Opleiding Geografie en Geomatica

Master in de Geografie

Kansen voor kansarmen

Solidair wonen als alternatieve woonvorm in Vlaanderen

Arnout Laureys

Aantal woorden in tekst: 20.035 Academiejaar 2014-2015

Promotor: Prof. Dr. B. Derudder

Vakgroep Geografie

Masterproef ingediend tot het behalen van

de graad van Master in de Geografie

2

WOORD VOORAF

Tijdens de zoektocht naar een geschikt thesisonderwerp had ik mijzelf voorgenomen een

actueel en maatschappelijk relevant onderwerp te onderzoeken. Ik denk dat solidair wonen

aan deze beide voorwaarden voldoet en hoop dat deze thesis een nuttige bijdrage levert aan

het bestaande debat.

Tijdens het onderzoek voor mijn masterproef kreeg ik vaak de vraag hoe ik bij solidair wonen

terecht kwam vanuit de Geografie. Ik ben sinds de aanvang van mijn hogere studies steeds

geïnteresseerd geweest in de ruimtelijke ordening en stedelijke ontwikkeling van Vlaanderen.

Ook mijn ideologie om te bouwen aan een open, ecologische en solidaire maatschappij speelt

daar een rol in. Een thesisonderwerp van de VUB dat over gemeenschappelijk wonen (co-

housing) ging, trok mijn aandacht. Hierdoor ben ik me gaan verdiepen in alternatieve

woonvormen en steeds specifiekere literatuur gaan opzoeken. Zo ben ik uiteindelijk terecht

gekomen bij enkele rapporten over solidair wonen. Ik was meteen overtuigd door het solidaire

karakter ervan en de kansen die het sommige mensen geeft om zich in te maatschappij te

(re-)integreren. Daarom wou ik mijn steentje bijdragen aan het onderzoek errond.

Deze masterproef zou echter niet tot stand gekomen zijn zonder de hulp van bepaalde

personen. Daarom wil ik als eerste mijn promotor Professor Dr. Ben Derudder bedanken. Hij

gaf mij de toestemming om dit onderwerp te kiezen en hielp mij terug op de sporen als ik de

weg even kwijt was. Ik wil hem ook bedanken voor de tijd die hij (zeker last-minute) nog

heeft vrijgemaakt om mijn thesis te bekijken en feedback te geven. Vervolgens wil ik mijn

ouders bedanken: voor de vele kansen die ze mij gegeven hebben en voor de continue

ondersteuning en motivering om mijn thesis tot een goed einde te brengen. Ook mijn broer

mag ik daarom zeker niet vergeten. En tenslotte wil ik Tess bedanken, voor alles.

Arnout Laureys, De Pinte, 22 mei 2015

3

INHOUDSTAFEL

WOORD VOORAF ................................................................................................................... 2

INHOUDSTAFEL ...................................................................................................................... 3

LIJST VAN AFKORTINGEN .................................................................................................... 6

LIJST VAN FIGUREN ............................................................................................................... 7

LIJST VAN TABELLEN ............................................................................................................ 7

1. INLEIDING ........................................................................................................................... 8

2. LITERATUUROVERZICHT ............................................................................................... 11

2.1. Inleiding ........................................................................................................................ 11

2.2. Demografische factoren ................................................................................................ 12

2.3. Beschikbare ruimte ........................................................................................................ 14

2.4. De Belgische woonmarkt .............................................................................................. 15

2.4.1. Eigenaarschap van een woning .............................................................................. 15

2.4.2. Prijs van een woning .............................................................................................. 16

2.4.3. Kansarmen op de woningmarkt .............................................................................. 17

2.4.4. Tekort aan betaalbare huurwoningen ..................................................................... 18

2.5. Oplossen van het huisvestingsprobleem ....................................................................... 19

2.5.1. Toename van het aantal (sociale) woningen ........................................................... 19

2.5.2. Gemeenschappelijk wonen ..................................................................................... 20

2.5.3. Housing First .......................................................................................................... 21

2.6. Solidair Wonen .............................................................................................................. 23

2.6.1. Wat is solidair wonen?............................................................................................ 23

2.6.2. Evolutie van solidair wonen in België ................................................................... 25

2.7. Besluit literatuurstudie .................................................................................................. 26

4

3. ONDERZOEKSMETHODOLOGIE ................................................................................... 28

3.1. Onderzoeksvragen ......................................................................................................... 28

3.2. Methoden en materialen + studiegebied ........................................................................ 28

3.2.1. Keuze voor kwalitatieve methode .......................................................................... 28

3.2.2. Selectie van respondenten ...................................................................................... 31

3.2.3. Afname van de interviews ...................................................................................... 32

4. RESULTATEN ..................................................................................................................... 35

4.1. Solidair wonen ............................................................................................................... 35

4.1.1. Definitie .................................................................................................................. 35

4.1.2. Bekendheid ............................................................................................................. 35

4.1.3. Verblijfsduur ........................................................................................................... 36

4.1.4. Opportuniteiten ....................................................................................................... 38

4.1.5. Alternatieven .......................................................................................................... 39

4.1.6. Voorbeeldfunctie..................................................................................................... 40

4.2. Bewoners ....................................................................................................................... 42

4.2.1. Doelgroep ............................................................................................................... 42

4.2.3. Begeleiding ............................................................................................................. 44

4.2.4. Verlaten van de woning .......................................................................................... 47

4.2.5. Wissel van bewoners .............................................................................................. 47

4.3. Voordelen ....................................................................................................................... 49

4.3.1. Voor bewoners ........................................................................................................ 49

4.3.2. Voor welzijnsorganisaties ....................................................................................... 51

4.3.3. Voor de overheid..................................................................................................... 52

4.4. Obstakels ....................................................................................................................... 53

4.4.1. Bewoners ................................................................................................................ 53

4.4.2. Welzijnsorganisaties ............................................................................................... 54

4.4.3. Overheid ................................................................................................................. 56

5

4.4.4. Statuut ..................................................................................................................... 56

4.4.5. Bouwreglement ...................................................................................................... 58

4.4.6. Misbruik ................................................................................................................. 59

4.5. Woonpolitiek in België .................................................................................................. 60

4.5.1. Housing First .......................................................................................................... 60

4.5.2. Huidige toestand solidair wonen ............................................................................ 61

4.5.3. Reglementering solidair wonen .............................................................................. 62

4.5.4. Toekomst solidair wonen ........................................................................................ 62

4.5.5. Voorwaarden voor succes ....................................................................................... 63

5. BESLUIT ............................................................................................................................. 64

REFERENTIELIJST ................................................................................................................ 67

1. Artikels en boeken ................................................................................................................ 67

2. Webartikelen ......................................................................................................................... 70

3. Websites ................................................................................................................................ 71

BIJLAGE I: Personalia Respondenten ..................................................................................... 72

BIJLAGE II: Interviewleidraad ................................................................................................ 76

6

LIJST VAN AFKORTINGEN

ADS Algemene Directie Statistiek

ADSEI Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie

CAW Centrum Algemeen Welzijnswerk

CECODHAS Comité Européen de Coordination de l'Habitat Social

FOD Federale Overheidsdienst

FPB Federaal Planbureau

HF Housing First

LETS Local Exchange and Trading System

NAPincl Nationaal Actieplan Sociale Insluiting

POD Federale Programmatorische Overheidsdienst

POD MI Federale Programmatorische Overheidsdienst Maatschappelijke

Integratie, Armoedebestrijding, Sociale Economie en Grootstedenbeleid

RSV Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen

SHM Sociale Huisvestingsmaatschappij

Steunpunt Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale

uitsluiting

SVR Studiedienst van de Vlaamse Regering

VLOS Vluchtelingen Ondersteuning Sint-Niklaas

VMSW Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen

VOS Vlaams Overleg Straathoekwerk

VRIND Vlaamse Regionale Indicatoren

VWF Vlaamse Woningfonds

7

LIJST VAN FIGUREN

Figuur 1: Een samenhangende gespreksperiode (Emans, 2002)……………………..……...29

LIJST VAN TABELLEN

Tabel 1: Personalia Respondenten……………………………………………………………32

Tabel 2: Codeercategorieën…………………………………………………………...……...34

8

1. INLEIDING

1.1. Situering van het eigen onderzoek binnen de wetenschappelijke literatuur

Deze masterproef kan gesitueerd worden binnen het onderzoek naar alternatieve

woonvormen. De focus ligt op alternatieve woonvormen die werken volgens het principe van

groepswonen. Met de term ‘kansarmen’ wordt verwezen naar de ruime groep mensen die

moeilijkheden hebben om zich te (re-)integreren in de maatschappij en daarvoor steunen op

het sociale vangnet van een solidaire woning. Mensen in ‘armoede’ zijn dus niet enkel mensen

die het financieel moeilijk hebben, maar ook personen met een arm sociaal netwerk en/of

opvangnet waardoor ze moeilijk kunnen integreren in de maatschappij. De term ‘kansarmen’

overkoepelt dus meerdere doelgroepen zoals daklozen, ex-gedetineerden, mensen in armoede,

alleenstaande ouders… die niet op de conventionele woningmarkt aan een woning geraken.

De overkoepelende term ‘kansarmen’ wordt dus gebruikt om niet te focussen op één

doelgroep in het bijzonder. Deze masterproef probeert de relevante kennis die opgedaan werd

tijdens het onderzoek met elkaar in verband te brengen.

1.2. Probleemstelling

Volgens prognoses van de Studiedienst van de Vlaamse Regering zal het aantal inwoners van

de dertien Vlaamse centrumsteden de komende 20 jaar toenemen met 8%. Hoewel het aantal

inwoners van Vlaanderen blijft stijgen is het aandeel beschikbare ruimte echter beperkt.

Vlaanderen heeft een bebouwde oppervlakte van 27%, waarmee het één van de meest

bebouwde gebieden in Europa is. Bovendien blijft de bebouwde oppervlakte in Vlaanderen

jaar na jaar toenemen (Poelmans & Engelen, 2014). De toenemende vraag naar ruimte en het

afnemend aanbod leiden op termijn dus tot grote problemen. Daarom moet de Vlaamse

woonpolitiek aangepast worden en moet de overheid kijken naar alternatieven, die een

duurzame toekomst voor Vlaanderen kunnen verzekeren. Eén van deze alternatieven is om

met meer mensen op minder oppervlakte te wonen op een kwalitatieve manier.

Gemeenschappelijk wonen kan hier zeker zijn bijdrage aan leveren omdat het mensen

stimuleert om de individuele ruimte die zelden gebruikt wordt collectief te gebruiken (zoals

de wasplaats, de tuin…).

