O V E R

DE TO E KOMSTDE WE R E LD VO LG E NS Dominique Moïsi | Zainab Al-Suwaij

Ian Buruma | Susan Neiman | Jonathan Sacks | Antjie Krog

Nasr Abu Zayd | Charles Taylor | Awraham Soetendorp

Manuela Kalsky

L E M N I S C A A T

Wilberry Jakobs & Ida Overdijk

© Inleiding en interviews:

ikon en Lemniscaat

© Voorwoord: Awraham Soetendorp

© Nabeschouwing: Manuela Kalsky

Nederlandse rechten

Lemniscaat b.v., Rotterdam, 2011

Vormgeving Marc Suvaal

Druk en bindwerk Wilco, Amersfoort

isbn 978 90 477 0357 0

nur 730

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of

openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm,

geluidsband of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande

schriftelijke toestemming van de uitgever.

Dit boek is gedrukt op milieuvriendelijk, chloorvrij gebleekt en

verouderingsbestendig papier en geproduceerd in de Benelux,

waardoor onnodig milieuverontreinigend transport is vermeden.

De uitgever heeft rechthebbenden voor zover bekend verzocht

om toestemming voor publicatie. Wie desondanks meent rech-

ten te kunnen doen gelden betreffende beelden in dit boek,

wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever.

I N H O U D

Voorwoord P R O F E T I S C H E L A N

– Door rabbijn Awraham Soetendorp 13

Inleiding Z I N G E N B U I T E N J E Z E L F

– Door Wilberry Jakobs en Ida Overdijk 21

G R O T E D E N K E R S O V E R D E T O E K O M S T

I A N G S T , V E R N E D E R I N G E N H O O P

– In gesprek met Dominique Moïsi 31

II D E W E G N A A R E E N B E T E R E S A M E N L E V I N G

– In gesprek met Zainab Al-Suwaij 55

III K O S M O P O L I E T Z I J N – In gesprek met Ian Buruma 81

IV M O R E L E H E L D E R H E I D – In gesprek met Susan Neiman 109

I N T E R M E Z Z O I N B U R G E R I N G S C U R S U S T O T W E R E L D B U R G E R – D E V I E R D E L I G E L U X - S E R I E I N W O O R D E N B E E L D

1 M O N D I A L I S E R I N G – Van onderbuikgevoel naar goed leiderschap 147

2 D I V E R S I T E I T – Van wij tegen zij naar een nieuw wij 1653 M O R A A L – Pleidooi voor volwassen idealisme 187

4 V E R L A N G E N N A A R V E R B O N D E N H E I D – Voorbij de nostalgie 208

G R O T E D E N K E R S O V E R D E T O E K O M S T ( V E R V O L G )

V H E T H U I S D A T W E S A M E N B O U W E N

– In gesprek met Jonathan Sacks 231

VI M E D E M E N S E L I J K H E I D – In gesprek met Antjie Krog 249

VII V E R N I E U W I N G I N H E T I S L A M I T I S C H D E N K E N

– In gesprek met Nasr Abu Zayd 279

VIII B R O N N E N V A N H O O P – In gesprek met Charles Taylor 303

Nabeschouwing D E H A R T E N K L O P V A N E E N N I E U W W I J

– Door Manuela Kalsky 333

Rabbijn Awraham Shalom Soetendorp (1943) werd in

Amsterdam geboren, waar zijn vader Jacob Soetendorp

eveneens rabbijn was, en bracht zijn eerste levensjaren

door bij pleegouders op een onderduikadres. Na de oorlog

vond hij zijn ouders terug en hij woonde van 1948 tot 1953

in Israël. Hij bezocht verschillende opleidingen, waaronder

het Vossius Gymnasium te Amsterdam, het Leo Baeck

College in Londen (een progressief opleidingsinstituut voor

rabbijnen) en het Hebrew Union College in de Verenigde

Staten.

