Ooggetuigen in de klas - Nationaal Comité 4 en 5 mei · 2016-03-07 · 3 OOGGETUIGEN IN DE KLAS I...

Onderzoek naar gebruik van gefilmde interviews met ooggetuigen van WOII in de klas

(Cees Venemans, 1941)

december 2014 Marieke Spee - Marian Venemans

Ooggetuigen Onderzoek naar gebruik van gefilmde interviews met ooggetuigen van WOII in de klas

in de klas

1

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

InhoudInleiding

Inventarisatie

Gesprekken met deskundigen

Enquête

Bijeenkomsten met docenten

Conclusie

Aanbevelingen

Bijlagen

Uitkomsten inventarisatie

Over de auteurs

2

3

5

8

11

16

18

21

35

48

COLOFON

© Nationaal Comité 4 en 5 mei Amsterdam, februari 2015

Tekst: Marieke Spee & Marian VenemansEindredactie: dr. Esther CaptainVormgeving: Martijn Luns – www.bureauluns.nl

Copyright van de artikelen berust bij het Na-tionaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

www.4en5mei.nl

Rutger van Krieken

Inleiding

Veel leraren nodigen gastsprekers/gastdocenten uit in de klas als zij lesgeven over de Tweede Wereldoorlog. (bron: onderzoek ‘Oorlog in de klas’ 2014). Deze gastsprekers/gastdocenten

zijn meestal mensen die de Tweede Wereldoorlog heb-ben meegemaakt en daarover vertellen in de klas. Nu steeds minder ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog onder ons zijn is de vraag of, en zo ja, hoe, gefilmde in-terviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog gebruikt kunnen worden om deze lacune op te vangen.

Dit onderzoek bestaat uit twee delen:1. Inventarisatie van bestaande interviews op beeld, ge-

maakt of ontsloten na 2010;2. Onderzoek naar de vraag of het onderwijs de weg

weet te vinden naar deze bronnen en of het materiaal geschikt voor in de klas?

Gedurende het onderzoek maakten we kennis met verschillende disciplines die zich bezighouden met gefilm-de ooggetuigeninterviews. Zo is er ‘Oral History’ waarbij interviews vooral dienen als historische bron, gericht op wetenschappelijk onderzoek. Daarnaast zijn er organi-saties die getuigenissen vastleggen, al dan niet geillus-treerd met archiefmateriaal.

Er wordt wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de manier waarop het materiaal op een goede manier vast-gelegd, bewaard en toegankelijk kan worden gemaakt. Wat is technisch de beste manier om projecten open-baar en doorzoekbaar Wte maken? En voor welke doel-groep?

Het onderwijs kijkt breder; er zijn naast het gebruik van gefilmde interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog meer manieren om les te geven over oor-log. Als alternatief voor ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog in de klas zou je ook nabestaanden of veteranen van andere oorlogen kunnen uitnodigen. Welke manier brengt de boodschap het beste over? Die vragen hebben we voor dit onderzoek terzijde gelaten. Onze focus ligt op bestaand beeldmateriaal van ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog en de vraag hoe dat beeld-materiaal ingezet kan worden voor het onderwijs.

Werkwijze | Het onderzoek bestond uit de volgende onderdelen: » Inventarisatie van projecten waarbij interviews met

ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog zijn ge-filmd;

» Interviews met deskundigen die zich bezighouden met ‘Oral History’ en/of het duurzaam opslaan en toegankelijk maken van beeldmateriaal;

» Enquête onder leraren over het gebruik van gefilmde interviews in de les;

» Bijeenkomsten met leraren Primair Onderwijs en Voortgezet Onderwijs.

2

Onderzoek naar gefilm

de interviews

3

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

In het overzicht staan projecten van ontsloten, dat wil zeggen door particulieren te bekijken, gefilmde inter-views met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog. De interviews zijn gemaakt door zowel organisaties

als particulieren. Het overzicht richt zich op materiaal dat na 2010 gemaakt of ontsloten is. Projecten van voor 2010 zijn veelal al opgenomen in het project ‘Erfgoed van de oorlog’ op de website www.getuigenverhalen.nl.

Het is een inventarisatie op basis van contact met oor-logsmusea, lokale 4 en 5 mei comités en online onder-zoek. Het geeft een algemeen beeld van wat er is en waar de beelden zijn opgeslagen. Het overzicht pretendeert niet volledig te zijn: diepgravender onderzoek is nodig om eventueel ouder, en/of nog niet ontsloten beeld uit archieven en bureaulades op te duiken.

Ook televisieprogramma’s of afleveringen van een serie met als thema Tweede Wereldoorlog zijn op een rijtje gezet. Dat is een zijstap: het zijn geregisseerde en gemonteerde programma’s waar soms ooggetuigen aan het woord komen gelardeerd met archiefmateriaal, dus niet puur de gefilmde interviews met ooggetuigen.

De inventarisatie is de eerste stap die leidde naar de tweede stap: zijn deze gefilmde getuigenissen geschikt, of kunnen ze geschikt worden gemaakt, voor gebruik in het onderwijs? Hieronder volgen enkele voorbeelden.

Erfgoed van de oorlog | Landelijk vond het program-ma ‘Erfgoed van de oorlog’ plaats. Tussen 2007 en 2010 hebben 221 projecten subsidie ontvangen van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. In het kader van dit project zijn archieven gedigitaliseerd, verhalen van ooggetuigen vastgelegd en historische bronnen digitaal openbaar gemaakt voor het brede publiek. Naast aandacht voor landelijk bekende thema’s is ook aandacht besteed aan regionale en lokale gebeur-tenissen. Er worden nog steeds nieuwe projecten aan toegevoegd. De resultaten zijn verzameld en toegankelijk gemaakt via de website. » www.getuigenverhalen.nl

Herinneringscentra/ organisaties | De herinneringscen-tra hebben diverse projecten waarin ooggetuigen aan het woord komen. Zo heeft kamp Amersfoort 24 volle-dige interviews online staan met mensen die in het kamp hebben gezeten.

» www.kampamersfoort.nl/p/interviews

Verzetsmuseum Amsterdam heeft een youtubekanaal met korte fragmenten uit interviews met ooggetuigen.

» www.youtube.com/user/verzetsmuseum/videos

Inventarisatie

Regionale en lokale projecten | De gemeente Ede heeft een aantal interviews over de bevrijding gemaakt die april 2015 online komen. In Zaanstad wordt momen-teel gewerkt aan het project ‘Monumenten spreken’. De stichting maakt sinds 2011 mini-documentaires bij 28 oorlogsmonumenten in de gemeenten Zaanstad, Wormerland en Oostzaan. Voor iedere documentaire zijn 2-5 getuigen geïnterviewd. » www.monumentenspreken.nl

Televisieprogramma’s en documentaires | In het ba-sisonderwijs wordt de NTR serie ‘13 in de oorlog’ vaak gebruikt. De serie hoort bij de 9- delige serie ‘De oorlog’ die in 2009 werd gemaakt.

De VPRO/NTR serie ‘Andere tijden’ spitst zich in enkele afleveringen toe op één aspect van de oorlog wat uitge-diept wordt. Zo is er een aflevering met interviews met zoons van NSB-ers.

4


de interviews

Er zijn veel meer voorbeelden te noemen van program-ma’s waarIn ooggetuigen aan het woord komen, in het KRO-programma ‘De Wandeling’ werd bijvoorbeeld Mirjam Krieg, overlevende van Bergen Belsen geinter-viewd in 2011.

Voorlopige conclusie inventarisatie | Uit onze rondgang langs musea en websites en uit mailwisselingen met lokale 4 en 5 mei comités blijkt dat er ontzettend veel materiaal is opgenomen de laatste jaren. De manier waarop het wordt aangeboden en ontsloten verschilt nogal. Ook de beeldkwaliteit, de lengte en de inhoud varieren per project. We hebben een korte beschrijving hiervan meegenomen in de inventarisatie.

De inventarisatie zit als bijlage bij dit onderzoek.

www.getuigenverhalen.nl www.kampamersfoort.nl/p/interviews

www.youtube.com/user/verzetsmuseum/videoswww.monumentenspreken.nl

Gesprekken met deskun-digen

Voordat het onderwijs gefilmde interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog op een site kan zoeken en vinden, zal dat mate-riaal allereerst gedigitaliseerd moeten worden.

De rechten moeten geregeld zijn en de inhoud moet doorzoekbaar worden gemaakt. Wat is het juiste for-maat voor beeldmateriaal? Hoe ligt het veilig opgesla-gen? Hoe moet het worden gearchiveerd? Waar liggen de rechten? Op welke manier moet bijbehorende tekst aangeleverdworden?

Verschillende organisaties houden zich bezig met het duurzaam opslaan en toegankelijk maken van his-torische gegevens, waaronder Oral History projecten. Wij spraken de volgende deskundigen over het verzame-len en toegankelijk maken van audiovisueel materiaal en het gebruik daarvan in het onderwijs:

» NIOD – Edwin Klijn » Oral History Today / CLARIN.nl - Arjan van Hessen » DANS - Paula Witkamp » Beeld en Geluid - Dalida van Dessel » Herinneringscentrum Kamp Westerbork - Gemma

Groot Koerkamp

Archiveren

NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies | Edwin Klijn

Kennisinstituut - Het NIOD is in eerste plaats een ken-nisinstituut. De audiovisuele collectie van NIOD is on-dergebracht bij Beeld en Geluid, de Oral History collectie bij DANS. Zij merken echter dat het steeds belangrijker wordt om ook iets met de omvangrijke collectie te doen in plaats van alleen maar verzamelen. Zo zijn zij nu bezig met het verbeteren van de doorzoekbaarheid van de site getuigenverhalen.nl. Getuigenverhalen - De door het NIOD en DANS-KNAW ontwikkelde site Getuigenverhalen.nl wordt relatief weinig gebruikt. Oral History is niet zo toegankelijk voor het grote publiek, slechts weinigen nemen de moeite om de interviews volledig te bekijken. De website Getuigen-verhalen.nl beslaat een aantal Oral History collecties, geordend op thema, die getranscribeerd en doorzoek-baar zijn, maar dan nog zijn het lange interviews. Om de Oral History die het NIOD nu beheert te hergebruiken in het onderwijs zouden de interviews moeten worden ingekort en aangepast naar het onderwerp. Daarnaast moet er meer context geboden worden door koppeling met archiefmateriaal, beeldmateriaal, onderzoek etc.

Gastsprekers - Volgens Klijn kun je gastsprekers niet vervangen door gefilmde interviews met ooggetuigen. Je moet op zoek gaan naar nieuwe vormen om het ver-

5

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

haal over de Tweede Wereldoorlog te vertellen. Klijn ziet mogelijkheden in het betrekken van ander bronnenma-teriaal – foto’s, documenten, films, dagboeken, etc – bij de oral history. Ervaring leert dat met name lokale en persoonlijke verhalen het beste werken als middel om een verhaal te vertellen.

Educatie - Onderwijs is een aparte tak van sport. Het NIOD doet wel projecten voor het onderwijs maar eigenlijk altijd met externe partners die in dat veld zit-ten zoals uitgeverijen. Zij weten docenten te bereiken en ook hoe ze materiaal het beste kunnen aanbieden. Het toegankelijk maken van collecties is wel prioriteit van het NIOD, daar gaan ze ook mee verder in project Netwerk Oorlogsbronnen. Ze doen geen structureel projecten specifiek voor het onderwijs, met uitzondering van Ho-locaust Memorial Day.

“Het Netwerk Oorlogsbronnen heeft als doel het ge-bruik van Tweede Wereldoorlog-collecties in Nederland te stimuleren. Door één digitale zoekingang tot alle relevante collecties te ontwikkelen, biedt het Netwerk een overzichtelijke en eenvoudige toegang aan professionele onderzoekers en het brede publiek.”1

Onderzoek - NIOD is gestart met een onderzoek (Project Kenniscentrum) o.a. door TNS/NIPO over wat er is aan materiaal, en vooral hoe het aan de vraagkant zit: hoe bereiken wij ons publiek?

DANS | Paula Witkamp - projectleider getuigenverhalen

Opslag van beelden - “DANS bevordert duurzame toegang tot digitaleonderzoeksgegevens en stimuleert dat onderzoekersgegevens duurzaam archiveren en hergebruiken.”2 DANS is gericht op wetenschappeli-jk onderzoek, wat betreft onderwijs dus universiteiten en hogescholen. Het ‘Oral History’ materiaal van het pro-ject Erfgoed van de oorlog (Getuigen Verhalen) is bij DANS opgeslagen en is basaal toegankelijk. Het eerste doel was langdurige opslag van de interviews en de transcripties. Het materiaal is voor een groot pub-liek toegankelijk en doorzoekbaar gemaakt via de site Getuigen Verhalen (www.getuigenverhalen.nl). De kwaliteit van de interviews zowel qua beeld als beschrijving zijn heel wisselend. Het meeste materiaal bestaat uit ‘oral history’ interviews maar er is ook ruw interview materiaal die gebruikt zijn voor het maken van documentaires, bijvoorbeeld voor Andere Tijden (VPRO) zoals de documentaire Tuan Papa (www.npogeschiedenis.nl/andere-tijden/afleverin-gen/2009-2010/Tuan-Papa.html). Oorlogskind (www.oorlogsliefdekind.nl) en Gevaren op zee, de koopvaardij in WOII (www.npogeschiedenis.nl/andere-tijden/af-leveringen/2010-2011/Gevaren-op-zee-de-koopvaardij-in-WOII-Deel-1.html)

6


de interviews

Lacunes in de collectie bestaan ook. Zo is er weinig ma-teriaal over Sinti / Roma; er is één project over homo-seksuelen, maar dat is restricted. Er zijn geen plannen om dat verder te verzamelen of te laten ontwikkelen. Dat is ook niet de taak van DANS. DANS richt zich alleen op het archiveren van materiaal niet op het creëeren van een collectie.

DANS krijgt soms wel vragen uit het onderwijs maar dat zijn dan leerlingen die “iets over de Tweede Wereldoor-log” willen weten. Die worden doorverwezen naar oor-logsbronnen.nl of getuigenverhalen.nl.

Getuigenverhalen.nl - De bij DANS opgeslagen inter-views over de Tweede Wereldoorlog zijn bijvoorbeeld te benaderen via de website getuigenverhalen.nl. Daar zijn de interviews doorzoekbaar, behalve de controversiële onderwerpen zoals bijvoorbeeld interviews met kinderen van NSBers en homoseksuelen. Er zijn het afgelopen jaar ook nieuwe projecten aan de site toegevoegd, de enige voorwaarde is dat het onderwerp van het project betrekking heeft op de Tweede Wereldoorlog. De site wordt inhoudelijk beheerd door het NIOD. De interviews zijn ook toegankelijk via Netwerk Oorlogsbronnen. De website geeft een beeld van verschillende thema’s die aan de orde komen. Voor afgesloten filmpjes moet je een toestemmingsprocedure door, het is niet de bedoe- ling dat die klassikaal bekeken worden. De site getuigenverhalen.nl komt voort uit het project ‘Erfgoed van de oorlog’, gefinancierd door het ministerie van VWS. VWS wilde een website voor algemeen pu-bliek, er was een voorstel voor een lessenpakket voor het onderwijs maar dat is niet doorgegaan. Er is geen aparte redactie voor de site getuigenverhalen.nl; het hoofd col-lectie doet dat erbij.

Rechten - De masters van het beeldmateriaal en de rechten blijven in principe bij de makers van de inter-views. Er zijn afspraken gemaakt voor individueel ge-bruik. Voor eventueel gebruik in het onderwijs zouden nieuwe afspraken gemaakt moeten worden. De rechten zijn verschillend geregeld per project. Op de site zijn videofragmenten alleen in lage resolutie te bekijken. Als je beelden in de les / op een digibord zou willen aanbieden zou aanbieden in een hogere resolutie wellicht nodig zijn. Naast DANS zijn er organisaties die veel materiaal heb-ben over de Tweede Wereldoorlog. Organisaties als het Joods Historisch Museum, dat de Nederlandse inter-views uit de Shoah collectie heeft, en het NIOD dat de collectie ‘Oorlog in blik’ heeft (toegankelijk via Beeld en Geluid).

Verteld Verleden - Met onder andere Beeld en Geluid is

1 www.oorlogsbronnen.nl/netwerk2 www.dans.knaw.nl/nl

DANS bezig met het project ‘Verteld Verleden’. Vertel-dverleden.org is een open platform voor Oral History dat is ook gericht op wetenschappelijk onderzoek (dus niet op het brede publiek en/of onderwijs) en waar Oral History projecten per thema worden gerubriceerd op bijvoorbeeld oorlog / conflict /geweld.

Toegankelijkheid

CLARIAH/ Oral History Today | Arjan van Hessen

Arjan van Hessen houdt zich bezig met taal-en spraak-technologie. Hij is lid van het uitvoerend bestuur van de infrastructuurprojecten CLARIN (2009-2015) en CLARI-AH (2015-2019). Die projecten hebben als doel digitale bronnen en software voor de Geesteswetenschappen beschikbaar te maken door de (meta-)data te stan-daardiseren. Die infrastructuur is ten eerste bedoeld voor onderzoekers in de geesteswetenschappen maar ook wordt bekeken hoe ze door gebruikers uit de andere “velden” gebruikt kan worden (bv archivarissen).

Een van de spin-off projecten van CLARIAH is OHT (Oral History Today): een project waarbij gekeken werd in welke mate bestaande Oral History-collecties au-tomatisch gevonden en geïndexeerd konden worden. OHT is onderdeel van het VerteldVerleden-project met als doel alle Oral Historycollecties door middel van een portal vindbaar en doorzoekbaar te maken. In OHT/VerteldVerleden wordt nauw samengewerkt met DANS en het NIOD. Een resultaat van deze samenwerking is het ondertitelen van interviews in Getuigen-verhalen. In de loop van 2015 zal begonnen worden met Getuigenverhalen 2.0: een technische uitbreiding waar-door meerdere collecties (makkelijk) kunnen instromen en vooral een verbeterde zoekinterface waardoor er veel beter en gerichter gezocht kan worden in de transcripties en de bijbehorende metadata. Zie www.verteldverleden.org

Van Hessen benadrukt het belang van het standaardiseren van het beschrijven van de content, zodat de informatie beter doorzoekbaar en uitwisselbaar wordt. In DANS is alles op dit moment nog in Dublin Core beschreven maar de slechts 16 velden van DC zijn eigenlijk te weinig om er goed naar en in te kunnen zoeken! “De Dublin Core (DC) is een standaard voor het beschrijven van con-tent op het internet. Dit omvat zowel geschreven teksten op webpagina’s als content in XML-formaat. Ook vi-deo’s en geluidsfragmenten kunnen met de Dublin Core beschreven worden. Doel van de Dublin Core is en was om een webdocument kernachtig, met een beperkte ver-zameling attributen, te beschrijven en op deze manier de metadata over zulke documenten beter uitwisselbaar te maken.”3

Als de (gestandaardiseerde) metadata van de Oral His-torycollecties eenmaal toegankelijk zijn, dan kan een centrale harvester (een software programma dat de metadata van de verschillende collecties ophaalt, op-slaat en doorzoekbaar maakt) alle publieke metadata beschikbaar maken. Iedereen kan dan zien wat en onder welke voorwaarden beschikbaar is. Dit houdt niet in dat alle interviews publiekelijk beschikbaar zijn, maar wel dat bekend gemaakt wordt dat ze er zijn (en waar ze staan en wat men moet doen om ze alsnog te bekijken/beluisteren).

Op dit moment wordt er gewerkt aan twee portals: een voor meer wetenschappelijk onderzoek en een voor het brede publiek. Indien geen van deze portals voor on-derwijsdoeleinde geschikt zou zijn, dan kan overwogen worden om nog een derde portal te maken. Het maken van zo’n portal is niet zo veel werk omdat de basis-infra-structuur waarop zo’n portal gebouwd wordt tenslotte al bestaat! Er is echter vooralsnog geen financiering voor zo’n onderwijs-portal gereserveerd.

Onderwijs

Beeld en Geluid | Dalida van Dessel.

Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid beheert een collectie van ruim 850.000 uur aan radio, televisie, film en muziek, meer dan een miljoen foto’s en duizen-den objecten uit de mediageschiedenis van Nederland.

Voor het basis- en voortgezet onderwijs is de portal Teleblik.nl ontwikkeld met audiovisueel materiaal uit heden en verleden. Teleblik biedt ook tools om het mate-riaal te bewerken en te integreren in de les. Daarnaast is er Academia.nl voor het hoger onderwijs: online toegang tot bijna 70.000 audiovisuele bronnen.

97% van de basisscholen heeft een licensie voor Tele-blik, 40% van het hoger onderwijs gebruikt Academia. Op deze projecten zit minimale redactie (ongeveer 1,5 fte): er worden trefwoorden toegekend, dossiers aange-maakt en er wordt een nieuwsbrief verstuurd. Bij het metadateren van de bronnen wordt gebruik gemaakt van de speciale profielen voor educatieve metadata van Ken-nisnet: http://www.kennisnet.nl/diensten/metadateren/kennisnetset/uitleg/

Projecten als Les2.0 en de Digitale klas, - waar leraren zelf met het materiaal aan de slag moeten: research, knippen, plaatsen in een tijdlijn - worden door enkele enthousiaste leraren gebruikt, (5%) maar 95% wil kant-en-klaar materiaal met duiding.