9

1.3. Relevantie

Er is reeds heel wat onderzoek gedaan rond gemeenschappelijk wonen (in het bijzonder rond

co-housing), zowel in binnen- als buitenland. Eén van de beperkingen van gemeenschappelijk

wonen is dat het nu nog vaak voorbehouden is voor de rijkere middenklasse en dat de

meerderheid van de bevolking er niet kan in investeren. Bovendien zijn het net de minder

bedeelden die het meest kunnen profiteren van gemeenschappelijk wonen, met name van het

solidair wonen. Het concept van solidair wonen duikt voor het eerst op in 2006, maar de

uitvoering ervan is nog zeer nieuw. Het is daardoor nog niet bekend bij het grote publiek en er

is ook nog geen uitvoerig onderzoek naar gedaan. Met deze thesis hoop ik bij te dragen aan

zowel het onderzoek rond als de bekendheid van solidair wonen. Zo kan deze alternatieve

woonvorm meer in het licht komen te staan en kunnen de voor- en nadelen ervan

wetenschappelijke ondersteuning krijgen.

1.4. Doelstelling en onderzoeksvragen

De doelstelling van het onderzoek is driedelig:

Een overzicht geven van de huidige situatie in Vlaanderen rond solidair wonen.

Een analyse maken van de voor- en nadelen van solidair wonen, zowel voor de

bewoners en de overkoepelende welzijnsorganisaties als de overheid.

Een analyse maken van de duurzaamheid van solidaire woonprojecten en de toekomst

ervan in Vlaanderen.

De onderzoeksvragen die voortvloeien uit de doelstellingen zijn:

Kan men levenslang wonen in een solidair woonproject?

Wordt de termijn van solidair wonen bepaald door de doelgroep?

Wat zijn de beperkingen om levenslang solidair te wonen?

Wat stimuleert het levenslang solidair wonen?

Heeft solidair wonen een toekomst in Vlaanderen?

10

1.5. Structuur

De masterproef kan ingedeeld worden in vier grote delen. Het eerste deel is het

literatuuronderzoek (Hoofdstuk 2). Dit deel schetst de context van solidair wonen aan de hand

van reeds uitgevoerd onderzoek. Het tweede grote deel van de masterproef is de bespreking

van de onderzoeksmethodologie en de methoden die gebruikt zijn voor het uitvoeren van het

onderzoek (Hoofdstuk 3). Het derde deel bevat het eigenlijke onderzoek (Hoofdstuk 4), dat de

huidige situatie in Vlaanderen omtrent solidair wonen analyseert. Vervolgens volgt de

conclusie van deze masterproef in Hoofdstuk 5.

Na de inleiding begint het literatuuronderzoek met een beschrijving van het kader van het

probleem. Hiervoor worden eerst de demografische factoren (Hoofdstuk 2.2.) en de

beschikbare ruimte in Vlaanderen (Hoofdstuk 2.3.) onder de loep genomen. Vervolgens

worden de kenmerken van de huidige Belgische woningmarkt geschetst (Hoofdstuk 2.4.) en

wordt er gezocht naar oplossingen voor het huisvestingsprobleem (Hoofdstuk 2.5.). In het

laatste deel wordt het fenomeen ‘solidair wonen’ beschreven (Hoofdstuk 2.6.), waarna de

literatuurstudie wordt afgerond met een besluit (Hoofdstuk 2.7.).

In Hoofdstuk 3 wordt de onderzoeksmethodologie besproken. Hierbij wordt eerst en vooral de

keuze voor kwalitatief onderzoek verklaard (Hoofdstuk 3.2.1.). Daarna wordt er ingegaan op

de selectie van de respondenten (Hoofdstuk 3.2.2), de afname van de interviews (Hoofdstuk

3.2.3.) en de rapportage ervan (Hoofdstuk 3.2.4.).

Het vierde hoofdstuk bespreekt de resultaten van de interviews aan de hand van de

codeertabel die tijdens de analyse werd opgesteld. Deze volgt een logische opbouw, waardoor

eerst het fenomeen solidair wonen besproken wordt (Hoofdstuk 4.1.). Vervolgens wordt er

gefocust op de doelgroep van solidair wonen (Hoofdstuk 4.2. ). Daarna worden de voordelen

(Hoofdstuk 4.4.) en knelpunten (Hoofdstuk 4.5.) van solidair wonen besproken, om af te

sluiten met een concluderend hoofdstuk over de woonpolitiek in België (Hoofdstuk 4.6.).

Tenslotte volgt de conclusie van de thesis in Hoofdstuk 5, waarin een antwoord wordt

geformuleerd op de onderzoeksvragen en de hiaten van het onderzoek worden toegelicht.

11

2. LITERATUUROVERZICHT

2.1. Inleiding

Het recht op een woning is één van de basisvoorwaarden voor een menswaardig leven. Dit

wordt algemeen erkend en is daarom ook opgenomen in de Belgische Grondwet (artikel 23)

en verschillende andere teksten en akkoorden1. Het recht op een woning is een belangrijk

recht op zich, maar is bovendien ook de basis voor veel andere rechten. Een degelijke

woonplaats heeft immers een positieve invloed op de gezondheid, het opvoeden en opgroeien

van kinderen, is een uitvalbasis voor sociale contacten en vormt via het gezin een opvangnet

om op terug te vallen. Een woning draagt ook bij aan het gevoel van waardering en achting

(Bresson, 1997; Lanzarini, 2000). Het hebben van een vaste woonplaats is in verscheidene

gevallen zelf een voorwaarde voor bepaalde rechten. Zo moeten migranten die zich willen

laten vervoegen door hun gezin beschikken over ‘voldoende huisvesting’ voor zichzelf en hun

familieleden (Centrum voor gelijkheid van kansen en racismebestrijding, 2011).

Veel mensen ondervinden echter moeilijkheden om over een gezonde en betaalbare woning te

kunnen beschikken. In België is het woonbeleid voornamelijk gericht op eigendomswerving:

71% van de Vlaamse huishoudens was in 2013 eigenaar van zijn/haar eigen woning (VRIND,

2014). Hoewel dit een lichte daling is van 3,4% sinds 2005 (Wonen in Vlaanderen, 2007) is

eigenaarschap voor veel andere burgers financieel niet haalbaar. Deze mensen worden

geconfronteerd met een gebrek aan betaalbare en gezonde woningen op de privémarkt. Zij

kunnen een woning zoeken op de Belgische huurmarkt, maar daar is er een groot tekort aan

sociale woningen. Bovendien zijn de wachtlijsten voor sociale woningen vaak zeer lang.

De komende decennia staan onze steden bovendien voor niet te onderschatten ruimtelijke

uitdagingen (AG Stadsplanning Antwerpen, 2014). Demografische veranderingen zullen zich

in elke stad profileren, in verschillende verhoudingen. Urbanisatie, suburbanisatie,

vergrijzing, bevolkingsgroei, nieuw samengestelde gezinnen, vergroening, migratie, … Dit

1 Voor een overzicht, zie http://www.armoedebestrijding.be/grondrechten.htm

12

zijn slechts enkele termen die weergeven in welke zin deze veranderingen zullen

plaatsvinden. Steden moeten zich hieraan aanpassen en met de steden ook de woningen,

scholen, zorgvoorzieningen, kinderopvang, winkels… Om de groeiende vraag naar extra

woningen het hoofd te kunnen bieden moet er gezocht worden naar innovatieve ideeën om de

schaarse ruimte in steden optimaal te benutten. De ruimtelijke strategieën waarvan

stadsplanners gebruik kunnen maken zijn divers: stapelen, combineren, delen, hergebruik,

tijdelijk gebruik, stedelijke herverkaveling… Al deze strategieën zorgen ervoor dat

stadsplanners meer kunnen doen met minder ruimte. Het laat hen toe te experimenteren met

verschillende manieren van verdichten. De stedelijke ruimte moet echter wel kwalitatief

verdicht worden, en solidair wonen kan hier een rol in spelen.

Voordat de Belgische woonmarkt besproken wordt, is het nodig om eerst de context voor

alternatieve woonvormen te verklaren. Deze is immers zeer complex en bestaat uit

verschillende deelproblemen en oorzaken. Daarom worden eerst de demografische factoren

besproken die een zeer grote invloed hebben op de huidige woningmarkt. Vervolgens wordt

de ruimtelijke planning in Vlaanderen besproken. Ook dit heeft een sterke impact op de

woningmarkt, aangezien de toenemende suburbanisatie van Vlaanderen de overheid voor

grote uitdagingen stelt. Alternatieve woonvormen kunnen hier een oplossing voor bieden.

2.2. Demografische factoren

De Vlaamse bevolking zal de komende decennia blijven toenemen. Volgens projecties van het

Federaal Planbureau en de Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI)

zal de bevolking in het Vlaamse Gewest tussen 2010 en 2060 ieder jaar toenemen met

gemiddeld 19.000 inwoners. De dertien Vlaamse centrumsteden (Aalst, Antwerpen, Brugge,

Genk, Gent, Hasselt, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oostende, Roeselare, Sint-Niklaas en

Turnhout) evolueren volgens de prognoses van de Studiedienst van de Vlaamse Regering

(SVR) van 1,52 miljoen inwoners in 2008 over 1,64 miljoen inwoners in 2018 naar 1,65

miljoen inwoners in 2028. Dit is een stijging van 8% op 20 jaar tijd. Paul Willems (2011,

p. 76), demograaf aan de onderzoeksafdeling van de Vlaamse Regering, verwacht een

toename van de bevolking in Vlaanderen tot 2030. Deze groei is constant tot 2018 (6% per

jaar), daarna heeft ze de neiging om te vertragen.

13

De bevolking neemt niet alleen toe maar is in Vlaanderen ook aan het vergrijzen. Dat wil

zeggen dat het aantal oudere mensen in de bevolking toeneemt, waardoor de gemiddelde

leeftijd ook stijgt. De leeftijdspiramide van de bevolking van het Vlaamse Gewest vertoont

hierdoor het typisch profiel van een verouderde bevolking: een smalle basis en een brede top.

In het begin van 2013 was 18,8% van de Vlaamse bevolking ouder dan 65. In 1990 was dit

nog maar 14% (SVR, 2014).

Een andere parameter is de impact van het aantal echtscheidingen. Dit bedroeg in 2013

25.000 voor 38.000 huwelijken. Het aantal echtscheidingen is sinds 2008 aan het dalen. Dit is

sinds het begin van de mondiale, financiële crisis en toont dus aan dat externe factoren ook

een invloed kunnen hebben op de woonmarkt (SVR, 2014).

