Ontwikkelingen in de technische installatiebranche -...

Ontwikkelingen in de technische installatiebranche - 2005

drs. W. van Ooij drs. W. van Putte ing. A. Zwinkels Woerden maart 2006

Ontwikkelingen in de technische installatiebranche - 2005

MarktMonitor

MarktMonitor onderzoekt trends en ontwikkelingen op het gebied van arbeidsmarkt, technologie en scholing. De activiteiten van MarktMonitor richten zich op het inventariseren van (technologische) branchegegevens en op de arbeidsmarkt van (technische) branches, alsmede het vertalen van deze gegevens naar beleids-uitgangspunten voor verdere (kennisoverdracht)activi-teiten, en het (doen) ontwikkelen en uitbreiden van kennis in branches. Daarbij wordt gestreefd naar actie-ve samenwerking met partners in de kennisinfrastruc-tuur. In haar onderzoek maakt MarktMonitor gebruik van diverse bronnen, waaronder een netwerk van deskun-digen, technologie- en arbeidsmarktonderzoek onder bedrijven, registratiebestanden van fondsen, en onder-zoek onder werknemers. