serie: Spiritualiteit die begint bij Mozes

Harmen Jansen

Onderweg met Psalmen- handleiding voor gespreksleiders

zes bijeenkomsten rond thema’s en teksten uit het bijbelboek Psalmen

- psalmen in vijfvoud (introductie) - basis van vertrouwen- empowerment - liefde installeren- trouw betrachten- wegwijs worden

Spoor B in een reeks gespreksgroepmateriaal naar aanleiding van:

Harmen JansenVijf stenen, vijf broden. Bijbelse spiritualiteit in kernwoordenuitgave Narratio 2007 ISBN 978 90 5263 821 8, 234 blz.€ 15,--

Ter inleiding

Voor wie? Onderweg met Psalmen biedt materiaal voor zes groepsbijeenkomsten rond thema’s uit de Psalmen, bestemd voor de leidinggevende(n).

Gedacht is aan groepen die als vervolg op een basiscursus over christelijk geloof zich verder willen verdiepen in bijbelse thema’s, alsmede aan huiskamergroepen of ‘kleine groepen’ zoals die in veel kerkgemeenschappen functioneren. Soms ontstaan er ook spontaan groepen uit ‘zinzoekers’ zonder specifieke binding aan één kerkgemeenschap.

Deze handreiking biedt een gedetailleerd model voor zes avonden. Er is gerekend op een leidinggevende die ervaring heeft in het leiden van gespreksgroepen van volwassenen rond geloofsthema’s, dan wel bereid is zich daarin bij de uitvoering te laten coachen. Deze leidinggevende hoeft niet noodzakelijk theoloog te zijn, enige bijbelkennis dankzij eigen omgang met de Bijbel kan voldoende zijn.

De handreikingen Spiritualiteit die begint bij Mozes bieden suggesties om in groepen ontmoetingen aan te gaan over een aantal geloofsthema’s aan de hand van een selectie bijbelteksten en ander materiaal. Voor de deelnemers is er een deelnemersboekje in de handel verkrijgbaar, de handreiking voor de leiding is digitaal beschikbaar. De handreiking is niet alleen voor theologen maar ook voor niet-theologisch geschoolde geïnteresseerde gespreksleiders.

Het boek Vijf stenen, vijf broden vormt de achtergrond van dit cursusmateriaal. Dit boek verkent de kansen van de insteek van het zogenaamde ‘spiritueel bijbellezen’ voor een bijbeluitleg waarin een paar delen van de bijbel op elkaar worden betrokken die de sporen vertonen van een indeling of ordening op het stramien van de Tora: de Tora, de Psalmen en de vijf boeken van de vier evangelisten. Het boek werkt daarbij 26 geloofsthema’s uit voor zowel de theologisch ontwikkelde als de niet in theologie geschoolde, maar wel in bijbel en spiritualiteit geïnteresseerde lezer. Het is niet noodzakelijk dat de groepsleden het boek Vijf stenen, vijf broden lezen. Het is wel een belangrijke bron van informatie voor de gespreksleider(s).

DeelnemersboekjeVoor de deelnemers aan de gespreksgroepen is er een deelnemersboekje beschikbaar met voorbereidingsmateriaal en werkmateriaal voor de bijeenkomsten. Voor deelname aan de groep kan dan worden volstaan met dit boekje en de Bijbel.

WebsiteDe website www.dehogevijf.nl bevat aanvullende informatie over het boek, het bijbehorende materiaal en de voortgang in de ontwikkeling ervan, verdieping en achtergronden van enkele aanverwante thema’s en t.z.t. zo mogelijk ook gebruikerservaringen, afhankelijk van de inzending ervan. Spoor A, Wegwijzers van de Tora, biedt een eerste kennismaking met de hoofdlijn van de Tora. Hiervoor zijn zeven bijeenkomsten uitgewerkt.Zie in het boek de hoofdstukken 1-2, 6-7, 11-12, 16-17, 21-22, 26

Spoor B, Onderweg met dePsalmen, biedt materiaal om aan de slag te gaan met het bijbelse psalmboek. Het neemt de vijfdeling van dit bijbelboek serieus als leeswijzer en behandelt enkele psalmen uit de vijf delen

aan de hand van steeds één kernwoorden. Zij staan voor de innerlijke waarden die de psalmen willen laten opbloeien. Zie in het boek de hoofdstukken 5, 10, 15, 20 en 25.

Spoor C, Vier evangelisten, vijf keer Jezus, behandelt uit elk van de vijf boeken waarmee het Nieuwe Testament opent een thema tegen de achtergrond van de Tora. In het boek gaat het dan om de hoofdstukken 2-3, 7-8, 12-13, 17-18, 22-23. (nog in vooorbereiding)

Spoor D, Gemeente in vijfvoud, trekt de lijn door naar de vraag waar het in de kerk vooral op aankomt. Het behandelt vijf bijbelse redenen om samen met anderen kerk te zijn. Het zijn tegelijk vijf basisopgaves voor een kerk die terug naar de kern wil. Zie in het boek de hoofdstukken 4, 9, 14, 19 en 24. (nog in voorbereiding)

De vijf sporen kunnen los van elkaar en desgewenst in willekeurige volgorde gevolgd worden.

Aanwijzing bij het boek:In de marges staan twee soorten verwijzingen naar bijbelteksten. Wanneer er als symbool een opengeslagen boek bij staat is dat een leessuggestie. De tekst in het boek geeft dan een uitleg van het desbetreffende gedeelte of een passage eruit. De andere verwijzingen betreffen bronvermeldingen voor de geciteerde teksten.Voor een lijst met storende fouten in spelling of lay out, zie het overzichtje op de website www.dehogevijf.nl

Algemene aanwijzing

Het leiden van gespreksgroepen

Belangrijk voor het goed functioneren van kleine groepen en haar afzonderlijke bijeenkomsten zijn in elk geval:

o bekwame leiding die goed voorbereid is, deelnemers aanmoedigt, het gesprek bewaakt, rekening helpt te houden met de verschillen binnen de groep, etc.

o in het leidinggeven bewust omgaan met en gebruik maken van verschillende soorten vragen (zie onder)

o afwisseling van werkvormen, onder meer vanwege die verschilleno de vaart erin houden door bijv. te zorgen dat bij een bijeenkomst in huiskamersfeer

de onderbreking voor koffie en thee minimaal gehouden wordt (thermoskannen!) o een sfeer van oprechte interesse in elkaar en wederzijds respect. Hierom in principe

geen verklaringen van instemming of afkeuring, maar wel belangstellende vragen vanuit herkenning of moeite met herkenning van de uitgesproken gevoelens en gedachten. Hierover aan het begin een ‘contract’ sluiten. Wat in vertrouwen gedeeld wordt moet vertrouwelijk blijven.

o het programma is ondergeschikt aan het groepsproces

Verschillende soorten vragen stellen

Het leiden van het gesprek kun je onder meer doen door het stellen van vragen aan de groep.

Allereerst is het onderscheid van belang tussen open vragen en gesloten vragen. Open vragen stimuleren meer tot spreken dan gesloten vragen. Gesloten vragen zijn al gauw te sturend, meestal richting de opvatting van de spreker: ‘vind je ook dat…?’ ‘Is het niet verkeerd dat…?’ Open vragen laten de ander vrij. ‘Wat is jouw gedachte/gevoel/ mening bij…?’ Een multiple choice vraag kan iemand op weg helpen die moeilijk tot verwoording van eigen gedachten of gevoelens komt. ‘Waar denk je aan, meer aan … of … , of toch eerder…?’

Afhankelijk van het doel zijn er startvragen, meningsvragen, confronterende vragen, vragen om informatie, inventariserende vragen, afrondende vragen. Inventariserende vragen horen thuis in een fase van verkenning: wat zie je op de foto, wat lees je, wat staat er eigenlijk, welke teksten begrijp je niet? Confronterende vragen zijn hulpvragen, gericht op het bloot leggen van verschillende meningen of op het onderzoeken van nieuwe informatie: ‘wat je zegt, staat dat er ook?’ ‘Ik hoor de een x zeggen, terwijl y kennelijk meer het gevoel heeft dat…..’ Het is van belang dat de vraag niet erop gericht is de aangesprokene vast te zetten, maar aan het denken te zetten.Samenvatten kan ook een vorm zijn van confronteren. De groep hoort dan wat er tot nog toe in feite is gezegd. Afrondende vragen hebben tot doel om te inventariseren wat het gesprek of de activiteit heeft opgeleverd, of die zoeken naar de voortgang. Waar liggen nu de verschillen? Wat betekent dit nu voor je dagelijks handelen?

(naar: Leny van ’t Hart e.a., Daar zit je dan met je groep, p. 19v; Paula van Cuilenburg, Leren doe je samen! Werken met gespreksgroepen in de kerk, p. 28vv)

De gespreksleider als deelnemer

In veel kleine groepen zal de gespreksleider zich liever niet opstellen als de deskundige cursusleider van buiten, maar als deelnemer die met een extra verantwoordelijkheid. Als zodanig hoeft hij dus de eigen mening en beleving niet verborgen te houden. Juist het inbrengen ervan kan van belang zijn voor de voortgang van de ontmoeting. Wel zal hij/ zij als gangmaker die vragen stelt, soms bewust niet als eerste antwoorden., of nadrukkelijk het eigen antwoord inbrengen als één mogelijkheid die andere antwoorden uitlokt.