De SVR (2014) heeft gemerkt dat het aantal private huishoudens2 tussen 2000 en 2013 in het

Vlaamse Gewest gestegen is met 13%. Ondertussen is het aantal personen dat ingeschreven is

in een privaat huishouden met minder dan 8% toegenomen. Dit wijst op een toenemende

verdunning van de huishoudens. Gemiddeld is het aantal leden in een privaat huishouden

gezakt van 2,95 in 1970 naar 2,45 in 2000. Dit is nadien blijven zakken tot 2,34 in 2013 (FOD

Economie, 2014). In het jaar 2013 woonde in Vlaanderen ongeveer 13% van de bevolking

alleen (in Wallonië en het hoofdstedelijk gewest was dit respectievelijk 15% en 22%). 1,2%

van de bevolking verblijft in een collectieve vorm van huishouden3. Dit zijn voornamelijk

ouderen die in een woonzorgcentrum verblijven.

De demografische veranderingen van het laatste decennium zijn zeer ingrijpend voor de

woningmarkt, aangezien ze een groeiende vraag stimuleren naar extra woningen. Extra

woningen impliceren meer ruimtegebruik, wat in Vlaanderen een schaars goed aan het

worden is.

2 Privaat huishouden: een persoon die gewoonlijk alleen leeft, ofwel twee of meer personen, al dan niet met

elkaar verwant, die gewoonlijk in dezelfde woning wonen en er samenleven (definitie van ADS;

www.statbel.fgov.be)

3 Kloostergemeenschappen, rusthuizen, weeshuizen, studenten- of arbeidershomes, verplegingsinrichtingen en

gevangenissen (definitie van ADS; www.statbel.fgov.be)

14

2.3. Beschikbare ruimte

Volgens de ADSEI van de FOD Economie (2014) telde het Vlaamse Gewest op 1 januari

2014 6,4 miljoen inwoners. Op een oppervlakte van 13.522 km² (ADS) geeft dit een

bevolkingsdichtheid in het Vlaamse Gewest van 472 inwoners per vierkante kilometer.

Vlaanderen is dus een dichtbevolkt gebied. Elke inwoner gebruikt een deel van de

beschikbare ruimte tijdens zijn leven om te wonen, te werken, te ontspannen en om zich te

verplaatsen. Om aan deze activiteiten te voldoen wordt de beschikbare ruimte in snelle mate

bebouwd en verhard. Vlaanderen heeft een bebouwde oppervlakte van 27%, waarmee het één

van de meest bebouwde gebieden in Europa is. Bovendien blijft de bebouwde oppervlakte in

Vlaanderen jaar na jaar toenemen (Poelmans & Engelen, 2014).

In het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (1997) werden minimale woondichtheden voor

nieuwe woongebieden vastgelegd. In stedelijk gebied is het streefdoel gemiddeld 25

woningen per hectare, in buitengebied gemiddeld 15 woningen per hectare. Onderzoek in

opdracht van het Departement Ruimtelijke Ordening (2010) wijst uit dat er sinds de intrede

van het RSV vandaag kleiner wordt verkaveld en dat er gedeeltelijk wordt overgeschakeld

naar compactere woontypologieën. De woondichtheid neemt ook toe doordat het aandeel

appartementen binnen nieuwe woningen verder toeneemt.

Naast de groeiende vraag naar extra woningen moet er dus ook rekening gehouden worden

met de nog beschikbare ruimte. De aangepaste noden en voorzieningen die de groeiende

bevolking en de nieuwe demografische fenomenen met zich meebrengen zijn een uitdaging

waar alle steden mee te maken zullen krijgen. Het toverwoord voor dit probleem lijkt

verdichten, maar de klassieke recepten hiervoor zijn niet langer toereikend. Er moet gezocht

worden naar manieren van ‘slim verdichten’, met andere woorden méér doen met dezelfde

ruimte (AG Stadsplanning Antwerpen, 2014). Om het fenomeen van ‘slim verdichten’ beter te

kunnen toepassen wordt er in het volgende deel gekeken naar de kenmerken van de Belgische

woonmarkt.

15

2.4. De Belgische woonmarkt

2.4.1. Eigenaarschap van een woning

Uit het onderzoek van Vranken et al. (2010) is gebleken dat België een zeer hoog aandeel

huiseigenaars heeft in vergelijking met andere landen. Ongeveer 74,4% van de Vlaamse

huishoudens was in 2005 eigenaar van haar eigen woning, 18,5% van de Vlaamse

huishoudens is huurder op de private huurmarkt en 5,6% is huurder op de sociale huurmarkt.

Het uitzonderlijk hoge aandeel huiseigenaars kan verklaard worden door het historisch

gegroeide antistedelijk beleid in België. Ook de omstandigheden om eigenaar te worden van

een woning werden vanaf 1975 steeds gunstiger. Verschillende parameters hadden hier een rol

in: de evolutie van de rentevoet voor hypothecaire leningen, de woningprijzen, de

renovatiekost, de huurprijzen, de evolutie van de inkomens, … De precieze oorzaak konden

Heylen en Winters (2010) echter niet aanduiden. Ook de voorbije decennia hebben de

verschillende overheden de eigendomswerving sterk aangemoedigd. In 2005 kende de

federale staat bijvoorbeeld voor 2,6 miljard euro fiscale stimuli toe voor eigendomswerving

(Monnier & Zimmer, 2008). Het beleid van de afgelopen halve eeuw heeft dus geholpen om

de “baksteen in de maag van de Belg” te doen ontstaan. Velen zien een eigen woning vandaag

de dag als basis om een vermogen op te bouwen en in het kader van de pensioenstrategie

(Winters et al., 2011). Ook mensen met een laag inkomen gaan soms tot het uiterste om een

woning aan te kopen. Deze is vaak van slechte kwaliteit en het ontbreekt hen aan middelen

voor een grondige renovatie of zelfs voor noodzakelijke herstellingswerken (Steunpunt 2011).

Volgens een prognose van Heylen en Winters (2010) zal het aandeel eigenaars in Vlaanderen

tussen 2005 en 2015 niet of slechts weinig stijgen. Het toegenomen aantal eigenaars tussen

1995 en 2005 is volgens hen voornamelijk het gevolg van het verdwijnen uit de statistieken

van een cohorte met een laag aandeel eigenaars. Dit is namelijk de groep geboren rond het

jaar 1910. Dit wordt bevestigd door de Woonsurvey (2005): in 2005 was 74% eigenaar van de

woning en dit aandeel is gezakt naar 71% in 2013. Het aantal huurders daarentegen steeg in

dezelfde periode van 24% naar 27% (VRIND, 2014).

Eigenaar worden van een eigen woning is volgens recente studies van het Steunpunt Ruimte

en Wonen niet alleen moeilijker voor lagere inkomens, maar ook voor lager opgeleiden

16

ongeacht hun niveau van inkomen (Heylen et al., 2007; Heylen & Winters, 2008). Om het

aantal eigenaars in deze categorieën te doen toenemen zijn bijkomende beleidsinspanningen

nodig. Een gebrek aan eigen vermogen bij de lagere inkomensklasse vormt echter vaak een

probleem om toegang te krijgen tot sociale leningen en andere bestaande steunmaatregelen.

Doms et al. (2001) stelden reeds in 2001 voor om notaris- en dossierkosten op te vangen door

het toekennen van een startpremie. Het is ook belangrijk dat er een sterk informatiebeleid over

de ondersteuningsmaatregelen wordt uitgedragen naar de groep lager opgeleiden.

2.4.2. Prijs van een woning

Het laatste decennium is de aankoop- of bouwprijs van een woning in België sterk gestegen.

De prijzen zijn tussen 2005 en 2011 gestegen met 33%. Eén van de oorzaken hiervan is een

toename van het aantal huishoudens (Albrecht et al., 2011). Deze demografische evolutie

wordt echter niet gevolgd door een toename van het aantal woningen, waardoor er jaarlijks 20

tot 24.000 woningen tekort zijn. Dit uit zich in een hoge prijsdruk, die het sterkst tot uiting

komt op de markt van de goedkoopste woningen. De prijzen van de goedkoopste woningen

stegen daardoor met 51% tussen 2005 en 2009, terwijl de duurste woningen met ‘slechts’ 23%

stegen in prijs (Albrecht et al., 2011). Om een woning te bestempelen als betaalbaar hanteert

Eurostat een woonquote van maximum 40%. Dit is de verhouding tussen de totale

woonuitgaven en het totaal beschikbare huishoudinkomen. Bij beiden worden de

tegemoetkomingen voor het wonen afgetrokken. Volgens deze definitie van Eurostat woonde

in 2012 8% van de bevolking in het Vlaamse Gewest in een huishouden waarvoor wonen

onbetaalbaar werd geacht. In hetzelfde jaar vond 17% van de Vlamingen zelf dat de kosten

van hun woning zwaar woog op het huishoudbudget. De mediaan van de woonquote lag in

2012 ook lager voor de eigenaars van een woning dan voor de huurders ervan (VRIND, 2014)

Vooral de lagere-inkomensgroepen kunnen dus de stap naar het eigenaarschap niet maken.

Het zijn deze groepen die zijn aangewezen op de huurmarkt (naast de personen voor wie

huren een tijdelijk aspect is, zoals jongeren en starters op de arbeidsmarkt). Op de Belgische

huurmarkt worden deze mensen echter geconfronteerd met een tekort aan betaalbare

huurwoningen, beperkte toegang tot de huurmarkt, slechte kwaliteit van woningen en

leegstand (Steunpunt, 2011).

17

2.4.3. Kansarmen op de woningmarkt

In Vlaanderen wonen ongeveer 680.000 personen (iets meer dan 1 op 10) in een huishouden

met een inkomen onder de armoederisicodrempel4. Dit aandeel is de laatste jaren redelijk

stabiel gebleven. Het risico op armoede ligt echter beduidend hoger bij ouderen, leden van

eenoudergezinnen, werklozen en niet-actieven, laagopgeleiden, huurders en personen geboren

buiten de EU. Armoede is echter meer dan een tekort aan inkomen. Het is een geheel van

onderling verbonden vormen van uitsluiting op verschillende domeinen van het individuele en

sociale leven. Door financiële moeilijkheden ontstaat een vicieuze cirkel waar men moeilijk

uitgeraakt. Dit leidt tot achterstelling op het vlak van tewerkstelling, huisvestiging,

gezondheid, onderwijs, cultuur en maatschappelijke participatie (SVR, 2014).

Het proces waarbij mensen er niet (meer) in slagen om zicht te integreren in de maatschappij

heet sociale uitsluiting. Hierdoor ontstaat een breuk op één of meerdere levensdomeinen,

waardoor de algemeen aanvaarde levensstandaard niet meer gehaald wordt. Ten gevolge van

dit proces treedt vaak armoede op, volgens Jan Vranken (2006, p. 31):

“Armoede is voor ons nog altijd een netwerk van sociale uitsluitingen dat zich

uitstrekt over meerdere gebieden van het individuele en collectieve bestaan. Het

scheidt de armen van de algemeen aanvaarde leefpatronen van de samenleving. Deze

kloof kunnen ze niet op eigen kracht overbruggen.”