Awraham Soetendorp was vanaf 1968 tot zijn pensione-

ring in 2008 rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente in

Den Haag. Daarnaast was hij president van de Europese

Regio van de Wereld Unie van Progressief Jodendom en

vicevoorzitter van het Global Forum of Spiritual and Parlia-

mentary Leaders. Hij is oprichter van het Fonds Hoop voor

Kinderen. Tevens is hij lid van het International Green

Cross, het Earth Charter, Water for Life en de commissie

voor Millennium Development Goals. In de beweging One

Voice is hij actief in het bijeenbrengen van vredesgroepen

in Palestina en Israël.

Soetendorp is in Nederland een van de initiatiefnemers

van het Handvest voor Compassie. Op 12 november 2009

werd wereldwijd het Charter for Compassion gelanceerd

door de schrijfster Karen Armstrong. Kerngedachte is de

‘gulden regel’ waarvan elke religie haar eigen versie heeft

geformuleerd: ‘Doe een ander niet aan wat je niet wilt dat

jou wordt aangedaan.’

11

Vo o r w o o r d

P R O F E T I S C H E L A NDo o r r a b b i j n Aw r a h am S o e t e n d o r p

Wat ging er mis bij de bouw van de toren van Babel?

De midrasj, de rabbijnse uitleg van de Bijbeltekst, plaatst het verhaal

in een herkenbaar historisch perspectief. Alles leek voorspoedig te gaan,

de toren had een ongekende hoogte bereikt, de top reikte tot in de hemel.

Een beklimming op reuzenladders nam een jaar in beslag. Het kwam ech-

ter steeds vaker voor dat mensen struikelden en vielen met stenen in de

handen.

Het verlies aan stenen was veel rampzaliger dan het verlies aan men-

senlevens, vond men. Mensen waren immers vervangbaar, maar de kun-

stig geprepareerde stenen moesten helemaal opnieuw worden gedragen

van beneden naar boven. Het oponthoud was ondraaglijk. En alles brak.

Een samenleving waarin stenen belangrijker zijn dan mensen, heeft geen

toekomst. Keer op keer is het misgegaan in de geschiedenis van ons men-

sen, alle goede intenties en universele vrijheid ten spijt. In onze drift om

telkens nieuwe structuren te bouwen, dreigen we het zicht op de mede-

menselijkheid te verliezen.

Steeds opnieuw schijnt de veerkracht van solidariteit die wij wel op-

brengen in tijden van oorlog en diepste nood, weg te ebben in perioden

van relatieve rust. En steeds opnieuw slaan wij profetische stemmen die

oproepen tot ommekeer veelal in de wind. Is het anders gesteld met ons

die nu leven, generaties na de nipte overwinning van de goede krachten

op de meest vernietigende krachten van het kwaad?

De grote denkers over de toekomst die in dit boek markant aan het woord

komen, geloven dat wij een kans maken om de vicieuze cirkel te doorbre-

ken – en ik geloof dat met hen. In dit caleidoscopische boek vol kritische

opvattingen en confronterende beelden wordt daartoe een gedurfde po-

ging gedaan in een ware profetische geest.

13

Profeten zijn natuurlijk geen magische voorspellers van de toekomst.

Zij onderscheiden zich door een nietsontziende en ook zelfkritische ana-

lyse van het heden, voorbij de grens van de angst voor machthebbers of

opiniemakers. De Bijbelse voorgangers laten zich leiden door wat zij er-

varen als de stem van G-d die rechtvaardigheid eist.

De reikwijdte van het profetische elan strekt zich evenzeer uit tot de-

genen die gedreven worden door een ander geloof of door louter huma-

nistische idealen. Ondanks tegenwerking die maar al te vaak ontaardt in

onderdrukking, blijven zij uit liefde voor hun medeburgers die naar vrij-

heid snakken, hoop koesteren door toekomst te planten in het heden.

Koranwetenschapper Nasr Abu Zayd was voorbeeldig in dezen. De on-

barmhartige bejegening die hem ten deel viel in Egypte, waardoor hij zijn

land moest ontvluchten, heeft hem niet verbitterd. Integendeel. Met een

onverschrokken optimisme is hij hartstochtelijk blijven ijveren voor een

bevrijdende interpretatie van de Koran door deze openbaring in de con-

text van de tijd te plaatsen. Zijn pleidooi, ook gericht aan mensen uit an-

dere geloofstradities, om hun eigen heilige schriften te lezen als meer-

duidige verhalen vol duistere en stralende elementen, raakt de kern.