Het werken met deze handreiking

Deze handreiking is bestemd voor de organisatoren en leidinggevenden. Wat er aan de deelnemers moet worden uitgereikt staat steeds aangegeven. Er moet soms van tevoren wat worden gedownload of vermenigvuldigd, of in de ruimte worden klaargezet of –gelegd.

De gespreksleider kan besluiten in de suggesties van deze handreiking te snoeien en te selecteren. Een andere mogelijkheid is om in goed overleg met de deelnemers een aantal extra avonden te plannen, en dan de suggesties te verdelen over meerdere avonden.

Het werken met het boek ‘Vijf stenen, vijf broden’

Bij Spoor B zijn relevante passages uit het boek opgenomen in het deelnemersboekje. Voor de leiding is het verstandig de oorspronkelijke hoofdstukken 5,10,15, 20 en 25, inclusief de inleiding in zijn geheel te lezen.

Werken met sleutelhanger met kralensnoer

Als aardigheidje dat de doelstelling onderstreept kan de leiding aan de deelnemers van te voren bij de uitnodiging een sleutelhanger met kralensnoertje (vijf of twaalf kralen) geven. Het is aan variant op de rozenkrans. De kralen kunnen elk een kernwoord vertegenwoordigen die in de bijeenkomsten centraal staan. Voor de verkrijgbaarheid of baanwijzigingen om ze zelf te vervaardigen zie de website www.dehogevijf.nl. Hierop ook achtergrondinformatie hierover. Houd bij bestelling rekening met levertijd.

Openen en sluiten

De handleiding bevat ook suggesties voor het openen en sluiten van de bijeenkomsten. Het is belangrijk hiervoor een vorm te zoeken die bij de groep past. De ene groep zal meer open staan voor het beoefenen van vormen van gebed dan de andere. Mogelijk kan er ook samen gezongen worden. Deelnemers dienen niet alleen op hun gemak gesteld te worden. De opening kan een goede toon zetten en bijdragen aan een atmosfeer van eerbied en klimaat van veiligheid waarin het thema van de avond aan bod komt. Deelnemers kunnen wellicht in de eerste bijeenkomst gevraagd worden om bij toerbeurt een beknopte opening te verzorgen.

Omvang van de groep

Onderweg met de Psalmen is geschikt voor groepen van verschillende omvang. Ideaal is 10-15 personen. Bij grotere groepen kunnen sommige onderdelen dan in subgroepen worden uitgevoerd om het tijdpad niet teveel in gevaar te brengen en iedereen in de gelegenheid te stellen aan het woord te komen.

Tekstsuggestie vooraankondiging

Gespreksgroep rond de Psalmen

In deze groep willen we (dit keer) een spoor door de Psalmen volgen. Psalmen zijn de eeuwen door de basis geweest voor meditatie, liturgie en spiritualiteit, in alle takken van de joodse en christelijke traditie. ‘Je kijkt er de gelovigen recht in hun hart’. Psalmen zijn in allerlei vormen gezongen, maar vooral gebeden. Opvallend is dat dichters en schilders van allerlei herkomst de laatste tijd ook opnieuw de psalmen ontdekken als bron van inspiratie.

De 150 psalmen zijn net als de Tora in vijf delen verdeeld. Elk deel weerspiegelt op een bepaalde manier de boodschap van de Tora met een eigen thema. We proberen ze op het spoor te komen. Het gaat om woorden als innerlijk vertrouwen, moed, zuivere liefde, trouw, wijsheid. We lezen en bespreken niet alleen enkele psalmen. We gaan er ook meditatief en creatief mee aan de slag. We maken gebruik van kunstreproducties, poëzie en fragmenten film of documentaire. Het doel is om via het contact met de oude psalmen te groeien in onze eigen omgang met de Naam die in psalmen wordt (aan)geroepen.

Voor deelname is grote bijbelkennis niet vereist, wel bereidheid om tussen de bijeenkomsten door een kleine selectie van bijbelteksten te lezen. Er is een deelnemersboekje met achtergrondinformatie en werkmateriaal.

Onderweg met de Psalmen is ontwikkeld tegen de achtergrond van het boek Vijf stenen, vijf broden van ds. Harmen Jansen, predikant van de PKN.

Enige achtergrondinformatie en literatuurverwijzing

Veel psalmen zijn teksten die zich uitstekend lenen om in groepen meditatief en creatief mee aan de slag te gaan. Omdat psalmen een regelrechte spiegel van de ziel zijn is het niet moeilijk om ondanks de tijdsafstand innerlijk contact te maken met deze oude teksten. Ze kunnen ons helpen om in contact te raken met de innerlijke bewegingen en bewogenheid van onze eigen ziel.

In Vijf stenen, vijf broden wordt uitgegaan van de vijfdeling van het bijbelse boek van de Psalmen. Deze wordt in verbinding gebracht met de vijfdeling van de Tora en van de boeken van de evangelisten aan het begin van het Nieuwe Testament. Daarbij wordt een manier van lezen en uitleggen beproefd waardoor een mogelijke onderlinge samenhang oplicht.Voor de Psalmen bracht dat met zich mee dat in elk van de vijf delen van de Psalmen gezocht is naar een eigen thema of terugkerend grondmotief. Het bleek mogelijk om inderdaad eigen accenten te onderscheiden én deze in verbinding te brengen met de boodschap van de afzonderlijke boeken van de Tora. De Psalmen zijn dus gelezen aan de hand van achtereenvolgens de thema’s vertrouwen, innerlijke moed en kracht, zuiverheid – namelijk van de liefde -, trouw in volharding, wijsheid die de weg weet.

Deze vijf thema’s vormen ook de vijf kapstokken voor deze handleiding voor een gespreksgroep rond de psalmen. Daaraan vooraf gaan een introductiebijeenkomst die aan de hand van Psalm 107 de vijfdeling toelicht.

Wie meer informatie wil over de opbouw van het psalmboek of van afzonderlijke psalmen kan uitstekend terecht in het recente boek van Niek Schuman, De psalmen: gedicht, gebundeld en gebeden, Zoetermeer 2008, 328 blz. Belangrijk is onder meer zijn belichting van de rol van het begrip ‘gerechtigheid’ als rode draad in het hele psalmboek. Schuman geeft ook historische achtergrondinformatie en laat zien hoe de psalmen in allerlei religieuze en kerkelijke tradities een rol kregen, in spiritualiteit en liturgie tot en met hedendaagse poëzie. Ook Schuman leest het psalmboek als een samenhangend geheel, hij noemt het een dramatisch opgebouwde compositie. Een andere bijbelgeleerde noemde het eerder een David-oratorium.

De relatie van de vijfdeling met de Tora werkt Schuman niet uit, in tegenstelling tot het oudere, kleine boekje van de priester-dichter Henk Jongerius, Een uitgestoken hand. In psalmen naar Mozes luisteren, 126 blz., Hilversum 1990 (Gooi en Sticht). De lijn van het laatste boekje wordt, met enige correctie, gevolgd en verder uitgewerkt in Vijf stenen, vijf broden. Het belang van het volgen van deze lijn is dat die lijn de kans biedt om via verschillende kernbegrippen – en niet alleen dat van de gerechtigheid – contact te krijgen met de antwoorden op de levensvragen die in ons innerlijk verborgen liggen. Vijf stenen, vijf broden werpt in de inleiding zelfs de mogelijkheid op dat de opbouw van het psalmboek met deze kernwoorden nauwkeurig de wetten van onze psychologische ontwikkeling en groei volgt.

Hoe dan ook, de kernbegrippen betreffen belangrijke spirituele thema’s die de moeite van een bespreking in groepen waard zijn, ook om elkaar te helpen deze begrippen te beleven, te verdiepen en inhoud te geven. Ze zijn niet alleen persoonlijk belangrijk, want niet alleen personen hebben spiritualiteit, ook organisaties en samenlevingsverbanden.

Allereerst huwelijk en gezin. In elk van de vijf delen van de psalmen komt nadrukkelijk minstens één keer de partnerrelatie om de hoek kijken. Maar ook in de kerkelijke gemeenschap, bedrijven en andere organisaties zijn deze kernbegrippen van vitaal belang. Is er een sfeer van onderling vertrouwen, wordt er gedaan aan ‘empowerment’, is er integriteit of wordt degene die onzuiverheden aankaart, als klokkenluider afgeserveerd, is er trouw aan de doelstelling, is het beleid verstandig of dom? Allerlei sites op het world wide web geven voldoende informatie om ook als leek een beetje thuis te raken in het belang van dergelijke thema’s in de organisaties waar we zelf deel van uitmaken. Een aardig boekje is dat de Robert C. Salomon en Fernando Flores, Een kwestie van vertrouwen in zaken relaties, 181 blz, Kampen 2002 (Kok-Agora).

Interessante literatuur naast de vele exegetische commentaren op de Psalmen:o Voor de kinderen van Korach. Dramatiek en Liturgische Gestalte van de Psalmen.

Vier delen. Uitgave Prof. Dr. G. van der Leeuw-Stichting, Amsterdamo Over de Psalmen. Worstelen met God, met hart en ziel, een reeks uitgaven van

Tenachon, uitgave van de B. Folkertsma Stichting voor Talmudica, vanaf 2006. Per aflevering bespreking van twee tot vier psalmen.

