tekeningen in kleur, wereldkaart, woordenlijst (25 begrippen), woordenlijst (25 begrippen), alfabetische register (66 trefwoorden). alfabetische register (66 trefwoorden). Omslag in kleur met lava spuwende Omslag in kleur met lava spuwende vulkaan. Vanaf ca. 10 jaar. vulkaan. Vanaf ca. 10 jaar.

Musea i.v.m. Musea i.v.m. vulkanen.vulkanen.

Teylers museumTeylers museum Wetenschappers, schilders en Wetenschappers, schilders en

schrijvers hebben zich door de schrijvers hebben zich door de eeuwen heen laten inspireren door eeuwen heen laten inspireren door vulkanen. Van 21 mei t/m 11 vulkanen. Van 21 mei t/m 11 september staat hun fascinatie september staat hun fascinatie centraal op de tentoonstelling centraal op de tentoonstelling Vulkanen in Teylers Museum. Vulkanen in Teylers Museum. Vulkanisch gesteente, boeken, Vulkanisch gesteente, boeken, filmbeelden, tekeningen, schilderijen filmbeelden, tekeningen, schilderijen en aquarellen, zowel van amateurs en aquarellen, zowel van amateurs als van kunstenaars als Hokusai als van kunstenaars als Hokusai (1760-1849) en Andy Warhol (1928-(1760-1849) en Andy Warhol (1928-1987), maken het explosieve 1987), maken het explosieve geologische fenomeen tastbaar. geologische fenomeen tastbaar. Daarnaast is er ruim aandacht voor Daarnaast is er ruim aandacht voor het wetenschappelijk onderzoek naar het wetenschappelijk onderzoek naar vulkanen door geleerden als vulkanen door geleerden als Martinus van Marum (1750-1837), Martinus van Marum (1750-1837), de eerste directeur van Teylers de eerste directeur van Teylers Museum Museum

Museon Museon Vulkaanuitbarstingen zijn Vulkaanuitbarstingen zijn

indrukwekkende indrukwekkende natuurverschijnselen. Hoe gevaarlijk natuurverschijnselen. Hoe gevaarlijk en funest soms ook, ze blijven tot de en funest soms ook, ze blijven tot de verbeelding spreken. In een verbeelding spreken. In een introductiegesprek komt aan de orde introductiegesprek komt aan de orde wat een vulkaan is, wanneer een wat een vulkaan is, wanneer een vulkaan uitbarst, hoe een vulkaan uitbarst, hoe een vulkaanuitbarsting verloopt en welke vulkaanuitbarsting verloopt en welke stoffen en gesteenten daarbij stoffen en gesteenten daarbij vrijkomen. Daarbij krijgen de vrijkomen. Daarbij krijgen de leerlingen enkele vulkanische leerlingen enkele vulkanische gesteenten te zien. Na een gesteenten te zien. Na een historische film over de uitbarsting historische film over de uitbarsting van de vulkaan Krakatau maken de van de vulkaan Krakatau maken de leerlingen een aantal opdrachten. De leerlingen een aantal opdrachten. De les besluit met een film over een les besluit met een film over een viertal karakteristieke viertal karakteristieke vulkaanuitbarstingen. vulkaanuitbarstingen.

Vulkanen: Vulkanen: AlgemeenAlgemeen

1.1. Het ontstaan !Het ontstaan !

In de afbeelding hiernaast In de afbeelding hiernaast kun je drie verschillende kun je drie verschillende openingen in de openingen in de aardkorstaardkorst zien. Dit zijn de drie zien. Dit zijn de drie verschillende situaties verschillende situaties waarbij vulkanen kunnen waarbij vulkanen kunnen ontstaan:ontstaan:

2.2. Uit elkaar bewegende, bewegende platenUit elkaar bewegende, bewegende platen (de rechtse opening in (de rechtse opening in bovenstaande afbeelding)bovenstaande afbeelding)

