Oorsprongsverhalen in de

Hebreeuwse Bijbel

Een literaire Big Bang in het boek Genesis

Prof. dr. Marc VervenneEre-rector KU Leuven

Lezingen Kennis & Maatschappij Alumni Lovanienses

Promotiezaal Universiteitshal

4 mei 2017

STAPPEN1. GLOBALE VERKENNING:

i. Titel en ondertitel kort toegelicht

ii. Enkele uitgangspunten

iii. Omzichtig omspringen met de Bijbel

iv. Bijbel: nadere bepaling, met voorbeelden

2. LITERAIRE ONTDEKKING (casus):

v. Genesis 1-3 als literaire compositie

3. TER AFRONDING:

vi. Bijbel, religie, geloof, twijfel

2

1. GLOBALE VERKENNING

Een wandeling door het

mysterieuze labyrint van de

Bijbelse geschriften

3

i. TITEL & ONDERTITEL KORT TOEGELICHT

• De idee ‘Genesis’: Georges Lemaître (1894-1966) en de

spanning ‘wetenschap’ en ‘geloof’

• ‘Bijbel’: ‘schrift’ in meervoud en verzamelwerk

• Literaire ‘oerknal’: geschiedenis <-> fictie

4

ii. ENKELE UITGANGSPUNTEN

1. 'Intelligent Design’ theorie (fantasie) probeert geldigheid van

evolutietheorieën op helling te zetten, met verwijzing naar Genesis.

Wrijving tussen levensbeschouwelijk - natuurwetenschappelijk

discours

2. Literaire lezing van compositie Genesis 1-3 verheldert verschil

tussen religieuze/levensbeschouwelijke en wetenschappelijke

benadering van de werkelijkheid.

Religieus/levensbeschouwelijk discours moet rekening houden

met inzichten wetenschappelijk discours om niet te ontsporen

3. Religie heeft taal van de verbeelding nodig om haar verwondering uit

te drukken over het ontstaan van kosmos en mens en uitspraken te

doen over de zin van het menselijk bestaan.

Authentieke religie geeft ruimte aan twijfel en onzekerheid,

terwijl wetenschappen die zoveel mogelijk moeten wegwerken

5

iii. OMZICHTIG OMSPRINGEN MET BIJBEL

• Gekleurde ‘kennis’ van Bijbel

– Invloed van Bijbel op cultuur en taal: Statenbijbel (1637):

• “bij de pakken neerzitten” ( Gen 49,14)

• “als een dief in de nacht” (1 Tes 5,2)

• “door het oog van de naald kruipen (Mat 19,24)

• “in het duister tasten” (Job 12,25)

– Liturgie, catechese, opvoeding: Bijbel als statisch monoliet

tegenover de interne dynamiek in de diverse Bijbelse geschriften

• ‘Heilige Schrift’

• ‘Openbaring’

• ‘Inspiratie’

6

• Enorme afstand in tijd, cultuur, omgeving: de bijbel is niet voor ons

geschreven! (bijv. ecologie, gender, … liggen buiten perspectief van

de Bijbelse geschriften)

• Ambigue karakter van Bijbel:

– Hooglied

– Qohelet (Prediker)

– Jesaja 2,3-4 versus Joël 4,9-10: ploegscharen/zwaarden

• ‘Manipuleren’ van Bijbelteksten:

– Oorlogsretoriek Duitse exegeten 1914-1918

– Nederzettingenpolitiek op basis van boek Jozua

7

iv. DE BIJBEL: NADERE BEPALING

MET VOORBEELDEN

• “De Bijbel”: wat?

– OT en NT: eenheid in verscheidenheid

– OT = de ‘bijbel’ van de schrijvers van NT

• Kindsheidverhalen in Mt en Lc

• “de derde dag” (Jona)

• Eén tekst in veel teksten

– Oorspronkelijke tekst: meervoud!

– Oude en nieuwe vertalingen (dia’s 15-16)

– “Traduttore, traditore”: Gen 1,2; Job 19,25 (dia’s 17-18)

8

• ‘Oorspronkelijke’ tekst

– De ‘oorspronkelijke’ tekst bestaat niet

– Codex van Leningrad (Hermitage Sint-Petersburg) (dia’s 10-12):

• oudste volledige Hebreeuwse tekst OT: jaar 1000

• dominante ‘bewerkte’ tekstvorm

– Dode Zee rollen/teksten (dia’s 13-14 / 16):

• zeer belangrijke vondsten (sinds 1947)

• Hebreeuwse, Aramese en Griekse documenten te

dateren tussen 250 v.C. en 100 n.C.