Beeld en Geluid werkt veel met partnerships: edu-catieve uitgeverijen die beeldmateriaal opnemen in

7

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

3 Wikipedia

8


de interviews

hun methode. De ervaring leert dat leraren bij het lesgeven uitgaan van de methodes: daar komen de kerndoelen allemaal aan bod. Om gebruik van beeld-materiaal te stimuleren kan het materiaal het beste aansluiten bij de boeken/methodes. Los aanbieden met het benoemen van kerndoelen werkt minder goed.

Het advies van Beeld en Geluid zou zijn in een methode opgenomen worden en het specifiek maken van beelden: hoe sluiten ze aan bij kerndoelen en eindtermen?

Een valkuil van projectmatig werken is dat als de sub-sidie stopt het project alleen nog maar bestaat en niet meer onderhouden wordt. Een bron ‘levend’ houden vergt marketing en communicatie, bijvoorbeeld door het regelmatig sturen van een nieuwsbrief met links naar nieuwe, actuele en relevante fragmenten.

Voor een portal is continuiteit belangrijk. Het in de markt zetten kost veel tijd en geld. Wellicht kan het beeldma-teriaal vanuit DANS aangesloten worden bij portals als Europeana, waarop gedigitaliseerde collecties van Europese culturele en wetenschappelijke instellingen te vinden zijn. Edurep van Kennisnet kan ook aankno- pingspunten bieden: een gratis, centrale voorziening die (digitaal) leermateriaal op internet vindbaar maakt. Ook Wikiwijs is een centraal punt voor leermiddelen.

Herinneringscentrum Kamp Westerbork | Gemma Groot Koerkamp.

Wat is de stand van zaken rond gastsprekers en hoe ziet Het Landelijk Steunpunt Gastsprekers de toekomst?Het Landelijk Steunpunt Gastsprekers Wereldoorlog II-Heden is een project van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. In 2014 waren er 1641 aanvragen voor gastsprekers. Dat is een stijging ten opzichte van 2008, toen was het de helft. Aanvragen uit het onderwijs vormen het grootste gedeelte (zeker 75 %), de grootste groep is het primair onderwijs. Daarnaast komen er aan-vragen van organisaties als kerken, serviceclubs en 4 en 5 mei comités.

Het Steunpunt werkt vraaggestuurd en bemiddelt 220 sprekers met verschillende achtergronden, die hun per-soonlijk oorlogsverhaal vertellen: Joods zijn, kamp, on-derduik, burgerervaringen, kinderen van verzetsmensen, verzetsdeelnemers, dwangarbeid, kinderen van politiek foute ouders, Roma, Sinti, oorlog buiten Nederland, Nederlands-Indie: veteranen, Birma, Japan, Srebeni-ca gangers, Libanon, Sudan, Nieuw-Guinea…. In al die verschillende verhalen komen ook universele thema’s aan bod: vervolging, vluchten, verzet, bevrijding. Vanuit basisscholen is de vraag naar Nederlands-Indie minder omdat het niet aansluit bij de onderwijsmethode.

De video’s ‘de oorlog in 7 minuten’ (een versie ‘Ne- derland’ en een versie ‘Nederlands-Indie’) kunnen door

het onderwijs gebruikt worden als introductie. Van do-centen wordt verwacht dat ze zelf het geschiedkundige kader geven aan leerlingen. (www.kampwesterbork.nl/onderwijs/basisonderwijs/de-oorlog-in-7-minuten/in-dex.html#/index)

Een gastspreker komt een uur vertellen en biedt ruimte voor vragen. De persoonlijke geschiedenis wordt ver-teld, soms met beeldmateriaal via een powerpointpre-sentatie of met eigen foto’s. Het verhaal heeft een vaste opbouw: Voor de oorlog - In de oorlog - Na de oorlog. Gastsprekers laten zien wat de praktische gevolgen en consequenties zijn geweest van wat er in de geschie-denisboeken staat.

Vanuit het Steunpunt krijgen sprekers een training; er zijn criteria waar gastsprekers aan moeten voldoen, want niet iedereen is een verteller. Er is een kennismak-ingsgesprek, er zijn voorbereidende bijeenkomsten en er gaat iemand van het Steunpunt mee naar de eerste gas-tles. De lessen worden door zowel de klas als de spreker geëvalueerd.

Leerlingen waarderen de persoonlijke aspecten van het verhaal van een ooggetuige: de dagelijkse, herkenbare dingen. Er worden altijd vragen gesteld; niet altijd in de les: vooral het voortgezet onderwijs komt later nog met vragen. Dat zijn de voordelen van een gastspreker: de mogelijkheid iemand rechtstreeks te kunnen bevragen. Ook is de identificatie anders als met een gefilmd in-terview en de beleving van de komst van iemand in de klas. Het bezoek van een gastspreker voelt niet als een geschiedenisles.

Wat betreft Gemma Groot Koerkamp zijn er nog ze-ker tot in de jaren 20 jaar van deze eeuw (is nog wel tien jaar) gastsprekers. Ook mensen die in de oor-log geboren zijn en geen concrete herinneringen hebben kunnen vertellen wat de oorlog voor invloed heeft gehad op hun leven. Daarna kun je het breder trekken: “Wat doet oorlog met een mens” en bijvoorbeeld vluchtelingen uitnodigen. Of nog breder: veteranen of medewerkers van artsen zonder grenzen. Er loopt nu een pilot met tweede-generatie gastsprekers.

Het vastleggen van getuigenissen gebeurt niet vanuit Steunpunt, maar vanuit het Herinneringscentrum: kampoverlevenden, door de afdeling collectie onder leiding van Guido Abuys. Vooralsnog is niet het doel om dat materiaal educatief in te zetten, maar te verzamelen als historisch / Oral History-materiaal. Uiteindelijk kan het ook voor bijvoorbeeld exposities gebruikt worden.

De interviews met getuigen langs het spoor zijn specifiek voor het project “Op de weg van Anne Frank, getuigen langs het spoor” opgenomen om te gebruiken in het herinneringscentrum en op de website www.opdewegva-nannefrank.nl/deelprojecten/ooggetuigen-interviews/.

Het onderwijs heeft weinig tijd en wacht op kant-en-klare brokken. Op de Onderwijsconferentie bleek dat leraren praktische lessuggesties willen. Wat betreft Gemma Groot Koerkamp zou bestaand materiaal ontsloten moeten worden op thema, en per thema bijvoorbeeld vijf goede video’s bieden en zo een evenwichtig aanbod ge-nereren. Met name Nederlands-Indie zou dan onder de aandacht gebracht moeten worden. Wat betreft het ba-sisonderwijs: “Misschien hebben die leerlingen aan di-verse verhalen over bijvoorbeeld onderduik wel genoeg.”

Ze hebben weinig tijd om de Tweede Wereldoorlog te behandelen en het verhaal van Anne Frank spreekt kin-deren aan, daar kan je met onderduikoverlevenden goed bij aansluiten, aldus Groot Koerkamp.

7

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

De enquête werd gestuurd naar ruim 2400 adressen via Landelijk Steunpunt Gastspre-kers, Kleio/VGN en het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Daarnaast is de link ook getwitterd door

meerdere organisaties. Respondenten hadden ruim 3 weken de tijd om te reageren. Uiteindelijk zijn er 210 en-quêtes ingevuld:

Verdeling naar schooltypes

3%1%

64%

po: 134

vo: 59

mbo: 3

hbo: 6

nvt: 8 (schoolleiders, studenten, cultuurcoordinator)

28%

4%

Gastsprekers | 95% van de respondenten nodigt gastspreker uit in de klas. Die uitkomst is in grote mate gekleurd, omdat de enquête via het Landelijk Steunpunt Gastsprekers verspreid is. De vraag naar vaak / soms werd verschillend geïnterpreteerd: de meesten nodigen 1x per jaar iemand uit. Sommige respondenten vinden dat vaak en anderen definiëren dat als soms.

Het lijkt alsof respondenten “vaak” hebben ingevuld als bedoeld wordt regelmatig, in elk geval 1x per school-jaar, als vast onderdeel in het programma. Degenen die “soms” invulden gaven ook 1x per jaar aan, sommigen 1x per 2 of 3 jaar, wellicht wordt hiermee aangegeven dat het niet een vast onderdeel van het programma is.

Het grootste deel van de gastsprekers wordt uitgeno-digd via het Steunpunt, daarnaast ook via familie, vrien-den en kennissen. Alternatieven | Wat als er geen ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog meer in leven zijn? 45% van de respondenten wil dan gefilmde interviews met oogge-

Enquête 8


de interviews

Gastsprekers uitgenodigd via:

Landelijk steunpunt: 172

Familie/vrienden/ kennissen: 13

Gastdocenten WO II: 1

Andere kanalen: 19 (zie bijlage 1)

6%

1%

9%

83%

tuigen gebruiken. 27% nodigt iemand anders uit in de klas: nabestaande of deskundige. Respondenten kon-den ook ‘anders’ aangeven, bij die 21% werden zaken ingevuld als zelf vertellen, museumbezoek, bezoek aan kamp of een combinatie van de gegeven antwoordmo-gelijkheden. Zie bijlage 2 voor de lijst opmerkingen.

Gefilmde interviews met ooggetuigen | Als we die 45% die aangeeft gefilmde ooggetuigeninterviews te wil-len gebruiken opsplitsen, dan zien we dat 66% van de leraren uit van het primair onderwijs gefilmde interviews wil inzetten en 28% van de docenten uit het voortgezet onderwijs. Dat roept de vraag op waarom het basison-derwijs meer openstaat voor gefilmde interviews dan het voortgezet onderwijs? Wat zijn de bezwaren van het voorgezet onderwijs en hoe zou een portal ondersteuning kunnen bieden? Deze vraag hebben we tijdens de bijeenkomsten voorgelegd aan de leraren.

Huidig gebruik gefilmde interviews | Op de vraag of de respondenten gefilmde interviews in de les gebruiken antwoordde: » 42% nooit » 47% soms » 9 % vaak » En 2 % vulde niets in.

De vraag gaat over gefilmde interviews, maar uit de op-merkingen die respondenten bij de antwoorden plaat-sten blijkt dat ze daar ook documentaires en series

9

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

onder scharen. De meesten vertonen beeldmateriaal in de lessen in de periode dat de Tweede Wereldoorlog be-handeld wordt of als er een actuele aanleiding voor is. Ook wordt er beeldmateriaal getoond als voorbereiding op het bezoek van een gastspreker. Zie bijlage 3 voor de complete lijst opmerkingen over het gebruik van beeld-materiaal.

Materiaal vinden | Om geschikte filmpjes te vinden zoe-ken respondenten op internet. Daarbij maken ze gebruikvan hun bekende sites als histoforum of Schooltv.nl, of typen ze de zoektermen in op Google.

Zoeken naar materiaal

Youtube

Uitzendinggemist

Getuigenverhalen.nl

Geen antwoord

40%

10%

23%

Anders of combinatie

10%

17%

In bijlage 4 staan de opmerkingen die respondenten maakten over de plaats waar ze beeldmateriaal vandaan halen. Bijlage 5 bevat de lijst met zoektermen.

Portal | We hebben gevraagd naar behoefte aan een por-tal met interviews met ooggetuigen Tweede Wereldoor-log en de voorwaarden waar zo’n site aan moet voldoen. Zo’n site zou door 93% gewaardeerd worden omdat in-terviews een waardevolle aanvulling op de lessen zijn, op zo’n site alles bij elkaar staat, en het materiaal makkelijk te zoeken en te vinden is. Ook wordt betrouwbaarheid genoemd. In bijlage 6 staan de opmerkingen die bij deze vraag geplaatst werden.

19% van de respondenten zegt de naam van de website www.lesmateriaaloorlogenvrede.nl een logische plek om informatie te vinden over gefilmde interviews met oogge-

10


de interviews

tuigen van de Tweede Wereldoorlog, anderen geven aan dat het woord Tweede Wereldoorlog mist. 71% kende de naam van website niet. De aanwezige basisschoollera- ren bij de bijeenkomst kenden de website allemaal wel. Zie bijlage 7 voor de opmerkingen.

Wensen portal | In de enquête geven respondenten aan de volgende zaken belangrijk te vinden bij een mogelijke portal:1. Gecategoriseerd op onderwerp2. Aanduiding van lengte en geschikt voor welke leeftijd3. Betrouwbare informatie/ gecontroleerd4. Beschikbaarheid

Wat betreft het beeldmateriaal werden de volgende wensen genoemd: 1. Afwisselend qua beeld2. Begrijpelijk en aansprekend voor doelgroep3. Niet te lang (5 – max. 20 minuten)

In bijlage 8 staan de opmerkingen over de wensen voor een eventuele website of portal.

Thema’s | Wat betreft onderwerpen konden de geën-quêteerden aangeven welke thema’s ze graag zou-den zien op zo’n portal. Er konden meerdere opties aangekruist worden:

Gewenste thema’s in portal

Verzet: 184

Dagelijks leven: 169

Vervolging: 160

Nederlands-Indië: 94

12%

21%

Mensenrechten: 87

24%

22%

Opheffen rechtsstaat: 35

Suriname en Antillen: 25

5%3%

12%

Bijlage 9 toont de opmerkingen die respondenten plaatsten over onderwerpen die volgens hen aan de orde zouden moeten komen.

Aanvullend materiaal - De volgende vraag ging over aan-vullend materiaal bij de gefilmde interviews. Waar heeft een docent wat aan? De meeste respondenten gaven aan dat het aangeven van thema, tekst, leeftijdslabel wordt gewaardeerd. Discussievragen en opdrachten kan, maar uit de gesprekken met de leraren bleek dat ze die liever zelf maken zodat het goed aansluit bij de leerlingen die ze hebben. In bijlage 10 staan de opmerkingen die ge-plaatst werden bij deze vraag.

Tot slot vroegen we de respondenten welke interviews zij zelf gebruiken en waarom. De antwoorden op die vraag staan in bijlage 11.

11

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

Bijeenkomsten met docenten

Het laatste onderdeel van het onderzoek was de bijeenkomst met docenten. Op woensdag 7 januari zijn de uitkomsten van de enquête besproken met 6 docenten uit het voortgezet

onderwijs, op woensdag 14 januari met 8 leraren van groep 7 en 8 uit het basisonderwijs.

Na een korte presentatie van de uitkomsten van de en-quête hebben de leraren op drie voorbeelden van gefilm-de interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereld- oorlog gereageerd, en hebben ze antwoord gegeven op een aantal vragen over het gebruik van gefilmde inter-views en over de rol die het Nationaal Comité 4 en 5 mei bij het aanbieden hiervan zou kunnen spelen.

Voortgezet onderwijs

45% van de respondenten van de enquête geeft aan ge-filmde ooggetuigeninterviews te willen gebruiken. Daar-van komt 28% uit het voortgezet onderwijs.

Als verklaring voor dat cijfer wordt de organiseerbaar-heid in de les genoemd: “in 50 minuten moet de les opgestart, en je wil er ook iets mee doen, dus filmpjes zijn snel te lang”. Ook wordt de aandachtsspanne genoemd, de concentratieboog van leerlingen is kort. 10-20 minuten maximaal. Ook haken docenten af omdat het niveau bij materiaal niet goed wordt aangegeven “de meest kinderachtige filmpjes voor bovenbouw VWO, dat moet je gewoon niet doen”. Er is behoefte aan hoger niveau en genuanceerder beeld. Het programma Andere Tijden wordt genoemd als voorbeeld, maar is voor in de les te lang en te langzaam. Dit jaar is er voor het eerst een nieuw eindexamen geschiedenis waar de oorlog een relatief groot thema is. Er is dus behoefte aan materiaal. De docenten geven aan dat 70% van de leerlingen geschiedenis in het examenpakket heeft.

Leerlingen kunnen wel 50 minuten doodstil naar een gastspreker luisteren “omdat die man daar staat, en die heeft de oorlog meegemaakt”. Een suggestie die genoemd wordt is het uitnodigen van een tweede gene-ratie, die beeldmateriaal van eerste generatie laat zien.

Een portal wordt ook door de aanwezige docenten op prijs gesteld, vooral als de onderwerpen op thema te vin-den zijn. “Onderbouw-bovenbouw, tijdsduur... dan heb je al minder drempels”.

Een link naar de actualiteit wordt ook belangrijk gevon-den. Over hoe dat vormgegeven moet worden volgt een discussie: de actualiteit moet eigenlijk gebracht worden door de docent zelf, omdat de actualiteit snel achter-haald is. Maar het zou fijn zijn als het voor je gedaan wordt. Het leeft wel bij de leerlingen. “Meneer, zijn er meer groeperingen als IS geweest in de geschiedenis?” Over de link met burgerschap wordt gezegd dat het gaat

12


de interviews

werden gegooid. Dit fragment hebben we alleen met de VO-docenten bekeken.6

De docenten geven toe dat zij zelf bij de laatste twee fragmenten ook al afhaken “het is wel een mevrouw op de bank de hele tijd”. Ze zijn het erover eens dat illus-traties de interviews aantrekkelijker zouden maken: een familiefoto als er over familie verteld wordt, een gevonden briefje uit de Westerbork-trein... Voor de onderbouw is de informatie te moeilijk: waar ligt Assen? En wat praat die mevrouw raar. Er is een introductie nodig die meer context geeft, anders zijn leerlingen te lang bezig met

4 http://schooltv.nl/video/na-de-bevrijding-in-de-klas-afrekening/#q=na%20de%20bevrijding5 http://getuigenverhalen.nl/interview/getuigen-verhalen-ervaringen-van-nederlandse-burgers- met-ingekwartierde-duitse-militairen-56 http://getuigenverhalen.nl/projecten/ervaringen-van-nederlandse-burgers-met-ingekwartierde-duitse-militairen

om inleven, zowel met je medeburgers als met een his-torisch persoon. Hoe zijn toen keuzes gemaakt, hoe zou je dat nu doen? De interviews met Jules Schelvis zijn in-drukwekkend, hij was destijds maar ietsje ouder dan de leerlingen nu zijn.

De docenten geven aan dat ze het liefst zelf alles zou-den bekijken en selecteren, maar docenten hebben veel extra taken dus kant-en-klaar materiaal is prettig. En wat bruikbaar is blijft ingezet worden: een oude videoband met interviews van Westerbork wordt nog steeds gebruikt op het Goois Lyceum.

Wat betreft onderwerpen geven docenten aan dat loka-le geschiedenis een extra dimensie geeft, het maakt het onderwerp concreter voor de leerlingen. Maar het is niet noodzakelijk.

Leerlingen zijn gewend om ondertiteling te lezen, er wordt geadviseerd geïnterviewden met een accent te ondertitelen.

Lesmateriaal bijvoegen kan handig zijn (er wordt ook even gediscussieerd over het gebruik van speelfilms), maar docenten geven aan dat ze toch liever hun eigen vragen en/of insteek voor de discussie bedenken. Achtergrond-informatie, zoals bronnenkritiek zou wel op prijs gesteld worden. “Zoals de Jodentrein die in veel docu’s voorbij komt, dat is altijd de trein uit Westerbork. Dat is namelijk het enige bewegende beeld van een Jodentrein dat bestaat. Dat vertel ik dan.”

Tegenover het uitwisselen van lesmateriaal staan do-centen positief, maar het moet wel makkelijk zijn om te delen. E-twinning via het Europees platform bijvoor-beeld is te ingewikkeld.

Voorbeelden van gefilmde interviews met ooggetuigen van WOII | We lieten een aantal gefilmde interviews met ooggetuigen zien, om een beeld te geven van de diver-siteit aan materiaal dat online beschikbaar is. Daarna wilden we graag horen of deze beelden bruikbaar zijn voor een les, waarom wel of niet, en hoe ze eventueel bruikbaar gemaakt zouden kunnen worden.

De afleveringen van het NTR programma ‘Na de bevrij-ding’ zijn bewerkt voor gebruik in de klas. De eerste paar minuten van aflevering ‘De afrekening’ werd getoond.4

Op de website getuigenverhalen.nl staan verschillende projecten waarbij ooggetuigen zijn geinterviewd; Me-vrouw Witte, geboren in 1925, heeft gedurende de be-zetting meerdere keren Duitse militairen in huis inge-kwartierd gehad.5

Het project “Op de weg van Anne Frank: getuigen langs het spoor” gaat over jodentransporten: bewoners langs het spoor vertellen over de briefjes die uit de trein

Schooltv: Na de bevrijding in de klas

Mevrouw Witte op getuigenverhalen.nl

Op de weg van Anne Frank: Mevrouw Suzanna Wessels Winnink

13

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

puzzelen welke kant het verhaal op gaat.

Voor de bovenbouw zou het fijn zijn als beeldmateriaal aansluit bij de kenmerkende aspecten en verplichte voorbeelden die de leerlingen voor hun eindexamen moeten kennen.

Vragen | Hoe kan het materiaal aansluiten bij de belevingswereld van de leerlingen?

Voor 6 VWO kan het abstracter dan voor 2 HAVO. Het VMBO wil graag wisselende beelden, meer prikkels, dan houden ze het kijken langer vol. De inhoud maakt niet uit “ze zijn allang blij dat ze even een filmpje gaan kijken”. Maar het moet voor het VMBO wel echt con-creet zijn. De tolerantie voor een pratend persoon in de klas is veel groter dan voor een pratend iemand in beeld. Omdat het in hun eigen school, hun eigen ruimte is. En omdat ze vragen kunnen stellen. Maar uberhippe video’s hoeven niet. Die zijn snel gedateerd. Mag best degelijk en inhoudelijk, maar wel afwisselend.

Gefilmde interviews worden in de les voornamelijk aanvullend gebruikt en ook verdiepend, het ligt aan het interview. “De geïnterviewden in beeld geven voor-beelden van de praktische uitvoering van termen uit het boek zoals ‘Jodenhaat’.“ We hebben het onderwerp be-handeld en nu gaan we emoties laten zien, dat ze dat meekrijgen ‘wow, je zal dat maar op mijn leeftijd mee moeten maken’.”

Bij maatschappijleer komen burgerschapsvorming en normen en waarden aan de orde, maar meer gebaseerd op de actualiteit. De Tweede Wereldoorlog wordt daar niet in meegenomen. Die bewustwording van burger-schap zou wel mooi zijn om ook tijdens de geschiedenisles over de Tweede Wereldoorlog te hebben, maar het is geen doel. Docenten nemen dat mee als het aan de orde is. Er was bijvoorbeeld een heftige discussie in de klas over Vitesse en verdediger Mori die niet meemocht op trainingskamp in de Verenigde Arabische Emiraten, vanwege zijn Israëlische nationaliteit.

Als het een verplicht doel zou worden zou er opstand uitbreken volgens de aanwezige docenten.

Over het herdenken en de rol van 4 en 5 mei zouden de docenten graag met leerlingen in discussie gaan: waar-om herdenken, het debat voeren over de vraag ‘wie mag je allemaal herdenken op 4 en 5 mei?’. Laat ze naden-ken over deze moeilijke kwesties en dat er verschillen-de visies zijn. Daar zou het Nationaal Comité een rol in kunnen spelen: leerlingen zelf laten nadenken over wat herdacht moet worden. Nadeel is dat 4 en 5 mei vaak in de vakantie vallen.

De site van het Nationaal Comité 4 en 5 mei is niet de eerste plaats waar docenten uit het Voortgezet Onder-

wijs gaan zoeken naar lesmateriaal. Belangrijke bron is histoforum. Die hebben een maandelijkse nieuwsbrief met links naar actueel materiaal. Er zijn goede zoekbut-tons en en onderwerpen zijn op tijdvak en niveau geru-briceerd.

Primair onderwijs

Ook leraren van het primair onderwijs geven aan te kampen met tijdgebrek. Er is per week 45-60 minuten gereserveerd voor geschiedenisonderwijs. Voor lessen over Tweede Wereldoorlog geven de leraren aan on-geveer anderhalf uur te hebben. En die les valt in een maand met Koningsspelen, Moederdag en de meivakan-tie. De Citotoets wordt vanaf dit jaar eind april afge-nomen.

Gastsprekers in de klas hebben grote impact, die zijn niet te vervangen door een gefilmd interview. Het zijn de details die verteld worden door gastsprekers die indruk maken. Een combinatie van een tweede generatiegast met video zou kunnen, maar suggestie van de leraren is om ook op een plek te gaan kijken, dan wordt het verhaal tastbaar.

De televisieserie “Dertien in de oorlog” spreekt erg aan omdat het vanuit kinderperspectief verteld wordt. Toch kunnen gefilmde interviews ook werken, maar alleen als de geïnterviewde emoties laat zien en de kijker daardoor geraakt wordt. “Ze zien een opa met tranen in z’n ogen die na 50 jaar z’n verhaal vertelt”.

Als leraren materiaal zoeken kijken ze in eerste instanties op sites als KlasseTV, SchoolTVbeeldbank of Teleblik. Die sites hebben betrouwbaar materiaal. Verder zoeken vraagt veel tijd. De leraren kijken de filmpjes eerst zelf om te beoordelen of het geschikt is voor hun klas. Het kan per jaar verschillen wat de leerlingen aankunnen. Het zou fijn zijn als op een site materiaal is gerangschikt op groep en kerndoelen.

De methodes behandelen de Tweede Wereldoorlog op-pervlakkig en zakelijk. Leraren willen graag de leerlingen emotioneel raken. Dus voor verdieping zoeken ze verder. Tastbaarheid is belangrijk voor leerlingen. “De oor-log in 100 voorwerpen” is ideaal voor het onderwijs. Helaas is het praktisch en financieel vaak niet mogelijk om met de klas zo’n tentoonstelling te bezoeken.

Het idee wordt geopperd om een voorwerp op te sturen naar de scholen: dat maakt nieuwsgierig en dan gaan ze naar de website.

De Anne Frank krant wordt positief beoordeeld. De krant linkt aan de actualiteit en verwijst naar relevante web-sites. Ook de site Basispoort.nl wordt genoemd: dat is een samenwerking van verschillende educatieve uit-

14


de interviews

geverijen waar handleidingen voor leerkrachten worden geplaatst. Daarin worden ook verwezen naar relevante sites en extra materiaal bij de methodes.

Over de vraag of het Nationaal Comité 4 en 5 mei een nieuwe portal zou moeten starten of bij een bestaand platform moet aansluiten zijn de meningen verdeeld. Voordeel van een nieuwe portal is dat je zelf de struc-tuur aan kunt brengen. Voordeel van aanhaken bij bijvoorbeeld Basispoort.nl is dat je dan aansluit bij de me-thodes, en daar kan het onderwijs niet omheen. Andere digibord applicaties waar de leraren mee werken zijn ProWise en Gynzy.

Op internet wordt veel lesmateriaal gedeeld. Maar het is erg versnipperd: leerkrachten hebben een eigen site waar ze lessen plaatsen: “Jufjannie.nl, jufhanneke.nl...” Zeker als beginnend leraar is het erg zoeken. Daarom zou het fijn zijn één betrouwbaar platform te hebben met gecontroleerd lesmateriaal. Want daar zijn de leraren het over eens: niet alles moet er zomaar opgezet kunnen worden. Het moet iets toevoegen en het moet aan vooraf opgestelde critera, aan een format, voldoen. De verwachting is dat de leraren die de tijd en moeite doen een eigen les te maken dan ook wel kwaliteit le-veren. En liever weinig materiaal van goede kwaliteit, want gezien de tijd moeten leraren zich toch beperken, ze moeten een keuze maken.

Aansluiten bij de actualiteit wordt ook in het PO belangrijk gevonden. In de les wordt dat nu gedaan via de methode ‘Nieuwsbegrip’ waarin recente nieuwsberich- ten worden geduid.

Voorbeelden van gefilmde interviews met ooggetuigen van WOII | Tijdens de bijeenkomst met de docenten VO werd het interview met mevrouw Witte vanaf het begin getoond. Door de lange inleiding waarin eerst de fami-lieomstandigheden worden benoemd haakten de kijkers al snel af. Tijdens de tweede bijeenkomst met de leraren PO hebben we een kort fragment laten zien van verderop in het interview waar mevrouw vertelt hoe het was om beneden te komen er er opeens een soldaat op de divan lag...

De reacties op dit fragment waren wisselend: positief zijn de emoties om in mee te gaan, namelijk de schrik van een vreemde in je huis. Maar er worden te moeilijke woorden gebruikt voor groep 7 en 8. “Er werd geen belet gevraagd” en “er lag een soldaat op de divan” dat zijn woorden die leerlingen niet kennen. Het taalgebruik vraagt om een goede inleiding. Het feit dat er meerdere onderwerpen aan de orde komen werkt tegen het frag-ment “opeens wordt het Ardennenoffensief genoemd”.

Van het fragment van “Na de bevrijding” wordt de afwis-seling van beelden gewaardeerd. De getuigenverslagen worden ondersteund met achtergrondinformatie in de

Fragment uit ‘13 in de oorlog’

De website Klassetv.nl

De SchoolTV Beeldbank

De website Teleblik.nl

15

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

vorm van archiefbeelden en de voice-over. Het feit dat verschillende meningen aan bod komen in één fragment helpt bij het voeren van een discussie in de klas. Er wordt op gewezen dat het aanbrengen van nuancering pas van de laatste 20 jaar is, daarvoor werden mensen opgevoed met het idee van ‘goed’ of ‘fout’ in de Tweede Wereld- oorlog. Ook in groep 7 is het aanbrengen van nuancering al mogelijk. Een stelling zoals bij het Jeugdjournaal wordt ook als suggestie gegeven. “Je moet bewerkstellig- en dat de leerlingen open blijven kijken, en niet aan een persoon een stickertje gaan hangen omdat die tot een bepaalde groep hoort”.

Voor groep 6 en 7 is het linken naar de hedendaagse wereldpolitiek nog te ingewikkeld.

Het derde fragment is niet meer bekeken.

Vragen | Gemma Groot Koerkamp vraagt of leraren ideeen hebben: er zijn nog ooggetuigen die nog gein-terviewd kunnen worden. Welke vorm zou aanspreken?

Leraren geven aan dat het mooi zou zijn om concrete voorbeelden te hebben: iemand interviewen op een bepaalde plek, of de bruidsjurk van parachutestof waarover gesproken wordt, echt laten zien. Een interview zou kun-nen eindigen met een afsluitende vraag die leerlingen aan het denken zet: “wat vind jij ervan?” Er is discussie of er stellingen halverwege aangeboden moeten worden, of dat de professional voor de klas dat zelf moet doen.

Video’s worden nu gebruikt als verdieping of verklaring, soms ook als introductie. Voor de leerlingen moeten grootse gebeurtenissen als De slag om Arnhem worden verkleind en met emotie gebracht worden “bedenk je eens hoe het is als je zoiets moet meemaken”. Daarvoorzijn concrete voorbeelden nodig. “Zo’n parachutist komt naar beneden, help je ‘m of niet?” Fragmenten hoeven niet lang te zijn, er kan lang gepraat worden over een korte gebeurtenis in een video.

Het vak burgerschap kan een rol spelen bij lesgeven over de Tweede Wereldoorlog, omdat naar aanleiding van video’s het gesprek wordt aangegaan over de vraag “hoe zou jij het NU doen”, dus dat raakt de normen en waarden discussie. Zo’n gesprek hoeft niet buitenaf ge-faciliteerd te worden. “Iedere professional voor de klas kan dat zo integreren in z’n eigen vak”. Er zijn wel leer-krachten die het fijn vinden als kerndoelen worden beno-emd, zodat ze weten dat ze daar in elk geval aan voldaan hebben.

Discussies over “wie herdenken we eigenlijk, en wel of geen Duitsers herdenken” kunnen ook goed met groep 7 en 8 gevoerd worden. Op dat vlak zou ondersteuning vanuit het het Nationaal Comité 4 en 5 mei welkom zijn.

Om lesmateriaal onder de aandacht te brengen is het be-

langrijk het naar de juiste groep of liever nog een specifiek persoon te sturen. De directeur filtert alle binnenge-komen folders en brochures waar geen geadresseerde opstaat. Suggestie is om bij de website lesmateriaaloor-logenvrede.nl ook een digitale nieuwsbrief te maken; als er iets nieuws op staat kun je dat laten weten. “Iedereen die geinteresseerd is in geschiedenis abonneert zich op dat ding”. Voor dit onderwerp zouden de nieuwsbrieven vooral van januari tot mei moeten komen, zodat de les goed kan worden voorbereid. Bijvoorbeeld eerst een teaser over het thema, en dan informatie over wat op welke plek te vinden is en wat je kunt bestellen.

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei is een logische plaats voor lesmateriaal vinden ook deze leraren. Gastsprekers hoeven er niet worden ondergebracht, de knop die linkt naar de plaats waar je gastsprekers kunt vinden voldoet. Het Comité kan het brede spectrum van herdenken en vieren bieden, dat wordt als positief gezien. De Anne Frank Krant biedt dat ook wel, maar de Anne Frank Stichting wordt toch geassocieerd met Anne Frank en de Jodenvervolging, en de Tweede Wereldoorlog is breder dan dat. Het NIOD heeft bij de aanwezige leraren een stoffig imago.

“Het mooie van dit (het boekje van het Nationaal Comi-té) is dat je het herdenkt maar ook de weg door...zo komt het op mij over: we gaan door met ons leven, we stoppen niet bij de Tweede Wereldoorlog, de lessen die we eruit leren nemen we mee op ons levenspad”.

Het laatste advies: het materiaal moet ook op tablet/ iPad te bekijken zijn!

16


de interviews

Conclusie

Concluderend kunnen we zeggen dat gefilmde in-terviews met ooggetuigen een waardevolle aan-vulling op lessen over de Tweede Wereldoorlog kunnen zijn. Ze kunnen onmogelijk een bezoek

van een ooggetuige van de Tweede Wereldoorlog aan de klas vervangen maar bieden andere mogelijkheden. Waar de geschiedenisboeken hoofdzakelijk vertellen over feitelijke historische gebeurtenissen, kunnen inter-views met ooggetuigen beleving en emotie toevoegen.

Er zijn genoeg interviews met ooggetuigen opgenomen de laatste jaren. Verschillende organisaties, musea en onderwijsinstellingen hebben projecten gehad waarbij interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoor-log op beeld zijn vastgelegd. Hoe dat materiaal te bekij-ken is verschilt erg. Soms staat het op youtube of vimeo, soms is het materiaal uitgegeven op DVD of staat het op de eigen website van de organisatie. In sommige geval-len is het materiaal opgeslagen bij DANS of Beeld en Geluid.

Zoveel projecten, zoveel soorten interviews: van officiele Oral History projecten waarbij de interviewer niet stuurt en de opgenomen gesprekken meerdere uren duren, tot kortere clips over één specifiek onderwerp die maar een paar minuten duren.

Materiaalwensen | Uit de gesprekken met leraren blijkt dat Oral History projecten met lange interviews zoals die nu in de geesteswetenschappen worden ontwikkeld vooral geschikt zijn voor wetenschappelijk gebruik, maar niet direct voor het onderwijs. Andere projecten met kor-tere fragmenten kunnen ingezet worden, maar dan nog missen de leraren achtergrondinformatie die relevant is voor het lesgeven.

Leraren geven tijdens de georganiseerde bijeenkomsten aan dat tijdgebrek een grote rol speelt bij het voorbereiden van lessen. Materiaal dat makkelijk vind-baar en duidelijk beschreven is zal eerder ingezet worden dan materiaal dat de leraar zelf moet bekijken en duiden.

Gefilmde interviews met ooggetuigen van de tweede wereldoorlog zijn bruikbaar als onderdeel van een les als:

» Getuigenissen een emotionele lading hebben; » Ze aansluiten bij de belevingswereld van leerlingen; » De fragmenten maximaal 5 tot 10 minuten duren; » de fragmenten een duidelijk thema / onderwerp

hebbben » er achtergrondinformatie, leeftijdsindicatie en dui-

ding beschikbaar is

Leraren van het basisonderwijs geven aan dat het ma-teriaal een emotionele lading moeten hebben. Gezien de lengte van de lessen moeten de video’s kort en to-

17

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

the-point zijn. Het onderwerp en de manier van vertellen moet geschikt zijn voor de doelgroep.

Geschiedenisdocenten van het voortgezet onderwijs hebben behoefte aan verdieping en en nuancering. Beeldmateriaal aansluitend op de kerndoelen en examen- onderwerpen zijn zeer welkom.

Site of portal | Eén plaats waar materiaal voor het on-derwijs bij elkaar staat zou gewaardeerd worden: met een paar muisklikken op onderwerp en leeftijd kunnen zoeken en op die manier relevante informatie voor de les kunnen selecteren.

Respondenten van de enquête geven aan dat wat hen betreft de beelden makkelijk doorzoekbaar moeten zijn, dat de lengte van de video moet worden aangegeven en er een leeftijdsindicatie getoond moet worden in ver-band met het begipsniveau.

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei wordt gezien als een stevig en positief merk. Docenten gaan er van uit dat lesmateriaal dat wordt aangeboden door het Comité van hoge kwaliteit en betrouwbaar is.

18


de interviews

In de praktische uitwerking van de kerndoelen 52 en 53 van groep 7 en 8 het basisonderwijs komt het gebruik van beeldmateriaal en het werken met ooggetuigen expliciet aan de orde:

De kinderen luisteren naar ooggetuigenverslagen van per-

sonen die een historische gebeurtenis zelf hebben meege-

maakt. Ze vergelijken deze informatie met wat er over het

onderwerp overal in het algemeen wordt verteld (bijv. uit

het lesboek). Ze vergelijken de twee bronnen en bespreken

of deze bij elkaar passen, elkaar aanvullen of misschien zelfs

in strijd zijn met elkaar.7

De vraag van het Nationaal Comité 4 en 5 mei of gefilm-de interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereld- oorlog bruikbaar kunnen zijn voor het onderwijs sluit hier mooi bij aan.

Uit het kortlopende onderzoek komt naar voren dat zowel leraren van het basisonderwijs als docenten van het voortgezet onderwijs gebruik zouden willen maken van een portal of site waar korte, thematische video’s, makkelijk vindbaar bij elkaar staan (93% van de respon-denten).

Naar de manier waarop zo’n portal gerealiseerd zou kunnen worden moet verder onderzoek gedaan worden. Hieronder een aantal zaken die daarbij belangrijk zijn.

Materiaal | Wil het Nationaal Comité 4 en 5 mei een ei-gen collectie gefilmde interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog opbouwen voor het onderwijs? En / of zijn er organisaties waarmee samengewerkt kan worden zoals NIOD, Beeld en Geluid en SchoolTV?

Wat is de ambitie: hoe omvangrijk moet die collectie zijn? Wat is de planning voor de lange termijn: over 2 jaar, 5 jaar, 10 jaar?

Voor dit onderzoek zijn projecten geinventariseerd, en steekproefsgewijs is beeldmateriaal bekeken. Verdere research zou moeten uitwijzen welk beeldmateriaal ge-schikt is voor gebruik in het onderwijs en of bewerking (monteren, toevoegen van archiefmateriaal) nodig is.

Een tweede vraag is wat de gebruikers met het materiaal kunnen: alleen bekijken of meer?

Dit onderzoek gaat uit van bestaande interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog. Het blijkt dat die zonder bewerking niet direct geschikt zijn voor het onderwijs. Een mogelijkheid zou ook kunnen zijn om vanuit het Nationaal Comité 4 en 5 mei, in samenwerk-ing met Steunpunt gastsprekers, ooggetuigen (eventueel opnieuw) te interviewen speciaal voor het onderwijs.

Bewerking | Wat komt er kijken bij de selectie en bewerk-ing van bestaande gefilmde interviews met ooggetuigen?

Aanbevelingen

7 http://tule.slo.nl/OrientatieOpJezelfEnWereld/F-L52-Gr78-Kinderen.html

19

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

» Selectie van getuigenissen met emotionele lading; » Regelen van toestemming / rechten om materiaal

waar nodig te bewerken; » Snijden van fragmenten van maximaal 5 minuten op

thema/ onderwerp; » Achtergrondinformatie en duiding geven.

Bewerking kan bestaan uit het alleen selecteren en ‘uit-knippen’ van relevante fragmenten, of het verrijken van die fragmenten met historisch beeldmateriaal en dui-ding (zoals bijvoorbeeld een landkaart).

Extra informatie bij het beeldmateriaal wordt ge-waardeerd door het onderwijs. Dat materiaal moet ontwikkeld worden en periodiek geactualiseerd. Op wel-ke manier kan dat georganiseerd worden?

Hosting | Beeldmateriaal van verschillende organisaties is op verschillende plekken ondergebracht. Een portal met verwijzingen naar bestaand beeldmateriaal dat door anderen gehost wordt is mogelijk, als er genoeg geschikt bestaand beeldmateriaal gevonden wordt. Een andere mogelijkheid is een eigen website met spe-ciaal voor het onderwijs aangepaste gefilmde interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog. Een over-zichtelijk aantal fragmenten op thema, die aansluiten bij de kerndoelen en de kenmerkende aspecten. Daarvoormoeten dan wel alle rechten geregeld worden.

Samenwerking | In DANS zijn de projecten van het pro-ject ‘Erfgoed in de oorlog’ ondergebracht. Nagevraagd zou kunnen worden of bewerkt materiaal van het daar opgeslagen ruwe materiaal ook in dat archief kan worden ondergebracht.

Er zijn meer portals waar wellicht bij aangesloten kan worden zoals Europiana, dat cultureel erfgoed toegankelijk maakt, bij het leermiddelenplein van Wikiwijs of bij een verzamelplaats van digitaal lesmateriaal voor het PO als Basispoort.

Voor de zichtbaarheid en gebruiksvriendelijkheid kun-nen relevante fragmenten ook opgenomen worden in een lesmethode van een educatieve uitgeverij.

Uitgeverijen merken ook dat in de klas meer beeldma-teriaal gebruikt wordt en willen graag betrouwbaar ma-teriaal aanleveren. Ze laten eigen materiaal ontwikkelen of sluiten deals met een gerenommeerde organisatie als Beeld en Geluid. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei is eenbekend instituut en geeft daardoor een keurmerk/ kwaliteitsstempel, dat zou een argument kunnen zijn om bij methodes aan te sluiten.

Primair onderwijs/ Voortgezet onderwijs | Het primair onderwijs heeft officieel maar anderhalve les om te be-

steden aan de Tweede Wereldoorlog. Natuurlijk zijn er leraren die het onderwerp belangrijk vinden en er extra lestijd aan besteden.

Het voortgezet onderwijs heeft behoefte aan materiaal op niveau. Gezien het taalgebruik van de geinterview- den zou het bewerken van bestaande interviews zich in eerste instantie op de bovenbouw van het voortgezet on-derwijs kunnen richten.