Het gezamenlijk bestuderen van moeilijke teksten en deze ontdoen

van de schijn van vernedering en wantrouwen, zal een enorm reservoir

van mededogen ontsluiten. Dit is in de geest van de oproep in het Hand-

vest voor Compassie ‘om terug te keren naar het oude principe dat iedere

interpretatie van geschriften die aanzet tot geweld, haat of minachting

geen enkele legitimiteit heeft’.

Nasr Abu Zayd overleed in 2010, voordat de lente doorbrak in de stra-

ten van Caïro en de geur van vrijheid triomfeerde. Zijn nagedachtenis zij

gezegend in het steeds intensiever zij aan zij werken aan een kritische

analyse van de verschillende tradities. Dit proces zal ons helpen om het

wederzijds vertrouwen te versterken en de weg op te gaan van tolerantie

naar respect en van respect naar liefde.

Nu religieuze leiders en leidsters eindelijk tot het inzicht komen dat

wij elkaar existentieel nodig hebben, kunnen de verschillende spirituele

tradities een voortrekkersrol vervullen in het bevorderen van de synergie

waar de mensheid naar snakt. En daarbij gaat het erom dat we Ubuntu,

het gevoel van onvoorwaardelijke verbondenheid, verinnerlijken en

samenvoegen met het Bijbelse gebod dat, zoals de Britse opperrabbijn

Jonathan Sacks terecht opmerkt, maar liefst zesendertig keer wordt her-

haald: ‘Houd van de vreemdeling.’ Of in de woorden van de Zuid-Ameri-

kaanse bevrijdingstheoloog Leonardo Boff:

14

Jij bent oneindig belangrijk voor mij;

jij zult niet tegen alle rechtvaardigheid in lijden;

jij zult niet verdwijnen;

jij moet leven.

Het geloof in de bereidheid tot altruïsme wordt vandaag de dag in Ne-

derland steeds meer als naïviteit terzijde geschoven. Telkens wanneer de

Zuid-Afrikaanse dichter Antjie Krog naar ons land komt, bespeurt zij tot

haar verbazing meer angst voor het samenleven met ‘de anderen’. Krog

maakt zich zorgen en ik ben het hartgrondig met haar eens.

Het is de verantwoordelijkheid van fatsoenlijke democratische leiders

om, in de woorden van de Franse politicoloog Dominique Moïsi, in weer-

wil van populistische geluiden te appelleren aan het beste in ons: het ver-

mogen om ons te verplaatsen in de positie van de ander, waarbij we het

niet kunnen verdragen dat het de ander slecht gaat. Dat is het gevoel dat

ons beheerst terwijl de beelden van de verwoesting in Japan en andere

rampen op ons netvlies branden. Deze natuurlijke vereen zelviging met

onze mede-wereldburgers wordt versterkt door onze angst voor onze

eigen veiligheid nu de kernreactoren wankelen. We zijn ons volledig be-

wust van het feit dat wij een familie vormen, een aardse gemeenschap

met een gemeenschappelijke bestemming.

En weer herhaal ik de vraag: Hoe kunnen wij deze krachtbron van we-

derzijdse verantwoordelijkheid omzetten in een blijvend universeel part-

nerschap?

Het Handvest van de Aarde en het Handvest van Compassie, die dankzij

de revolutie van de nieuwe media het resultaat zijn van raadpleging van

vele duizenden organisaties en individuen, dragen naast de Universele Ver-

klaring van de Rechten van de Mens bij aan het noodzakelijke ethische fun-

dament.