• oudste tekstgetuigen van Hebreeuwse bijbel, maar

niet volledig!9

Codex van Leningrad:

10

Codex van Leningrad:

11

Codex van Leningrad

12

Dode Zeerollen (fragmentje):

13

Dode Zeerollen:

14

De Septuaginta / Griekse versie Oude

Testament (Codex Vaticanus)

15

Oud Grieks papyrusfragment (Leviticus)

16

• Gen 1,2:

Hebreeuwse basistekst:

“De aarde was één grote warboel,

duisternis was over de oeroceaan,

Een orkaan woedde over de wateren.”

Willibrordbijbel:

“De aarde was woest en leeg,

duisternis lag over de diepte,

en de Geest van God zweefde over de wateren.”

17

• Job 19,25:

Hebreeuwse basistekst:

“Want ik weet, ik ben er zeker van: mijn verdediger leeft,

tenslotte zal hij deze wereld binnentreden.”

Vulgaat (Hiëronymus):

“Ik weet dat mijn verlosser leeft en dat ik op de laatste

dag uit de aarde zal verrijzen, weer met mijn huid

bekleed zal worden en vanuit mijn vlees God zal zien.”

18

• De Bijbel is literatuur

– Gegroeide geschriften in een ‘bibliotheek’

• Pentateuch

• Job

• Jesaja

• Synoptische evangelies

– Intertekstuele relaties

• Gen 1-3

• Samuël-Koningen / Kronieken

– Oorspronkelijke auteurs? Anoniem!

– Teksten om voorgelezen te worden

19

• Met VERBEELDING lezen

– Geen geschiedenisboeken: bijv. Exodus / uittocht

– Geen verifieerbare ‘feiten’: bijv. doortocht door de

Soefzee

– “L’imagination au pouvoir”: Gen 2-3

– De kracht van de metaforen

– ‘Straffe’ teksten:

• Gen 6,1-4

• Job

• Qohelet (= Prediker)

• Hooglied

20

Genesis 6,1-4 (vertaling M. Vervenne):

• 1 Toen nu de mensen [ha'adam] talrijk begonnen te worden op de

aardbodem [`al penê ha'adamah] en hun dochters [benôt] geboren werden,

• 2 zagen de zonen van God / de godenzonen [benê ha'elohîm]

• van de dochters van de mensen [benôt ha'adam] hoe mooi ze waren;

• en ze namen ze voor zich als vrouwen, wie ze maar konden kiezen.

• 3 En Jahwe zei:

• “Mijn geest [rûchî] zal niet in de mens [ba'adam] blijven voor altijd,

– want hij is slechts vlees [basar]: zijn dagen zullen honderdtwintig jaar

zijn.''

• 4 De `reuzen' [hannefîlîm] waren op aarde in die dagen, en ook daarna,

• omdat de zonen van God / de godenzonen [benê ha'elohîm] bleven gaan

naar de dochters van de mensen [benôt ha'adam],

• en zij hun kinderen baarden:

• dit waren de geweldenaars [haggibborîm] die vanouds waren [me`olam], de

mannen van naam ['ansjê hasjsjem].

21

2. LITERAIRE ONTDEKKINGAan de hand van een tekstuele casus op zoek

naar herkomst en functie van Bijbelse verhalen

geprangd tussen fictie en werkelijkheid.

Zo werden de hemelen en de aarde voltooid, en al hun heirscharen.

Op de zevende dag voltooide God het werk

dat hij gemaakt had,

hij rustte op de zevende dag van al het werk

dat hij gemaakt had.

God zegende de zevende dag en heiligde die,

ja, dan rustte God van al het werk

dat hij geschapen had door het te maken.22

v. COMPOSITIE ‘GENESIS 1-3’

• Antropologisch: ‘Oorsprongsverhalen’ zijn van alle tijden

en culturen: mensen gaan op zoek naar antwoorden op

levensbelangrijke vragen en doen dat aan de hand van

beeldrijke verhalen.

• Genesis 1-3: een ‘fundamentele’ religieuze tekst, zowel

historisch-kritisch (literair) als theologisch; een

sleuteltekst aan het begin van de verzameling

geschriften.