Marketing | Een nieuw initiatief moet bij het onderwijs actief onder de aandacht gebracht worden. Dat kan door middel van nieuwsbrieven, advertenties in onder-wijsbladen, aankondigingen op door leraren gebruikte websites, aanwezigheid tijdens studiedagen en het zelf organiseren van bijeenkomsten.

Als het product eenmaal bekend is moet het ook ‘le-vend’ gehouden worden door het regelmatig actua- liseren van inhoud en het communiceren daarvan naar de doelgroep.

Het is belangrijk in te spelen op actuele ontwikkelingen en dit regelmatig te communiceren zodat docenten zo’n website ook echt weten te vinden. Ervaring leert dat het wel een paar jaar duurt voordat vernieuwingen echt doordringen tot de dagelijkse lespraktijk.

20


de interviews

Bijeenkomst met de docenten.

21

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

Bijlagen

Bijlage 1

Via welk kanaal benadert u gastsprekers? » 172 van de respondenten vraagt gastspreker via

Landelijk steunpunt » 1 via gastdocenten WO II » 13 via familie/vrienden/ kennissen » 19 via andere kanalen

Opmerkingen bij deze vraag:

» Veteranenvereniging; » Ik ken er een paar persoonlijk; » Bezoekerscentrum Westerbork; » 4 en 5 mei comite Wageningen regelt dat voor mij » Kamp Westerbork; » Via iemand uit het dorp in het kader van de 5 mei-

viering. » vorig jaar kwam er zelf iemand naar ons toe die

graag een gastles wilde verzorgen en dit ook op an-dere scholen in Driebergen-Rijsenburg deed;

» Direct contact. De ooggetuige is al vier keer langs-geweest;

» Via eigen contacten (ben voorzitter Comtie bevrij-ding en herdenkingen Weert);

» Veteranenorganisaties; » Het is een nabestaande, geen ooggetuige; » Via de kinderen zelf. Dit is alleen wanneer de opa’s

of oma’s de oorlog zelf hebben meegemaakt. Slechts twee keer iemand in de klas gehad. Via een contact van de school. Was zeer waardevol. Helaas weinig tijd voor;

» Ik gebruik het verhaal van mijn eigen opa en oma van de oorlog. Zij kunnen het helaas niet meer vertel-len maar ik kan hun verhaal wel vertellen;

» Stichting Westerbork; » Een lid van de Oranjevereniging van Veere regelt

dit met het Landelijk Steunpunt voor de school via oud-collega’s.

Bijlage 2

Wat doet u als u geen ooggetuige van de Tweede Wereld- oorlog als gastspreker meer kunt uitnodigen? » 94 x gefilmde interviews gebruiken » 22 x deskundige uitnodigen » 35 x nabestaanden uitnodigen » 9 x geen speciale actie, wordt wel museumbezoek

Overloon en kijken naar serie ‘13 in de oorlog’ genoemd.

» 44x anders

Opmerkingen bij anders:

» Of misschien een toneelstuk; » Ik zou dagboek fragmenten voorlezen; » Bezoek aan Kamp Vught+ bijbehorend lespakket; » Diverse dingen zoals films van interview van oog-

getuige, musea, re-enactment bezoek kamp Vught,

22


de interviews

Anna Frank krant; » Wat er zich voor doet; » Misschien combinatie van ideeën als boven » Geschiedenismethode volgen. Evt. op uitnodiging/

aanbieding ingaan van e.o.a. instantie; » Nog niet over nagedacht; » Zelf vertellen, m.b.v. methode geschiedenis, n.a.v.

nationale herdenkingen, adoptie Joods Monument L’den en actualiteiten;

» Nog geen idee; » Een combinatie van nr.2, 3 en 4. Onlangs een mooi

artikel gelezen over de inzet van tweede- gene- ratie-ooggetuigen, en als dat mogelijk is zie ik hier veel positiefs in;

» Verschillende vormen. Heb zelf een film gemaakt; » Dat weet ik nog niet goed; » We gaan met ons ‘schoolkamp’ 1x in de twee jaar

naar herinneringscentrum Westerbork. Daarnaast ben ik zeer geinteresseerd in gefilmde interviews;

» Optie 2 + 3 + 4 ga ik dan toepassen; » Waarschijnlijk is de aanvulling dan vooral via ‘13 in

de oorlog’, een schooltv. programma; » Ik blijf lessen geven over WO2 en we blijven op ex-

cursies gaan naar WO2 musea; » We bezoeken jaarlijks de Erebegraafplaats in

Overveen en worden daar begeleid door een deskun-dige van de begraafplaats;

» Ik zou het liefst ieder jaar met studenten naar het herinneringscentrum willen voor een rondleiding en een lezing;

» Nog niet over nagedacht, maar het uitnodigen van gastsprekers in welke hoedanigheid dan ook spreekt heel erg aan. Ook het kijken van digitaal materiaal is interessant (doe ik nu ook al).dat weet ik nog niet. Het gaat om ervaringsdeskundigen. maar ik vertel wel altijd aan de leerlingen dat zij het verhaal een toekomst moeten geven;

» In mijn project gaat het niet specifiek over WO2 het gaat over onverdraagzaamheid en waar dat toe leidt getuigen van andere conflicten passen hierin ook goed. Voor wo 2 voldoet een film dan eventueel ook;

» Ik lees verhalen en bekijk historisch materiaal uit de omgeving;

» Weet ik nog niet; » Ik zoek films met interviews van ooggetuigen. Nodig

zo mogelijk deskundige uit en als de nabestaande bereid zijn zou ik hen ook van harte uitnodigen. Ik wil proberen het verhaal zo “levend” mogelijk te houden om de boodschap: Dit mag nooit meer ge-beuren, zo duidelijk mogelijk over te brengen;

» Heb er nog niet over nagedacht; » Ik geef er zelf een les over; » De methode en extra materiaal uit de bieb, het inter-

net voor beeldmateriaal (filmpjes); » Ik zou het nu echt niet weten. Ik denk misschien dat

ik de interviews ga gebruiken en ook een levend ie-mand voor de klas en of dat dan een nabestaande of historicus is, weet ik nu nog niet. Films bekijken,

samen erover praten. Voorlezen erover etc...; » Door het vertellen van de verhalen die ik gehoord

heb van de ooggetuigen zelf. Daarnaast zou ik de mogelijkheden om een deskundige vanuit een mu-seum of een nabestaande uit te nodigen, uitzoeken;

» Uitnodigen van -ervarings-deskundigen of nabestaanden;

» Combinatie van filmfragmenten en verhalen; » Combinatie van film en nabestaanden; » School tv series, zoals 13 in de oorlog; » 2, 3 of 4; » Nog niet over nagedacht, ik denk door middel van

film en zelf uitleg geven; » Film van hun getuigenissen en voorlezen van hun

verhalen; » Ik denk dat ik dan films bekijk. Wij gaan nu ook naar

het verzetsmuseum in Gouda en kijken de serie “13 in de oorlog”;

» Ik ben zelf kleinkind van 2 verzetsstrijders. Ik vertel zelf hun verhaal ondersteund Door alle materialen die ik van hen heb gekregen;

» Dit is een keuze voor de leerkrachten van de boven-bouw van de basisschool;

» Weet ik nu nog niet; » Hier moeten we nog goed over nadenken, maar het

is voor ons wel duidelijk dat we hier iets mee gaan doen;

Bijlage 3

Gebruikt u gefilmde interviews? » 89 x nooit » 98 x soms » 20 x vaak » 3 x leeg

Opmerkingen:

SOMS » 1x Onlangs over Selma Weinberg; » 1x Nu nog niet, maar wil het wel gaan gebruiken als

het beschikbaar wordt gesteld; » 2x bij geschiedenis; » In de periode ( twee weken ongeveer) dat ik les geef

over WO II; » Per jaar komt het thema eenmaal aan bod en dan

laten we diverse filmpjes zien.; » Shoah blijft indrukwekkend; losse andere interviews

halen dat niveau niet. En ook zeker niet het niveau van de gastsprekers zelf

» ik ben dat van plan; » Ik gebruik als voorbereiding op het bezoek van spre-

kers het gefilmde getuigenis van Henny Leefsma; » in dezelfde periode als gebruik van gastsprekers, en

bij momenten waarop ooggetuigen in het nieuws zijn (voorbeeld; Jules Schelvis bij DWDD, november 2014);

» Ik laat 1 keer per jaar mijn film zien;

23

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

» Als ze er zijn, dan 1 x in de twee jaar; » 1x in alle klassen; » We kijken met havo 3 wij zijn zwarte soldaten; » Elk jaar ivm Kamp Amersfoort en Het Verscholen

dorp; » Wisselend per schooljaar; » Tijdens het WO2 project; » 1 keer Jules Schelvins; » Afhankelijk van wat we nog meer aanbieden; » Als het in de les past; » Ik laat vaak beeldmateriaal zien bij het vak geschie-

denis. Het onderwerp de tweede wereldoorlog be-handelen we 1x per jaar (ongeveer 2 a 3 weken);

» Tijdens de lessen over WOII, per klas 1 of 2 keer; » Wij letten hierbij wel op het feit ,hoe ze het vertellen.

Dit ook ivm het niveau van onze leerlingen. afhanke-lijk van wat er op internet te vinden is wat aansluit bij 12 jarige kinderen. Veelal bestaande docu’s;

» Voorafgaand of na de gastspreker; » Hooguit 1 keer per schooljaar.

VAAK » 13 keer (13 in de Oorlog wordt gekeken in de klas); » Als het onderwerp aan bod komt en het materiaal is

in de lessen in te passen, wordt het digitale materiaal zo veel mogelijk ingezet;

» Als er interviews voorhanden zijn wel en program-ma’s als klokhuis en vroeger en zo maken zelf ook vaak gebruik van ooggetuigen;

» In het schooljaar dat we geen bezoek hebben van een gastspreker;

» Meerdere keren tijdens het thema; » Tijdens ons thema regelmatig.

Bijlage 4

Waar zoekt u gefilmde interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog? » 21 x uitzending gemist » 36 x getuigenverhalen.nl » 21 x youtube » 48 X leeg » 84 x anders

Opmerkingen bij anders:

» Via Google; » Nog niet gedaan; » Band of brothers; » Nooit gedaan; » Nog niet gedaan. Ik zou jullie raadplegen of anders

googlen en Youtube; » Dat weet ik niet, tot vorig jaar gaf de duopartner de

geschiedenislessen. Ik hoop van hem te vernemen op welke manier hij dit deed;

» Zoek nu nog niet; » Heb een film van een eigen familie lid. Genaamd in

het hol van de leeuw;

» miepgies.nl; » Daar zou ik zoeken..; » Regiotv; » Website School-TV Google; » Ik zou het googelen en kijken wat het aanbod is. » niet; » School tv.nl; » Ooggetuigen, dvd met interviews uitgegeven door

westerbork met oa Jules Schelvis; » Zelf opgenomen; » Shoa van Lanzman; » via Cultuurpad Helden; » Shoah; » Wij maken deze met een schoolproject zelf over de

eigen omgeving; » Nog niet gedaan; » Internet; » Dvd; » Zie vraag 2, maar ik zou graag toegang krijgen tot het

Steven Spielberg archief; » Nr. 1, en bv ook longshadowofsobibor.com, dvd’s

van Yad Vashem; » USC Shoah Foundation; » Verschillende bronnen incl. eigen film; » Google; » Was op het nieuws; » Lijkt me goed om de gefilmde interviews via de sites

van het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-heden of de site van herinneringscentrum Wester-bork aan te bieden;

» Website van het Yad Vashem; » Schooltv en beeldbank; » Bovenstaande combinatie of DVD van Yad Vashem; » Maar doe dit dus zelden, zolang we nog een

gastspreker kunnen uitnodigen; » Zoek op internet; » Schooltv-beeldbank; » In verschillende documentaires komen interviews

langs; » Zoekopdracht google. De site getuigenverhalen ken-

de ik helemaal niet; » Ik kijk met de kinderen de DVD Onvergetelijk Indië; » Zoek ik niet; » Ik ken meerdere goede sites; » Via google zou ik gaan zoeken. Dan zou ik vanzelf

zien waar ik uit zou komen; » Teleblik, schooltv; » Heb ik nog niet gedaan; » Dvd; » Alle bovengenoemde mogelijkheden en via tips van

collegas; » Via oude tv uitzendingen (op dvd/video); » Ik pak dan liever een filmpje over de bombardement-

en of filmpjes over de concentratiekampen. Ik houd niet van bijv. Schindlers List, kan ik zelf niet zien. Wel bijv. Sunny Boy, pak je ook nog de manier waarop met zwarte mensen werd omgegaan;

» Llesmateriaal;

24


de interviews

» Ik zou het niet weten, maar via google kom ik een heel eind, lijkt me;

» Ik gebruik wel filmpjes van schooltv beeldbank; » Optie 2 en 3; » Ligt aan de les en welke info ik wil overbrengen; » Tv serie De OOrlog; » Filmmateriaal gekregen van het Herinneringscen-

trum Westerbork; we zijn 2 keer pilotschool geweest; » Schooltv; » Allemaal; » Internet algemeen Schooltv beeldbank Youtube; » Video (De Oorlog / World at war); » Meerdere internetsites; » Geen idee; » DVD; » Opnames op DVD van een aantal jaren terug; » Via mijn moeder, zij heeft een film van Mevr. Loeff,

die in het verzet heeft gezeten; » Ik heb een dvd van het Landelijk Steunpunt Gastspre-

kers WO II-heden; » Project van Kamp Vught; » Joods Historisch Museum Ons Verleden Shoah

Foundation Meertens Instituut; » Klokhuis; » Op het hele internet; » Meerdere sites; » N.v.t. zie vraag 2; » - Filmpjes Ravensbruck - Youtube - Lespakket - jeugd-

journaal; » Zoek met google en kijk waar dat mij brengt; » DVD’s en tijdens bezoek van Kamp Amersfoort en

Kamp Vught; » Alle drie bovenstaande mogelijkheden; » Youtube, uitzending gemist etc; » Wist niet dat deze bestonden; » Nog niet van toepassing; » Allemaal en ook anderetijden.nl; » In alle bovenstaande mogelijkheden; » Geen; » Ik wist niet dat dat kon; » Dvd’s; » Op allerlei sites; » Waarom niet mogelijkheid tot meerdere opties? Ik

zoek op meerdere plekken, eerste 3 opties. Collectie van mijn eigen DVD’s;

» We kunnen gebruik maken van de hierboven genoemde dvd’s;

» Films /documentaires die ik op de bij elkaar hebben gezocht moet in ‘t engels dus vaak via bestaande documentaires Monumenten Spreken;

» Teleblik; » Zelf opgenomen enkele jaren geleden tijdens verhaal

van ooggetuige nog niet van toepassing; » Omroep Zeeland; » Ligt weer aan het taalgebruik; » En via schooltv.nl; » Schooltv Beeldbank; » 13 in de oorlog www.ondergedokenalsannefrank.nl;

» Doe ik nog niet; » Via links die wij hebben. Ik geloof dat dit ook via het

steunpunt komt.

Bijlage 5

Welke zoektermen gebruikt u bij het zoeken naar ge-schikt gefilmde interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog?

» ooggetuigen WOII; » Tweede Wereldoorlog ooggetuige; » Respect, verdraagzaamheid, gevolgen orlog » Ooggetuigen WO 2; » ervaringen ooggetuigen WO II; » WoII ooggetuigen; » oogetuigen kamp westerbork ooggetuigen kamp

Amersfoort ooggetuigen kamp Auschwitz van alles en nog wat;

» getuigen WO II kamp onderduikers verzet ervaring; » heel veel verschillende; » vb. onderduikers; » WO 2; » bevrijdingsbos, monument dat we hebben geadop-

teerd; » Operatie Market Garden Getuigen WOII; » WOII , leven in de stad, naar school gaan in de oor-

log, hoe werd er gefeest, enz. Vooral de praktische zaken welke leerlingen aanspreken;

» ooggetuige, WO2, ervaringen, meegemaakt; » WO2 getuigen oorlog meegemaakt verhalen WO2; » overlevende wo 2 ooggetuige berlijnse muur; » veteraan tweede wereldoorlog; » ooggetuigen, WOII; » Ooggetuigen tweede wereld oorlog groep8; » Ik ga naar de site van Yad Vashem; » Gebruik ik niet heb er dvd’s van; » Ik gebruik het niet, maar ik denk aan ooggetuigen

WO2, kampoverlevenden, dagelijks leven wo2 Joods, 2e Wereldoorlog, verzet, onderduiken, concen-tratiekamp, Amsterdam ooggetuigen WOII;

» ooggetuigen nabestaanden oorlogsoverlevenden; » Ooggetuigen interview tweede weteldoorlog; » concentratiekamp nabestaande overlevende verhaal; » Ik weet welke aflvering ik zoek; » ooggetuigen+verslag+WOII; » Doe ik nog niet zo vaak; » wo2, woII, 101st bataljon, enz; » Ooggetuigen wo2, verhalen wo2; » - WO II -leven in WO II - getuigen WO II; » holocaust survivor; » interview ooggetuige WO2; » Ik gebruik de interviews van getuigenverhalen.nl daar

zoek ik interviews die aansluiten bij het onderdeel van de WOII waarop we op dat moment aan werken;

» ooggetuigen tweede wereldoorlog interview met .....; » verhaal tweede wereldoorlog;

25

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

» interview slachtoffers WO II; » interview tweede wereldoorlog; » Shoah; » via beeldbank en schooltv zijn ze al geselecteerd op

geschiktheid. Zoekwoorden zijn: concentratiekamp, anne frank, kind in de oorlog;

» oogetuigen WO2; » ooggetuigenverslag WOII interview WOII; » ooggetuigen woII; » Tweede wereldoorlog, ooggetuigen, interview; » dat hangt van het onderwerp af; » ooggetuigen tweede wereldoorlog gastspreker; » oorlog concentratiekamp jappenkamp; » woII ooggetuige; » Holocaust, Sobibor, Treblinka. Vaak kom ik via via

bij goed materiaal uit; » Tweede Wereldoorlog Anne Frank bezetting; » ooggetuigen Tweede Wereldoorlog - filmpje - inter-

view ooggetuigen WOII -; » we zoeken niet specifiek naar gefilmde interviews; » Ooggetuigen van WOII Verhalen van overlevenden

WOII; » WOII; verhalen, onderduiken; » Intervieuw oogetuigen tweede wereldoorlog Oogge-

tuigen tweede werldoorlog Ervaringen tweede wereldoorlog Tweede wereldoorlog meegemaakt Enz;

» Ander tijden Documentaire....; » tweede wereldoorlog getuigenissen woII wie heeft

woII meegemaakt; » zie boven, daar ben ik niet naar op zoek. Zo’n inter-

view zou hooguit vijf minuten moeten duren, terwijl de leerlingen nu 50 minuten muisstil zijn als de oog-getuige in de les is. Een uur kijken naar iemand die op doek praat, is onmogelijk;

» Ik zoek naar lespakketten waar het bij zit, of mooie films;

» ooggetuigen 2e w.o. interviews oorlogsslachtoffers 2e w.o;

» meerdere mogelijkheden lijkt mij, maar tot nu toe heb ik het via jullie gedaan en vaak ook telefonisch;

» interview tweede wereldoorlog, ooggetuigen WO II; » Ooggetuige Tweede Wereldoorlog Overlevende

Tweede Wereldoorlog; » WO2 , tweede wereld oorlog. Of gerichte zoekwoord-

onderzoek als : kristalnacht, bevrijding, joden, Anne Frank, onderduiken, verzet etc.;

» Ooggetuigen Tweede Wereldoorlog; » tweede wereld oorlog, dagboekfragementen, dag-

boekverhalen, ooggetuigen tweede wereldoorlog; » Overlevende tweede wereldoorlog Overlevende

concentratiekamp Verhaal van een overlevende van tweede wereld oorlog;

» Beladen Verleden, Ooggetuigen in de klas,dit jaar zijn 2 havisten , Eline en Nadi van de Winkler Prins in de klas geweest. Zegaven lessen over Joden in de stad Groningen; het is een profielwerkstuk, zelfs een indrukwekkend interview over de synagoge in de Stad. www.entoen.nu;

» nabestaanden tweede wereldoorlog; » tweede wereldoorlog ooggetuigen; » dag vader, moeder ooggetuigen gastsprekers wo ii; » Vaak zit het in filmpjes verwerkt: Vroeger enzo

Klokhuis 13 in de oorlog Ook specifieke opdrachten op bv youtube: vriendin Anne Frank, Miep Gies etc;

» Vaak zit het in filmpjes verwerkt: Vroeger enzo Klokhuis 13 in de oorlog Ook specifieke opdrachten op bv youtube: vriendin Anne Frank, Miep Gies etc;

» survivors WO II; » WOII interview; » ooggetuigen w.o. II; » ooggetuigen WOII; » WO2 interview ooggetuige; » ooggetuigen Tweede Wereldoorlog; getuigen WO II; » ooggetuigen Tweede wereldoorlog Nederland per-

soonlijke ervaringen; » 2e WO ooggetuigen/verhalen; » getuigen verhalen Tweede Wereldoorlog Neder-

lands-Indië; » Wo II kinderen en dan het onderwerp waar we het

over hebben zoals hongerwinter, concentratiekamp etc;

» Ooggetuigen Tweede Wereldoorlog; » kind van NSB, verzet, primaire bron, ooggetuigen; » witnesses ww2; » dagboeken ooggetuigen onderduiken etc.etc.; » Tweede wereldoorlog ooggetuigen; » ooggetuigen, verslag, wo2 en dan zelf de filmpjes

eerst bekijken; » Wat ik belangrijk vind is dat het informatief is, ik kijk

over welke onderdelen informatie wordt gegeven en zoek op of het geschikt is voor kinderen uit groep 8;

» nabestaanden Anne Frank, jodenvervolging, onder-duikers;

» Tweede wereldoorlog overlevenden; » ooggetuige verslag wo 2 oorlogslachtoffers; » - ooggetuigen - onderduikers - concentratiekampen; » Verslagen ooggetuigen WO II of de favorieten op

mijn youtube kanaal; » WOII, getuigen, beleving, ook zaken als Arnhem,

D-day, Market Garden, onderduiken, collaboratie, NSB;

» WoII, ooggetuigen, slachtoffers, getuigenissen; » getuigen WO11; » getuigenverhalen tweede wereldoorlog; » interview tweede wereldoorlog nederlands; » interview WOII interview ooggetuige WOII of iets

dergelijks. Ik probeer veel; » dertien in de oorlog; » oorlogsherinneringen; » ik kan al een aantal voorbeelden die ik gebruik; » Geen zoektermen, kijk op site; » Ik heb dat nog niet gedaan omdat er nog getuigen

zijn. Maar ik kan me voorstellen dat ik google op ooggetuigen, verhalen WOII;

» WOII Tweede Wereldoorlog Oorlog Bezetting; » WO2 ervaringen;

26


de interviews

» onderwerp en leeftijd; » Verhalen WO2 Getuigen wo 2 Onderduiken Joden-

vervolging; » filmpjes Tweede Wereldoorlog basisonderwijs; » wo2, getuigen; » Interview, ooggetuige, WOII, Tweede Wereldoorlog.