Het vermogen tot compassie dat in ieder van ons in potentie aanwezig

is, kan en moet in het onderwijs gestimuleerd worden. Het bestuderen

van deze universele principes, en de daaruit voortvloeiende consequen-

ties voor het persoonlijk handelen, wint aan kracht door het authentieke

verhaal van de docent. Het gaat in de diepste zin om de ontroering die

ontstaat op het moment dat in het permanent leren de meest intieme les-

sen van de ouderen verbinding vinden met het visioen van de jongeren.

Wanneer het hart zich opent, is niets onmogelijk. Het met elkaar delen

van de diepste gevoelens van vernedering, hoe verscheurend ook, zal

struikelblokken wegnemen op de weg naar vreedzaam nabuurschap, ook

tussen Israëli’s en Palestijnen, Chinezen en Tibetanen.

15

Als we de volle aandacht besteden aan het stille, vaak verborgen gebaar

van medemenselijkheid en verzoening, de fluistering van de waarheid,

dan helpt dat ons de krachten te bundelen tot de vorming van een fat-

soenlijke samenleving waarin niemand vernederd wordt.

Zo herinneren wij ons de knieval die de Duitse bondskanselier Willy

Brandt in 1970 maakte voor het gedenkteken van de opstand in het getto

van Warschau in 1943. Dit gebaar, het gevolg van een plotselinge ingeving,

zoals hij mij eens toevertrouwde, verwarmde de wereld en maakte ruimte

vrij voor de latere ontwikkelingen naar ontspanning tussen Oost en West.

Welke ongekende zachte krachten komen vrij wanneer wij zicht krijgen

op de in eenzaamheid gevoerde strijd van mensenrechtenactivisten, voor-

bij de grens van angst en voortgedreven door niets meer en niets minder

dan de geur van vrijheid? Op de pleinen van saamhorigheid in Noord-

Afrika vond voor onze ogen de verbinding plaats tussen het ondanks alles

volgehouden geloof in democratie van de oudere generatie en de dwin-

gende toekomstzin van de jongeren. En het ontembare visioen zal naar

wij vurig hopen de weg naar vrijheid geopend houden.

Een van de eerdere grote denkers over de toekomst, de dichter Bertolt

Brecht, richtte zich in 1938 tot ons:

Jullie die zullen opduiken uit de vloed

Waarin wij zijn ondergegaan

Gedenkt, als je over onze zwakheden spreekt, ook de duistere tijd

Waaraan jullie ontkomen zijn

De haat tegen de gelaagdheid

Verwringt het gezicht

Ook de woede om het onrecht

Maakt de stem schor. Ach wij

Die de grond willen effenen voor vriendelijkheid

Konden zelf niet vriendelijk zijn

Jullie echter, als het zover zal zijn

Dat de mens de mens een hulp is,

Gedenkt ons

Welwillend

Met heel mijn hart hoop ik dat wanneer onze kindskinderen naar ons han-

delen zullen kijken, zij niet teleurgesteld maar trots op ons zullen zijn.

16

17

Wilberry Jakobs (1964) en Ida Overdijk(1963), regisseur en eindredacteur religie & cul-

tuur van de IKON, maakten de LUX-serie Grote

denkers over de toekomst die is bekroond met

de Erasmus EuroMedia Grand Award 2010, een

belangrijke Europese filmprijs. Voor dit gelijk-

namige boek hebben zij het materiaal grondig

bewerkt en van begeleidende teksten voor-

zien. Eerder publiceerde Overdijk samen met

Annemiek Schrijver Het Vermoeden: Gesprek-

ken over dierbare woorden (2009).

Foto: Bettina Traas

19

I n l e i d i n g

Z I N G E N B U I T E N J E Z E L FDo o r W i l b e r r y J a k o b s e n I d a O v e r d i j k

In deze verwarrende tijden waarin het samenleven ook in Nederland

onder druk staat, leggen wij ons oor te luisteren bij visionaire denkers.

Stuk voor stuk zijn ze zeer geëngageerd en doen ze volop mee aan het

maatschappelijk debat. Niet alleen in Nederland maar wereldwijd is de

noodzaak groot om het samenleven te analyseren en een nieuwe koers

uit te zetten.