• Centrale ‘document’ in debat rond ‘creationisme’ en

‘intelligent design’ versus ‘oerknal’ en ‘evolutie’

23

• Opbouw van de samengestelde tekst:

– Twee literaire eenheden (‘verhalen’) tot één geheel verwerkt:

• ‘Liturgie van de zevende dag’: Gen 1,1-2,4

• ‘Tuin van Eden: condition humaine’: Gen 2,5-3,24

– Een samenhangende compositie met een doordachte structuur en opbouw

– Redactiegeschiedenis:

• Gegroeide tekst (twee botsende hoofddelen)

– Gen 1,1-2,4: tussen 550-450 v.C. geredigeerd als ‘tegenstuk’ van

verhaal over de ‘Tuin van Eden’ en met dat verhaal vervlochten

– Gen 2,5-3,24: tussen 700-650 v.C. geschreven en bij vervlechting met

het stuk ‘Liturgie van de zevende dag’ nog verder afgestemd door deze

redactie

• Wisselwerking met de omgevende culturen, vooral Mesopotamië

• Onderlinge wisselwerking tussen beide verhaalluiken

• De verhalen op zich: elk een eigen stijl, een eigen woordenschat, een eigen

bedoeling

• Complementaire ‘botsing’:

– de mens aan Elohim gelijk <-> de mens kan nooit aan Jhwh Elohim gelijk zijn

– de mens (de “adam”) als ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’ <-> de mens als ‘man’ en

‘mannin’

24

• Titel: ELOHIM is de schepper van de kosmos (1,1) [A]

• Opening: chaos – wanorde – onrust (1,2) [B]

• Middenstuk (1,3-31)

• Dag en nacht (1,3-5: dag 1) C1

• Firmament (1,6-8: dag 2) C2

• Zee/aarde (1,9-10: dag 3) C3a

• Planten (1,11-13: dag 3) C3b

• Dag en nacht (1,14-19: dag 4) C4

• Vogels/vissen (1,20-23) (dag 5) C5

• Allerlei dieren (1,24-25) (dag 6) C6a

• Mensen (1,26-31) (dag 6) C6b

• Slot: harmonie – orde – rust (2,1-3) [B']

25

• Scharnier: JHWH ELOHIM is de schepper van de kosmos (2,4) [A']

Opening: De tuin van Eden (2,5-25)

• De mens in de tuin (2,5-15) [a]

• De boom der kennis (2,16-17) [b]

• De mens en zijn vrouw (2,18-25) [c]

• Middenstuk: Kennis is macht /

Hoogmoed komt voor de val (3,1-19)

• De slang zet een val (3,1-7)

• Op het matje (3,8-13)

• Veroordeling (3,14-19)

• Slot: Eden afgedaan (3,20-21)

• De mens en zijn vrouw (3,20-21) [c']

• De boom des levens (3,22) [b']

• De mens uit de tuin (3,23-24) [a'] 26

6. TER AFRONDING:

BIJBEL, RELIGIE, GELOOF, TWIJFEL

• Verwondering en verbeelding essentieel om de Bijbelse

teksten te lezen en te begrijpen:

– Metaforen zijn nodig

– De feitelijkheid voorbij

– Paradoxen zijn noodzakelijk

• Godsdienst heeft in wezen te maken met:

– Bewondering

– Emotie

– Twijfel

– Onzekerheid

27

• Authentieke religie is niet ‘comfortabel’, geen instrument

om niet te beantwoorden vragen naartoe te kanaliseren

• ‘Creationisme’ heeft de neiging een sluitende verklaring

te zoeken:

– Zoektocht naar ‘absolute waarheid’

– Vat krijgen op de werkelijkheid

• Twijfel behoort tot de kern van authentieke

godsdienstigheid

28

Uit interview Knack (januari 2009):

“Er is overal plaats voor onzekerheid en twijfel zonder dat je

er aan ten onder hoeft te gaan. Het is natuurlijk wel

belangrijk dat je niet vastloopt in je twijfels, dat je in je

leven een goede balans vindt tussen verschillende

gevoelens. Ik kan perfect leven met de wetenschap dat

we niet alles kunnen weten. Ik heb er geen behoefte aan

om voor alles een sluitende verklaring te hebben. Ik kan

leven met het onvolmaakte, ook al ben ik zeer

nieuwsgierig en ‘weetgierig’.” (Marc Vervenne)

29