Volgens de POD MI (2006) heeft het karakter van de woning een grote invloed op het leven

van elke persoon, met name op het gebied van de sociale zekerheid, bescherming van privacy,

fiscaliteit, mobiliteit… Een degelijke woning beïnvloed immers de gezondheid, het

samenleven in het gezin, de opvoeding van de kinderen, de mogelijkheid tot sociale

contacten, …: “Een woning hebben betekent ook in een wijk wonen, contact met anderen

hebben, opnieuw de mogelijkheid hebben mensen te leren kennen” (BAPN, 2010)

4 De armoederisicodrempel is vastgelegd op €1.074 netto per maand voor een alleenstaande en €2.256 netto per

maand voor een huishouden bestaande uit twee volwassenen en twee kinderen jonger dan 14 jaar. (FOD

Economie – Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie: EU-SILC 2013)

18

Daarom streeft het Belgische armoedebestrijdingsbeleid ernaar om de sociale grondrechten

die in de Grondwet verankerd zijn en ingaan op enkele belangrijke levensdomeinen te

realiseren (Federaal Plan Armoedebestrijding, 2012). Zo staat er in Artikel 23 van de

Belgische Grondwet:

“Ieder heeft het recht om een menswaardig leven te leiden […] Deze rechten omvatten

inzonderheid: […] 3. Het recht op behoorlijke huisvestiging […].”

Indien burgers geen toegang hebben tot huisvesting kunnen ze immers niet voldoen aan hun

familiale en professionele verplichtingen, waardoor hun fundamentele rechten worden

aangetast. Hierdoor kan een persoon in een zeer onzekere toestand terechtkomen en sociaal

erg kwetsbaar worden. Om dit te voorkomen zijn reeds verschillende systemen ingevoerd

zoals sociale woningen, gesubsidieerd wonen, transitwonen, ...

2.4.4. Tekort aan betaalbare huurwoningen

De Vlaamse Regionale Indicatoren (2014) tonen aan dat er in het jaar 2013 bijna 3.000

sociale leningen werden verstrekt door de VMSW. De SHM verhuren en verkopen sociale

woningen, en bieden ook kavels te koop aan. Om sociale woningen of kavels te kunnen kopen

van de SHM moeten enkele voorwaarden voldaan zijn met betrekking tot de eigendom en het

inkomen. In 2013 werden er 202 huur- en 538 koopwoningen verkocht. Het aantal jaarlijkse

verkopen blijft hierdoor stabiel. Er is echter een groot tekort aan sociale huurwoningen in

België.

Het aandeel sociale woningen ten opzichte van het aantal private huishoudens bedraagt in het

Vlaamse Gewest slechts 5,6%. Dit is zeer laag in vergelijking met andere Europese landen

zoals Nederland (34%), Frankrijk (17%) en het Verenigd Koninkrijk (20 %) (CECODHAS,

2011). De target van 8% in het Nationaal Actieplan Sociale Insluiting (NAPincl) voor België

tegen 2010 is dus niet gehaald. Bovendien zijn de wachttijden en wachtlijsten voor een sociale

woning nog steeds zeer groot, en verloopt de uitbreiding van het woningenbestand erg traag.

Eind 2013 waren er 148.078 sociale woningen in het Vlaamse Gewest. Dit zijn bijna 15.000

sociale woningen meer dan in 2003. Toch telt de wachtlijst nog steeds bijna 105.000

19

kandidaat-huurders (VMSW, 2013). De Vlaamse Woonraad schat het aantal huishoudens die

recht hebben op een sociale huurwoning zelf tussen de 180.000 en 200.000 (Vlaamse

Woonraad, 2014).

Ook op de private huurmarkt is er een groot tekort aan woningen. Bovendien zijn er op de

private huurmarkt duurdere woningen en woningen van minder kwaliteit dan deze op de

eigendomsmarkt en de sociale huurmarkt (Winters & De Decker, 2009). Dit zorgt ervoor dat

veel mensen problemen ondervinden met het afbetalen van hun huisvestingskosten. Het

betalen van de huur, hypotheekaflossing en verbruikskosten leiden bij sommigen tot een

ernstige schuldenproblematiek. Uit gegevens van het Vlaams Centrum Schuldbemiddeling

(2010) bleek dat in 2009 de energieschulden en nutsvoorzieningen in 57% van de dossiers

voorkomen (waarbij de energieschulden in 32.4% van de gevallen oplopen tot meer dan

€1.500). Huurschulden komen in bijna 27% van de dossiers voor. Het laatste decennium is er

ook een toegenomen aantal uithuiszettingen waarneembaar (Vlaamse Woonraad, 2011).

2.5. Oplossen van het huisvestingsprobleem

2.5.1. Toename van het aantal (sociale) woningen

In het Grond- en Pandendecreet (2009) voorziet de Vlaamse Regering 43.000 nieuwe sociale

huurwoningen, 21.000 nieuwe sociale koopwoningen en 1.000 nieuwe sociale kavels tegen

2020. Dit wil ze verwezenlijken met onder andere een bindend sociaal objectief per gemeente.

Of deze aantallen ook gerealiseerd kunnen worden zal afhangen van het budget dat

vrijgemaakt wordt en of de lokale overheden hun verantwoordelijkheid opnemen (De Blust,

2010).

Een toename van het aantal sociale woningen is echter niet voldoende. Daarom suggereert het

Steunpunt verschillende andere oplossingen, zoals het erkennen van alternatieve vormen van

wonen. Bij deze woonvormen wordt er verder gekeken dan de fysieke, technische en

objectieve karakteristieken van een woning. Een woning is immers veel meer dan enkele

muren en een dak. De subjectieve functies van een woning worden centraal gesteld: het

gezins- en sociale leven ontstaat vanuit de woning. Vanuit een veilige basis kunnen personen

20

zich organiseren om de maatschappij te benaderen, of zich beschermen tegen agressie van

buitenaf. Deze alternatieve woonvormen zijn een antwoord op de woonnood van mensen met

een huisvestingsprobleem: ze vormen een betaalbaar alternatief dat ze noch op de publieke,

noch op de private huurmarkt kunnen vinden (Steunpunt, 2011).

2.5.2. Gemeenschappelijk wonen

Eén van de alternatieven met veel potentieel is het collectief wonen. De laatste jaren gaan

steeds meer mensen zich verenigen in een groepswoning. Zowel ouderen als jongeren maken

die overstap. In een groepswoning beschikken de bewoners over private en

gemeenschappelijke ruimten. De collectieve ruimten moet de groep zelf en samen beheren.

Hiervoor worden afspraken gemaakt en vastgelegd in een huishoudelijk reglement dat de

bewoners samen opstellen. Het aantal gemeenschappelijke ruimtes varieert: dit kan zich

beperken tot de eetkamer of de tuin maar kan ook uitgebreid worden tot de keuken, de

woonkamer, … Groepswoningen kunnen vele vormen aannemen, van appartementen tot

nieuwbouwwoningen tot verbouwde boerderijen. Maar het gaat steeds over een project

waarbij mensen in gemeenschap willen leven (OIVO, 2010).

Gemeenschappelijk wonen speelt in op verschillende maatschappelijke veranderingen van

deze tijd: nieuwe gezinssamenstellingen, het gevoel van veiligheid en de strijd tegen

vereenzaming (OIVO, 2010). De voordelen van gemeenschappelijk wonen zijn veelvoudig:

samen delen van infrastructuur en middelen, delen van de kosten van de woning,

kinderopvang, minder druk op de partnerrelatie, intergenerationele cohesie, …. (Jonckheere et

al., 2010; Durret & McCamant, 2011) Het is bovendien een woonvorm die aansluit bij het

opkomende ecologisch denken en het is een manier van ‘slim verdichten’, waardoor mensen

compacter en milieuvriendelijker kunnen wonen (Lietaert, 2009; Claeys & De Roey, 2010).

Het grote probleem met gemeenschappelijk wonen is echter dat mensen die afhankelijk zijn

van een leefloon erdoor gediscrimineerd worden. Het bedrag van de sociale bijdrage waarop

de begunstigde recht heeft is immers afhankelijk van zijn/haar statuut: alleenstaande,

samenwonend en/of gezinshoofd. Na het aanvragen van een leefloon volgt een onderzoek bij

de aanvrager thuis. Indien deze persoon op gelijk welke manier samenwoont (ook in een

gemeenschappelijke woning), wordt hij of zij beschouwd als ‘samenwonend’. Hierdoor wordt

21

de sociale bijdrage verlaagd, aangezien samenwonen besparingen mogelijk maakt door de

schaalvergroting. Voor de werkloosheidsuitkering wordt op dezelfde manier tewerk gegaan.

Beiden gaan er dus vanuit dat mensen die onder hetzelfde dak wonen hun huishoudelijke

zaken voornamelijk samen regelen. Solidair wonen leidt echter niet de facto tot het samen

instaan voor de huishoudkosten. Om recht te hebben op de hoogste uitkering voor

alleenstaanden moet de begunstigde dus kunnen bewijzen dat hij/zij geen enkele kost deelt

met zijn medehuurders. Bij bejaarden speelt het delen van huishoudelijke kwesties zelf geen

rol meer bij het bedrag dat ze krijgen als gewaarborgd inkomen (de inkomensgarantie voor

ouderen, IGO). Het IGO hangt af van het feit of dezelfde hoofdwoonplaats wel of niet gedeeld

wordt. Bejaarden in een collectieve woning worden op die manier dubbel gestraft. Ze hebben

enerzijds enkel recht op het basistarief én hun pensioenen en middelen worden

samengebundeld met die van de andere medehuurders. Het geheel wordt uiteindelijk gedeeld

door het aantal samenwonenden, anders zal het verkregen bedrag in mindering gebracht

worden van de verschuldigde toelage (OIVO, 2010; Thys et al., 2012). De sociale bijstand in

België zorgt dus voor een uitsluiting van de minst gegoeden op de woningmarkt.

2.5.3. Housing First

Om mensen die het financieel moeilijk hebben toch aan een woning te helpen, worden er in

Europa drie basismodellen gehanteerd: het woonladdermodel, het herankeringsmodel en het

normalisatiemodel (Benjaminsen & Dyb, 2008).

In België verwijst men vaak naar het woonladdermodel om de bestaande praktijken in de

strijd tegen thuisloosheid te beschrijven. Hierbij moeten thuislozen een getrapt systeem

doorlopen van opvang naar wonen. Via dit getrapt leerproces leren ze zo zelfstandig mogelijk

te wonen (Benjaminsen & Dyb, 2008). Réa et al. (2001) merken echter op dat er in België

geen vooropgesteld parcours voor sociale integratie bestaat. Het model voor sociale integratie

is opgebouwd uit een aantal voorzieningen. Deze voorzieningen worden vaak voorgesteld als

stappen (die meestal gelinkt zijn, maar dit is niet steeds het geval). De overgang van de ene

stap naar de volgende is hierbij niet de grootste moeilijkheid, de toegang voor bepaalde

groepen tot de voorzieningen wel. Meerdere studies hebben aangetoond dat er een verschil is

tussen personen die worden opgevangen in opvangcentra en personen die worden opgevangen

in noodopvang (LABISO, 2010).

22

Het meest voorkomende model in Europa is het herankeringsmodel. Volgens dit model kan

een thuisloze zelfstandig gaan wonen na een tussenfase van opvang en begeleiding. Omdat dit

model thuisloosheid ziet als een proces van ontankering willen verschillende actoren het via

begeleiding ombuigen naar herankering. Zolang hij/zij nog niet ‘woonklaar’ is, wordt de

thuisloze opgevangen en begeleid in een opvangcentrum (Benjaminsen & Dyb, 2008).

Het derde basismodel is het normalisatie- of burgerschapsmodel. Onder invloed van de

vermaatschappelijking van de zorg heeft dit model zich de laatste jaren kunnen ontwikkelen.

Via een proces van vermaatschappelijking (reconversie en/of de afbouw van instellingen)

wordt er overgegaan van het herankeringsmodel naar het normalisatiemodel (Benjaminsen &

Dyb, 2008). Dit model is het referentiekader voor het huisvesten van kwetsbare groepen en

wordt hierdoor voornamelijk gerelateerd aan het Housing First-model (HF-model). Het HF-

model is overgewaaid uit de VS en komt op sinds de jaren 1990. Het voorziet een snelle

toegang tot huisvesting en biedt, indien nodig, woonondersteuning. Thuislozen moeten dus

niet noodzakelijkerwijze alle stappen van het woonladdermodel doorlopen (Pannecoucke &

De Decker, 2014). Housing First biedt een individuele woonst en langdurige

multidisciplinaire begeleiding aan aan mensen die langere tijd dakloos zijn en kampen met

een verslaving- en/of psychiatrische problematiek. Er wordt vertrokken vanuit acht

basisprincipes (Housing First Belgium, 2014):

Behoorlijke huisvesting is een basisrecht.

Een respectvolle en medelevende omgang van hulpverleners met HF-bewoners.

De termijn waarop de hulp beschikbaar is, is niet beperkt.

Elke HF-bewoner krijgt zijn eigen woning.

Huisvesting is gescheiden van diensten (en dus mogelijk zonder behandeling).

Keuzevrijheid en zelfdeterminatie van elke HF-bewoner.

De HF-bewoner ondersteunen in zijn noden en tevens toewerken naar herstel.

De focus ligt niet op behandeling/therapie maar op het beperken van

gezondheidsschade.

23

Housing First is dus zeker niet:

Een voorbereiding, therapie of opname vragen van de HF-bewoner.

De HF-bewoner vragen eerst stappen te ondernemen om woonklaar te worden.

Een tijdelijke woonst.

Een gemeenschappelijke woonst, tenzij de cliënt dit zo wenst.

Huurders uit huis zetten voor redenen anders dan deze in een normaal huurcontract.

Hoewel niet alle kenmerken overeenkomen, kan het principe van Housing First ook toegepast

worden bij solidair wonen. Het gaat hier dan om een manier van wonen waar de bewoners een

permanente woning krijgen en ondersteuning krijgen op verschillende vlakken. De bewoners

kiezen vrijwillig om gemeenschappelijk te wonen met anderen die zich in dezelfde situatie

bevinden. Daarom wordt het concept solidair wonen in het volgende deel apart besproken.

2.6. Solidair Wonen

2.6.1. Wat is solidair wonen?

Uit het groepswonen is in het begin van de 21ste eeuw een nieuwe woonvorm voortgekomen,

namelijk solidair wonen. De POD Maatschappelijk Integratie schetste reeds in 2006 een

definitie van solidair wonen:

“Bij solidair wonen gaat het om een leefomgeving en een leefproject voor één of

meerdere mensen waarvan er ten minste één maatschappelijk kwetsbaar is (in

bestaansonzekerheid leeft) of dat dreigt te worden. […] Deze mensen zijn er zich op

één of andere manier van bewust dat zij gemeenschappelijke belangen hebben en

krijgen soms begeleiding of (specifieke of algemene) maatschappelijke bijstand.

Solidair wonen vertaalt zich concreet in groepswonen, dat wil zeggen in een aantal

autonome woningen die samenhoren en bewoond worden door meer dan twee

volwassenen die met elkaar geen andere banden hebben dan deze woonwijze, en

waarbij het geheel één of meerdere gemeenschappelijke ruimten bevat”.

24

Deze woonvorm onderscheidt zich van andere collectieve woonvormen op vier fundamentele

dimensies (POD Maatschappelijke Integratie, 2012):

De huishoudens die de solidaire woning delen hebben niet noodzakelijk een

familieband.

Solidair wonen is een project: De solidariteit binnen de bewonersgroep wordt actief en

concreet beleefd, en betreft ook mensen in een sociaal kwetsbare situatie.

De psychosociale en materiële gevolgen die verbonden zijn met de sociaal kwetsbaar

situatie van (sommige) bewoners. Hierdoor wordt hun terugkeer naar een grotere

autonomie vergemakkelijkt.

Solidair wonen werkt preventief: er wordt iets ondernomen voordat men in een

schuldenspiraal terechtkomt, de sociale relaties afbreken en de vereenzaming zich

voordoet.

Een solidaire woning is dus een groepswoning waarbij de sociale mix vooropstaat. Er wordt

veel aandacht geschonken aan de minst gegoede personen want het is een vorm van wonen

die zich richt tot mensen in een precaire sociale toestand. Omdat deze woonvorm zich bevindt

tussen individueel wonen en wonen in een gemeenschap kunnen de bewoners hun individuele

zelfstandigheid opnieuw opbouwen en worden ze op hetzelfde moment uit hun isolement

gehaald. Zo wordt vermeden dat hun sociale banden uiteenvallen, want dat is vaak de oorzaak

van veel problemen (Steunpunt, 2011).

Ieder project heeft zijn eigen, specifieke kenmerken. Daarom zijn er net zoveel variaties op

solidair wonen als er voorbeelden zijn. In Louvranges (Waals-Brabant) werd er reeds 20 jaar

geleden een oude boerderij opgeknapt. In Brussel heeft Spullenhulp twee huizen gekocht en

verbouwd, waar oude daklozen autonoom samenleven volgens het principe van een solidaire

woning. Ze krijgen er onder andere hulp bij het zoeken naar werk of bij

gezondheidsproblemen. De projecten hebben wel volgende kenmerken gemeenschappelijk

(OIVO, 2010):

De kost van de woning is, gezien het doelpubliek, betaalbaar. Sommige solidaire

woningen zijn zelf gratis. Meestal worden de inkomens dan gedeeld goed.

25

De huurders hebben zelfbeheer en onderhandelen en aanvaarden de rechten en

plichten van elke medehuurder.

De gemeenschappelijke ruimten bieden een steunende en helpende rol die zeer

belangrijk is.

Er is sociale begeleiding voor de bewoners. Dit maakt het fundamentele onderscheid

tussen een solidaire woning en een groepswoning. De sociale begeleiding biedt onder

andere hulp bij administratieve zaken. Bovendien wordt er een ruimte gecreëerd waar

er naar de bewoners geluisterd wordt, waar ze elkaar kunnen ontmoeten en waar ze in

dialoog kunnen gaan met elkaar. Er is ook een bemiddelings- en stuurdienst aanwezig.

Het initiatief van een solidaire woning kan privaat zijn, maar vaak wordt het initiatief

voor een solidaire woning genomen door een (overkoepelende) welzijnsorganisatie.

2.6.2. Evolutie van solidair wonen in België

Sinds het begin van de 21ste eeuw is er op het gebied van solidair wonen weinig veranderd.

Tot op heden is er nog steeds geen duidelijkheid over het label van solidair wonen. Het

bevindt zich op de grens van de bestaande regelgeving, aangezien de huisvestingsregels

spreken over een individuele of collectieve woning en de sociale regels over het statuut van

alleenstaande of samenwonende (zie supra). Hierdoor vallen personen in een solidaire woning

dus uit de boot. Het gebeurt soms dat lokale overheden ad hoc het statuut aanpassen, van

persoon tot persoon, maar dit leidt niet tot een duurzame oplossing. Het aantal solidaire

woonprojecten is wel groter geworden en er is een toename van het aantal bottom-up-

projecten, maar de vraag is sterker toegenomen als gevolg van de financiële- en wooncrisis

(Thys et al., 2012).

Er zijn ook een aantal nieuwe trends te merken. Zo is er een toegenomen professionalisering

van het aantal projecten. Deze professionalisering is veroorzaakt door een aantal

overheidsobstakels, waardoor projecten die bottom-up ontstonden zich genoodzaakt zagen om

een beroep te doen op professionals uit de sector. Hierdoor is er ook een specialisatie van de

projecten ontstaan: de verscheidenheid van de bewoners binnen een project is geslonken,

hoewel de wooncrisis een verbreding van de doelgroep met zich heeft meegebracht. De

specifieke oorzaak is het vermijden van ingewikkelde situaties, aangezien de bestaande

administratieve complexiteit groot genoeg is om er geen organisatorische en/of relationele

26

moeilijkheden aan toe te voegen. Een volgende vernieuwing is dat de grootte van de projecten

gedaald is om tot een betere integratie in de buurt te kunnen leiden en het wooncomfort te

vergroten. De verblijfduur is echter in het algemeen zeer kort, waardoor de bewonersgroep

dynamisch is. Alle actoren wensen wel een verblijftijd van onbeperkte duur, maar doordat de

vraag zeer groot is zijn de projectdragers genoodzaakt de terugkeer naar een individuele

woning te versnellen (Thys et al., 2012).

In 2009 heeft de Arbeidsrechtbank van Gent een nieuwe definitie van samenwonen

voorgesteld. Deze definitie omschrijft samenwonen niet als het delen van economische

hulpbronnen maar als het delen van middelen van mensen die een gezin vormen (OCMW

Gent, 2009). Een aantal OCMW ’s zijn hierdoor van mening dat ze onder de wet vallen

zolang er geen koppels in dezelfde woning blijken te wonen. Er is ook een recente studie in

opdracht van de federale overheid die een label creëert voor de solidaire woonprojecten. Dit

zou een serie administratieve obstakels moeten wegwerken en de bescherming van het statuut

van alleenstaande mogelijk maken (OIVO,2010).

Solidair wonen lost niet alleen het huisvestingsprobleem op van de bewoners. De solidariteit

onder hen zorgt er ook voor dat andere behoeften aangepakt kunnen worden die de huidige

maatschappij niet kan oplossen (POD Maatschappelijke Integratie, 2006). Hierdoor is een

solidaire woning een alternatief voor het klassieke lineaire traject.

2.7. Besluit literatuurstudie

Het laatste decennium zijn er enkele veranderingen gebeurd in de demografische factoren in

Vlaanderen die een sterke invloed hebben op de woningmarkt. De belangrijkste daarvan zijn

de gezinsverdunning en de toename van eenoudergezinnen. Dit heeft geleid tot een toename

van het aantal huishoudens en een grotere vraag naar het aantal woningen. De woningmarkt

kan deze toegenomen vraag echter niet volgen. Hierdoor ontstaat er druk op de huidige

woningmarkt, wat de prijs van de goedkoopste huizen sterk doet toenemen. Veel mensen

ondervinden nu reeds problemen om te beschikken over een eigen woning. De groep

noodkopers - mensen die net voldoende middelen hebben om een huis te kopen maar

onvoldoende om de nodige renovaties aan te brengen - is hierdoor sterk toegenomen. Wegens

het tekort aan betaalbare woningen op de privémarkt en een onderaanbod van het aantal

27

sociale woningen zijn veel armere mensen die huren het slachtoffer van huisjesmelkers. Dit

maakt de bestaansonzekerheid van maatschappelijk kwetsbare groepen nog groter.

Bovendien is ook de beschikbare ruimte in Vlaanderen niet oneindig. De ruimtelijke planning

van overheden in het verleden heeft ervoor gezorgd dat Vlaanderen nu grotendeels

volgebouwd is en dat er zorgzaam moet omgegaan worden met de nog beschikbare ruimte.

Dit betekent dat we meer gebruik moeten maken van ‘slim verdichten’. Nieuwe, alternatieve

manieren van wonen moeten daarom beter bestudeerd worden en meer kansen krijgen op de

huidige woningmarkt.

Eén van die potentiële alternatieven is solidair wonen. Deze vorm van gemeenschappelijk

wonen zorgt voor een slim ruimtegebruik door een woning onder te verdelen in zowel private

als collectieve vertrekken. Het biedt anderzijds ook een oplossing voor mensen die niet op de

gewone woningmarkt terechtkunnen. Deze mensen krijgen toegang tot verschillende

basisrechten door het beschikken over een woning en kunnen zich, dankzij het solidaire

vangnet waarover ze vervolgens beschikken, weer integreren in de maatschappij. Bovendien

krijgen ze ook begeleiding op maat op verschillende vlakken van professionele actoren.

Solidair wonen is dus een interessant alternatief voor de huidige woonvormen, maar het staat

nog niet op punt. Er is nog veel onduidelijkheid over het label dat het moet krijgen en over het

statuut van ‘alleenstaande’. Deze eigenschappen situeren zich echter op het juridisch vlak. Er

kan echter nog veel onderzoek gebeuren naar de duurzaamheid van solidair wonen en de

manier waarop het aantrekkelijker gemaakt kan worden om te implementeren in de Vlaamse

maatschappij. Deze thesis hoopt verder te bouwen aan het onderzoek rond solidair wonen.

28

3. ONDERZOEKSMETHODOLOGIE

3.1. Onderzoeksvragen

De onderzoeksvragen zijn:

Kan men levenslang wonen in een solidair woonproject?

Wat zijn de beperkingen om levenslang solidair te wonen?

Wat stimuleert het levenslang solidair wonen?

Wordt de termijn van solidair wonen bepaald door de doelgroep?

Heeft solidair wonen een toekomst in Vlaanderen?

3.2. Methoden en materialen + studiegebied

De basis van deze paper werd gelegd via een literatuuronderzoek. Voor het beantwoorden van

de onderzoeksvragen werd er informatie verzameld via kwalitatief onderzoek naar solidair

wonen. Dit onderzoek werd uitgevoerd aan de hand van diepte-interviews in het voorjaar van

2015 in Vlaanderen. Om het empirisch materiaal te kunnen kaderen in het onderzoek wordt in

dit deel eerst de keuze voor kwalitatief onderzoek gemotiveerd. Daarna worden de

karakteristieken van de onderzoeksmethodologie toegelicht.

3.2.1. Keuze voor kwalitatieve methode

Een wetenschappelijk onderzoek kan op meerdere manieren benaderd worden. Een keuze die

hierbij gemaakt moet worden is of het onderzoek kwalitatief of kwantitatief benaderd zal

worden. Voordat de methodologische keuze voor kwalitatief onderzoek beargumenteerd

wordt, is het noodzakelijk om te benadrukken dat kwalitatief onderzoek op geen enkele

manier onderdoet aan kwantitatief onderzoek. Beiden worden vaak als strijdig met elkaar

voorgesteld, maar eigenlijk zijn ze complementair. Kwalitatief onderzoek (op basis van

diepte-interviews, participerende observaties, focusgroepen, ...) beantwoordt immers andere

vragen dan kwantitatief onderzoek (op basis van surveys met brede steekproeftrekkingen). De

29

motivatie om diepte-interviews af te nemen bij een beperkt aantal respondenten wordt

uitgewerkt rond drie factoren:

1. De percepties, attitudes en ervaringen

2. De zoektocht naar verklaringen en motivaties

3. De drang om te verkennen en te exploreren

Het doel van het onderzoek naar solidair wonen is om te analyseren of het een haalbare

alternatieve woonvorm is voor mensen die niet aan een woning geraken op de conventionele

woningmarkt. Dit onderzoek gaat dus dieper in op de percepties en/of attitudes die mensen

associëren met vormen van gemeenschappelijk wonen. Op een kwalitatieve manier peilen

naar deze percepties en associaties is moeilijk met surveys. Hiervoor zijn de vraagstelling en

antwoordmogelijkheden te beperkt. Tijdens een diepte-interview krijgen de respondenten de

tijd en het vertrouwen om hun persoonlijke mening en bedenkingen te verwoorden. Na ieder

antwoord zal de interviewer het antwoord evalueren en beslissen of de vraag voldoende

beantwoord is. Zo niet zal er doorgevraagd worden op het gegeven antwoord. Dit herhaalt

zich volgens het schema in Figuur 1 (Emans, 2002) tot de evaluatie van het antwoord positief

is.

Figuur 1: Een samenhangende gespreksperiode (Emans, 2002)

Niet alleen de percepties en/of attitudes van de respondenten zijn belangrijk in dit onderzoek,

ook de verklaring waarom ze bijvoorbeeld al dan niet een toekomst zien in solidaire wonen is

interessant. Het is dus interessant om de ‘waarom’-vraag te stellen. Ook deze vraag is

30

moeilijk te beantwoorden via kwantitatieve surveys. Via statistische analyses kunnen wel de

verbanden worden aangetoond tussen X en Y, maar de verklaring tussen het verband moet de

onderzoeker zelf concluderen. In tegenstelling tot kwantitatief onderzoek kan er bij

kwalitatief onderzoek ook expliciet gevraagd worden naar emoties en verklaringen. Open

vragen in een survey bieden immers niet de mogelijkheid voor uitgebreide verklaringen,

genuanceerde redeneringen en complexe discoursen. Dit is makkelijker te realiseren via

diepte-interviews. Om het antwoord van de respondent niet te beïnvloeden zijn de vragen

zodanig opgesteld dat ze niet-sturend zijn. Hiervoor werden de vragen getoetst aan de negen

sturende mechanismen van Emans (2002) en indien nodig aangepast. Om er zeker van te zijn

dat de vragen goed begrepen zouden worden door de respondenten werden deze ook

eenvoudig en duidelijk geformuleerd. Ook dit gebeurde aan de hand van Emans’ ‘vermijdbare

bronnen van onbegrijpelijkheid’.

Een derde belangrijke factor om te kiezen voor de kwalitatieve onderzoeksmethodologie is

het onderzoekende karakter ervan. Door het open karakter van een diepte-interview kunnen

respondenten gemakkelijk bijkomende elementen aanhalen, die niet altijd voor de hand liggen

of gevraagd kunnen worden in een survey. Hierdoor is een diepte-interview niet beperkt qua

antwoorden, waardoor verklaringen aan het licht kunnen komen die niet op voorhand te

verwachten zijn.

De kwalitatieve methodologie heeft ook nadelen. Ze laat, in tegenstelling tot de kwantitatieve

methode, niet toe om uitspraken te veralgemenen naar de volledige doelgroep. De mening van

de respondenten is immers afhankelijk van hun eigen ervaringen op het terrein. Dit wil echter

niet zeggen dat de resultaten van dit onderzoek verworpen kunnen worden als individuele

meningen en ervaringen. Een ander nadeel is dat interviews veel tijd vergen van de

respondenten en er daarom minder interesse voor is (King, 1994, pp. 21). Omdat elk diepte-

interview gemiddeld drie kwartier duurde, speelt dit waarschijnlijk geen grote rol in dit

onderzoek. De onderzoeker kan ook het gevoel krijgen dat er een overload aan informatie is.

Hiervoor kan de interviewer volgens King (1994, pp. 21) drie paden volgen om dit aan te

pakken. Eerst en vooral moet de interviewer zich volgende vragen stellen: ‘Draagt dit bij tot

het begrijpen van de onderzoeksvragen?’ en ‘Indien niet, stelt het nieuwe en gerelateerde

onderwerpen voor die interessant zijn?’. Indien het antwoord op beide vragen ‘neen’ is, moet

de interviewer de richting van de analyse aanpassen. Ten tweede kunnen onervaren

31

onderzoekers zich wenden tot literatuur om voorbeelden te zoeken hoe problemen bij

kwalitatieve data analyse opgelost worden. Als derde oplossing suggereert King dat de

interviewer raad vraagt aan zijn/haar persoonlijke netwerk van onderzoekers die ook

kwalitatief onderzoek uitvoeren of uitgevoerd hebben.

3.2.2. Selectie van respondenten

Na het vastleggen van de onderzoeksmethodologie werd er gezocht naar respondenten voor

de diepte-interviews. De rode draad hierbij was om zoveel mogelijk verschillende projecten te

kunnen bereiken. Daarom werden verschillende organisaties gezocht die bezig zijn met een

solidair woonproject en werd er gevraagd of er iemand van de organisatie, met veel kennis

over het project, een afspraak wou maken voor een interview. Tijdens het interviewen

kwamen vaak namen van andere personen of projecten aan bod. Deze werden vervolgens ook

gecontacteerd met de vraag om deel te nemen aan het onderzoek. Voor de selectie van

respondenten werd dus een snowball sampling (Tracy, 2013) toegepast. De kritiek op

snowball sampling is echter dat het snel leidt tot een beperkte groep respondenten die in

dezelfde toestand verkeren en dezelfde mening hebben. Bij solidair wonen is dit echter niet

het geval, aangezien elk solidair woonproject uniek is en zijn eigen problemen en

succesfactoren heeft. Bovendien werken de respondenten ook bij verscheidene organisaties en

zijn ze op een ander niveau betrokken bij de projecten. Zo kwam ik uiteindelijk aan tien

respondenten (zes mannen en vier vrouwen).

Het aantal respondenten is voldoende om een beeld van de huidige situatie in Vlaanderen te

kunnen schetsen over solidair wonen. De respondenten zijn bovendien verspreid over de

verschillende welzijnsactoren en de overheid en op verschillende niveaus bij de projecten

betrokken zijn. Tijdens de interviews werd hen ook gevraagd om in de huid van de bewoners

te kruipen en vanuit dat standpunt de voor- en nadelen op te sommen. Aangezien de

respondenten op verschillende niveaus met solidaire projecten bezig zijn en de helft van de

respondenten begeleider is van een woonproject kunnen ze zich hier over uitspreken, hoewel

ze niet hetzelfde ervaren als de bewoners. Het was dus niet nodig om bewoners zelf te

interviewen. Bovendien zijn de respondenten beter op de hoogte van de juridische en

stedenbouwkundige problemen, de huidige toestand in Vlaanderen, het potentieel van een

32

solidaire woning en kunnen ze ook beter de solidaire woonprojecten evalueren aangezien ze

er met een externe visie naar kunnen kijken.

In Tabel 1 worden de personalia weergegeven van de respondenten. Om de anonimiteit te

waarborgen en het vertrouwen van de respondenten niet te schenden worden de respondenten

in het onderzoek benoemd met ‘Respondent’ en vervolgens het volgnummer van het

interview. ‘Respondent 5’, afgekort tot R5, is dan de vijfde respondent die geïnterviewd werd.

Een uitgebreide beschrijving van de organisatie is beschreven in Bijlage I.

Volgnummer Organisatie Datum Plaats

R1 Daklozen Actie Komitee 24/02/15 Antwerpen

R2 Dienst Wonen - Gent 25/02/15 Gent

R3 Straathoekwerk Sint-Niklaas 4/03/15 Gent

R4 Gemeente Jette 4/03/15 Jette

R5 Samenhuizen vzw 6/03/15 Vilvoorde

R6 CAW Oost-Vlaanderen 12/03/15 Beveren

R7 CAW Oost-Vlaanderen 12/03/15 Beveren

R8 Adviseur Welzijn Sint-Niklaas 23/03/15 Sint-Niklaas

R9 Vluchtelingen ondersteuning Sint-Niklaas 26/03/15 Sint-Niklaas

R10 OCMW Gent, De Baai 30/03/15 Gent

Tabel 1: Personalia Respondenten, eigen verwerking

3.2.3. Afname van de interviews

Tijdens het analyseren van de interviews komt het er op neer zich in te leven in het standpunt

van de respondent, en de data te hanteren met respect voor de context waaruit ze

voortgekomen zijn. Daarom werd er gekozen voor het afnemen van semigestructureerde

interviews, wat het mogelijk maakt om in te spelen op nieuwe ideeën tijdens het interview

zelf. De vragen worden dus niet altijd letterlijk gevolgd, maar soms aangepast aan de context.

Deze manier van interviewen wordt de conversationele interviewstijl genoemd (Emans,

2002). Inspelen op de antwoorden van de respondent is niet mogelijk bij een gesloten

interview, waarbij een vaste set van vragen overlopen wordt waar de onderzoeker niet van

mag afwijken. De interviewleidraad helpt om het overzicht te bewaren over de vragen en de

juiste richting uit te blijven gaan, terwijl de respondent spontaan zijn/haar verhaal kan

vertellen. Daarom volgt de interviewleidraad een logisch patroon van de ervaring met en

toekomstige visie op solidair wonen. Deze vragen werden opgedeeld in zes hoofdcategorieën:

33

wonen, doelgroepen, begeleiding, integratie, alternatieven en toekomst. Een voorbeeld van

een vraag is bijvoorbeeld: “Voor welke doelgroepen is volgens u solidair wonen

bedoeld/haalbaar?”. Of: “Zijn er volgens u betere alternatieven voor die doelgroep om zich

te (re-)integreren in de maatschappij?”. De interviewleidraad is te vinden in Bijlage II.

Het veldwerk dat voor dit onderzoek werd uitgevoerd bestaat uit kwalitatieve diepte-

interviews met een semigestructureerde interviewleidraad. Deze diepte-interviews werden

afgenomen tussen 24 februari en 30 maart 2015. In overeenstemming met de ethische

vereisten voor kwalitatief onderzoek werden de respondenten op voorhand geïnformeerd over

het doel van het onderzoek en hun rechten om zich terug te trekken uit het onderzoek. Elke

respondent heeft zijn/haar toestemming gegeven om deel te nemen aan het onderzoek via een

informed consent (Tracy, 2013).

De meeste interviews werden afgenomen bij de respondenten thuis of op zijn/haar werk en

werden, met toelating van de respondent, digitaal opgenomen via een audio-recorder. Ieder

interview werd afgenomen in het Nederlands en duurde tussen de 37 en 85 minuten. Eén

enkele keer verliep een klein deel van het interview in het Frans, omdat de respondent werd

bijgestaan door een derde die onvoldoende Nederlands kende. Er werd ook één

dubbelinterview uitgevoerd, namelijk bij respondenten 6 en 7.

Om de respondent op zijn/haar gemak te stellen stelde ik mezelf even kort voor bij ieder

interview. Ook na het interview werd meestal nog wat gepraat, waardoor ook interessante

informatie off-the-record naar boven gekomen is. Deze werd dan genoteerd om mee te nemen

in het onderzoek. Een aantal keer heeft de respondent tijdens het interview gevraagd om iets

off-the-record te zeggen, dit werd niet genoteerd en is bijgevolg ook niet gebruikt in de

analyse.

3.2.4. Rapportage van de interviews

Na het afnemen van de interviews werden deze uitgetypt. Vervolgens werden de uitgetypte

interviews upgeload in NVIVO. Dit is een softwarepakket voor kwalitatieve analyse van

voornamelijk tekstuele informatie. Aan de hand van dit programma was het mogelijk om de

uitgetypte interviews te analyseren, te classificeren en te ordenen. Om de teksten te verwerken

34

werden verschillende codes en categorieën gebruikt. Hiervoor werd gebruik gemaakt van een

conventional content analysis (Hsieh & Shannon, 2005). Deze analysemethode houdt in dat

de codeercategorieën direct afgeleid worden uit de tekst. Om te starten met het coderen werd

eerst via NVIVO een word cloud gemaakt van de tien interviews. Een word cloud geeft de

woorden die het meest gebruikt werden in de interviews weer. Dit bleek echter niet zo nuttig,

aangezien het voornamelijk werkwoorden, bij- en voegwoorden waren. Daarom werden de

codes opgesteld met de kennis uit de mondelinge gesprekken en vervolgens aangepast tijdens

het coderen. Dit resulteerde in de codeercategorieën die worden weergegeven in tabel 2.

Tabel 2: Codeercategorieën, eigen verwerking

35

4. RESULTATEN

De resultaten van het onderzoek worden in dit deel besproken per codeercategorie.

4.1. Solidair wonen

4.1.1. Definitie

Zoals uit de literatuurstudie kon opgemaakt worden is het begrip ‘solidair wonen’ nog steeds

zeer vaag, wat door R1 uitdrukkelijk bevestigd wordt. Toch definiëren de respondenten

solidair wonen grotendeels als: een gemeenschappelijke woonvorm waarin minstens één

sociaal kwetsbare persoon de kans krijgt om permanent te wonen, zonder dat hij het statuut

van ‘alleenstaande’ kwijt geraakt, met veel begeleiding bij de opstart van het project die

nadien kan terugvallen tot een minimum. In een dergelijke woning heeft iedere bewoner zijn

eigen kamer en is de rest van de woning gemeenschappelijk (woonkamer, keuken,

badkamer…). De woning is meestal in het bezit van of wordt gehuurd door een

welzijnsorganisatie (R2, R3), maar het kan ook gaan om een groep mensen in een collectief

woonproject die er zelf voor kiezen om kansarmen op te nemen in het project (R5). Om de

diversiteit in een solidaire woning zo hoog mogelijk te houden, beseffen de respondenten dat

ze de huurprijs zo toegankelijk mogelijk moeten maken. Daarom zijn de solidaire woningen

ook steeds zeer betaalbaar.

De respondenten (R1, R3, R4, R8) benadrukken dat de bewoners vrijwillig in het project

moeten instappen en dat de solidaire woning niet gekozen mag worden omdat er geen andere

alternatieven meer over zijn. Indien de bewoners vrijwillig instappen zijn ze zich bewust van

het doel van het project en kan de bewoner zich beter integreren in de woning met de andere

bewoners, waardoor het project meer kans op slagen heeft.

4.1.2. Bekendheid

Hoewel solidair wonen als term al voor het eerst opduikt in 2006, is het concept voor het

grote publiek nog steeds onbekend. Dit zorgt voor moeilijkheden bij de zoektocht naar nieuwe

36

eigenaars en zorgt ervoor dat de buurtbewoners aanvankelijk zeer kritisch zijn voor een

solidair woonproject.

Om solidair wonen bekender te maken is het volgens R2 belangrijk om voldoende potentiële

woningen te hebben. Om de eigenaars hiervoor warm te maken kan de overheid hen actief

proberen stimuleren om hun woning op die manier te verhuren. De beste manier om dit te

doen is via financiële voordelen, zoals een belastingvoordeel bij renovatie. De overheid zou

ook meer de voordelen voor de eigenaars moeten belichten, zoals het feit dat de intermediaire

instanties alles regelen en borg staan voor de bewoners, de zekerheid van huurinkomsten…

Langs de kandidaat-zijde is het volgens de respondenten (R2, R3) niet nodig om solidair

wonen bekender te maken. Zij weten dat er vraag naar is en dat dergelijke initiatieven snel

opgenomen worden in de hele welzijnssector, die de mensen die er voordeel van kunnen

hebben dan zullen doorverwijzen. Bovendien is solidair wonen bedoeld voor een beperkt

doelpubliek en trekt het vanzelf de mensen aan die er interesse in hebben.