In onze wereld zijn we steeds meer van elkaar afhankelijk en met elkaar

verbonden en weten we vrijwel onmiddellijk wat zich overal elders

afspeelt. Door deze mondialisering is de relatie met de vreemde ander

fundamenteler dan ooit geworden. De relatie met de ander speelt zo’n

cruciale rol dat we worden gedwongen om onze eigen essentie te herde-

finiëren. En vreemde ogen kunnen ons veel vertellen. Zij zijn de spiegel

waarin we onszelf zien.

Alleen een land dat zelfvertrouwen ontbeert, heeft de neiging om zich

terug te trekken achter de dijken en zich af te schermen van vreemde

invloeden. Vertrouwen en culturele openheid gaan dikwijls samen.

‘Hoop vergt strijd, cynisme niet.’ Deze kernachtige uitspraak van de Ame-

rikaanse filosoof Susan Neiman inspireerde ons, als makers van het ikon-

televisiemagazine lux, bij onze queeste naar internationale denkers die

de tijdgeest aanvoelen en kunnen duiden. Neiman houdt een warm plei-

dooi voor een viertal Verlichtingswaarden en één daarvan is hoop. Hoop

is het geloof dat het mogelijk is om de wereld te verbeteren door mense-

lijke betrokkenheid en moreel engagement.

Als aanhanger van dit idealistische vooruitgangsgeloof word je algauw

van wereldvreemdheid beticht, al was het maar omdat dit in onze huidige

tijd niet cool is. Maar volgens Neiman kunnen we ons geen modieus pes-

simisme permitteren. Als je ervan overtuigd bent dat de wereld niet beter

kan worden, hoef je immers ook niets te doen. Fatalisme en je terugtrek-

ken uit de boze buitenwereld liggen dan op de loer.

21

Als makers van lux voelden we daarom sterk de behoefte om uit te

stijgen boven onze nationale polder, waar de zuigkracht van het oer-Hol-

landse moeras sterker lijkt te zijn dan de verbeeldingskracht van nieuwe

vergezichten. En juist die nieuwe, hoopvolle vergezichten kunnen dienen

als tegengif voor populisme, cynisme en welig tierend onbehagen.

Samen met onze denkers zijn we op zoek gegaan naar antwoorden op

prangende vragen. Wie zijn ‘wij’ nu ‘onze’ identiteit niet langer vanzelf-

sprekend is? Wat maakt ons zo anders? Hoe moeten we omgaan met ver-

schillen? Welke rol speelt religie daarbij?

We kunnen de wereld waarin we leven moeilijk vatten, laat staan beheer-

sen. Juist daarom benadrukken wij volgens de Franse politicoloog Domi-

nique Moïsi datgene waarin we verschillen van anderen en laten we ons

leiden door emoties. En juist daarom moeten we leren over de emoties

van andere culturen. De emotionele grenzen van de wereld zijn daarmee

net zo belangrijk geworden als de geografische, betoogt Moïsi. Cultureel

en historisch inzicht in de verschillen en overeenkomsten met de ander

zijn onontbeerlijk voor een tolerante wereld.

Koranwetenschapper Nasr Abu Zayd, die in de zomer van 2010 zo plot-

seling overleden is, beaamt dit en geeft voorbeelden uit zijn eigen leven.

Een van zijn studenten is een Indonesische moslim. Als moslims hebben zij

bepaalde dingen gemeen, maar daarbuiten heeft hij meer raakvlakken met

een christelijke Egyptenaar. Ze spreken dezelfde taal en lachen om dezelfde

grappen. Abu Zayd pleit ervoor de boodschap van de meervoudige identi-

teit met verve uit te dragen. Hoe rijker je identiteit, hoe meer je deelt met

andere mensen. Alleen op basis hiervan is diversiteit mogelijk.

Is er oog voor verscheidenheid? De Britse opperrabbijn Jonathan Sacks

vindt dit onontbeerlijk en meent dat de beslissende vraag voor elke sa-

menleving is of zij voldoende plaats inruimt voor anders-zijn. Ook voor

de verschillende religies geldt dat die hun waarheidsclaims moeten op-

geven. Sacks constateert dat de globalisering religies voor een probleem

stelt, een probleem dat er altijd al was, maar waar gelovigen in het dage-

lijks leven niet onmiddellijk mee werden geconfronteerd.