En om gevoel te krijgen voor de tekstopbouw:o Jan Fokkelman, Dichtkunst in de bijbel. Een handleiding bij literair lezen,

Zoetermeer 2000

Poëzie Om de ingang te vinden naar de teksten van de psalmen en de spiritualiteit ervan kunnen vrije herdichtingen behulpzaam zijn. Een selectie uit de mogelijkheden:

o Hans Bouma, In de schaduw van de Psalmen, 156 blz., Kampen 1990 (Kok, diverse herdrukken)

o Lloyd Haft, De psalmen in de bewerking van Lloyd Haft (bekroond met de Ida Gerhardt-prijs in 2004) – niet meer in de handel

o Liter. Christelijk literair tijdschrift, 2001 nr. 19 (red. Gerda van der Haar) is een themanr. over de taal van de psalmen met poëzie, geïnspireerd op de psalmen, van onder meer Judith Herzberg, Leo Vroman, Lloyd Haft, Anton Ent, Hilbrand Rozema

o Het is begonnen met David. De honderdvijftig psalmen in het Nederlands berijmd, vertaald, bewerkt door 47 Nederlandse dichters uit vijf eeuwen. Gekozen en toegelicht door Margaretha H. Schenkeveld en Maria A. Schenkeveld-van der Dussen, Zoetermeer 1999

o Niek Schuman, Pastorale: Psalm 23 in bijbel en liturgie, verwoord en verbeeld, Zoetermeer 2002a

KunstOok kunstzinnige reacties kunnen een waardevolle ingang bieden tot de psalmen

o Aafke Holman, De Psalmen, een vertaling in kleur, Heerenveen 2008 (uitg. Jongbloed, ISBN 978-90-6126-884-0, € 34,95) aquarellen bij de 150 psalmen uit de bijbel en bij vijf apocriefen

o Anneke Kaai, Relaties met Psalmen, Schilderijen bij ‘De Psalmen’ en bij ‘Relaties met God’, Zoetermeer 2008, (boekencentrum, ISBN: 9789023920058, 96 pag., € 32,50, zie www.annekekaai.nl)

o Ook de schilder Henk Pietersma is bezig met een project van verbeelding bij alle 150 psalmen, zie: www.henkpietersma.nl

o Een site met afbeeldingen bij alle psalmen afzonderlijk en andere achtergrondinformatie: www.bijbelencultuur.nl/bijbelboeken/psalmen. Hier zijn onder meer alle illustraties uit het ‘Utrechtse Psalter’ (8e eeuw) te vinden

Psalmen op muziek

In een ingang tot de psalmen bieden ook de muzikale toonzettingen, op CD gezet en door de groep de beluisteren. Bij voorkeur worden dan naast elkaar de tekst uit de bijbel en de tekst van de te beluisteren uitvoering naast elkaar aangeboden. een selectie uit de mogelijkheden:

o Psalmen voor Nu, een ambitieus project waarin een team de psalmen opnieuw herdicht en op nieuwe muziek zet in diverse stijlen van popmuziek. Er zijn al diverse CD’s verschenen. www.psalmenvoornu.nl

o Sons of Korah is een Australische muziekgroep die op enigszins vergelijkbare manier psalmen uitvoert, ook hiervan zijn diverse Cd’s verschenen. www.sonsofkorah.com

o De psalmen gezongen is een CD van de Cantori Davidici met Psalmteksten volgens de vertaling van de Naardense bijbel, muzikaal bewerkt door Gert Oost en uitgevoerd in diverse klassieke kerkmuziekstijlen van onberijmd psalmen zingen.

o Tekstbewerkingen van Huub Oosterhuis en anderen in verschillende muziekstijlen op muziek en op CD onder meer: Zeven psalmen op de CD Voor uw aangezicht, Stichting Leerhuis en Liturgie, Amsterdam 2008, www.leerhuisenliturgie.nl

o Ook van de protestantse manier van berijmde psalmen zingen in gemeentezang zijn legio langspeelplaten en CD’s in omloop.

o Weerbarstiger, zeker in de context van een gespreksgroep: de Psalmensymfonie van Igor Strawinsky (op basis van psalm 39, 40 en 150). Andere grotere muzikale bewerkingen o.a. van Felix Mendelssohn (Kruidvat-CD’s), Heinrich Schütz (Kleine geistliche Concerte, Cantiones Sacrae, ook op Kruidvat-CD’s) en vele andere componisten.

Mogelijke werkwijzen met een psalmtekst:

Bij al deze werkwijzen beginnen met het hardop voorlezen van de psalm, langzaam, duidelijk, eventueel met meerdere stemmen als er meerdere rollen zijn.

1. Visualisatie bij een tekstdeel verwoorden Bij welk woord of zinsdeel ‘zag’ je duidelijk iets voor je? Vertel in woorden zo uitvoerig mogelijk wat je zag. Leek het ergens op? Een van de groepsleden stelt er één vraag over.

2. Tekst inkleurenDeel verschillende kleuren viltstiften uit. Iedere deelnemer één (bij een kleine groep eventueel twee). Ieder denkt na over de gevoelswaarde die de gekregen kleur voor de desbetreffende persoon heeft. De psalmtekst staat op een vel papier, bij voorkeur volgen een verantwoorde indeling van de tekst van bijv. de NBV. Na voorlezing kleuren de deelnemers die woorden of zinsdelen een kleurtje met de gekregen viltstift, die de bij de kleur passende gevoelswaarde hebben. De groepsleden vertellen aan elkaar welke woorden ze welke kleur hebben gegeven met welke betekenis en bevragen elkaar eventueel. Het laatste eventueel beperkt tot één vraag uit de groep.

3. Meditatief tekenen of schilderen.Voor iedere deelnemer is er een royaal papier en zijn er teken- of schildermiddelen. Voor ieder lid hetzelfde materiaal. De deelnemers nemen eerst een ontspannen meditatieve positie in. Enige afstand van elkaar. Goede lichaamshouding, ogen gericht op een punt dat niet afleidt, bij voorkeur schuin naar beneden. Luisteren naar eigen ademhaling, die zo nodig tot rust en diepte brengen. Stilte. De psalmtekst wordt langzaam, niet al te nadrukkelijk declamerend, voorgelezen. Daarna vragen: welke beelden komen er bij je boven? (na een stilte:) welk van deze beelden is het sterkst? Houd die vast? Opnieuw eenzelfde ronde: voorlezen (zelfde vertaling, eventueel andere stem), stilte na dezelfde vragen. Vervolgens: herinner je ook aan het vorige beeld en laat ze eventueel in elkaar overvloeien.Na nog even stilte de opdracht geven om het beeld te tekenen of te schilderen.Als ieder klaar is (de laatste wordt tot afronding gemaand als de een na laatste klaar is) in een kring verzamelen waarbij ieder het eigen product voor zich op de grond of de tafel legt.De anderen zeggen eerst wat ze zien, voordat de persoon zelf uitlegt wat hij/zij wilde schilderen/uitdrukken. Na de uitleg gelegenheid voor vragen vanuit de groep. Waken voor teveel ‘invulling’ van betekenis door anderen dan de persoon zelf.

4. Geregisseerd drama van een zin of zinsdeel naar keuze van de groepsleden afzonderlijkOok hierbij nemen de leden de ontspannen meditatieve positie in. Tekstlezing en vragen naar het beeld dat bovenkomt, als boven. Na afloop krijgt iedere deelnemer de gelegenheid zijn of haar beeld uit de psalm te verbeelden met gebruikmaking van het lichaam van andere groepsleden. De persoon in kwestie vraagt dan een of meerdere andere groepsleden een bepaalde positie en lichaamshouding in de ruimte in/aan te nemen, natuurlijk met gepaste discretie en op basis van vrijwilligheid. De persoon is de regisseur en kiest zelf of hij/zij deel wil uitmaken van

het ‘beeld’ of niet. De regisseur geeft aanwijzingen wie wat vanuit de gespeelde rol/positie moet zeggen of doen. Na afloop vertellen de toeschouwers en de deelnemers aan dit kleine drama wat ze zagen en hoorden dan wel voelden en beleefden. De regisseur vertelt wat die reacties hem of haar zelf duidelijk(er) maken. De spelleider vraagt aan deze persoon in kwestie of hij/zij eventueel behoefte heeft om het spel of een onderdeel ervan te herhalen, met andere groepsleden of groepsleden in een andere rol of positie. Mogelijk dat hij/zij na eerst uitsluitend regisseur geweest te zijn nu zelf ook onderdeel van het beeld wil zijn.

5a. Dramatische verbeelding van hetzelfde tekstdeel door alle groepsledenHierbij is een wat grotere ruimte nodig. Na (voor)lezing van de tekst wordt gezamenlijk besproken welke zin of welk zinsdeel uit de psalm een kernzin uit de psalm vormt. Daarna krijgen alle groepsleden de opdracht de gevoelswaarde van die regel in een lichaamshouding uit te drukken, eventueel in relatie tot de stoel waarop men zelf zat als vertegenwoordiger van een andere ‘figuur’ uit de desbetreffende tekst (bijvoorbeeld de aangesprokene).Eerst gelegenheid om voor zichzelf wat houdingen uit te proberen. Na de gevonden houding bedenkt ieder in de gekozen positie ook een zin die door deze positie van binnenuit wordt opgeroepen, bij voorkeur niet letterlijk dezelfde zin uit de psalm die het uitgangspunt was. Een voor een laten de groepsleden vervolgens aan elkaar zien welke verbeelding men heeft gevonden, en spreekt men de gevonden zin uit. Eventueel vervolgens mondelinge toelichting, al dan niet op een vraag of vragen van anderen.