Toch verspreiden de welzijnsorganisaties en steden (zoals Gent) bewust informatie rond

nieuwe woonvormen naar elkaar en naar het grote publiek, onder andere via studiedagen en

proefprojecten. Ook Samenhuizen vzw draagt (voor gemeenschappelijke woningen in het

algemeen) bij aan de bekendheid door haar jaarlijkse Open Dag Samenhuizen. R5 en andere

respondenten zijn er wel van overtuigd dat de overheid zelf te weinig inspanningen doet voor

alternatieve woonvormen, omdat ze het als een te kleine of verwaarloosbare niche zien.

4.1.3. Verblijfsduur

Solidair wonen mag volgens sommige respondenten geen eindstation zijn, tenzij de mensen

daar zelf mee akkoord gaan en daar de rest van hun leven willen wonen. Daarom ziet R1

solidair wonen enkel als een korte termijnoplossing voor het huisvestingsprobleem. Sociaal

kwetsbare huurders moeten er terecht kunnen in afwachting van een betere en ‘echte’ woning.

R1 benadrukt dat solidaire woonprojecten niet dé oplossing mogen zijn van de

woonproblematiek. Als dat wel het geval is vreest hij dat mensen verplicht zullen worden om

in solidaire woningen te gaan wonen. Ook R2 ziet solidair wonen in het algemeen niet als

permanente woonvorm. Hierbij verwijst R2 naar de woonladder, en situeert solidair wonen

37

daarop eerder onderaan. Een trap hoger staat dan de sociale woning, waarvoor bewoners van

een solidaire woning zich van in het begin kunnen inschrijven in de hoop dat ze, op het

moment dat er hen een woning wordt toegewezen, klaar zijn om zelfstandig te gaan wonen.

Het solidair wonen is voor R1 en R2 dus een springplank naar een eigen woning en een

hogere plaats op de woonladder, ook al zullen er volgens hen enkele bewoners zeker

permanent blijven.

De andere respondenten (R3, R4, R6, R7, R8, R10) zien solidair wonen eveneens als een

tussenoplossing maar zijn er van overtuigd dat de helft van de huidige bewoners daar zeker

permanent zal blijven wonen en er ook zal sterven. Dit is mogelijk door het feit dat solidair

wonen ongelimiteerd is in de tijd. Volgens de respondenten is net die onbepaalde duur de

sterkte van solidair wonen, waardoor de stress bij bewoners om ooit terug op straat te

belanden wegvalt. De bewoners die permanent in de woning zullen blijven wonen zijn de

oudere Belgen en ex-daklozen die reeds veel van de ene opvang naar de andere gestuurd zijn.

Er zijn ook mensen die nooit zelfstandig alleen zullen kunnen wonen voor wie solidair wonen

de beste oplossing is. Een goed voorbeeld hiervan zijn de bewoners van De Baai in Gent.

Daar stromen de bewoners zelden terug naar de reguliere huizenmarkt, op enkele

uitzonderingen na. De meeste blijven er tot ze worden opgenomen in het rusthuis of tot ze

overlijden (R10).

Voor een ander deel van de bewoners, met name de jonge autochtonen, is solidair wonen een

ideale tussenstap naar een eigen woonst. Deze doelgroep is nog jong, ondernemend en heeft

een doel in het leven: zij willen graag geld verdienen en een eigen huis kopen. Ook het

stichten van een gezin (al dan niet via gezinshereniging) kan een reden zijn om de solidaire

woning te verlaten.

Of solidair wonen een permanente verblijfplaats kan zijn of niet, kan samengevat worden

door een citaat van R5:

“[…] er zullen mensen zijn die zeggen: ‘Ok, prima. Dat is mijn plek, ik ga dat hier verder

ontwikkelen’. Of mensen die zich stabiliseren en die zich verbeteren en die zeggen: ‘Ok, nu

ben ik klaar voor de volgende stap’. Ik denk dat dat de twee kan zijn.”

38

4.1.4. Opportuniteiten

Om solidair wonen een kans te geven op de huidige woningmarkt zien de respondenten een

aantal opportuniteiten waarvan deze nieuwe woonvorm kan profiteren. Zo komen er

tegenwoordig veel grote gebouwen leeg te staan, die een nieuwe invulling kunnen krijgen en

dienst kunnen doen als solidaire woning: kloosters, kerken, kazernes, schoolgebouwen….

Deze grote gebouwen scheppen veel kansen om nieuwe projecten op te starten (R8, R9). Veel

huizen zijn tegenwoordig ook erg verouderd en dringend aan renovatie toe (R5). Ook deze

kunnen met de juiste stimulatie van de overheid omgebouwd worden tot solidaire woningen.

Bovendien zijn er vandaag de dag veel te weinig huisvestingsmogelijkheden in Vlaanderen,

zeker in en rond de dertien centrumsteden, waardoor mensen opener zijn voor het ontdekken

van alternatieve woonvormen (R5).

Dit openstaan voor alternatieve woonvormen groeit mee met de brede transitie in de

maatschappij naar meer ecologisch en solidair leven. Zo is er in Sint-Niklaas een hele grote

LETS-kring. Dit is een systeem dat gebaseerd is op wederzijdse diensten die geruild worden

binnen de gemeenschap. De deelnemers ondersteunen het idee van delen en solidariteit, de

peer-to-peer economy. Ook in Gent en andere steden ontstaat een draagvlak voor die brede

beweging van transitie richting een deel-economie. Eén van de pijlers daarvan is wonen. Dit

kadert in de groene visie van de huidige generatie jongvolwassenen: autodelen, samenwonen,

verspilling tegengaan, freecycle… Hierdoor wordt een breed draagvlak gecreëerd voor

alternatieve woonvormen, zoals solidair wonen. Dat is ook de reden waarom solidaire

woningen ook gelinkt worden aan geefpleinen, repair-cafés en volkskeukens. Het gaat immers

niet alleen om solidair wonen, mensen zijn ook op zoek naar kledij, meubels, voedsel…

Een derde opportuniteit is dat andere alternatieve woonvormen duidelijke contouren beginnen

krijgen. Zo is hospitawonen recent opgenomen in het bouwreglement van de stad Gent,

waardoor het verankerd is als woonvorm. Ook zorgwonen is een woonvorm die ondertussen

in de codex ruimtelijke ordening verankerd zit. Hierdoor wordt het woonbeleid meer afgelijnd

waardoor er sneller vooruitgang geboekt kan worden: er wordt over alternatieve woonvormen

nagedacht. De respondenten hopen dat dit de deuren zal openen naar de verschillende actoren

op het terrein (zoals de RVA, het OCMW, Burgerzaken…) om op een andere manier om te

gaan met die alternatieve woonvormen.

39

Tenslotte is er het precedent van een vonnis in 2013. Toen had de RVA een rechtszaak

aangespannen tegen een vrouw die zich ten onrechte had aangegeven als alleenwonende. Ze

woonde in een co-houseproject in Zottegem, waardoor de RVA de onrechtmatig verkregen

uitkeringen terug wou vorderen. De vrouw kreeg echter gelijk in de arbeidsrechtbank: wie in

een gemeenschappelijke woning woont, heeft recht op een uitkering als alleenstaande. Ook dit

proces draagt bij aan het verbreden van het draagvlak voor een herziening van de uitkeringen

en wordt door verschillende organisaties gezien als een belangrijke juridische uitspraak.

4.1.5. Alternatieven

Het doelpubliek van solidaire woningen heeft vaak niet veel keuze op het vlak van

huisvesting. De alternatieven waar ze terecht kunnen zijn ook steeds gericht op een specifieke

doelgroep. Mensen met psychiatrische problemen kunnen bijvoorbeeld kiezen voor een

beschutte woning. Voor dak- en thuislozen zijn er tijdelijke opvanggelegenheden, zoals de

winteropvang Victor en de nachtopvang Biekorf in Antwerpen. Ook in Gent en de andere

centrumsteden (op Sint-Niklaas na) heb je enkele niet-permanente nachtopvangcentra.

Daaronder valt eveneens het sociaal pension, waar daklozen voor maximum vijf weken een

bed kunnen boeken. Deze opvangcentra bieden echter geen permanente woonvormen aan en

bieden geen oplossing voor de huisvestingsproblematiek.

Een recent en meer permanent alternatief voor deze kwetsbare doelgroep is het hospitawonen,

dat nu in Gent geïntroduceerd wordt. Deze woonvorm houdt in dat de eigenaar van het

gebouw één kamer uit zijn woning verhuurd aan een derde, terwijl de eigenaar zelf nog in het

huis woont. Deze alternatieve woonvorm is bedoeld voor kwetsbare huurders, zoals mensen

met psychische problemen. Aangezien de eigenaar nog thuis blijft wonen en iemand in huis

neemt is deze woonvorm ook een zeer aantrekkelijk concept voor studenten, waardoor het

aantal beschikbare plaatsen voor de kwetsbare doelgroep afneemt. Het was bovendien de

bedoeling om van hospitawonen een zeer laagdrempelige woonvorm te maken, maar voor de

eigenaars zijn er nog veel onduidelijkheden door de complexe structuur ervan. Hierdoor

haken veel eigenaars af voor de administratie rond is. Het resultaat is dus veel minder

laagdrempelig dan gehoopt (R2).

40

Voor het doelpubliek van solidaire woningen is huren op de private huurmarkt niet betaalbaar.

Indien ze toch terecht komen op de private huurmarkt is het vaak in schrijnende toestanden,

gelinkt aan huisjesmelkerij. De sociale woonmarkt is dus het beste alternatief. Volgens R2

staat sociaal wonen zelf hoger op de woonladder dan een solidaire woning. Het voordeel van

de sociale huurmarkt is dat de bewoners een toewijzing krijgen voor een woning. Ze moeten

niet zelf op zoek gaan naar een woning en daarvoor immowebsite’s afschuimen of het

vertrouwen van de verhuurder winnen, wat vaak zeer moeilijk is als die persoon dakloos is of

net uit de gevangenis komt. Eenmaal ze een woning toegewezen krijgen, wat zeer lang kan

duren door de lange wachtlijsten (zie 2.4.4. Tekort aan sociale woningen) is deze wel

permanent en kunnen ze erin blijven wonen voor de rest van hun leven.

Toch zijn veel andere respondenten (R3, R5, R6, R7, R8) ervan overtuigd dat een sociale

woning niet voor alle bewoners een haalbaar alternatief is. De meeste kwetsbare doelgroepen

kunnen niet zelfstandig wonen, waardoor een sociale woning voor hen geen oplossing is. Niet

alleen hebben ze daar geen begeleiding, R6 is er ook van overtuigd dat velen er na een half

jaar weer uitgezet zouden worden. Volgens de meeste respondenten is de keuze voor de

bewoners vaak de solidaire woning of terug de straat op (R5, R6, R7, R8, R9). Dit helpt de

begeleiders om de bewoners te motiveren hun taken op te nemen in het huishouden en de

afspraken te volgen, aangezien de bewoners weten dat er geen alternatieven meer zijn als ze

uit de