Dé uitdaging van de eenentwintigste eeuw voor alle religies is volgens

Sacks om een antwoord te formuleren op de paradoxale vraag of religie

ons kan helpen om goed om te gaan met verschillen, terwijl ze daaraan

tegelijkertijd ook bijdraagt. Sacks doet een dringend appèl op ons en stelt

voor dat we stoppen met denken in termen van de waarheid. We moeten

juist beginnen met denken in relaties, in verbindingen, want vrede is een

hogere waarde dan het claimen van het eigen gelijk.

22

Welke waarden moeten we hoog houden als bouwstenen voor de

samenleving van morgen? Wie willen we worden?

Volgens de Canadese filosoof Charles Taylor zal onze collectieve identi-

teit moeten veranderen. In een samenleving die bestaat uit mensen van

verschillende herkomst, kan een collectieve identiteit niet meer in etnische

zin uitgedrukt worden. Als etniciteit de basis is van een samenleving, zal er

nooit plaats zijn voor mensen uit andere landen.

De basis is wat Taylor betreft een sociaal contract waarin we, hoewel

afkomstig uit verschillende culturen, ons verbinden met een succesvolle

democratie die gebaseerd is op gelijkheid, mensenrechten en wederzijds

respect. Hij acht het niet noodzakelijk dat we daarvoor onze persoonlijke

identiteit veranderen. Het gaat om onze collectieve identiteit: in de ver-

andering daarvan wordt het pleit beslecht. Alle burgers samen bepalen

uiteindelijk hoe die identiteit eruitziet.

Ian Buruma, hoogleraar mensenrechten, democratie en nieuwe media

in New York, signaleert dat dit zoeken naar een collectieve identiteit in

Europa moeizamer verloopt dan in aloude immigratielanden als Amerika

en Canada. Europeanen eisen eerder van hun immigranten dat zij assimi-

leren dan dat ze integreren. Ook in Nederland heerst sterk de gedachte

dat je autochtoon of allochtoon bent: of je hier nu bent geboren of niet,

je blijft een Turk of een Marokkaan. De Nederlandse identiteit is verbon-

den met een gemeenschappelijke cultuur en geschiedenis, anders dan in

Amerika of Canada waar de nationale identiteit veel meer samenhangt

met een politiek idee van burgerschap. Als je als burger in een liberale

democratie wilt leven, dien je je aan de wet te houden. Daarom vindt

Buruma alle gewoonten toelaatbaar, tenzij ze in strijd zijn met de wet.

Dat inburgeren een wederzijds proces is, heeft Zainab Al-Suwaij aan

den lijve ervaren. Als oprichter van het American Islamic Congress ziet

zij het als onze gemeenschappelijke verantwoordelijkheid om onze kin-

deren te leren dat erbij horen begint met het accepteren van anderen. Al-

leen zo kunnen we een samenleving creëren waarin elke burger zich thuis

kan voelen en een sense of belonging kan ervaren. Als achtergrond en her-

innering is haar geboorteland Irak altijd in haar, maar Al-Suwaij voelt zich

thuis in Amerika. Daar heeft zij ervaren dat mensen uiteindelijk allemaal

hetzelfde willen, hoe verschillend van achtergrond ze ook zijn. Alles draait

om stabiliteit, veiligheid en een goed leven met onze familie en kinderen.

En waarom proberen we dat niet samen te doen? Een simpele remedie,

aldus Al-Suwaij, maar zeer ingewikkeld in de weerbarstige realiteit van

alledag.

In haar nabeschouwing gaat de theologe Manuela Kalsky in het spoor

23

van de denkers verder en plaatst hun inzichten in de Nederlandse context.

Hoe staat het hier met een samenleving waarin alle burgers zich thuis

kunnen voelen? Gloort er in Nederland al een ‘nieuw wij’ aan de horizon?

Dit boek is gebaseerd op de vierdelige lux-serie Grote denkers over de toe-

komst (2010), een ‘inburgeringscursus tot wereldburger’ die, zo bleek uit

de vele reacties, een groot publiek aan het denken zette. Regelmatig vroe-

gen kijkers ons of de gesprekken ook op papier beschikbaar waren. Dat

bracht ons op het idee om een boek te maken met daarin de door ons sa-

mengestelde vier afleveringen – essays met beeld – en de uitgebreide in-

terviews met de denkers. Een groot gedeelte daarvan is niet eerder aan

de openbaarheid prijsgegeven, omdat een televisieprogramma nu een-

maal gebonden is aan een bepaalde lengte en er dus van alles moet sneu-

velen.

Kill your darlings, heet dat in vakjargon. Wij zijn blij dat deze darlings –

uiteraard zorgvuldig geredigeerd en gecomponeerd – in dit boek weer

tot leven komen. Wie de lux-serie (nog eens) tot zich wil nemen, kan de

schriftelijke neerslag ervan nalezen in het rijk geïllustreerde midden -

katern van dit boek. Hierbij zij aangetekend dat de citaten uit de serie

ook te vinden zijn in de uitgebreide interviews met de ‘grote denkers’, en

dan vaak in een iets andere formulering en in een veel ruimere context.

Op die manier hebben wij ervoor willen zorgen dat alle teksten in dit boek

zowel afzonderlijk als in samenhang kunnen worden gelezen. De oor-

spronkelijke tv-serie is integraal te bekijken op www.luxmagazine.nl.

De lux-serie Grote denkers over de toekomst is ook internationaal niet

onopgemerkt gebleven. In het najaar van 2010 werd de serie bekroond

met de prestigieuze Erasmus EuroMedia Grand Award. Volgens het jury-

rapport levert de serie een visionaire bijdrage aan het nadenken over een

toekomstvisie op een open samenleving. Europa moet zijn horizon ver-

breden.

Er is een nieuw verhaal nodig voor de eenentwintigste eeuw. In de

vorige eeuw ging het om het bewerkstelligen van vrede na twee wereld-

oorlogen. De uitdaging voor ons nu is om te werken aan een tolerante

samenleving die kan omgaan met culturele en religieuze diversiteit.

24

Dit zijn centrale noties in ons mondiale tijdperk. Zijn we in staat naar el-

kaar te luisteren en elkaar te begrijpen? Daar is vertrouwen voor nodig.

Misschien is wat ons bindt de gemeenschappelijkheid van onze dromen,

vreugden, zorgen, illusies, hoop en angst. De in 2007 overleden reis -

reporter Ryszard Kapuscinski, die zichzelf bestempelde als ‘onderzoeker

van de andersheid’, schreef dat alleen een welwillende houding tegenover

een ander mens diens humane snaar kan raken. De ander die dichtbij is

en tegelijkertijd oneindig ver weg. De Zuid-Afrikaanse dichter Antjie Krog

verwoordt het in haar poëzie als volgt:

daar waar ik anders ben dan jij

begin ik het is waar

maar daar waar ik jou ben

jou geworden ben zing ik buiten mezelf

Zingen buiten jezelf! Dat wensen wij eenieder toe, en moge dit boek daar-

bij een bron van inspiratie zijn.

Ten slotte danken wij alle denkers voor hun waardevolle gedachten en

hun welwillendheid om dit boek tot stand te laten komen. Op deze plaats

gedenken wij ook Nasr Abu Zayd, die zo plotseling is overleden; wij hopen

dat zijn geest voortleeft in zijn studenten en zijn werk. Dank aan de ver-

talers Cyril Lansink en Robert Dorsman voor hun monnikenwerk. Voor de

goede samenwerking danken wij Tijn Boon van uitgeverij Lemniscaat.

Onze grootste dank gaat uit naar de lux-redactie: Ruben Altena, Janine

van Dijk, Witho Oost, Margie Monfils, en de crew: Eric Leek, Marco Nauta

en editor Noël van Rens, vanwege hun enthousiasme en niet-aflatende

inzet.

25