5b hetzelfde als 5a, maar dan in tweetallen, waarbij men beurtelings elkaars regieaanwijzing volgt. Ook hierbij kan gekozen worden voor het gebruiken van een stoel als referentiepunt in de ruimte.

6. FototaalZelfde meditatieve houding als bij 4. Zelfde wijze van voorlezen. Na een keer voorlezen en opdracht innerlijk stil te staan bij een beeld dat opgeroepen is, mogen de leden de tekst ook zelf lezen. Daarna wordt gevraagd een foto te kiezen die past bij de psalm. Elkaar toelichten etc.

7. Poëzie en psalm vergelijken Leg een dichterlijke bewerking naast de bijbelse psalm en maak een tekstvergelijking. Wat heeft de bewerker weggelaten? (Bouma, Lloyd Haft) En wat versterkt? De Psalmen van Leo Vroman onderhouden geen één-op-één-relatie met de bijbelse psalmen maar sommige ervan kunnen ook op deze wijze gebruikt worden om zowel verschillen als overeenkomsten te signaleren. Zo een gesprek op gang brengen over herkenning en eigen beleving.

8. Een kunstzinnige verbeelding van een psalm als gangmakerLees de psalm. Kijk naar de verbeelding. Lees de eventuele toelichting erbij. Vertel elkaar wat je ziet en wat je opvalt.

9. Nieuwe psalm schrijvenHet schrijven van een nieuwe psalm op basis van een regel of motief uit de bestaande psalm. Iedere deelnemer heeft pen en papier. De gespreksleider geef aanwijzingen. (Moet

het ernstig, mag het ook met humor? hoe lang mogen de zinnen worden? Hoeveel bedenktijd per zin? Mag er rijm in, of juist niet?) Bijvoorbeeld: zin 1: een bestaande regel uit een psalm. zin 2: een regel met een geur of smaak erin en ‘ik’, ‘mijn’ of ‘mij’zin 3: een regel met een voorwerp erin in de tweede persoon enkelvoud of meervoud (jij/jullie-vorm)en een werkwoord van bewegingzin 4: een regel met een geluid en een kleurzin 5: regel 1 herhaaldzin 6: een jeugdherinneringzin 7: zelf opdracht als regel 2zin 8: regel 1 herhaaldzin 9: een regel met één woord uit de vorige zin, werkwoordsvorm meervoud, eerste of tweede persoon (wij of jullie-vorm)zin 10: zin die begint met ‘God’ of ‘HEER’, in de tweede persoon (U/jij/gij, naar keuze)zin 11: laatste regel, met de tijdsaanduiding ‘morgen’ Deze zin twee keer achter elkaar.

Eventueel in combinatie met nr. XX, zodat de bestaande verbeelding gangmaker wordt voor nieuwe ‘poëzie’.

10. Een tekstonderdeel versterken door inbeelden.De groepsleden lopen door elkaar heen in de ruimte (open lucht?). De leider leest/vertelt een verhaal dat uitloopt op of start in de situatie van de tekst. In de tweede persoon enkelvoud: ‘jij’. Meerdere situaties worden aangeboden.Bijvoorbeeld bij het woord ‘schuilen’ (veel psalmen): ‘je loopt rustig buiten in de zon … gaat het druppelen. Je paraplu vergeten. Gaat het regenen. Je gaat sneller lopen. Geen zin om kletsnat te worden. Het wordt kouder. Je krijgt kippenvel. je beseft dat een eind verder een plek in om te schuilen, een overhangende steen. Maar je moet over allerlei plassen heenspringen…. De wind zwiept een plens regen uit de bomen over je rug …. Je voet zakt helemaal in de modder. Je moet stilstaan…. .. je vindt je schuilplaats. Je schudt je uit.

Andere voorbeelden: bij het woord gevangen zitten/ jezelf bevrijden (uit verstrikking in een touw, uit lianen in een oerwoud) iemands hulp vragen, krijgen, ergens op leunen.

Afwisselend ook andere onderdelen mimisch laten uitbeelden, bijvoorbeeld iets zwaars dragen, onder gebukt gaan, weer afzetten. De beweging van een vogel volgen in de lucht. Een handeling doen die niet lukt (rits openen of sluiten op je rug, blikopener hanteren, iets boven je macht wegleggen of willen oppakken)

11. Een contrastpsalm schrijvenOp een Aviertje staat één psalm afgedrukt, eventueel twee verschillende vertalingen naast elkaar. De opdracht is om de psalm te herschrijven, met gebruikmaking van de zinnen van de psalm. Hoofddoel is het creëren van een tekst die een contrasterende ervaring uitspreekt. De deelnemer probeert daarbij dicht(er) bij zijn/haar eigen beleving te komen of te blijven.Mogelijkheden: ontkennende zin wordt bevestigend, bevestigend wordt ontkennend, verleden tijd wordt tegenwoordige of toekomende, negatief gevoel – angst, woede, verdriet, schaamte - wordt positief (vreugde, vertrouwen, hoop, etc.); positief beeld wordt vervangen door negatief, i.p.v. wak wordt iets sterk aangezet, etc.

De kunst is om het effect met minimale omzettingen te bereiken. Delen van de oorspronkelijke psalm mogen ook worden weggelaten, verplaatst, verdubbeld, verkort.

-----------

bronnen: o E. Jonker, Aan het woord komen. Hoe gemeenteleden van 17 jaar en ouder in

gesprek raken met de Bijbel. Bouwstenen en gebruiksmateriaal, Zoetermeer 1992o Cilia Hogerzeil/ Bas van den Berg (red.), Verhalen in beweging, Zoetermeer 1996

(m.n. hst. 9)o Lex Mulders, Wicky Vors, Herma Hagen, Oefeningen voor groepen,

Houten/Diegem 1989 (m.n. nr. 88/ p. 148)o Herman Andriessen, Oorspronkelijk bestaan. Geestelijke begeleiding in onze tijd,

Baarn 1996 (vooral hst. 10: geestelijke begeleiding in een groep).

Eerste bijeenkomst: introductie

Voorbereiding: o Deelnemers hebben een deelnemersboekje ontvangen met de uitnodiging om van

tevoren na te denken over motivatie voor en doel bij deelname aan de groep. Daarbij zijn ze ook verzocht om uit het boekje Psalm 107 te lezen en ‘De Psalmen cirkelen om vijf spirituele kernwaarden’

o als leiding Psalm 107 lezen en de Vijf stenen, vijf broden, de inleiding, vooral p. 11-14

o eventueel aanschaf of vervaardiging van sleutelhanger met kralensnoertje voor de leden (zie tip aan het eind van deze bijeenkomst)

o papier en teken- of schildermateriaal voor de opdracht klaarleggen

Doel: kennismaken, op gang komen als gespreksgroep, eerste ‘contact’ krijgen met de psalmen en de thema’s die aan de orde komen.

Opzet

(00.00) 1. Verwelkoming, opening met voorlezing psalm 1 of een bewerkring ervan en daarbij zeggen: zo wordt de studie van de Schrift dus aangeprezen. Laat deze groep mogen bijdragen aan onze ‘groei’. Gebed.

(00.05) 2. Kennismaking, hierbij vragen naar de motivatie om deel te nemen en uitnodigen om herinneringen te delen waarin psalmen een rol spelen.

(00.15) 3. Doel en werkwijze van deze reeks en op deze bijeenkomst. Terugkomen op de omschrijving in aankondiging en uitnodiging, globaal de plannen voorleggen en eventuele vragen erover beantwoorden. Basisregels en afspraken aan de orde stellen: vertrouwelijkheid, geen kritiek oefenen, maar belangstelling tonen, moed vatten om ook eigen gevoel of beleving te verwoorden ook als dat afwijkt van anderen, etc.

(00.20) 4. De voorinformatie over de vijfdeling psalm 107 ophalen: de indeling in vijf strofen (1-9, 10-16, 17-22, 23-32, 33-43). Aanvullende informatie verstrekken: de historische achtergrond: de bundeling van de psalmen in de periode van de tweede tempel, d.w.z. na de ervaring van thuiskomst uit de ballingschap; de afronding van het redactieproces pas in de tweede eeuw voor Christus; eraan herinneren dat de psalmen de eeuwen dor het gebedenboek van Joden en Christenen zijn geweest.

(00.25) 4. Psalm 107 hardop lezen, bij voorkeur door twee of vijf stemmen, per strofe afwisselend.

(00.30) 5. Eerste toe-eigening van de tekst met werkwijze 1 of 2 (waar zag je wat bij, welke zinnen spreken je aan, etc.)

(00.40) 6. Op zoek naar de vijf ‘huizen’ in de psalm. Vragen: waar herkennen we in strofe 1 het motief van het ‘veilige thuis’, in strofe 2 dat van het ‘werkhuis’, in strofe 3 van het ‘tempelhuis’, in strofe 4 het ‘gemeentehuis’ (beraad), in strofe 5 het ‘leerhuis’? En op welke manier speelt het dan een rol? Welke kenmerken heeft het?