3.3. Naar elkaar toe bewegende, bewegende platenNaar elkaar toe bewegende, bewegende platen (de linkse opening in (de linkse opening in bovenstaande afbeelding)bovenstaande afbeelding)

4.4. Zwakke plekken in de aardkorstZwakke plekken in de aardkorst (de middelste opening in (de middelste opening in bovenstaande afbeeldingbovenstaande afbeelding

1.1. Locatie:Locatie:

Nog steeds wordt er af en Nog steeds wordt er af en toe een nieuwe vulkaan toe een nieuwe vulkaan ontdekt. Toch is na te gaan ontdekt. Toch is na te gaan hoeveel vulkanen hoeveel vulkanen momenteel actief zijn. Sinds momenteel actief zijn. Sinds het begin van de geschreven het begin van de geschreven geschiedenis, ongeveer geschiedenis, ongeveer 6.000 jaar geleden, zijn er 6.000 jaar geleden, zijn er wereldwijd wereldwijd vulkaanuitbarstingen van vulkaanuitbarstingen van 550 verschillende vulkanen 550 verschillende vulkanen opgetekend. Er moeten er opgetekend. Er moeten er veel meer geweest zijn want veel meer geweest zijn want sommige vulkanen liggen sommige vulkanen liggen kilometers diep onder water. kilometers diep onder water. Als zo'n vulkaan tot Als zo'n vulkaan tot uitbarsting komt is daar uitbarsting komt is daar vanaf het zeeoppervlak niets vanaf het zeeoppervlak niets van te merken. van te merken.

De wereldkaart laat goed De wereldkaart laat goed zien dat vulkanen niet zien dat vulkanen niet gelijkmatig op de wereld gelijkmatig op de wereld voorkomen. voorkomen.

De meeste vulkanen vind je De meeste vulkanen vind je op de grens tussen twee op de grens tussen twee platenplaten..

1.1. Een vulkaan in Een vulkaan in Nederland!Nederland!

Tijdens boringen naarTijdens boringen naar aardgas in de aardgas in de

westelijke Waddenzee, westelijke Waddenzee, zo'n 17 kilometer ten zo'n 17 kilometer ten westen van Harlingen. westen van Harlingen. ontdekten geologen ontdekten geologen een vreemde een vreemde onregelmatigheid in de onregelmatigheid in de gesteentelagen. Bij gesteentelagen. Bij nadere analyse bleek nadere analyse bleek het hier om een echte, het hier om een echte, zij het niet meer zij het niet meer actieve, vulkaan te actieve, vulkaan te gaan. gaan.

1.1. Vulkanen in het Vulkanen in het heelal?heelal?

Op Venus:Op Venus: Nog onlangs moet de Sif Nog onlangs moet de Sif

Mons vulkaan op Venus Mons vulkaan op Venus actief zijn geweest. Op actief zijn geweest. Op deze afbeelding, deze afbeelding, gebaseerd op gebaseerd op radarwaarnemingen door radarwaarnemingen door de Magellan-sonde is, zijn de Magellan-sonde is, zijn duidelijk verse duidelijk verse lavastromen te zien. Deze lavastromen te zien. Deze schildvulkaan is 2 km schildvulkaan is 2 km hoog en aan de voet 200 hoog en aan de voet 200 km in doorsnede.De km in doorsnede.De hoogten in deze figuur hoogten in deze figuur zijn met een factor 20 zijn met een factor 20 overdreven.overdreven.

Op Mars:Op Mars: Olymus Mons is de Olymus Mons is de

grootste vulkaan op Mars. grootste vulkaan op Mars. Deze schildvulkaan heeft Deze schildvulkaan heeft een doorsnede van 624 een doorsnede van 624 km en is 25 km hoog. km en is 25 km hoog. Daarmee is hij 100 keer Daarmee is hij 100 keer groter dan de Mauna Loa groter dan de Mauna Loa op Hawaii. De caldeira in op Hawaii. De caldeira in het centrum heeft een het centrum heeft een doorsnede van 80 km. De doorsnede van 80 km. De vulkaan ligt op de Tharsis vulkaan ligt op de Tharsis hoogvlakte en wordt aan hoogvlakte en wordt aan een zijde begrensd door een zijde begrensd door een stijle afgrond, zoals een stijle afgrond, zoals vooral goed is te zien op vooral goed is te zien op de ruimtelijke de ruimtelijke computerafbeelding. computerafbeelding.

1.1. Werking van een Werking van een vulkaan!vulkaan!

1.1. Soorten Soorten vulkanen!vulkanen!

1.1. Spleetvulkaan:Spleetvulkaan: Als het magma door Als het magma door

een spleet naar een spleet naar buiten stroom, buiten stroom, verspreidt de lava verspreidt de lava zich langs de spleet. zich langs de spleet. Er ontstaat dan een Er ontstaat dan een spleetvulkaan. Deze spleetvulkaan. Deze worden ook wel worden ook wel IJslandse vulkanen IJslandse vulkanen genoemd omdat genoemd omdat spleetvulkanen daar spleetvulkanen daar in grote getalen te in grote getalen te vinden zijn.vinden zijn.

1.1. Schildvulkaan (rode vulkaan):Schildvulkaan (rode vulkaan):

Bij vulkanen van dit type is het Bij vulkanen van dit type is het magma in de magmahaard een magma in de magmahaard een dunne vloeistof. Het magma kan dunne vloeistof. Het magma kan daardoor makkelijk door spleten daardoor makkelijk door spleten naar het aardoppervlak naar het aardoppervlak doordringen en de verstopping in doordringen en de verstopping in de kraterpijp aanvreten tot die de kraterpijp aanvreten tot die geheel of gedeeltelijk is geheel of gedeeltelijk is opgeruimd. Tijdens een opgeruimd. Tijdens een uitbarsting komen dan ook zelden uitbarsting komen dan ook zelden ontploffingen voor en ook wordt ontploffingen voor en ook wordt er weinig of geen as uitgestoten er weinig of geen as uitgestoten omdat gassen uit het magma omdat gassen uit het magma kunnen ontsnappen zonder eerst kunnen ontsnappen zonder eerst schuim te vormen. Uitbarstingen schuim te vormen. Uitbarstingen van rode vulkanen leveren voor van rode vulkanen leveren voor de omgeving dan ook weinig de omgeving dan ook weinig gevaar op tenzij een lavastroom gevaar op tenzij een lavastroom door bewoond gebied dreigt te door bewoond gebied dreigt te lopen. Zelfs dan is er meestal lopen. Zelfs dan is er meestal alleen sprake van schade aan alleen sprake van schade aan huizen en akkers, niet van doden huizen en akkers, niet van doden en gewonden. en gewonden.

1.1. Koepelvulkaan:Koepelvulkaan:

Wanneer de lava wat Wanneer de lava wat dikker is van dikker is van samenstelling, vloeit samenstelling, vloeit het niet zover uit. Er het niet zover uit. Er ontstaat dan, ontstaat dan, afhankelijk van de afhankelijk van de chemische chemische samenstelling van de samenstelling van de lava, een lava, een koepelvulkaan, een koepelvulkaan, een slakkenkegel of een slakkenkegel of een samengestelde samengestelde vulkaan. vulkaan.

1.1. Slakkenkegel(sintelkegel):Slakkenkegel(sintelkegel): Sintelkegels vind je veelvuldig over Sintelkegels vind je veelvuldig over

de hele wereld in het vulkanisch de hele wereld in het vulkanisch landschap. Ze zijn niet beroemd of landschap. Ze zijn niet beroemd of berucht want hun uitbarstingen berucht want hun uitbarstingen veroorzaken weinig schade of andere veroorzaken weinig schade of andere ellende. Ze worden meestal gevormd ellende. Ze worden meestal gevormd door uitbarstingen van het door uitbarstingen van het StromboliStromboli- of - of HawaiiaanseHawaiiaanse type. Meestal type. Meestal ontwikkelen de kegels zich in ontwikkelen de kegels zich in groepjes en ze komen vaak voor op groepjes en ze komen vaak voor op de hellingen van stratovulkanen en de hellingen van stratovulkanen en schildvulkanen. schildvulkanen.