Bijlage 6

Zou u gebruik maken van een website of webportal waar-op gefilmde interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog zijn verzameld? » 195 x ja » 9 x nee » 6 x leeg

Opmerkingen

» Dat zou het zoeken makkelijker maken; » Omdat dat nuttige en betrouwbare informatie is. » Zinvol en praktisch; » Dit past bij de lessen; » Niemand het zo goed kan vertellen als iemand die

het zelf heeft meegemaakt; » Makkelijk te vinden en mijn inziens belangrijk voor

de les en de overlevering; » dan is het overzichtelijk wat er is en kun je snel zien

of iets geschikt is om te laten zien; » dat scheelt tijd; » mensen vaak meer onthouden als ze dingen hebben

gezien. Een gefilmd verslag is vaak heel indringend; » Op onze school wordt in groep 8 veel aandacht

besteed aan de tweede wereldoorlog. Daarbij wordt zo veel mogelijk materiaal gebruikt;

» als deze mensen niet meer in leven zijn. Een echt gesprek maakt het nog levendiger;

» als deze website of dit portal van goede kwaliteit is dit veel tijd scheelt bij de voorbereiding van degelijke lessen;

» dit gemakkelijk is alles bijelkaar; » Omdat je dan makkelijk kunt zien/kiezen wat je wilt

laten zien; » dit overzichtelijk en gemakkelijk is, ik zou hier zeker

gebruik van maken; » Sta open voor lesmateriaal; » het straks niet meer in het echt kan; » Omdat alle verhalen daar bij elkaar staan, hopelijk

op onderwerp; » In kunnen leven in de geschiedenis is ontzettend be-

langrijk en dit helpt de leerlingen daarbij. makkelijk vergelijken;

» Realistische aanvulling op lessen. ‘Uit de eerste hand’;

» het handig is om op 1 plaats te hebben en er makke-lijk bij te kunnen;

» het belangrijk is dat kinderen deze informatie horen. Het maakt veel indruk;

» vult de lesstof goed aan;

» Zie vraag 5; » Bijvoorbeeld bij een zelfstandige opdracht - maak

ze niet te lang, een lesuur is gem. 50 minuten dus ze moeten bijv. kunnen vergelijken of er opdrachten bij maken. Zorg ook voor interviews op bovenbouw lyceum niveau;

» Het een waardevolle aanvulling op het lesmateriaal is, en een grote bijdrage levert aan de inleving van kinderen;

» Kan aanvulling geven; » ze een waardevolle aanvulling zijn op de lessen rond-

om thema WO II; » Ik twijfel; persoonlijke verhalen en professionele pro-

ducties (zoals Shoah) raken leerlingen veel dieper; » de Tweede Wereldoorlog zo dichter bij de kinderen

komt; » het makkelijk bij elkaar staat en de filmpjes gecon-

troleerd zijn; » het extra lading en kwaliteit geeft aan je lessen. Ver-

dieping en een persoonlijk verhaal; » handig verzamelpunt; » Alles op 1 plek verzameld is gemakkelijk; » makkelijk zoeken en toegankelijk voor onze student-

en; » het veel indruk maakt op de leerlingen; » Dan is het eenvoudig te vinden; » Ooggetuigen spreken de leerlingen toch het meest

aan; » ik dan eventueel gebruik van het materiaal kan ma-

ken; » Omdat juist een persoonlijk verhaal aanspreekt; » het is erg handig als alles bij elkaar is. Moet wel een

logische website zijn; » De leerlingen erg geïnteresseerd zijn in de verhalen. » makkelijk zoeken en gecontroleerde informatie; » Zeker als het duidelijk een aanvulling/ verdieping

van mijn les is; » dit vergemakkelijjkt het zoeken; » dat goed te vinden is en altijd beschikbaar » Lijkt me ook geweldig om studenten daar zelf op te

laten zoeken en onderzoek mee te laten doen; » lijkt me handig; » het heel makkelijk te vinden is als deze interviews bij

elkaar staan; » dat maakt het voor kinderen tastbaar; » het is gemakkelijk als er verschillende materialen

onder een noemer te vinden zijn; » goede aanvulling op de lesstof is; » Omdat een interview een mooie kijk geeft op het

leven in die tijd en het is makkelijk bereikbare infor-matie;

» toegankelijk; » een centraal verzamelpunt maakt het overzichtelijk; » altijd op alle plekken binnen school toepasbaar; » het een handige verzamelplek is; » Ik zou er zeker kijken of er bruikbaar lesmateriaal te

vinden is. Wel is het dan belangrijk dat de site goede naamsbekendheid krijgt;

27

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

» snel te vinden; » mits het toegankelijk is voor de doelgroep; » Zou goede aanvulling zijn op reguliere programma; » Een verzamelplek is altijd handig; » daar staat alles op één plek; » het voorkomt een hoop zoekwerk; » het voor de kinderen veel meer gaat leven. Wel geb-

ruiken we de serie ‘13 in de oorlog’; » ik merk als ik een gastspreker in de klas heb gehad,

alles zo veel meer leeft voor de kinderen. Ik zou het kunnen gebruiken, maar ik gebruik / ken al veel an-dere sites;

» Lijkt me erg leerzaam. Persoonlijke ervaringen spre-ken erg aan;

» de kinderen daar veel van leren; » Dat gebeurt al zoveel, dus dat is ook voor dit heel

handig; » Wellicht ook een link maken naar Facebook om up-

dates aan te kondigen?; » Dat kan ook goed en vooral als het op de website

staat die ik ook voor meerdere les ideeën gebruik; » toegankelijk; » Handig; » kan ik uit selecteren; » makkelijk te gebruiken; » Ja, wanneer dit dagelijks materiaal is waarbij is ge-

let op o.a. de leeftijd van de kijkers. Het is erg fijn wanneer de interviews bij elkaar verzameld staan op een betrouwbare website. Ooggetuigen zijn een waardevolle in- cq aanvulling;

» Gebruiksvriendelijk; » Als daar materiaal te vinden is wel, maar nu ben ik er

nog niet mee bekend; » Straks zijn er geen mensen meer in leven die de

oorlog hebben meegemaakt. Het gevaar bestaat dat de herinnering vervaagt en de lessen minder indrin-gend worden;

» Het niet altijd mogelijk is iwmand live te laten komen. Nu de jaren voortschrijden zijn er ook steeds minder ogggetuigen;

» ooggetuigenverslagen veel meer indruk maken dan een verhaal van de docent;

» Dat is gemakkelijk in gebruik in combinatie met het digitale schoolbord;

» als ik het weet te vinden ik er zeker gebruik van zal maken. Het probleem is vaak dat je niet weet dat het er is en waar het te vinden is;

» Omdat het voor de leerlingen belangrijk is om deze getuigen te horen;

» Interessant en goede vervanging van ooggetuigen; » dat de vindbaarheid verhoogt en ook de relatie met

het Steunpunt (i.v.m. de kwaliteit) aangeeft vanwege makkelijkere keuze;

» oorlogen onlosmakelijk verbonden zijn met vrijheid/vrede. Ooggetuigen dragen bij aan vrijheid. Dat lijkt mij erg toegankelijk en overzichtelijk;

» Omdat ik dan zelf niet hoef te gaan zoeken op You-tube;

» dat makkelijk is; » Dit lijkt me handig. We lezen ook de Anne Frankkrant

en “vrijheid geef je door”en hier staan wel interviews in. Als je het ziet is dit toch anders;

» is goed om te kijken, maar ook leuk als de kinderen hun eigen familieverhalen erop kunnen zetten;

» Beeldmateriaal maakt indruk bij leerlingen. Stof wordt beter opgenomen;

» gemakkelijk interviews te vinden.; » het boeiende extra informatie is op het lesmateriaal

wat we hebben. Lln. vinden WOII erg interessant; » Lijkt me handig; » Dat kan ik gebruiken bij de voorbereiding van mijn

lessen; » op een gegeven moment er geen echte, levende per-

sonen meer zijn. En de leerlingen vinden deze verh-alen erg interessant;

» Ja omdat dit een prachtige manier is om mensen die het mee hebben gemaakt aan het woord te laten.En zo is er altijd materiaal dat je erbij kunt pakken als het over die tijd gaat;

» ik het erg belangrijk vind dat leerlingen uit deze tijd met eigen ogen kunnen zien hoe het leven was in de oorlog en hoe het leven nu dus zal zijn voor kinderen die in oorlog leven;

» het dan makkelijk te vinden is; » storytelling een evidence based resultaat heeft in het

primair onderwijs; » Dat lijkt me toegankelijk; » ik graag een centrale plek zou zien om allerlei lesma-

teriaal te vinden over WOII; » het snel te vinden is. Puur praktisch; » Als het op 1 site staat is het makkelijk te vinden; » ik aanneem dat daar uitgebreidere beschrijvingen bij

de films te lezen zijn, zodat ik sneller weet of deze geschikt zijn voor mijn groep;

» dat ligt eraan - afhankelijk van de doelen en het bes-chikbare materiaal;

» gemakkelijk; » dat scheelt een heleboel zoekwerk (en dus tijd!); » het dan makkelijk te vinden is en makkelijk in te pas-

sen is in een les; » Nu gelukkig nog met echte mensen. Het maakt het

voor de leerlingen wel dichterbij en “echter” om mensen te zien en horen i.p.v. uit een boekje met letters;

» via het digibord een mooi medium; » ik denk dat dat een goede aanvulling is op het bestaan-

de lesmateriaal / vervanging is van overleden getuigen;

» dat waarchijnlijk bij ons aanbod past; » je dan alles bij elkaar op 1 pagina hebt; » Goed en bruikbaar materiaal voor de klassen; » je dan alle interviews over verschillende onderwerp-

en makkelijk kan vinden; » Zeer geschikt om te gebruiken bij lessen over WO2; » dan alles duidelijk bij elkaar staat en geschikt is be-

vonden voor de leeftijd van schoolgaande kinderen;

28


de interviews

» ik denk dat het leerzaam en zinvol is; » Ligt aan de interviews; » Ik vind het belangrijk dat het verhaal van oogge-

tuigen verteld blijft worden; » Dan staat alles bij elkaar en snel te vinden; » 1 plek waar je dit soort verslagen zou kunnen vinden

is handig en werkt effectief; » Dat scheelt zoektijd; » Ik het belangrijk vind dat leerlingen hiermee in aan-

raking komen; » deze voegen enorm veel toe, maakt het aantrekkelijk

voor de leerlingen om met de onderwerpen bezig te zijn. Zijn meer geïnteresseerd;

» Ik altijd zoek naar geschikt materiaal; » ja, mits technisch betrouwbaar. Ik kan het materiaal

dan vanuit verschillende locaties gebruiken en stu-denten kunnen het terugzien;

» scheelt veel zoektijd; » dat heel handig lijkt; » dan alles overzichtelijk en gecrompimeerd bij elkaar

staat; » meerwaarde voor je les; » het van belang is om je lessen zo breed mogelijk te

geven; » Interessant; » mooie aanvulling op uitzending gemist; » een persoonlijk verhaal maakt indruk; » Prima idee om gebruik te kunnen maken van een

breed aanbod; » Dit is makkelijk op het digibord in de klassen te ge-

bruiken; » Ik hoop dat daar kwalitatief goede filmpjes op staan,

gerubriceerd, duur/lengte erbij enz; » mooie aanvulling op de lessen; » Dat lijkt me erg handig; » Dit straks wellicht een van de weinige mogelijkheden

zal zijn om een “levend” verslag van deze zaken te verkrijgen. Beter dan alleen maar uit een boek;

» onze vaste gastspreker is ruim 90 jeer; » Beeldmateriaal spreekt tot de verbeelding, met een

interview ga je de diepte in doordat iemand persoon-lijke ervaringen met de kijker deelt;

» er dan een keuze gemaakt kan worden uit verschil-lende onderwerpen;

» Het handig is; » Het van meerwaarde kan zijn bij de lessen; » Dat is overzichtelijk, duidelijk en goed te vinden; » Er steeds minder kevende getuigen zijn die hun ver-

haal nog kunnen vertellen; » kinderen dit heel interessant vinden; » Ik vaak op zoek ben naar nieuwe materialen; » er tzt geen gastsprekers meer zijn die ooggetuige

waren; » het daar overzichtelijk bij elkaar staat; » Als de echte ooggetuigen er niet meer zijn, komt

deze manier het meest dichtbij;

Bijlage 7

Is de website lesmateriaaloorlogenvrede.nl goede plek om gefilmde interviews met ooggtuigen van de Tweede Wereldoorlog aan te bieden? » 9 x nee » 40 x ja » 151 ik ken deze site niet » 5 x anders

Opmerkingen

NEE, OMDAT: » Zoekterm is niet specifiek genoeg; » Ik ken de website niet; » Ik zou het via de bekende kananlen van herinne-

ringscentrum westerbork of steunpunt gastsptrekes wo II laten verlopen;

» ik ken de naam nog niet. wellicht als hij ingeburgerd is wel;

» ik niet de associatie met vrede heb bij de gastspre-kers;

» hele ingewikkelde website naam; » ik niet meteen denk aan lesmateriaal, maar aan 2e

W.O.; » de naam niet duidelijk aangeeft dat het gaat over

WO 2. Er zou iets in moeten staan met het woord “ooggetuigen...;

» Omdat de titel niet de lading dekt. Mits er meer in-terviews staan uit latere periodes waarbij bijv. Sre-brenica is betrokken;

Opmerkingen bij ik ken deze site niet

» Het zou makkelijker zijn als het bij de geschiedenis-canon van Nederland zou staan;

» Ik zou aansluiten bij bestaande gs-portals zoals histoforum en zorgen dat je daar goed te vinden bent (ler-aren hebben zoveel sites tot hun beschikking);

» Ja, maar dan wel met een duidelijke (sub)link naar het deelonderwerp;

» Omdat ik nog eigen materiaal heb, heb ik nog niet met deze website gewerkt;

» Ik zou eerder zoeken naar lesmateriaal over de tweede wereldoorlog als ik speciaal iets over WO II zoek;

» maar ben blij dat ik het nu weet; » Maar het lijkt me wel een logische plek;

Opmerkingen bij ja

» Het hoort hierbij; » ik denk dat het daar thuis hoort.; » Ik ken hem niet, maar misschien een link bij 4/5 mei

site Ooggetuigen past in deze titel; » logisch; » het een duidelijk raakvlak heeft; » Veel omvattend. Oorlog was niet alleen toen, trans-

fer naar nu vind ik zeer belangrijk voor de kinderen. En alles bij elkaar op een plek!;

29

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

» de naam zegt het al....; » brede thematiek; » duidelijke site; » Ik denk dat je hier ook snel terecht komt via google.

Wel zou ik dan duidelijk pr maken voor deze filmpjes; » Als je lessen aan het voorbereiden bent en zoekt op

de site kom je dit wel tegen; » makkelijk te vinden; » Spreekt voor zich; » dit de lading dekt; » Duidelijke naam van website; » interviews een goede aanvulling zijn op het lesmate-

riaal over oorlog en vrede; » Dit is een logische zoekplek; » Duidelijk, toegankelijk; » de titel zegt genoeg; » Lijkt me een logische plek; » hier al veel info en lessen opstaan. De site mag wel

meer gepromoot worden; » passend bij de aangeboden items; » dat omschrijft alles wat met oorlog te maken heeft; » Dit een logische zoekterm is; » alleen kende ik de site niet, maar klinkt handig; » daar zou ik zoeken; » Ik ken de pagina niet omdat ik er een paar jaar geen

gebruik van heb hoeven maken (werkeloos ) maar is wel goed dat het er is;

» het zegt wat het inhoudt; » Duidelijk.

Bijlage 8

Waar moet deze website of webportal volgens u aan vol-doen?

Opmerkingen

» Niet te lange fragmenten; » Interviews geordend op thema; » betrouwbaarheid; » Waarheidsgetrouw, duidelijk verhaal; » Zoekgemak; » Informatie geschikt voor kinderen van de basis-

school. Duidelijke Lay out. Makkelijke zoekmachine op thema en leeftijdsgeschiktheid;

» Duidelijkheid, overzichtelijkheid. Korte fragmentjes; » T oegangelijkheid; » Vlot bereikbaar, helder met zoekopties, lang bena-

derbaar. Ik zet graag ‘s ochtends de websites klaar, voor die dag;

» geschikt voor basisschool; » Goede lay-out, zodat het geheel overzichtelijk is; » makkelijk hanteerbaar, overzichtelijk; » Makkelijk te vinden, passend bij de doelgroep en het

onderwerp; » Interessante interviews met beelden en plaatjes er-

bij. Het moet niet een saai gesprek zijn, dan haken kinderen al snel af;

» overzichtelijk, genoeg aanbod met variÃ«rende tijds-duur;

» toegankelijkheid, lesmaterialen bij filmpjes, duideli-jke structuur;

» toegankelijk en zie boven; » Eenvoudig te bedienen tools; » Makkelijk te vinden. Ik denk ook dat voor de belev-

ingswereld van de kinderen niet alleen mensen aan het woord moeten zijn, maar ook beelden en foto’s uit die tijd getoond moeten worden;

» Makkelijk toegankelijk, heldere informatie, geen on-mogelijke inlogcodes die je kwijt kunt raken. makke-lijk toegankelijk goed materiaal duidelijke uitleg;

» makkelijk vindbaar en toegankelijk; » toegankelijk voor de onderbouw van het VO; » Goede zoekfuncties, thematisch, toen/nu; » Zie hierboven; » gebruiksvriendelijk; » T oegankelijk; » Vooral dat als er filmpjes opstaan die zonder hape-

ren getoond kunnen worden; » Niet te lange teksten. Eenvoudige teksten Afwissel-

ing in werkvormen. Uitdagend voor de leerlingen » goede zoekmachine; » MAkkelijk te vinden zijn, eenvoudig in gebruik; » korte interviews goede montage duidelijke thema’s; » Overzichtelijk, duidelijk en aanspreekbaar; » brede zoekfunctie verschillende films/interviews

Brede achtergrond; » toegankelijk makkelijk te vinden eenvoudig in te

zetten in de les; » Historisch en didactisch verantwoord materiaal ter

beschikking stellen, zonder al te veel kleuring; » Duidelijke onderverdelingen in onderwerpen, doel-

groepen etc; » goed en degelijk historisch materiaal; » Brede toegankelijkheid; groot aantal keuzemogeli-

jkheden; » Toegankelijk, op niveau van de leerlingen; » echtheid, gecontroleerd op de doelgroep, waarheids-

getrouw; » Toegankelijk en overzichtelijk; » mogelijkheid tot zoeken op thema, en (maar dat is

voor de interviews waaervoor dit nog niet is gebruikt volgens mij een gigantische klus) de mogelijkheid om ook in interviews zelf te zoeken naar een bepaald passage;

» Een goede zoekmachine Goede informatie over wie we zien spreken en wanneer het interview is gehoud-en etc;

» duidelijke opzet, zodat je niet lang hoeft te zoeken; » -overzichtelijk -aansluiten bij de beleving van jonge

kinderen; » het moet praktisch en bruikbaar zijn; » zoekfunctie van plaats, achtergrond, verhaal, etc; » duidelijk, overzichtelijk, ingedeeld per onderwerp en

doelgroep (leeftijd); » Makkelijk te vinden. Geschikt voor mijn leeftijds-

30


de interviews

groep; » Duidelijk vindbaar; » makkelijk en snel te gebruiken; » toegankelijkheid; » Gezien de vragen die hier staan heb ik de indruk dat

het vooral voor het VO is. Misschien dus ook rich-ting PO aanpassen, maar nogmaals, ik ken de site nog niet;

» Overzichtelijk per thema en niveau aanduiding; » zie ook bovenstaand antwoord; » geen mening; » Toegankelijk, beeldkwaliteit goed; » geschikte filmpjes voor verschillende leeftijdsgroep-

en; » vindbaar zijn; » Toegankelijk en een onderverdeling in de diverse

tijdsperiodes bij 1e WO, 2e WO, Ned. Indië, Korea etc;

» Veel nuttige informatie en vooral overzicht; » Snel vindbaar en de filmpjes moeten goed te vinden

zijn (incl. beschrijving enz zoals hierboven al be-schreven);

» Regelmatig updates; » Duidelijke indeling m.b.t. de groepen en lessen; » Makkelijk in het gebruik; » zie bovenstaande; » Eenvoudig toegankelijk voor iedereen; » geschiktheid voor de leeftijd; niet te lang, niet te dra-

matisch; » overzichtelijk en makkelijk te gebruiken; » Betrouwbaar, leeftijd voor kijker aangegeven,

ingedeeld per categorie, korte informatie over het interview en de geïnterviewde , overzichtelijk;

» Kort, to the point, aansprekend; » Met niet te veel handelingen vinden wat je nodig

hebt; » overzichtelijk, zoeken op thema; » Overzichtelijk per thema; » -Goede achtergrondinformatie, -getuigenverslagen

-Oude foto’s; » Toegankelijk zijn. Web based; » heel gebruiksvriendelijk zijn; » Goede laadsnelheid. Genoeg capaciteit om de

filmpjes op meer plekken tegelijk laten zien. Een zoekfunctie zodat je kunt zoeken op thema;

» aparte afdeling voor leerkrachten en event. voor leer-lingen, duidelijke teksten;

» duidelijke informatie, verwijzingen; » Gebruiksvriendelijk, overzichtelijk en duidelijk; » Niet te veel onnodige informatie en tekst; » Makkelijk te vinden, overzichtelijk en ruime keus aan

thema’s; » Kindvriendelijkheid, qua tijd behapbaar, verweven in

de schoolmethodieken; » Overzichtelijkheid. Interviews gerangschikt volgens

thema’s en met een leeftijdsaanduiding. Kindvriende- lijk en begrijpelijk;

» geen idee;

» makkelijk toegankelijk; » Korte duidelijke inteviews in kindertaal; » makkelijk te vinden en te gebruiken, verhalen met

veel beeldmateriaal erover heen geplakt, kort zoals ted talks;

» Een webportal waar je vooral veel verschillende as-pecten van WO2 kan opzoeken toegankelijkheid;

» Toegankelijk zonder inlogmenu, filmpjes die zich goed via de computer laten bekijken en die beeld-schermvullend zijn;

» Makkelijk in gebruik. Duidelijk aangeven waar het lesmateriaal over gaat en wat de tijdsduur is. Zie antwoord vraag 3b. Deze gegevens moeten duidelijk zijn;

» makkelijk toegankelijk. de leeftijd en onderwerp moet zichtbaar zijn;

» Korte interviews. Per interview een bepaald on-derdeel centraal zetten. Verschillende mensen vanu-it verschillende invalshoeken filmen;

» De website moet overzichtelijk zijn. Het zou daar-naast handig zijn om een gemakkelijke zoekmachine te hebben om middels steekwoorden interviews te kunnen vinden. Daarnaast is het prettig als er bij een interview waarbij meer lesmateriaal aangeboden wordt, dit ook aangegeven staat. Ook is het handig om bij een interview aan te geven welk interview hier ook op aansluit. Bij delen uit een interview is het goed om aan te geven uit welk origineel interview dit stuk gehaald is, zodat de leerkracht er voor kan kiezen om het hele interview te tonen in plaats van een stukje. Wanneer er opdrachten zijn voor leerlingen, is het handig als deze op een ander deel van de site te vinden zijn waarbij de leerlingen ook zelf naar de juiste filmpjes kunnen zoeken. Deze pagina zou dan sprekender voor de leerlingen moeten zijn qua lay-out. Om de website om meerdere platformen te kunnen gebruiken, is het belangrijk dat de website ook op android te zien is. Of dat er een applicatie is waarmee tevens de filmpjes en opdrachten bekeken kunnen worden;

» Geschikt materiaal voor de basisschool met een inhoud die nu verteld wordt door gastsprekers. gebruiksvriendelijk, onderwerpen op thema, makkelijk vindbaar, uitleg en lessuggesties etc. Makkelijk te vinden en duidelijke omschrijvingen wat er te zien is;

» makkelijk adres, duidelijke inhoudsopgave, lesma-teriaal gesorteerd op leeftijd en op thematiek Over-zichtelijk per thema en jaartal;

» Makkelijk te vinden en hanteren; » gebruiksvriendelijk; » - technisch voldoen qua film ed. - een overzichtelijke

structuur - goede zoekfunctie - combinatie van beeld en achtegrondinfo ed;

» rangschikken op leeftijd; » Korte omschrijving van de inhoud van de interviews/

tijdsduur/ leeftijdscategorie. Links naar verder mate-riaal/ boeken;

» Makkelijk te vinden en overzichtelijk;

31

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

» betrouwbaar, toegankelijk voor kinderen, de link kunnen leggen naar het omgaan met elkaar in het nu, gaat om kwaliteit en niet om kwantiteit;

» toegankelijkheid discussievragen opdrachten; » Kind vriendelijk; » Overzichtelijk, goed werkend; » geen suggesties; » Goed vindbaar op google; » makkelijk te vinden en makkelijk in gebruik; » filmpjes achtergrondinformatie; » Filmpjes rangschikken op aanbevolen leeftijd; » bruikbaar ook voor de leerlingen van groep 8; » Duidelijk en overzichtelijk; » Duidelijke bereikbaarheid; » makkelijk toegankelijk; » - duidelijke indeling (categorie) - veel aanbod/keuze

- veel vrijheid in mogelijkheden om in te zetten bij lessen;

» Goede informatievoorziening is belangrijk. Vorm deert me niet;

» diverse filmpjes, erbij waar het filmpje over gaat. Maak het overzichtelijk, bv per onderwerp/thema. eventueel aanvullende informatie erbij;

» Logische opbouw (in de lijn van ‘13 in de oorlog’); » Technisch betrouwbaar en goed toegankelijk. Geen

voortdurende wijzigingen zoals dat gebeurt bij Het geheugen van Nederland;

» snel en makkelijk zoeken, makkelijk verkrijgbaar les-materiaal;

» moet via de zoekopdrachten te vinden zijn of actief docenten benaderen zodat ik van het bestaan afweet;

» overzichtelijk en duidelijk voor basisschoolleerling- en;

» Goed toegankelijk. Gebruiksvriendelijk; » makkelijk te gebruiken zijn; » toegankelijk en duidelijk; » Duidelijk voor welke leeftijd Makkelijk toegankelijk » Leerkrachtgedeelte/leerlinggedeelte, Interactief (evt.

webkwestie); » goed toegankelijk, eenvoudig te gebruiken; » overzichtelijk gerangschikt op onderwerp; » Goede zoekfunctie; » Heldere opmaak, zoekfunctie op leeftijdsgeschikt-

heid, duur/lengte erbij; » op thema/onderwerp korte info over het filmpje; » Zie hierboven; » Gebruiksgemak! Overzichtelijk! Gemakkelijk toegank-

elijk!; » Toegankelijk, makkelijk vindbaar, logische titel, over-

zichtelijk; » Keuze uit onderwerp, tijdsduur en leeftijdsadequaat; » Duidelijk taalgebruik en visueel aantrekkelijk. Dit

weer in het verband met het niveau. gebruiksvriendelijkheid. overzichtelijkheid. Misschien koppel-en aan bestaande methode voor geschiedenis, om naamsbekendheid te krijgen en beschikbaar te mak-en voor leerkrachten;

» goed te vinden, koppelen aan schooltv?’

» aan de aangevinkte punten van eerdere vragen; » Toegankelijk voor kinderen, vertelde verhalen moet-

en begrepen kunnen worden en mentaal verwerkt; » De verhalen moeten niet te heftig zijn en begrijpelijk

zijn voor kinderen van de leeftijd van 10 tot 11 jaar; » Ook activiteiten voor kinderen van groep 8; » duidelijk en overzichtelijk; » Weet niet; » Niet te lange fragmenten.

Bijlage 9

Thema’s

Opmerkingen

» Alle onderdelen zijn belangrijk. Je wil wel alles doen, de tijd is helaas beperkt;

» kinderen in de oorlog; » Ooggetuigen komen meestal van boven de rivieren.

Het spreekt kinderen ook enorm aan als de ooggetuige uit de eigen streek zou komen;

» concentratiekampen; » Na de oorlog; » Iemand die juist uit de nsb/nazi hoek komt, waar

komt die keuze vandaan? Wat doet iemand met dit gegeven in zijn latere leven?;

» Zoveel mogelijk; » leven in een concentratiekamp; » Van de aangevinkte thema’s zijn wat moeilijker inter-

views te vinden; » concentratiekampen kinderen in WOII; » Vanuit Joods perspectief; » onderduiken; » alles is interessant, als de tijdsduur niet te lang is en

het aansluit op de lesinhoud zou ik bijna elke les wel een stukje willen laten zien;

» onderduiken en concentratiekampen; » -collaboratie -W.O.2 in de eigen provincie bijvoor-

beeld Fryslan/eilanden; » ondergedokenen; » Wat gebeurde er met de Indische (Nederlanders)

mensen die naar Nederland kwamen. Hoe verging het ze en hoe hebben ze dat ervaren (bijv. werden ze gediscrimineerd);

» Alles is goed, want elk verhaal is uniek en past er-gens bij;

» Dit zijn de dingen waarvan ik denk dat het de basiss-choolkinderen het meest zou aanspreken. Natuurlijk zijn alle onderwerpen interessant!;

» t leven in concentratiekampen; » Vooral vanuit de ogen van een kind; » Dit zijn natuurlijk de thema’s die door verschillende

ooggetuigen naar voren worden gebracht. Suriname en de Antillen is een onderbelicht thema. Via Sunny Boy komt dat naar voren;

» Joden; » onderduiken;

32


de interviews

» Concentratiekampen; » 2de wereldoorlog Oorlog en vrede; » kinderen van NSB ouders, concentratiekampen; » ook verhalen van eigen familie, ieder kind in de klas

heeft een familie verhaal; » Ik vind het met name belangrijk om de leerlingen de

geschiedenis bij te brengen. Daarom vind ik het ook goed om aan de leerlingen over te brengen hoe be-langrijk de bevrijding is geweest en hoe deze heeft plaatsgevonden. Oftewel de bevrijding zelf en de gevolgen erna voor de generaties erna;

» nogmaals: het gevoel en de feitelijkheid ‘ onvrij en bezet te zijn’;

» Bombardementen en het leven in angst; » Dit zijn de onderwerpen die wij voornamelijk in

groep 8 behandelen; » Concentratiekampen; » De holocaust; » Beleving bevrijding/Market garden, Hongerwinter,

Evacuaties, Engelandvaarders; » M.n. de impact op het (dagelijks) leven van de kin-

deren; » onderduiken; » Eigenlijk is alles welkom; » passend bij WOII onderwijs op basisschool, denk ik; » onderduiken; » 2de WO in Limburg; » Ik mis jodenvervolging in het rijtje;

Bijlage 10

Aanvullende informatie

Opmerkingen

» soms is leeftijdslabel vanwege confronterende beelden nodig;

» Het is fijn als je gericht kunt zoeken. Een gevonden film bekijk ik eerst zelf en kijk dan wat ik ermee kan doen;

» De uitgeschreven tekst is praktsich bij de voorberei-ding. Dan kun je inschatten waar kinderen vragen over gaan stellen;

» hoe meer info en beelden, hoe beter :); » Kijkopdrachten (bedenk ik meestal zelf; » Discussievragen en reeds ontworpen opdrachten

(zoals bij project en dvd ‘joodse kinderen in het kamp Vught) zijn natuurlijk handig, maar bij vaker gebruik van dezelfde interviews ontstaan deze opdrachten vanzelf. Wellicht dat het delen van deze opdrachten (online of in een bijeenkomst) goed zou zijn;

» Vragen en opdrachten is niet per se nodig maar die andere 4 wel;

» Om een goede les te doen is zo veel mogelijk info nodig;

» Opdrachten voor na, voor tijdens het interview zijn zeer welkom en kunnen een handig hulpmiddel zijn;

» filmpjes die passen bij het onderwerp.evt. met bij-

passende vragen; » Het is fijn om een thema en een leeftijdindicatie te

hebben. Zo kun je snel beslissen of iets geschikt is. Daarnaast is het fijn om een opzet naar opdrachten en discussie te krijgen aangereikt. Dat helpt je als leerkracht even op gang;

» Het sluit denk ik het best aan bij het vak geschie-denis. Dit geef ik niet, maar ik zou er tijdens SLB aandacht aan willen besteden;

» alleen al handig om te weten wat er komt; » De punten die ik aanvink, zouden natuurlijk heel

mooi zijn om als docent geïnspireerd te zijn en te worden. Het zou een idee kunnen zijn om het inter-view af te wisselen met de mogelijkheid voor leer-lingen om op dat moment vragen te maken over het gene dat verteld is, of over hoe zij denken dat het verder gaat. Of of zij het vertelde in de context van de tijd waarin het speelt kunnen zetten, dus het wereldgebeuren kunnen vertellen;

» Tja, het zou allemaal wel welkom zijn. Ik wil jullie niet onder druk zetten.....;

» Met de informatie die ik aangevinkt heb kan ik een gefilmd interview doelgericht inzetten in de les;

» Ik zou alle opties graag willen gebruiken; » Uit ervaring kan ik zeggen dat het verhaal van een

ooggetuige erg goed blijft hangen bij leerlingen. Om ervoor te zorgen dat de leerlingen nu niet alleen gaan luisteren (zelf vragen stellen gaat namelijk niet lukken) zijn korte, activerende en eventueel creati-eve opdrachten een goede manier om de leerlingen het verhaal nog meer te laten beleven. Dit kan zelfs een korte evaluatie aan het einde van het interview zijn waarin besproken wordt wat het meeste impact heeft gemaakt op de kinderen. Belangrijk vind ik wel dat wanneer er opdrachten verbonden worden aan de interviews, het niet een ‘straf’ moet worden voor de leerlingen om de opdrachten te maken. Opdrach-ten die leerlingen waarschijnlijk leuk vinden om te maken zijn opdrachten waarbij ze informatie uit de interviews moeten gebruiken om tot een eindproduct te komen, dus niet in de vorm van een werkblad waarbij het antwoord een eindproduct is;

» Belangrijk is dat kinderen de inhoud van het verhaal kunnen toepassen!;

» altijd zinvol zijn de biografien van de gastsprekers; » onderwerp is ook wel belangrijk, maar daar kun je

wel flexibel mee omgaan omdat veel onderwerpen aangeboden worden;

» Eventueel ook discussievragen en opdrachten, pas-send bij het niveau van de leerlingen (gymnasium);

» Onze leerlingen functioneren op laag niveau (basis-school klas 5/6) bij interviews dmv beeldmateriaal verslapt de aandacht snel; ondanks de vaak indring- ende verhalen;

» Met alle plezier denk/help ik mee dit type vragen te ontwikkelen. Ik doe dat bij alle docu’s die ik met lln bekijk;

» Is allemaal welkom maar zonder kan het ook;

33

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

» Allemaal belangrijk; » Als het kan beeldende spullen uit WO2 zoals voed-

selbonnen, tekeningen uit concentratie kampen Ed; » er hoeven geen opdrachten bij te zitten,daarvoor

gebruiken we het geschiedenisboek al; » Vooral deze 3 items. De andere items eventueel;

Bijlage 11

Heeft u suggesties voor gefilmde interviews met oog-getuigen van de Tweede Wereldoorlog die geschikt zijn voor gebruik in klassikale lessen?

Opmerkingen

» Ja, die van Selma Wijnberg; » ben benieuwd naar wat jullie gaan bieden; » Zelf een film maken van de gastsprekers die op

school komen. Deze mensen vertellen fantastisch. Als zij zelf te oud zijn om hun verhaal te vertellen, staat het nog op film;

» miepgies.nl 13 in de oorlog (schooltv) - miepgies.nl -> korte maar duidelijke filmpjes, gerangschikt op onderwerp en veelal gefilmd in het Achterhuis. 13 in de oorlog -> erg herkenbaar voor kinderen omdat het over leeftijdsgenoten gaat;

» Nee, heb ik niet. Tot nu toe was het mogelijk om mensen in de klas uit te nodigen. Dat gaat boven een interview;

» Vroeger keek ik met de kinderen naar ooggetuigen via videobanden. Dat maakte altijd een enorme in-druk. We hebben er op school nog verscheidene liggen ( oa met Ed van Thijn) herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog Getuigenverhalen Beelden en hun verhaal 13 in de oorlog Zij deden hun plicht (ver-zetsmuseum Leeuwarden) - goed niveau voor onze SBO Leerlingen goede betrokkenheid bij de lessen nav deze video’s;

» Tijdens de periode april/mei zijn er veel documen-taires, films, uitzendingen rond vrede en vrijheid. Tzt. kijk ik wat interessant is voor mijn kinderen, wat aansluit bij mijn lessen;

» Andere tijden - diverse afleveringen Yad Vashem -site staan veel filmpjes op (in hoeverre onder-titeld?), daar is vast mee te overleggen want YV heeft een grote educatieve afdeling die wereldwijd wil opereren;

» Shoah dus en ik zou het vreemd vinden als niet de filmpjes van het Joods Historisch Museum worden gebruikt. Natuurlijk ook die van het Spielberg proj-ect. Ik zou zeggen dat je dan al meer dan voldoende materiaal hebt. --- Wat wil je dat ik zeg over Shoah ... De andere filmpjes vind ik dus minder geschikt. Ik zou zelf veel meer inzetten op de kinderen van de overlevenden. Ik vertel zelf het verhaal van mijn opa (melkboer in de Roerstraat) en krijg dan ongeveer hetzelfde effect (ja, iets minder) als bij overlevenden;

» ja, www.joodsamsterdam.nl en www.joodserf-

goedrotterdam.nl -- geeft specifieke informatie over deze twee plaatsen en de plaatsen om deze steden heen;

» Geert Mak weet mensen goed te laten figureren in ‘In Europa. De VPRO heeft met name de kennis in huis om dit goed te doen vermoed ik. (Of anders de BBC). -- Je kan dan zelf als docent vragen stellen bij het materiaal en helpen duiden;

» Ik denk aan Steven Spielberg database; » Er zijn twee mooie sites die betrekking hebben op

Sobibor; lategevolgen van Sobibor, en de Sobiborin-terviews. Ook zijn er een aantal mooie DVD’s ver-schenen met interviews, uit een tijd dat Internet nog niet ‘in’ was. Deze interviews verdienen een plek online. Voorbeeld; ‘de marathon van getuigenissen’ van het CJO;

» Een link op Histoforum is handig, dat gebruiken veel docenten geschiedenis USC Foundation Yad Vashem Van niet-joodse overlevenden weet ik geen sites oid;

» Zie onze film (28 minuten) Hier was Bertram op https://www.youtube.com/watch?v=hn5rkp6jxFE;

» interview met Jules Schelvis bij herinnering in Sobi-bor;

» delen/ fragmenten van het Spielberg project; » Yad Vashem --- omdat deze veel interviews heeft en

ik deze makkelijk kan vinden; » wij zijn zwarte soldaten 13 in de oorlog ten oorlog!

Histoclips Schooltv beeldbank --- Toegankelijk en inspirerend voor de leerlingen. Wij zijn zwarte soldaten leid tot discussies en de belichting van het ver-haal van een andere kant;

» Voor ons is 13 in de oorlog (tv serie) altijd een goede aanvulling op de lessen. Dit zijn geen interviews, maar geeft wel een beeld waar de kinderen behoefte aan hebben. De aflevering over Engeland (afl 4) en Indie (afl. 11) altijd over. Dit komt bijna niet aan bod en je moet immers keuze maken;

» veel gebruik van klokhuis ( 13 in de oorlog) en films als oorlogswinter, schindlerslist , Anne frank etc;

» www.13indeoorlog.nl; » 13 in de oorlog; » married with a star. goede fragmenten over verschil-

lende aspecten . na de oorlog (ad van Liempt); » 13 in de oorlog; » De lln. moeten zich kunnen inleven, de situatie voor

zich kunnen zien waarover het verhaal van het inter-view gaat. ---- Dit moet een aanvulling zijn naast het verhaal van de lessen door de leerkracht;

» Laat kinderen het interview ( onder begeleiding ) af-nemen;

» We hebben al school, I.s.m. Het Polderhuis in West-kapelle, een aantal interviews opgenomen Staan in de computer van school;

» Andere Tijden Schindlerslist project van Spielberg DVD Westerbork --- kort, op thema, mooie vragen dus goede inhoud;

» We gebruiken zelf nog steeds het bezoek van Rozette

34


de interviews

Kats en Tineke van Hall; ‘Goed en Fout’ in de oorlog. Zoveel mogelijk interviews, opdat de leerkrachten kunnen filteren op toepasbaarheid. --- Dit hoort ab-soluut bij je kind/mens zijn in deze maatschappij, het is een levensfilosofie die je menselijker maakt!;

» Naast interviews zouden er verwijzingen kunnen komen naar passend beeldmateriaal;

» 13 in de oorlog; » dag vader, dag moeder andere tijden (vrouwen in het

verzet) --- inleving kinderen vergroot; » The World at war - aflevering over Nederland bevat

interviews met ooggetuigen (opgenomen in de jaren 70) De serie Na de oorlog De serie De Oorlog --- De interviews uit The world at War zijn erg aangrijpend;

» Ik kijk met mijn leerlingen “13 in de oorlog”, omdat het goede historische info. geeft en wat nagespeeld wordt, sluit aan bij belevingswereld van kinderen van die leeftijd.Daar moet rekening mee gehouden worden;

» verhalen over onvrijheid, vervolging, bezetting, on-derduiken, kortom rubricering op al deze bijhornede facetten van onvrijheid. Ook: een korte uiteenzetting van het kader van WOII en zelfs nog beter van WOI;

» Soms kan een interview gehouden worden in een museum dat over WO2 gaat. Bijvoorbeeld een oog-getuige in het capitulatiemuseum in Rijsoord/Rid-derkerk;

» Dichtbij in de leefomgeving van de leerlingen; » klokhuis 13 in de oorlog Kinderplein; » niet te lange interviews; » Ik heb in de klas wel eens de documentaire bekeken

over een mevrouw die Sobibor ontsnapte en over-leefde. Pittig voor groep 8, maar wel te doen. Is te vinden op uitzendinggemist.nl --- Geeft een duidelijk beeld van de gruwelijkheden die mensen hebben meegemaakt;

» “yn it sicht fan de frijheid” Documentaire van omrop fryslan over fusillade in Dronryp, 3 dagen voor einde WOII --- Herkenbaar, zoek het in je eigen omge-ving... Bovendien link met oorlogsmonument, waar we met de basisscholen bij stil staan;

» een persoonlijk verhaal van iemand als kind in de oorlog, wat voor gevolgen dat had in het dagelijks leven, in de omgang met mensen. Wat voor impact dat heeft;

» Ouderwets dvd. Aantekeningen die mijn opa en oma in een boek hebben gemaakt;

» Nee, het is wel interessant als het interview afgewis-seld wordt met beelden uit de oorlog;

» wij gebruiken altijd 13 in de oorlog -- duidelijk en goed te begrijpen voor kinderen uit groep 8, de filmpjes zijn neit te lang, goede onderwerpen;

» Er kan misschien ook per regio gerubriceerd worden; » 13 in de oorlog --- De kinderen vinden het leuk dat de

hoofdrolspelers dezelfde leeftijd hebben. Alles wordt duidelijk en interessant uitgelegd;

» www.ondergedokenalsannefrank.nl --- Er staat mooi beeldmateriaal bij in de vorm van tekenfilmpjes en interviews.

35

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

In dit overzicht staan projecten van ontsloten (door particulieren te bekijken) gefilmde interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog, gemaakt door zowel organisaties als particulieren. Het over-

zicht richt zich op materiaal dat na 2010 gemaakt of ontsloten is. Projecten van voor 2010 zijn veelal al opge-nomen in het project ‘Erfgoed van de oorlog’ op de web-site www.getuigenverhalen.nl.

Dit is een inventarisatie op basis van contact met oor-logsmusea, lokale 4-5 mei comité’s en online onderzoek. Het geeft een algemeen beeld van wat er is en waar de beelden zijn opgeslagen. Het overzicht pretendeert niet volledig te zijn: diepgravender onderzoek is nodig om eventueel ouder, en/of nog niet ontsloten beeld uit archieven en bureaulades op te duiken.

Onder het kopje ‘collectie’ is te lezen hoe de collectie ontsloten is; waar de gefilmde ooggetuigen interviews (via welke sites) te zien zijn en/of in welke database de beelden zijn opgenomen. Hier zijn verschillende catego-rieen in te onderscheiden: » Wetenschappelijk; DANS; » Eigen website; » Openbaar kanaal als youtube / vimeo.

Soms zijn de video’s op de eigen website ‘embedded’ vanaf youtube. Daarnaast zijn er ook nog collecties die (nog) niet online te zien zijn maar alleen op DVD of in een museum.

Ook televisieprogramma’s of afleveringen van een serie met als thema Tweede Wereldoorlog zijn hieronder op een rijtje gezet. Dat is een zijstap: het zijn geregisseerde en gemonteerde programma’s waar soms ooggetuigen aan het woord komen, dus niet puur de gefilmde inter-views met ooggetuigen.

De inventarisatie is een eerste stap die leidt naar de tweede stap: kunnen deze gefilmde getuigenissen ge-schikt zijn, of worden gemaakt, voor gebruik in het on-derwijs?

Opgenomen in DANS

The long shadow of Sobiborhttp://www.longshadowofsobibor.com/nl/

Beschrijving project

Deze website bevat een collectie van 31 interviews met 9 overlevenden van de opstand in Sobibor (14 oktober 1943) en 22 nabestaanden van familieleden die in Sobi-bor zijn vermoord.

De interviews zijn online te bekijken. De opnames zijn door professor Selma Leydesdorff gemaakt in Ne- derland, België, de Verenigde Staten, Australië, Israël,

Uitkomsteninventarisatie

36


de interviews

Oekraïne, Rusland en Polen. Deze unieke getuigenissen gaan verder dan het vertellen over het kamp.

Collectie

Op de site zelf http://www.longshadowofsobibor.com/nl/ en wordt opgenomen in DANS

Beschrijving beeldmateriaal

Interviews gemaakt in 2009/2010 Overlevenden en nabestaanden thuis geinterviewd, vast camerastand-punt, ruime close- up. Gesprekken van 1-3 uur, door-zoekbaar op woorden.

Zoekmogelijkheiden

» Video’s onderverdeeld in 13 thema’s: » Joods leven » Sjetl (Joodse gemeenschap) » Leven voor de oorlog » Vervolging » Leven in de oorlog » Verwachtingen » Onderduik » Kampen en ghetto’s » Leven na de oorlog » Leven opbouwen » Gevolgen van Sobibor » Proces Demjanjuk

Met de button ‘zoeken’ kan op woorden in interviews gezocht worden (bv ‘honger’ leverde 7 interviews en 20 fragmenten op. Bij de fragmenten staat het zinnetje met het woord ‘honger’ met een tijdcode naast het beeld).

Sobibor interviewshttp://www.sobiborinterviews.nl/nl/interviews


Sobibor interviews 1983-1984 door Jules Schelvis.

Kern van deze website zijn dertien interviews met over-levenden van de opstand die op 14 oktober 1943 uitbrak in vernietigingskamp Sobibor. Daarnaast zijn interviews te zien met twee Poolse omwonenden en een overlev-ende van de opstand in het crematorium van Ausch- witz-Birkenau.

Collectie

wordt opgenomen DANS


Interviews van tien minuten tot twee uur, opgedeeld in fragmenten. In elk fragment vertelt de geïnterviewde over één of meerdere gebeurtenissen. Deze gebeurtenis-sen zijn benoemd in de beknopte beschrijvingen van de fragmenten.

Zoekmogelijkheiden

In het zoekschermpje kun je zoeken op zoekterm, op ge- ïnterviewde en op periode. De player speelt het fragment af waar het genoemde woord in voorkomt.

Reis van de Razzia http://www.stichtingreisvanderazzia.nl


Het project Reis van de Razzia is gebaseerd op 75 in 2012 gefilmde getuigenissen van mannen die 10 novem-ber 1944 bij de razzia van Rotterdam door Duitse soldat-en zijn weggevoerd om dwangarbeid te verrichten en de daaropvolgende reis hebben meegemaakt. De mannen waren indertijd, eind 1944, tussen de 17 en 21 jaar oud.

In de getuigenissen van deze jongens valt te horen wat hen overkomen is tijdens de oorlogsjaren en wat hun handelingsruimte was ten tijde van de razzia. Maar ook hoe de ervaring van de reis van de razzia, naar Duitsland en Oost-Nederland, hun verzelfstandiging in de hand heeft gewerkt.

Naast de weggevoerde jongens zijn er ook een aantal achterblijvers geinterviewd.

Collectie

In DANS, Getuigenverhalen.nl, Netwerk Oorlogsbron-nen.nl en CLARIAH.nl


Interviews van een 15 - 90 minuten in huiselijke omge-ving, geïnterviewde medium of close- up in beeld

Zoekmogelijkheiden

Op getuigenverhalen.nl is een vakje ‘zoeken in dit inter-view’ . Gevonden termen worden getoond met de tijd-code. Een samenvatting van het verhaal staat onder het videovak beschreven.

Groningen in oorlogstijdhttp://www.ovcg.nl


14 interviews over het dagelijks leven in Groningen in de oorlog. Gerealiseerd in 2009-2010, gemaakt in opdracht van Stichting Oorlog en Verzetscentrum Groningen.

Collectie

DANS en http://getuigenverhalen.nl/projecten/erfgo ed-van-de-oorlog-groningen-oorlogstijd

https://easy.dans.knaw.nl/ui/datasets/id/easy-data-set:41872 wel beeld

37

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS


Gesprekken van 23 – 73 minuten, mensen in huiselijke omgeving of tegen zwarte achtergrond. Op getuigenver-halen.nl geen beeld, interview 14 heeft icoontje van een slot, maar die is via DANS wel te bekijken

Zoekmogelijkheiden

De interviews zijn letterlijk getranscribeerd, deze tran-scripties zijn te vinden onder de tab Data Files. Het downloaden van de transcripties is alleen mogelijk door geregistreerde EASY gebruikers.

Kindertransporten ‘Joodse kinderen in Kamp Vught’http://www.joodsekindereninkampvught.nl/persoonlijke-verhalen


Acht mensen die de kampen overleefden vertellen op de dvd Joodse kinderen in kamp Vught het verhaal van de kinderen – en van zichzelf. Bij de dvd hoort een lespak-ket. Het lespakket is geschikt voor leerlingen van 11 tot 16 jaar. In de afgelopen jaren hebben scholen uit het hele land zo’n 200 exemplaren besteld.

Acht mensen die de kampen overleefden vertellen over de razzia’s, Vught en het transport. Kern van de dvd is voor het vmbo en groep 8 van het basisonderwijs een documentaire van 18 minuten getiteld Wat kunnen ze nou met ons doen?In de korte documentaire vertellen vier ooggetuigen over hun ervaringen. Hun woorden worden afgewisseld met beelden van vrije, spelende kinderen nu. Dat geeft op een eenvoudige manier een indringend beeld.

Collectie

op DVD bij lesprogrogramma, ook opgenomen in DANShttps://easy.dans.knaw.nl/ui/datasets/id/easy-data-set:56175


Interviews van 40 minuten tot ruim 2 uur

Zoekmogelijkheiden

DANS: Zoektermen kunnen ingevuld worden, zoekt op beschrijving van interview. Met een login kun je spotlijst downloaden bij DANS

Schiedamse bleekneusjes - Schiedamse kinderen op stap


20 interviews.Tijdens en na de oorlog werden tal van Schiedamse kin-deren elders opgevangen om aan te sterken of na ziekte te herstellen. In het begin speelden lagere scholen en

schoolartsen hierin de voornaamste rol. Vanaf januari 1945 zond het plaatselijke Inter Kerkelijk Bureau (IKB) de kinderen uit. In de hongerwinter ging het om ruim 600 kinderen. Ze werden voor korte of langere tijd on-dergebracht bij gastgezinnen om even de ellende te kun-nen vergeten en op krachten te komen. De kinderen die kort na de oorlog naar het buitenland gingen, kwamen terecht in Engeland, België, Frankrijk, Zwitserland, De- nemarken of Zweden. Voordat ze naar een gastgezin konden, moesten ze eerst twee tot acht weken in quaran-taine in een kinderkamp. Daar werden ze beziggehoud-en met wandelingen, spelletjes, uitstapjes en ze leerden iets over de taal van het land. Ook konden ze wennen aan nieuwe (eet)gewoonten. In het begin hadden veel kinderen heimwee, maar aan het eind van hun verblijf wilden velen niet meer terug naar Schiedam. In twintig interviews (verdeeld over twee projecten: ‘Schiedamse kinderen op stap’ en Schiedamse bleekneusjes’) zijn de ervaringen van de kinderen van toen vastgelegd. Foto’s van uitgezonden kinderen staan in de beeldbank van het Schiedamse gemeentearchief.

Collectie

2009 in Dans en 2015 opgenomen in Getuigenverhalen


Tien interviews in DANS https://easy.dans.knaw.nl/ui/dat asets/id/easy-dataset:45087

Interviews in huiselijke omgeving van 1 uur tot bijna 2 uur.

Zoekmogelijkheiden

DANS: Zoektermen kunnen ingevuld worden, zoekt op beschrijving van interview.

Kamp Amersfoort - archief - digitaal archief http://www.kampamersfoort.nl/p/interviews


24 interviews met ooggetuigen; staat verder geen uitleg bij. In titel eronder staat c2011

Collectie

Arjan van Hessen vertelde dat deze wordt opgenomen in DANS


Volledige gesprekken

Zoekmogelijkheiden

In DANS zie ik 1 interview: https://easy.dans.knaw.nl/ui/datasets/id/easy-dataset:56003

38


de interviews

Het Willy Lindwer Holocaust Video Archief


Willy Lindwer, AVA Productions BV (1986-2004), The-matische collectie: Erfgoed van de Oorlog, Het Willy Lindwer Holocaust Video Archief Persistent Identifier: urn:nbn:nl:ui:13-09r-517

Filmmaker Willy Lindwer heeft vanaf 1970 een filmen videocollectie opgebouwd waarin de Holocaust centraal staat. Dit materiaal omvat uniek oral history-materiaal op het gebied van de Jodenvervolging in Nederland. In dit project zijn 83 interviews uit deze collectie, vastge-legd in de periode 1986-2004, beschreven en gedigi-taliseerd. Ze vormen het ruwe bronnenmateriaal dat is gebruikt voor zeven documentaires.

Onder de velen geïnterviewden zijn: Janny Brandes-Brilleslijper, zij was getuige van het overlijden van Anne Frank in Bergen-Belsen, Jehshua en Hennie Birnbaum-Szaja die het weeshuis in Westerbork leidden en Mirjam Bolle- Levie, secretaresse van David Cohen, voorzitter van de Joodse Raad.

Collectie

Opgenomen in Dans: https://easy.dans.knaw.nl/ui/datasets/id/easy-dataset:41898

Wordt beschikbaar in Getuigenverhalen.nl


83 interviews vastgelegd in de periode 1986-2004, be-schreven en gedigitaliseerd.

Losse interviews bij NIOD te zien, En compilatie op you-tube http://www.youtube.com/watch ?v=kE0F00bUw7k

Zoekmogelijkheiden

Algemene zoekfunctie van DANS

Buchenwaldhttp://www.buchenwald.nl/


De voormalige Vereniging van Oud-Buchenwalders heeft in 2002 achtendertig gefilmde interviews van Nederlandse oud-gevangenen van kamp Buchenwald overgedragen aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Niet eerder zijn van één concentratiekamp zoveel Nederlandse slachtoffers geïn-terviewd. De interviews zijn integraal raadpleegbaar en op geavanceerde wijze doorzoekbaar.

Collectie

Wordt opgenomen in getuigenverhalen (2015)


Nu niet zichtbaar: tot voor kort op de website van de afdeling Human Media Interaction van de Universiteit Twente.

In het voorjaar van 2014 hebben de betrokken in-stellingen (De UTwente, het NIOD en DANS) besloten dat het beter en duurzamer zou zijn wanneer de inter-views in een echt archief ondergebracht zouden worden. Daar wordt op dit moment aan gewerkt en de verwacht-ing is dat voor de jaarwisseling de interviews weer via de website www.buchenwald.nl beschikbaar zullen zijn.

Zoekmogelijkheiden

nvt

Bezet Utrecht - verhalen van Volkstuinbezittershttp://www.voice-utrecht.nl/.


Bezet Utrecht: Verhalen van Volkstuinbezitters is een documentaire van de Vereniging Ontsluiting (Inter)na-tionaal Cultureel Erfgoed (VOICE) over het gebruik en nut van de volkstuin in de Tweede Wereldoorlog.

Voor dit project zijn zeven getuigen geïnterviewd. Daar-naast is een interview afgenomen met een hedendaagse volkstuin bezitter. De zeven verhalen zijn gebruikt om een documentaire te maken waarin de bevindingen van dit project worden gepresenteerd. De documentaire heet: ‘Bezet Utrecht: verhalen van volkstuinbezitters‘.

Collectie

Online op youtube: http://www.youtube.com/user/VOI-CEUtrecht/videos

De interviews met de zeven getuigen zullen via Data Archiving and Networked Services (DANS) toegankelijk worden gemaakt voor toekomstig onderzoek. (site, nov 2014)


Interviews in huiselijke omgeving van 8-12 minuten.

Zoekmogelijkheiden

Geen zoekfunctie, in de titel aanduiding van onderwerp, bv ‘gaarkeukens’

Akkers van Margraten


In het kader van dit oral history-project komen oogge-tuigen van de oorlog in Margraten aan het woord en meer in bijzonder personen die met eigen ogen hebben

39

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

gezien hoe het oorlogskerkhof werd aangelegd. Nooit eerder hebben ooggetuigen van de aanleg van het mi-litaire kerkhof over hun ervaringen verteld. Veel Neder-landse ooggetuigen maken melding van de vele zwarte Amerikanen, die bij de aanleg van het kerkhof betrokken waren en zwaar werk moesten verrichten in barre weers- omstandigheden.

In september 1944 bevrijden Amerikaanse soldaten van de 30e Infanterie Divisie van het eerste Amerikaanse leger Zuid-Limburg. Tot verbazing van de plaatselijke boeren worden een maand later nabij Margraten de eerste gesneuvelde Amerikanen in hun akkers begraven. Niemand kon toen bevroeden dat kort daarna meer dan twintigduizend kruisen en davidsterren in de modder zouden steken op een van de grootse Europese oorlogs- kerkhoven.

In november 1944 nam het Negende Amerikaanse leger de begraafplaats officieel in gebruik. Op dit moment zijn er nog 8.301 Amerikaanse graven in Margraten.

Collectie

Materiaal 2010-2014 opgenomen in DANS 28 interviews

En op getuigenverhalen.nl


Op getuigenverhalen.nl één interview (68 min) te zien met medewerkster gemeentehuis Margraten.

In DANS nog een ander interview openbaar met ser-geant uit de VS die in 1944 op de oorlogsbegraafplaats moest gaan werken.

Zoekmogelijkheiden

Twee openbare lange interviews, rest is toestemming voor nodig.

Atlantikwall Den Haag Museon


Het project Atlantikwall Den Haag bevat 15 interviews met (toenmalige) inwoners van Den Haag en Scheve-ningen over hun herinneringen aan de Atlantikwall ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Aan bod komen onder meer de gedwongen ontruiming van Duindorp in september 1943, het afschieten en voortijdig neerstorten van V2’s in Den Haag en Scheveningen, en het dagelijks leven in het toestemming te bekijken Sperrgebiet.

Collectie

Staan in Dans (2011) en getuigenverhalen http://getu-igenverhalen.nl/projecten/atlantikwall-den-haag


nvt

Zoekmogelijkheiden

Als je zoekt op ‘Atlantikwall Den Haag’ krijg je geen re-sultaten, klik je op projecten dan staat het project boven-aan. In DANS zijn er 18 interviews openbaar, 2 alleen met toestemming te bekijken.

Op eigen website/ YouTube

Herinneringscentrum Kamp Westerbork en het Zentrum für Arbeit in Leer/Ostfrieslandhttp://www.opdewegvanannefrank.nl/


16 interviews met getuigen van de transporttreinen: in de oorlogsjaren reden de transporten, de ‘Jodentreinen‘ zoals ze werden genoemd in de volksmond, van Hoog- halen via Winschoten, Nieuweschans en Leer verder naar het oosten. Eindbestemming was meestal het voor-malig Generalgouvernement voor de bezette gebieden in Polen.

Collectie

http://www.opdewegvanannefrank.nl/deelprojecten/ooggetuigen-interviews/

Staan op Youtube


Interviews van 4-10 minuten.

Op de site staan 16 aanklikbare foto’s van de geïnter-viewden, die openen in pop-upscherm van youtubelink.

Zoekmogelijkheiden

Geen zoekfunctie, alleen te sorteren op interviews in het NL of interviews in het Duits.

Tweeduizende getuigen vertellenhttp://www.jhm.nl/bezoek/kenniscentrum/tweedui-zend-getuigen-vertellen


Het Joods Historisch Museum maakte tweeduizend in-terviews uit het archief van het USC Shoah Foundation Institute toegankelijk voor publiek. Voor dit project is een subsidie verkregen uit het programma Erfgoed van de Oorlog van het Ministerie van VWS.

Collectie

Te zien in museum, een aantal zijn toegankelijk voor on-derwijs via inlog http://iwitness.usc.edu/SFI/

40


de interviews


Losse clips met korte quotes van 1-3 minuten zijn op de site te bekijken, om de volledige versie te zien moet je een inlog hebben.

Zoekmogelijkheiden

57 onderwerpen waar je op kunt zoeken http://iwitness.usc.edu/SFI/BrowseTopics.aspx, maar je kunt ook zelf naam of onderwerp invullen (in het engels).

Verzetsmuseum Amsterdam http://www.verzetsmuseum.org/museum/nl/collectie/filminterviews


Herinneringen van ooggetuigen van de oorlog op pro-fessionele wijze gefilmd. Vijftien interviews.

Een subsidie van het VSB-fonds stelde het Verzetsmuse-um Amsterdam in staat om de herinneringen van oog-getuigen van de oorlog op professionele wijze te filmen. Het concrete doel luidde: afnemen van vijftien interviews van een technisch en inhoudelijk hoge kwaliteit die een hoge toepasbaarheid hebben voor culturele producties, in de periode tot en met april 2010 en hoogtepunten daarvan opnemen in een website- onderdeel.

Van alle interviews zijn dossiers gemaakt, met een volle-dige transcriptie, korte samenvatting, trefwoorden, tech-nische informatie, contactgegevens en nota benes die toekomstige gebruikers van de interviews op weg helpen (hoogtepunten, valkuilen, additionele informatie).

Collectie

http://www.youtube.com/user/verzetsmuseum/videos


Op de site clips van 4-11 minuten, (embedded vanaf you-tube) met een korte beschrijving erbij.

2009 vijf interviews, 2011 nog 8 (op youtube kanaal van Verzetsmuseum)

Zoekmogelijkheiden

Geen zoekfunctie op de site. Wel wordt aangegeven dat van alle interviews dossiers zijn gemaakt, met een volle-dige transcriptie, korte samenvatting, trefwoorden, tech-nische informatie, contactgegevens en nota benes die toekomstige gebruikers van de interviews op weg helen (hoogtepunten, valkuilen, additionele informatie).

Oorlogskind


http://www.oorlogskind.nl/ site bestaat niet meer.

Dvd Oorlogskind. Op deze dvd staan de verhalen cen-traal van mensen die de Tweede Wereldoorlog als kind meemaakten, in Nederland, Nederlands- Indië of Suri-name.

De dvd verscheen bij de gelijknamige tentoonstelling, die door het NIOD werd samengesteld en tussen 2005 en 2008 op verschillende plekken in Nederland te zien was.

Collectie

Op youtube 2 video’s:Oorlogskind in Nederlands-Indië: Ids Talsma http://www.youtube.com/watch?v=IvD6dmCEg2w

Oorlogskind in Nederlands-Indië: Rita Young http://www.youtube.com/watch?v=RBugZPwWGEM


Interviews in huiselijke omgeving, met tussentitels die het onderwerp aangeven waarover de geïnterviewde praat.

Zoekmogelijkheiden

Geen zoekfunctie

Slag om de Scheldewww.worldwar2heritage.com


“World War II Heritage is a cross-border Interreg IV-A 2 seas project that aims to ensure the preservation and improve the accessibility of the material and immaterial heritage of the Second World War in the 2 Seas region. The project has ten partners from the Netherlands, Bel-gium, France and England. The Province of Zeeland is lead partner.”

Collectie

Op de site: http://www.worldwar2heritage.com/nl/

En op youtube: http://www.youtube.com/user/ww2her-itage/videos


Interviews en quotes van 1-7 minuten. De titel geeft het onderwerp aan zoals ‘food’ of ‘invasion’

Zoekmogelijkheiden

Op de site is een driedeling gemaakt” » Verstoorde vrede

41

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

» Leven in oorlogstijd » Op weg naar vrede

Die thema’s hebben weeer subonderwerpen als mobi-liatie, invasie, waarbij elk onderwerp twee korte clips/ gefilmde ooggetuigen quotes heeft.

Slag om de Schelde – omroep Zeeland en Bevrijdings- museum Zeelandwww.worldwar2heritage.com


In een dagelijkse clip (van 8 september tot 8 november 2014) van 2-6 minuten worden gebeurtenissen van 70 jaar geleden uitgelegd dmv interviews en archiefbeelden

Collectie

Op de site: http://www.deslagomdeschelde.nl/media/

Op Youtube: http://www.youtube.com/watch?v=90T-ThCZSFWs&list=PLNpU5SavfCodVlVxXrWSH2VzxA0h-d32Kv


Interviews op lokatie en archiefbeelden

Zoekmogelijkheiden

nvt

Kamp van Breendonk (Vlaams)


8 interviews, 2010 geupload, bij de beschrijving staat dat meer informatie te verkijgen is via ml009@telenetbe

Collectie

Online op youtube: http://www.youtube.com/user/Breendonkfilms/videos


Interviews op lokatie en thuissituatie, slechte geluids- kwaliteit.

Zoekmogelijkheiden

nvt

Gezichten van vrijheid


De generatie Nederlanders die WOII bewust heeft mee-gemaakt wordt steeds kleiner en zal over een aantal ja-ren uitgestorven zijn. Dat betekent dat we nooit meer de

verhalen van ons land in oorlog uit eerste hand zullen horen. Om deze verhalen voor altijd te kunnen behoud-en is Stichting GO4Media een uniek landelijk project ge-start met de titel ‘Gezichten van Vrijheid’.

‘Gezichten van Vrijheid’ zet jongeren tegenover de laat-ste overlevenden van deze alles- bepalende oorlog; de laatste generatie die weet dat niets vanzelfsprekend is. De jongeren van nu filmen hun verhaal.

Collectie

Online beschikbaar via: http://www.gezichtenvanvrijhe-id.nl


Korte interviews van 5-10 minuten

Zoekmogelijkheiden

Aanklikbare portretten van geïnterviewden, aanklikbare termen (als ‘bevrijding’ / ‘honger’ etc). (mijn laptop loopt vast op de site... zware bestanden?)

Op DVD

Indie in oorlog


‘Spoor van 100.000 doden’ is de eerste documentaire over Nederlandse krijgsgevangenen aan de Birma-Si-am Spoorweg. Journalist en documentairemaker Twan Spierts volgt de veteranen Felix Bakker en Hans Wessels en de kleinzoon van Eduard Johannes, een van de meer dan 3.000 Nederlandse slachtoffers. Spierts maakte de documentaire ‘Spoor van 100.000 doden’ in opdracht van het Indisch Herinneringscentrum en met medewer- king van de Stichting Herdenking Birma-Siam Spoorweg en Pakan Baroe Spoorweg.

Collectie

De dvd (39 minuten film en 26 minuten bonusmateriaal) is verkrijgbaar bij het Indisch Herinneringscentrum.


nvt

Zoekmogelijkheiden

nvt

Polderhuis West Kapelle


Scholierenproject ‘the untold story’ http://www.scez.nl/3/erfgoededucatie/113/the-untold-story

Hebben in het museum beeldmateriaal van scholieren

42


de interviews

die mensen interviewen. Project via Stichting cultu-reel erfgoed Zeeland met uitwisseling Nederlandse en Duitse scholieren die mensen in hun omgeving inter-viewen over hun oorlogservaringen.

Collectie

DVD. Nu tweede in de maak. Niet online beschikbaar


Het project ‘Memories to Share’ uit 2009 van museum het Polderhuis is de aanleiding geweest om dit interna-tionale samenwerkingsproject met het onderwijs op te zetten. Op de dvd, het eerste ‘product’ van het interna-tionale scholenproject ‘the untold story’, staat een reeks opgenomen interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog.

Zoekmogelijkheiden

nvt

Oorlog- en Verzetsmuseum Rotterdam


DVD over bombardement, DVD ‘Dolle dagen’ over de bevrijding, DVD ‘het vergeten bombardement’.

Collectie

DVD, niet online beschikbaar

ln het museum zijn mediazuilen waar de verhalen te be-luisteren en te bekijken zijn.


nvt

Zoekmogelijkheiden

nvt

Niet beschikbaar/ Alleen beschikbaar op lokatie

Verhalen van Indië


Verhalen van Indie is een project van het Indisch Herin-neringscentrum. Ze hebben 40 interviews afgenomen, per maand komen daar zo’n 2 interviews bij.

Collectie

Het materiaal wordt nu bewaard op harde schijf, zijn in overleg met DANS over mogelijkheid tot digitale opslag.


nvt

Zoekmogelijkheiden

nvt

Bevrijdingsmuseum Groesbeek


Vrouwen in oorlogstijd, samenwerkingsproject met de Gelderlander en Omroep Gelderland. Televisieserie gebaseerd op archiefmateriaal en interviews met getuigen WOII. Verder geen projecten

Collectie

Materiaal niet meer online, bevrijdingsmuseum belt te-rug, hebben verder geen projecten op het gebied van oral history gedaan.


nvt

Zoekmogelijkheiden

nvt

Fries verzetsmuseum


Korte interviews: Jasper Keizer - dagelijks leven WO2 Friesland - o.a. jeugd, school;Trynke Friso - verzet - onderduikhulp ouders;Ineke en Tineke Dijkstra - verzet - executie van vader in april dagen van 1945 en de verwerking hiervan.

Collectie

Te zien in museum


nvtZoekmogelijkheiden

nvt

Inventarisatie lokale 4 en 5 mei comite’s

Regionaal Archief Nijmegen

Omschrijving

Nijmegen ‘35 - ‘45. Drie Joodse getuigenissen.

Documentaire gemaakt in 1995 van 45 minuten waarin drie Joodse mensen vertellen over hun ervaringen in de Tweede Oorlog

Rechten

Gemeente Nijmegen

43

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

Online beschikbaar

http://studiezaal.nijmegen.nl/ran/_intro.aspx#1783854

Trefwoorden

Jodenvervolging

Horst aan de Maas

Omschrijving

Mijn naam is Max

Documentaire met 10 interviews met mensen waar in de oorlog Joodse kinderen zaten ondergedoken.dvd van 30 minuten

Rechten

Rene Poels 0478 698241

Online beschikbaar

http://www.marijnpoels.com/movie_mijnnaamismax.html?clipid=AZF9GJK48JWs0PYZ0MX/ YQ==

Losse interviews staan in DANS

Trefwoorden

Onderduiken

Ede

Omschrijving

25 hits in AV collectie Gemeentearchief Ede met tref-woord Tweede Wereldoorlog.

Veel documentaires met deskundigen en nabestaanden.

Rechten

Gemeente Ede

Online beschikbaar

Vanaf april 2015 online beschikbaar via Gemeentearchief Ede.

Trefwoorden

Bevrijding/ gevechten/ onderduiken

Ede

Omschrijving

My confession Didi Rachel Harel, 1923-1989

60 minuten

Rechten

Gemeente Ede

Online beschikbaar

DVDMy confession [1]: http://www.youtube.com/watch?v=TwKSxqDfVZE My confession [2]: http://www.youtube.com/watch?v=-j6QIM5nbExA My confession [3]: My confession [4]: http://www.youtube.com/watch?v=rNr0HRqIRzw My confession [5]: http://www.youtube.com/watch?v=7l-nAUTlnYTg My confession [6]: http://www.youtube.com/watch?v=b-kmJfSGbgTw

Trefwoorden

Jodenvervolging

Ede

Omschrijving

Oral History Airborne heer Boersma “Airborne Lucht-landingen” 2011

Rechten

Gemeente Ede

Online beschikbaar

Vanaf april 2015 online

Trefwoorden

Bevrijding

Ede

Omschrijving

Oral History Airborne Interview met de heer Gijsbertsen “Airborne Luchtlandingen” 2011

Rechten

Gemeente Ede

Online beschikbaar


Trefwoorden

Bevrijding

44


de interviews

Ede

Omschrijving

Oral History Airborne Interview met de heer Duyts “Air-borne Luchtlandingen” 2011

Rechten

Gemeente Ede

Online beschikbaar


Trefwoorden

Bevrijding

Stichting Monumenten Spreken - Zaanstad

Omschrijving

De stichting maakt sinds 2011 mini-documentaires (ca, 15 min.) bij 28 oorlogsmonumenten in de gemeenten Zaanstad, Wormerland en Oostzaan. Voor iedere docu-mentaire hebben ze 2-5 getuigen geïnterviewd.

Per getuige zijn er ca. 45 minuten filmbeelden. Het grootste gedeelte is in een studio opgenomen en met sommige getuigen zijn er buitenopnamen gemaakt bij het monument.

Rechten

Stichting Monumenten Spreken

Online beschikbaar

Website met 28 documentaires (15 minuten) en 28 digi-lessen in maart 2015 online: www.monumentenspreken.nl

20 films nu al te zien bij Zaans Museum, verhalentafel

Trefwoorden

nvt

Zaandam

Omschrijving

Interviews met Zaanse verzetsmensen door Fritz Müller uit Ermelo.

Rechten

Tapes niet openbaar

Online beschikbaar

Niet toegankelijk

Trefwoorden

Verzet

Enkhuizen

Omschrijving

De stad en de oorlog, Enkhuizen in oorlogstijd

Interviews met 12 ooggetuigen. Gemonteerd tot 49 mi-nuten totaal. 2008/2009

Rechten

Idzard van Manen, Meesters in Educatie

Online beschikbaar

Dvd, website (maar op moment niet toegankelijk) Edu-catief project

Trefwoorden

nvt

Vlieringsbeek

Omschrijving

We moesten weg..

zes interviews met getuigen van de Tweede Wereldoor-log over de evacuatie uit hun dorp.

Totale duur 46 minuten. 2001- 2011

Rechten

Wim Verhofstad, vrz. werkgroep 4 mei; dorpsraad Vier-lingsbeek

Online beschikbaar

Dvd

Trefwoorden

Evacuatie

Veghel!

Omschrijving

Documentaire over het leven van de Joodse Hanneke Lankhout, 5 filmpjes van 5 a 8 minuten per thema.

De bevrijding van Veghel Omroep Brabant, 4 minuten

Weg van de bevrijding, 8 uitzendingen van 30 minuten. Gesprekken aan tafel (talkshowsetting) ook met oogge-tuigen.

45

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

Geloof, hoop en liefde Ooggetuige over parachutisten-landing Market Garden.

Rechten

Plein 23, Omroep Brabant, Omroep Brabant/ Omroep Gelderland, EO

Online beschikbaar

http://omgveghel.wordpress.com/lesmateriaal/docu-mentaire/, lesbrieven bij filmpjes

http://www.omroepbrabant.nl/?video/89237792/De+bevrijding+van+Veghel+Het+was+een+slagveldas-px

http://www.omroepbrabant.nl/?epg/10094572/Weg-naar+d e+bevrijding.aspxhttp://tvblik.nl/geloof-en-een-hoop-liefde/veghel-2

Trefwoorden

Onderduiken, bevrijding market garden, Bevrijding

Eerde

Omschrijving

Adriana van Riel over de strijd in Eerde, 5 minuten

9 september 2014John Primerano (501 HQ) vertelt over zijn landing bij Kasteel Heeswijk, Skyline, 2 minuten

19 september 2011Bobby Hunter (501 D-Co) bij de Eerdse Molen, Endemol. 1 minuut

18 november 2006Bill McMahon (501 I-Co) vertelt over de eerste gevechten in Eerde, NOS ,2,5 minuut

19 september 2004Frans van Berkel vertelt over de gevechten op het Hoe-ves, Skyline, 1,5 minuut

17 september 2004Bill McMahon (501 I-Co) vertelt over de gevechten bij de spoorlijn, Skyline, 1 minuut

17 september 2004Harrie van Dijk vertelt over de gevechten op de Koeve- ring, Skyline, 3 minuten

17 september 2004Harrie van Erp vertelt over de gevechten op de Willibrord- ushoek, NOS, 1 minuut

Rechten

Omroep Brabant, Skyline, Endemol, NOS, Skyline, Sky-line, Skyline, NOS

Online beschikbaar

http://www.airborne-eerde.nl/Video%20NL.html

Online te bekijken, korte beschrijving

Trefwoorden

Bevrijding, gevechten, militairen

Culemborg

Omschrijving

Lezing ooggetuige Grimbert Rost van Tonningen4 mei 2011, gefilmd

Rechten

nvt

Online beschikbaar

dvd

Trefwoorden

NSB

Velp

Omschrijving

Bezig een project te ontwikkelen.

Rechten

Gety Hengeveld voorzitterStichting Velp voor [email protected] tel. 026-3610600tel. 06-55884567

Online beschikbaar

nvt

Trefwoorden

nvt

Televisie

Schooltv, www.schooltv.nl zoekterm Tweede Wereldoorlog

295 hits,0-4 jaar 15-6 jaar 77-8 jaar 13

46


de interviews

9-12 jaar 157 13-15 jaar 64 16-18 jaar 106

Korte clips, beeldbankclips over begrippen, gebeurtenis-sen en archiefmateriaal. Nauwelijks ooggetuigenversla-gen. Online te bekijken

Na de bevrijding in de klas

6 afleveringen 8 a 9 minuten, uitgezonden 2014Rechten bij NTR en derden (archiefmateriaal)

Online te bekijken op schooltv.nlGeschikt gemaakt voor onderwijs, ontsloten op thema, trefwoord. Veel getuigenissen in vorm van interviews

Andere Tijden in de klas

Afl. Kind van een NSB-er 1 aflevering 15 minuten,Rechten bij NTR en derden (archiefmateriaal)

Online te bekijken op schooltv.nlOok getuigenissen in vorm van interviews

Beeld en geluid

Particuliere collectie gefilmd in WOII: geconcentreerd rond bevrijding.Polygoon beide zijdenGeen oral history-materiaal: geen collectie

Televisieprogramma’s/ documentaires

NTR

Na de bevrijding

7 afleveringen van 50 minuten, archiefmateriaal afgewis-seld met interviews met getuigen. Per thema. Uitgezon-den 2013/ 2014

NPS

13 in de oorlog

NPS/VPRO/NTR

Andere Tijden

Ttrefwoord in beeld en geluid catalogus oorlog + titel An-dere Tijden 112 treffers

Andere Tijden Special De Oorlog

18-10-2009, 50 minuten, rechten NPS/VPRO Vooral archiefmateriaal

Andere Tijden, Oorlog in blik

16-09-2010, 25 minuten

rechten NTR/VPROParticulier archiefmateriaal, interviews kinderen van filmers.http://www.npo.nl/oorlog- in-bl ik/16-09-2010/NPS_1160376

Andere Tijden

07-05-2011, 25 minutenrechten NTR/VPROInterviews met zonen uit NSB-gezinnen

Andere Tijden

12-03-2006, 25 minuten Rechten NPS/VPROo.a. Interviews met getuigen

AT, Geweten in de oorlog

01-04-2012Rechten NTR/VPROo.a. Interviews met getuigen

NOS

De bezetting

21 delige documentaireserie waarin aan de hand van archiefmateriaal een beeld wordt gegeven van Neder-land in de Tweede Wereldoorlog.Uitgezonden in 1989Rechten via NOS21 delen van ongeveer 50 minuten

NPS

De oorlog

9 delige documentaireserie over de Tweede Wereldoor-log.Uitgezonden in 2009 Rechten via NTR9 delen van 50 minuten

13 in de oorlog

13 delige jeugdserie behorende bij de serie De Oor-log. Archiefmateriaal, presentatie en gedramatiseerde beelden. Geen interviewsUitgezonden in 2009Rechten via NTR13 aflevering van 20 minuten.

Uitzendingen online te bekijken via 13indeoorlog.nps.nlen www.schooltv.nl Vroeger en zo Special 13 in de oor-log.

Bijbehorend lesmateriaal: Handleiding en dvd, te bestel-len via Schooltv website

MAX

“Omdat hun hart sprak”

docu 45 minuten

“Omdat hun hart sprak” is een videodocumentaire over het georganiseerd verzet van een aantal moedige stu-

47

OO

GG

ETUIG

EN IN

DE K

LAS

denten uit Utrecht en Amsterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog. De film focust op het verzet, dat rees onder studenten en studentes van Utrechts corps en UVSV en met name het werk van de jonge studente Truitje van Lier en haar “Kindjeshaven” - eerste opvang en doorgangshuis, dat 150 joodse peuters en babies het leven redde. De film is geinspireerd door het gelijknamige boek van Bert Jan Flim. http://www.npo.nl/omdat-hun-hart-sprak/05-05-2011/POW_00386296

http://www.youtube.com/watch?v=qZa_U86S2zc

KRO

De Wandeling

Mirjam Krieg verbleef als meisje van elf jaar, samen met haar zusje, vader en moeder vijftien maanden in dit con-centratiekamp. Als door een wonder heeft het hele gezin de oorlog overleefd. De vader van Mirjam, Hans Krieg, was een bekende componist en dirigent. Al die tijd is haar vader in de kampen muziek blijven maken, tot grote steun van de andere gevangenen.

http://dewandeling.kro.nl/seizoenen/2011-1/afleverin-gen/15-04-2011

48


de interviews

Over deauteurs

Marieke Spee studeerde geschiedenis aan de Univer-siteit Utrecht en volgde aansluitend de postdoctorale opleiding radio en televisiejournalistiek aan de Rijksuni-versiteit Groningen. Na haar studie werkte ze als re-dacteur, researcher en regisseur mee aan verschillende historische en educatieve televisieprogramma’s zoals Verborgen Verleden (NTR), de Geschiedenisbus (Om-roep Gelderland) en Schooltv (NTR). Hiernaast heeft ze ook een eigen mediaproductiebedrijf Story2tell Me-diaproducties waarmee ze historische documentaires, televisieprogramma’s en bedrijfsfilms produceert.

Marian Venemans studeerde filmen televisieweten-schap aan de Universiteit van Utrecht en volgde cursus-sen journalistiek en scenarioschrijven. Ze deed research en redactie voor educatieve televisieprogramma’s voor basisonderwijs zoals ‘Nieuws uit de Natuur’ en ‘Huis-je Boompje Beestje’ (Teleac) en voortgezet onderwijs zoals ‘Nieuwsuur in de klas’ en ‘Andere Tijden in de klas’ (NTR). Ook deed ze research voor webvideo’s voor Leraar24.nl, Thuisacademie.nl en Schooltv.nl.

Ooggetuigen in de klas - Nationaal Comité 4 en 5 mei · 2016-03-07 · 3 OOGGETUIGEN IN DE KLAS I...

Documents

Transcript of Ooggetuigen in de klas - Nationaal Comité 4 en 5 mei · 2016-03-07 · 3 OOGGETUIGEN IN DE KLAS I...