NB: bij strofe 4 zal mogelijk het gezegde ‘de beste stuurlui staan aan wal’ ingebracht moeten worden in het gesprek, gekoppeld aan de vraag waar ze in deze strofe voorkomen en met welke rol (welke rol ‘de

oudsten van de gemeenschap’ spelen blijft nl. open). Bij strofe 5 moet de aandacht gevestigd worden op het afwijkende refrein aan het slot en kan de vraag gesteld worden hoe je (naar Joodse opvatting) aan wijsheid komt.

(00.50) 7. Pauze

(01.00) 8. Voor de verwerking en toe-eigening: geleide fantasie. Hierbij dienen de groepsleden een goede zithouding aan te nemen: beide voeten op de grond, rechtop zittend, ademhaling laag, spieren ontspannen. Vragen om geconcentreerde aandacht. Als ieder en rustig en ontspannen bij zit, het verhaal met rustige stem voorlezen.

(01.10) 9. Verbeelding schilderen of tekenen.

(01.25) 10. De resultaten worden één voor één aan elkaar getoond. De anderen benoemen wat ze zien. De tekenaar legt uit wat hij of zij ‘zag’ en licht dat toe, eventueel aan de hand van vragen vanuit de groep. Zo mogelijk ook toelichten of het raam nog een verband heeft met wat je onderweg’ tijdens de meditatie ‘zag’ of meemaakte, met wat het meest, met wat minder? Bij een grotere groep eventueel deze ronde in kleine groepen van plm. vier personen.

NB Op deze manier draagt het ook bij aan kennismaking en onderlinge ontmoeting.)

(01.45) 11. Ieder leest de psalm nog een keer voor zichzelf, vanuit de vraag: welk tekst(deel) uit de psalm past het meest als onderschrift bij je kerkraam? En welk van de vijf strofen/ ‘huizen’ is het meest leverancier van jouw thematiek geweest?

(01.50) 12. Evaluatie, afspraken, afsluiting.Huiswerk: psalmen lezen uit het eerste psalmboek, Ps. 1-41, naast de informatie in het deelnemersboekje. Eventueel nog iets afspreken over de eigen inbreng van de deelnemers bij opening of sluiting.

Samenvatting:

o kennismaking, motivatie, herinneringen aan psalmen ophaleno Psalm 107 lezen, eigen beelden erbij opzoeken, de vijfdeling besprekeno geleide fantasie o uitkomst geleide fantasie tekenen en besprekeno terugkoppelen naar de psalm

Bijlage eerste bijeenkomst: Vijf huizen

voor geleide fantasie:

Het is voorjaar. Tijd voor een wandeling. Je bent in een bos. De zon schijnt door de bomen en in de plasjes van de regen van enkele weken geleden. Je hoort en ziet allerlei vogels.(etc.)Je gaat op weg. Je komt langs een huis dat er heel aantrekkelijk uitziet, echt het soort huis van je dromen, waar je altijd al had willen wonen. Je vraagt je af waarom? Zit het in de architectuur, de kleur van de kozijnen of de stenen, de vorm van het dak, of gewoon de tuin en wat daarin staat?Je staat niet alleen stil, je gaat ook het pad op, het huis wekt de indruk dat er niemand thuis is, dus je neemt de vrijmoedigheid om een blik door het raam te werpen. Tot je verbazing komt de kamer binnen je heel bekend voor. En daar voel je je thuis. Welke kleuren domineren er? Of zit het misschien in bepaalde meubels of andere voorwerpen die er staan? (…) Er komt een auto aanrijden en om niet betrapt te worden op gluren loop je verder. Je komt aan de rand van de bebouwde kom. Er staan hier wat bedrijven en je passeert een bedrijfsverzamelgebouw. Aan de ingang van de parkeerplaats met slagboom staat een hele lijst van bedrijven die er gehuisvest zijn. Ook organisaties van vrijwilligerswerk houden er kennelijk kantoor. Gek, maar allemaal betreffen het organisaties of bedrijven waar je zelf werkt of gewerkt hebt of actief vrijwilliger. Je leest de namen. Bij welke van deze organisaties heb je het meest ontspannen gevoel, zou je er zo naar binnen willen stappen en je plek weer willen gaan innemen, als het nu geen vakantie was?(…)Je kijkt naar de naam en ziet een logo, een symbool dat past bij jouw beleving van dit werk/ deze activiteit. Welk? (…) Je moet weer door. Je passeert in het centrum een bankgebouw, de rentestanden lichten op in de doorlopende reclame. Je mijmert wat over het woord rente, schulden, aflossing, afbetaling en merkt dat je rugzak wat zwaarder begint te voelen dan eerst. Tsjonge, je torst dus kennelijk toch ook wel wat mee. Zit er ook in jouw rugzak iets dat nog niet helemaal vereffend is? Je besluit da je iets uit die rugzak wilt halen om de rest van je wandeling minder zwaar te tillen. Als je het vastpakt heeft dat ‘iets’ een vorm, een kleur, gewicht? Je passeert een vuilnisbak en doet het erin. Bij de dorpsfontein staat een bordje: eau non potable, geen drinkwater, handen wassen gratis. Ziet er wel helder uit, de hemel weerspiegelt zich in het water. (…)Langzamerhand kom je aan de rand van het dorp en de weg klimt omhoog, behoorlijk steil zelfs, maar je moet wel. Onderweg kijk je terug op de weg die je hebt afgelegd. Je kunt zelfs op een bepaald punt heel ver terug kijken. Het is prachtig helder weer, je ziet een paar plekken van je levensreis. (….) Je aandacht wordt heel erg naar een bepaalde fase getrokken die best veelzeggend was, een belangrijk traject. Je leed bijna schipbreuk Je pakt de verrekijker erbij en ziet wat het ook al weer was, waardoor dat zo’n veelbetekenende fase was. Wat was je kompas? Misschien zie je het door de verrekijker liggen. Wie reikte je dat vooral aan? (…)Je stopt de verrekijker in je zak. Je draait je om en merkt dat je pad vlakbij een kerk is gekomen. Een prachtige. Je bewondert de gevel, de toren, het mooie metselwerk, de ramen,

de deurpartij, je stapt naar binnen. Er klinkt muziek, maar dat blijkt uit een geluidsbandje te komen, want er is verder niemand, je hebt het rijk alleen. Het is er licht, maar sommige ramen zijn wel gebrandschilderd en filteren het licht in allerlei kleuren. Je gaat zitten in dit huis van God, en kijkt lang naar het ene raam recht voor je, helemaal jouw venster. Prachtig. Het heeft een bepaalde kleur, of kleurstelling. Welke? Zie je ook een bepaald voorwerp, of een figuur? Hoe ziet dat eruit, waar bevindt het zich in het raam? Zie je bepaalde patronen of nog andere symbolen? (…)Je staat op en probeert een deur, nieuwsgierig. Je blijkt daar deze ruimte binnen te stappen met teken- of schildermateriaal waarmee je jouw kerkraam aan het papier toevertrouwt.

Tweede bijeenkomst: basis van vertrouwen

Voorbereiding:

1. Deelnemers: selectie psalmen uit Ps. 1-41teksten, informatie deelnemersboekje2. Leiding: idem, plus boek hst. 53. nodig: DVD van de speelfilm Agent of Grace, plus afspeelapparatuur

Doel: bewustwording van eigen gevoelens en ervaringen van bezorgdheid én van de eigen bronnen van vertrouwen, en deze in confrontatie brengen met de zoektocht naar Godsvertrouwen zoals dat in enkele psalmen uit het eerste psalmboek tot uitdrukking komt.

Werkwijze

(00.00) 1. Opening, verwelkoming etc.

(00.10) 2. intro: naast elkaar lezen van Psalm 4 en de bewerking van Judith Herzberg. Toelichten: psalm 3 is de eerste psalm van het eigenlijke eerste psalmboek; het thema van geborgenheid ondanks dreiging centraal, zodat er rustig geslapen kan worden, opschriften met verwijzing naar David zijn bedoeld als gangmaker voor de lezer door er een plaatje bij te leveren van een mens in een situatie die vergelijkbaar is met de gevoelswereld van de tekst; doel van de bijeenkomst is deze thematiek verder te verkennen.

(00.15) 3. Gangmaker: associaties bij het woord bezorgdheid - groot op papier geschreven, gevent. flap-over waarop kreten gezet kunnen worden door de gespreksleider, of op groot vel op tafel waarbij ieder eerst in stilte zelf een kreet opschrijft, op anderen reageren mag- of mondeling - eventueel met behulp van de reproductie van Aafke Holman bij psalm 4: naar welke ervaringen verwijst voor jou het donker?

(00.25) 4. Leeservaringen uit de voorbereiding van de deelnemers inventariseren en samen op doorpraten. (Hoe was het om deze psalmen te lezen? Welke thematiek zag je? Wat herkende je wel, en wat niet? Welke gevoelens riepen ze op? Zie je een lijn met de thematiek van veiligheid/ rust, geborgenheid, dreiging, nood, vertrouwen?)

(00.35) 5. Psalm 27 lezen.

(00.40) 6. Contact verdiepen: met behulp van een van de mogelijkheden 4, 5a/5b, 6, 7 (voorkeur: klein bibliodrama, standbeeldje met z’n tweeën of drieën)

(01.00) 7. Pauze

(01.10) 8. Actualisatie: fragment speelfilm over Dietrich Bonhoeffer(een weergave van zijn gevangenisbeleving)

(01.20) 9. Doorpraten over de bronnen van vertrouwen, bij Bonhoeffer en bij onszelf. Wat of wie waren dat bij Bonhoeffer, wat of wie zijn dat in ons leven? (Zie eventueel ook

vignet pag. 144 boek: citaat uit brief van B. aan Maria von W., eventueel met het hele gedicht Gez. 398 Liedboek. NB, brief komt aan de orde in Spoor A, vijfde bijeenkomst)

(01.40) 10. Muziek: een bewerking van Psalm 23 of een andere psalm beluisteren. Daarna vraag: wat neem je mee uit deze avond?