Sintelkegels zijn opgebouwd uit lava Sintelkegels zijn opgebouwd uit lava fragmenten. Die zijn afkomstig uit de fragmenten. Die zijn afkomstig uit de vulkaanopening of de uitlaat en vulkaanopening of de uitlaat en hopen zich er rondomheen op na hopen zich er rondomheen op na uitstoting. Over het algemeen uitstoting. Over het algemeen bestaan de lavafragmenten uit bestaan de lavafragmenten uit sintels. sintels.

Sintelkegels groeien snel en Sintelkegels groeien snel en bereiken vlug hun maximale bereiken vlug hun maximale formaat. Over het algemeen worden formaat. Over het algemeen worden ze niet hoger dan 250 meter en hun ze niet hoger dan 250 meter en hun diameter is meestal zo'n 500 meter.diameter is meestal zo'n 500 meter.

1.1. Samengestelde vulkaan(grijze Samengestelde vulkaan(grijze vulkaan):vulkaan):

Bij deze vulkanen is het magma een Bij deze vulkanen is het magma een dikke vloeistof en kan dus moeilijk dikke vloeistof en kan dus moeilijk tot het aardoppervlak doordringen. tot het aardoppervlak doordringen. De druk in de magmahaard moet De druk in de magmahaard moet dan eerst hoog oplopen en dat kan dan eerst hoog oplopen en dat kan lang duren. Sommige grijze lang duren. Sommige grijze vulkanen barsten met tussenpozen vulkanen barsten met tussenpozen van tientallen jaren uit.. Bij van tientallen jaren uit.. Bij uitbarstingen van grijze vulkanen uitbarstingen van grijze vulkanen wordt de verstopping in de kraterpijp wordt de verstopping in de kraterpijp door een grote ontploffing door een grote ontploffing verpulverd en de lucht in geblazen. verpulverd en de lucht in geblazen. Daarna spuiten met grote snelheid Daarna spuiten met grote snelheid as en gassen de lucht in en vormen as en gassen de lucht in en vormen een pluim die tot in de stratosfeer een pluim die tot in de stratosfeer kan oprijzen. Tijdens een uitbarsting kan oprijzen. Tijdens een uitbarsting valt eerst tot in wijde omtrek een valt eerst tot in wijde omtrek een regen van stenen, dan volgt een regen van stenen, dan volgt een regen van as die dagenlang kan regen van as die dagenlang kan aanhouden. Bossen, akkers, steden aanhouden. Bossen, akkers, steden verdwijnen onder een laag as die verdwijnen onder een laag as die metersdik kan aangroeien. Er komt metersdik kan aangroeien. Er komt nauwelijks of geen lava uit de nauwelijks of geen lava uit de vulkaan. Buitengewoon gevaarlijk vulkaan. Buitengewoon gevaarlijk zijn de gloedwolken die de zijn de gloedwolken die de vulkaanhellingen af komen razen. vulkaanhellingen af komen razen. Grijze vulkanen zijn vooral te vinden Grijze vulkanen zijn vooral te vinden in zones waar een aardschol onder in zones waar een aardschol onder een andere schuift.een andere schuift.

1.1. Calderavulkaan:Calderavulkaan:

Wanneer een Wanneer een vulkaan na een vulkaan na een eruptie inzakt, kan eruptie inzakt, kan er later in de krater er later in de krater van de oude van de oude vulkaan een vulkaan een nieuwe vulkaan nieuwe vulkaan ontstaan. Dit zie je ontstaan. Dit zie je in het laatste in het laatste plaatje: een plaatje: een calderavulkaancalderavulkaan