(01.50) 11. Afsluiten met gebed dat op deze antwoorden inhaakt. Daarna ‘huiswerk’ afspreken: psalmen uit het tweede psalmboek en info uit het deelnemersboekje over het tweede psalmboek.

NB eventueel volgorde wisselen: eerst filmfragment bekijken en bespreken, daarna psalm 27 lezen en ‘doen’.

Samenvatting:

o op gang komen met tekst, bewerking en beeld van/ bij Psalm 4o verkennen van eigen bezorgdheido Psalm 27 lezen en via een werkvorm ‘toe-eigenen’o fragment speelfilm Agent of Grace (Theoloog in verzet) bekijkeno doorpraten over de eigen bronnen van (Gods)vertrouweno afsluiten met een muzikale bewerking van Psalm 23

Verkrijgbaarheid film Agent of Grace (Theoloog in verzet)

o uitleen bij evangelische videotheek, tel. 0229-235735 of 707019, ziehttp://www.web-data.net/evs/index.php?action=&bc=&uit=&categorie=80&subs=10&sub=Speelfilms&path=1o download als ‘torrent’: http://www.mininova.org/tor/609807o bestellen als DVD bij bijvoorbeeld www.postorderboekhandel.nl (€ 17,90 plus €

2,50 verzendkosten) zonder Nederlandse ondertiteling!

Derde bijeenkomst: empowerment

Voorbereidingo Deelnemers: selectie uit tweede Psalmboek, teksten deelnemersboekjeo Leiding: idem, plus boek hoofdstuk 10o Benodigd materiaal: schrijfpapier en pennen; voor iedere deelnemer twee

(gebruikte) verschillende plastic of papieren tasjes; een CD met psalmmuziek

Doel: bewustwording van eigen en/of andermans gevoelens en ervaringen van ‘verlamming’ én van de kracht van positieve motivaties, en deze in confrontatie brengen met de ervaring van ontvangen ‘kracht in zwakheid’ zoals dat in enkele psalmen uit het tweede psalmboek tot uitdrukking komt.

Werkwijze

(00.00) 1. Verwelkoming en opening.

(00.10) 2. Gangmaker: de tas van je verantwoordelijkheden en de tas van je bagage/ krachtbronnen. Ieder twee plastic of papieren tasjes geven. Vragen de ene denkbeeldig te vullen met de verantwoordelijkheden waar je aan tilt en voor wie, de andere tas met je talenten, vaardigheden, ervaringen, diploma’s en erkenningen. In hoeverre houden ze elkaar in evenwicht? Waardoor dit evenwicht of gebrek aan balans? Blijft dicht bij de beleving van vandaag en gisteren. Gespreksleider doet meen begint.

Bijvoorbeeld: ik doe mijn werk met plezier, sinds ik deze baan heb word ik meer uitgedaagd om mijn kwaliteiten en ervaringen op het punt van …. te laten zien./ver der te laten ontwikkelen. Of: Ik hoef niet meer te werken. Door deze vrijheid kan ik nu nog meer …, maar ik mis de gelegenheid om ….

Toelichting geven: invalshoek deze bijeenkomst is ‘empowerment’. Wie of wat stelt je in staat om je staande te houden, wat is en vormt in goede zin je kracht?

(00.30) 3. Lezen Psalm 42: 1-6. o Toelichting geven: het tweede psalmboek zet in bij de beleving van zwakheid en

een roep om kracht die helpt om op te staan en op weg te gaan. o Kijken naar reproductie van Henk Pietersma ‘Misar’. Wat zie je? Welke motieven

uit Psalm 42 herken je? o Vervolgens in de Psalm het motief van de pelgrimage én het Exodusmotief

opzoeken/ aanwijzen. Pelgrimage: ver zijn, naar Gods huis willen, feestvierende menigte, heimwee. Exodus: ellende en verlossing.

o Aan de deelnemers vragen één situatie van ‘niet vooruit kunnen komen’ in gedachten te nemen die ze herkennen uit eigen ervaring of die van anderen in hun omgeving. Waar ligt/lag dat aan? Wat was/is/kan helpend (zijn) om óp te staan? Veranderingen van omstandigheden of… ?

(00.50) 4. Pauze.

(01.00) 5. Psalm 59 hardop lezen. Even de tijd nemen om er in te komen, bijvoorbeeld door te vragen naar de verbinding tussen het opschrift en de tekst. Op welk spoor word je dan als lezer gezet? Zit je zelf wel eens aan de andere kant van de streep?

(01.15) 6. De tekst van Etty Hillesum ‘Zondagochtendgebed’ lezen. Vragen naar de overeenkomsten tussen psalm 59 en de visie en beleving van E.H., maar ook de verschillen. Is de verwachting die E.H. heeft van haar contact met God anders of in wezen hetzelfde dan die van de woorden van de Psalm?

NB: eventueel toelichten wie Etty Hillesum was

(01.30) 7. Contact verdiepen, bijvoorbeeld met de werkvorm ‘eigen contrastpsalm schrijven’ aan de hand van elementen uit de psalm naar eigen keuze. Daarna voorlezen en in subgroepen erover doorpraten.

(01. 45) 8. Afronding: in hoeverre ben je vanavond verder gekomen wat betreft je visie op of beleving van God als kracht en/of je eigen kracht(en)?

(01.55) 9. Afsluiten en ‘huiswerk’ afspreken: psalmen uit het derde psalmboek en info deelnemersboekje over het derde psalmboek

muziektip: Psalm 56 Sons of Korah (CD Light of Life, no. 1), of Psalm 42/43 of 56 in de bewerking van Psalmen voor Nu – dit nr. brengt duidelijk de verschillende stemmen/ stemmingen binnen één psalm tot uitdrukking

Samenvatting

o met twee ‘tassen’ van verantwoordelijkheden en van talenten/ervaringen/krachtbronnen eigen balans verkennen

o thema’s van Ps. 42:1-6 benoemeno stilstaan bij ervaringen van ‘niet vooruit kunnen komen’o Psalm 59 lezen en vergelijken met zondagsgebed van Etty Hillesumo contrastpsalm schrijven

Kortere alternatieven:

o de bijeenkomst beperken tot alleen lezen en bespreken psalm 42/43 en het schrijven van een eigen contrastpsalm,

o alleen lezend en vergelijkend bespreken van Psalm 59 en het zondagsgebed van Etty Hillesum.

Vierde bijeenkomst: liefde installeren

Voorbereidingo Deelnemers: selectie uit derde Psalmboek, teksten deelnemersboekjeo Leiding: idem, plus boek hoofdstuk 15o Benodigd materiaal: kaartjes, schaal met doek erover, waxinelichtjes op een bord of

in glaasjes, grote kaars, een voorwerp om door te geven

Doel: de boodschap van Gods liefde relateren aan eigen onvolkomenheden op zo’n manier dat men nieuwe mogelijkheden op het spoor komt om daaraan te werken.

Werkwijze

(00.00) 1. Verwelkoming, opening etc.

(00.10) 2. Gangmaker: associaties bij het woord ‘zuiver zijn’: voorbeeldfiguren, momenten, beelden, ervaringen? - bijvoorbeeld met behulp van een voorwerp dat de een aan de ander doorgeeft waarbij de ontvanger eerst iets moet zeggen voordat hij/zij het doorgeeft. Doorgeven op de rij af. Eventueel woord en associaties op flap-over o.i.d. schrijven.

(00.20) 3. Ronde associaties (bij voorkeur in een andere vorm) bij het gezegde ‘eigen schuld, dikke bult’

(00.30) 4. Psalm 85 lezen en bespreken aan de hand van vragen als:- waar ligt de omslag in deze psalm (bij vers 9, halverwege) en wat is de aard van die

omslag? Wie keert er om, ‘bekeert zich’? - naar aanleiding van wat voor ervaring zou vers 1-4 geschreven kunnen zijn? - vs. 1-4 staan in de verleden tijd. Waarom dan toch de oproep van vers 5-8?- hoe herkenbaar is de ‘dwaasheid’ van vers 9, ook in zijn dramatische gevolgen? - waaraan kunnen we denken bij ‘vruchten’ in vers 13?- is vers 10-14 te idealistisch? - wat voor Godsbeeld ligt er ten grondslag aan deze psalm, vind je? - waarom zou dit in de kerkelijke liturgie een psalm voor de adventstijd zijn

geworden, er wordt toch helemaal niet verwezen naar de komst van een Messias?

(00.50) 5. In tweetallen een opschrift bedenken, daarna aan elkaar vertellen

(01.00) 6. Pauze

(01.10) 7.Na een overgang lezen Psalm 87 en tekst van Lloyd Haft. Overgang: “Opbloei van nieuwe vruchten, zoals die waarvan in Psalm 85 sprake was, gaat niet zonder water. Even verderop komen we dan ook bronnen tegen.’ Vragen bij Psalm 87:

- wie is de ‘u’ van vers 7b?- wat betekent ‘alle volken rekenen als geboren Sion-ist’? - waar ligt Sion?- wat doet Lloyd Haft met de geografie van Sion? - maakt de tekst duidelijk wanneer en onder welke voorwaarden ‘de HEER’ dit doet?- vers 7d: bronnen van wat?

(01.20) 8. Overgang maken naar de actualisatie door door te bladeren naar ps. 89 en te laten zien dat in deze psalm de liefde een belangrijk woord is: lezen ps. 89 vers 2-3, 15, 25, 29, 34, 50. ‘Zoals de paragraaf in het deelnemersboekje over de opbouw van het derde psalmboek laat zien wordt er aan het slot geroepen om liefde’Hierna tekst Liefde installeren, boek p. 129 (zie bijlage) uitdelen. De dialoog door een tweetal hardop laten lezen.

(01.30) 9. Vervolgens de deelnemers één ‘programma’ laten kiezen waarvan zijzelf wel meer zouden kunnen ‘gebruiken’. Deel lege kaartjes uit. Nodig hen uit daarop een naam te schrijven uit hun persoonlijke ‘circuit’ voor wie dat ‘méér van …’ dan belangrijk zou kunnen zijn.

(01.40) 10. Uitnodiging aan de deelnemers om een ritueel te doen: kaartje leggen onder een doek op een schaal. Kaarsje aansteken aan een grote kaars en daarbij in stilte of hardop! een gebedsregel, wens of voornemen uitspreken, naar aanleiding van wat je op het kaartje schreef.

(01.50) 11. Afronden: welk gevoel, welke gedachte of welk voornemen neem je uit deze avond mee? Afsluiten. Afspraken. ‘Huiswerk’: psalmen en informatie vierde psalmboek

Muziektip: luisteren naar of zingen Liederen en gebeden uit Iona nr. 13 ‘Neem mij aan zoals ik ben’/ Of uit Veelstemmig lichtvoetig, nr. 1, ‘Over de liefde’.

Alternatief voor punt 10 (het ritueel): een eigen psalm maken op basis van Ps. 73 vers 1 (werkvorm 9) en dan aan elkaar voorlezen.

Samenvattingo associëren op het woord ‘zuiver zijn’ o associëren op het gezegde ‘ eigen schuld, dikke bult’o psalm 85 besprekeno psalm 87 en de bewerking van Lloyd Haft vergelijkend besprekeno de tekst ‘Liefde installeren’ lezeno één van de ‘programma’s’ uit deze tekst aan zichzelf relatereno een ritueel van ‘schuldbelijdenis’ en ‘goed voornemen’ (alternatief voor het laatste: eigen psalm bij Ps. 73: 1 maken)

Bijlage bij de vierde bijeenkomst: Liefde installeren

Helpdesk: Goedemorgen, waarmee kan ik u van dienst zijn?Klant: Ik heb er lang over nagedacht, maar ik wil nu Liefde gaan installeren. Kunt u me daar stap voor stap bij helpen?H: Jazeker kan ik dat. Bent u er klaar voor?K.: Wat moet ik eerst doen?H: De eerste stap is het openen van uw Hart. Weet u waar Hart zit?K.:Ja; dat weet ik, maar er worden verschillende andere programma’s uitgevoerd. Kunnen die tijdens het installeren blijven draaien?H: Welke programma’s zijn dat? K: Laat me eens kijken, op het ogenblik worden Oud-Zeer.exe, Lage-Zelfwaardering.exe en Wrok&Wrevel.com uitgevoerd. H: Geen probleem. Oud-Zeer en Lage-Zelfwaardering worden geleidelijk wel door Liefde gewist uit uw huidige besturingssysteem. Het kan zijn dat het in het geheugen aanwezig blijft, maar dan laat het de andere programma's ongemoeid. Maar Wrok&Wrevel moet u wel helemaal afsluiten. Door deze programma’s kan Liefde niet goed worden geïnstalleerd. Kunt u deze afsluiten?K.: Ik weet niet hoe dat moet. Kunt u me daarbij helpen?H: Met genoegen. Ga naar ons startmenu en klik op Vergeving.exe. Doet dat net zolang tot Wrok&Wrevel helemaal is gewist. K: O.K. Dat is gebeurd. Nu is Liefde vanzelf gestart. Is dat normaal?H: Ja hoor. U moet nu een melding krijgen dat het opnieuw wordt geïnstalleerd voor de levensduur van uw Hart. Krijgt u die melding? Goed, maar denk eraan dat u nu alleen nog maar de basisprogramma’s heeft. U moet de andere Harten aansluiten voor de programma-uitbreidingen.K: Oei. Ik krijg een foutmelding. Fout 412- Programma A wordt niet uitgevoerd op interne compo-nenten. Wat moet ik nu doen?H: Geen zorgen, dat is een probleem dat wel vaker voorkomt. Het wil zeggen dat Liefde is ingesteld om op externe Harten te worden uitgevoerd, maar dat het nog niet op uw eigen Hart draait. Het ligt nogal ingewikkeld, maar in lekentermen wil het zeggen dat u pas aan liefde voor anderen toekomt als u eerst liefde voor uw eigen computer draait. Kunt u de directory 'Zelfaanvaarding' openen? Ja, goed zo, klik op de volgende bestanden en kopieer die naar de directory 'Mijn Hart': Vergeef-jezelf.doc en Erken-je-beperkingen.doc. De computer zal alle bestanden overschrijven die problemen geven en programma’s met fouten verbeteren. U moet ook OverdrevenZelfkritiek.doc uit alle directories wissen en dan de prullenbak leegmaken zodat u zeker weet dat het programma voorgoed verdwenen is en nooit meer terug kan komen. K: Zo, da's gebeurd. Hela! Mijn Hart loopt vol met nieuwe bestanden. Glimlach.mpg draait nu op mijn beeldscherm en geeft aan dat Vrede.com en Tevredenheid.com in mijn Hart worden overschreven. Is dat normaal?H: Dat gebeurt wel eens, ja. Voor sommigen duurt het een tijdje, maar op den duur worden alle programma’s uitgevoerd. Vanaf nu moet u het allemaal zelf aankunnen. Ik heb nog één ding voor-dat ik ophang. Liefde is een gratis programma dat voor iedereen beschikbaar is, je hoeft je alleen maar te verbinden met de Grote Hartspecialist. Regelmatig updaten is aanbevolen.

Ton van Gelder

Bron: Rotterdams dagblad, 10 april 2004, Ton van Gelder, in rubriek In Balans; overgenomen door Ontmoeting 26/1, p. 28,29

Vijfde bijeenkomst: trouw betrachten

Voorbereidingo Deelnemers: selectie uit vierde Psalmboek, teksten deelnemersboekjeo Leiding: idem, plus boek hoofdstuk 20o Benodigd materiaal: DVD ‘Heilige teksten’ (PKN/IKON); eventueel van te voren

gemaakte lijst met bijbelverhalen (voor punt 2), idem viltstiften of kleurpotloden. Verder voldoende teken- of schildermateriaal voor ‘meditatief tekenen/schilderen’.

o Zie de kanttekening aan het eind over de verschillende opties.

Doel:

Werkwijze

(00.00) 1. Verwelkoming, opening etc. Bijvoorbeeld met muziek.

(00.10) 2. Gangmaker: bijbelse beelden en verhalen bij het thema van de woestijnreis ophalen, de leden noemen er om de beurt één. Eventueel een lijst met bijbelverhalen in willekeurige volgorde, genummerd, waaronder een paar foute, waarbij de deelnemers moeten noemen welke er ‘fout’ zijn. Eventueel met plaatjes erbij.

(00.20) 3. Psalm 90 lezen. Vragen aan de orde stellen: op welk moment van de woestijnreis zou deze psalm gesitueerd kunnen worden? Eventueel werkvorm 2 (tekst inkleuren) hierbij gebruiken. Voorafgaand aan de lezing dan stiften of potloden uitdelen, en vragen naar de gevoelswaarde van desbetreffende kleur.

(00.30) 4. Bekijken fragment DVD het Vermoeden aflevering Ben Bot (01.00-3.30, 13.00-16.15, 23.15-24.00)

(00.40) 5. Doorpraten: o waarvoor staat het fossiel op zijn bureau symbool? o Bij Bot gaan relativering en volop bezig zijn in de politieke actualiteit helemaal

samen. Het leidt niet tot onverschillige afstandelijkheid. Waarom niet? o Heeft hij ook een visioen dat zijn inzet bepaalt? (Bot gelooft in de menselijke

vooruitgang) o Bij dit gesprek eventueel ook het gedicht van Rien van den Berg of Harmen Wind

betrekken en vragen: welk Godsbeeld (zoals het uit de verwoording naar voren komt ) spreekt je meer aan: dat van de psalm, van Ben Bot, van het gedicht? waarom?

(00.50) 6. Pauze

(01.00) 7. Een andere psalm lezen m.h.o. op meditatief schilderen/tekenen, suggestie: Psalm 95 (toelichting keuze: beeld van de herder, belangrijk motief in relatie tot Numeri en in het vierde psalmboek; kort en eenvoudig). Van belang is dat de deelnemers een ontspannen luisterhouding aannemen. Ze lezen niet mee, maar luisteren, betrachten stilte, waarin ze nadenken over de vraag: ‘wat zie je?’ of: ‘welk beeld komt er bij je naar boven?’ Dit twee keer met dezelfde tekst.

(01.10) 8. Ieder schildert/ tekent in stilte de eigen verbeelding bij de psalm.

(01.35) 9. Resultaten bespreken. Doorvragen over verbinding tussen de tekst, je verbeelding en jezelf. Terugkoppelen naar het motief van: trouw/ volharding en de leeservaringen over dit thema. In hoeverre staat dat wel eens op het spel? Wat helpt om niet ontrouw te worden? Ontrouw aan wat?

(01.50) 10. Afronding, afspraken, afsluiting.

‘Huiswerk’: psalmen uit het vijfde psalmboek en info uit het deelnemersboekje.

Kanttekening:

het verdient de voorkeur om te kiezen tussen beide onderdelen en ófwel alleen Psalm 90 in verbinding te brengen met het (hele, of groter deel van het) interview met Ben Bot, ofwel alleen over een psalm meditatief te schilderen. Schilderen is kostbaarder en tijdrovender dan een tekening met stiften/potloden. Houdt men bovenstaand programma aan, dan dus tekenen, en niet schilderen.

Samenvatting

Optie A:o kort verhalen woestijnreis ophaleno psalm 90 lezen en kort besprekeno fragment Het Vermoeden, afl. Ben Bot bekijken en besprekeno psalm 95 meditatief beluistereno de verbeelding tekeneno resultaten bespreken en verbinden met tekst en ervaring

Optie B: o verhalen woestijnreis ophaleno psalm 90 lezen en contrasterende poëzie besprekeno fragment Het Vermoeden, afl. Ben Bot bekijken o doorpraten aan de hand van elementen als ‘visioen’, ‘Godsbeeld’,

tijdsbeleving, geduld en volharding en die relateren aan leeservaringen

Optie C: o verhalen woestijnreis ophaleno een psalm meditatief beluistereno de verbeelding schildereno resultaten bespreken en verbinden met tekst en ervaring

Zesde bijeenkomst: wegwijs worden

Voorbereidingo Deelnemers: selectie uit vijfde Psalmboek, teksten deelnemersboekjeo Leiding: idem, plus boek hoofdstuk 25o Benodigd materiaal: scharen en vouwblaadjes o eventueel goedkope speelgoedkompasjes, voor iedere deelnemer ééno DVD ‘Heilige teksten’, afl. Anne van der Meijdeno Bijlage overzicht pelgrimspsalmen vermenigvuldigen voor de deelnemerso viltstiften of pennen

Doel: de boodschap van Gods liefde relateren aan eigen onvolkomenheden op zo’n manier dat men nieuwe mogelijkheden op het spoor komt om daaraan te werken.

Werkwijze

(00.00) 1. Verwelkoming, opening etc. Bijvoorbeeld met muziek.

(00.10) 2. Gangmaker: vragen naar herkenning van woorden als ‘Pieterpad’ ‘St Jacobsschelp’, ‘Santiago’, ‘Kevelaer’, ‘Pilgrim’s Progress’ (Bunyan). Wie wandelt er graag? Herinneringen aan wandeltochten ophalen, bijzondere ervaringen met wandelen.

(00.20) 3. Psalm 121 lezen. Stilstaan bij het opschrift, toelichten/ eraan herinneren dat deze psalm onderdeel is van de bedevaartspsalmen 120-134. De vermenigvuldigde bijlage aan de deelnemers verstrekken, eventueel als aardigheidje ook kleine kompasjes. Dit overzicht doornemen (teksten en thema’s voorlezen, eventueel laten voorlezen, beurtelings)

(00.35) 4. Nodig de deelnemers uit om in stilte met pennen, stiften/ potloden verwijzingen naar eigen levenslooplevenservaringen op het papier aan te brengen. Vraag erbij: wat is een belangrijke wijsheid (kompas!) die je levensloop heeft opgeleverd? Kun je dat uit een bepaald keuzemoment aanwijzen, eventueel verbinden met een keuze waar je nu voor staat? In tweetallen elkaar interviewen. Daarna gelegenheid om plenair het gevonden antwoord zelf inbrengen.

(00.50) 5. Pauze

(01.00) 6. Lezen Psalm 131. Daarna fragment DVD IKON Het Vermoeden Anne van der Meijden (14.20-22.10), naar aanleiding van Psalm 131, het wonder van ‘gaan zien’, Geest als distributeur, communicatie van het geloof, ‘optrekken’ met andere godsdiensten.

(01.20) 7. Doorpraten n.a.v. DVD, bijvoorbeeld door te benoemen dat het gesprek van Psalm 131 naar Pinksteren en andere religies glijdt. Hierbij dan eraan herinneren dat het vijfde boek van het NT start met het Pinksterverhaal. Wat vinden de deelnemers van deze ‘wijsheid van een pelgrim die mensen met andere overtuigingen als spirituele reisgenoten herkent?’ (vgl. twee keer geleden Psalm 87)

(01.35) 9. Verwerken: bedenken een eigen symbool als pelgrimsteken voor het vervolg van jouw levensloop. Knip dat uit een vouwblaadje. Laat het elkaar zien en licht het toe.

(01.45) 10. Eindevaluatie – tenzij er gekozen wordt voor een afzonderlijke slotbijeenkomst. Afronden. Afsluiten.

poëzietip: de drie gedichten van Hilbrand Rozema bij p. 130 en 131 uit Litermuziektip: Psalm 131 uit Psalmen voor nu of Sons of Korahbeeldtip: de aquarellen van Aafke Holman bij de bedevaartspsalmen gebruiken

Samenvatting

o associaties bij het thema ‘pelgrimstochten’ naar boven halen

o psalm 121 en het overzicht van de pelgrimspsalmen 120-134 lezen en bespreken

o herkenningspunten met de eigen levensloopervaringen opzoeken

o psalm 131 lezeno fragment interview Anne van der Meijden bekijkeno doorprateno eigen pelgrimssymbool knippen uit een

vouwblaadje

Bijlage zesde bijeenkomst: overzicht pelgrimspsalmen

Psalmnr. Teksten Motieven120 Ach, dat ik moet wonen in Mesech,

ver van huis bij de tenten van Kedar.Te lang al woont mijn ziel bij mensen die vrede haten

Vervreemding, ballingschapLeugen en bedrog ervaren

121 Ik sla mijn ogen op naar de bergenDe HEER is je wachterDe HEER is de schaduw aan je rechterhand

Gaan en komenBemoedigd toegesproken worden over de komende route over Gods begeleiding

122 Verheugd ben ik, nu onze voeten staan Binnen je poorten, JeruzalemVraag om vrede voor Jeruzalem

Met vreugde op weg gaanOp weg naar de stad van vrede en recht

123 Naar U sla ik de ogen opZoals de ogen van een slaaf de hand van zijn heer volgenWees genadig Heer

Omhoog kijken om genadeOndraaglijke spot en hoogmoed ervaren

124 Was de HEER niet voor ons geweestdan had het water ons meegesleurd

Herinnering aan ervaring van ontsnapping aan groot gevaar

125 Wie op de HEER vertrouwt is als de Sionsberg. Zoals de bergen Jeruzalem omringenZo omringt de Heer zijn volk

Kwaad en onrecht zullen geen vat krijgen op de rechtvaardige en zijn land

126 Toen de HEER het lot van Sion keerdewas het of wij droomdenzij die in tranen zaaien zullen oogsten met gejuich

Herinnering aan vreugde bij terugkeer en ommekeer van het lotHoop dat het moeizame werken een goede afloop krijgt

127 Als de HEER het huis niet bouwt, vergeefs zwoegen de bouwersKinderen zijn een geschenk van de Heer

Met kinderen staat een mens sterkZe kunnen alleen als een geschenk ontvangen wordenDe mogelijke tevergeefsheid van het menselijk bouwen en beschermen

128 Gelukkig ieder die ontzag heeft voor de Heer En de weg gaat die hij wijstJe vrouw is als een vruchtbare wijnstok

Ontzag voor de Heer levert zegen opVoorspoed is het geluk van vrouw en kinderen krijgen

129 Ze trokken hun ploeg over mijn rugBeschaamd deinzen terug allen die Sion haten

Kwellingen vanaf de jeugdDe haters van Sion zullen behandeld worden als minder dan kaf

130 Uit de diepte roep ik tot U, HEERMaar bij U is vergevingMijn ziel verlangt naar de HEER

Verlangend en waakzaam uitzien het woord van vergeving van schuld

131 Als een kind op de arm van zijn moederAls een kind is mijn ziel in mij

Stil geworden, tot rust gekomenNiet verlangen naar wat te groot en te hoog is

132 Blijf David gedenken‘Hier breng ik Davids huis tot aanzien’

Sion uitgekozen als plaats van Gods wonenHerinnering aan Davids begeleiden van de ark Gods belofte van de troon voor zijn nageslacht

133 Hoe goed is het, hoe heerlijkals broeders bijeen te wonen

zegen van de HEER daalt als olie neerdaar waar mensen in liefde samenleven

134 Zegen de Heer, u allenDie de dienst van de HEER verrichtMoge uit Sion de HEER u zegenen

Zegenen en gezegend wordenDienst aan de HEER

Optioneel: ter afsluiting Emmaüswandelen

meditatie– en gesprekswandelen met de groep, afgesloten met een gezamenlijk etentje, evaluerende terugblik en afspraken voor follow-up

Zie hiervoor de afsluiting van de Handleiding ‘Wegwijzers van de Tora’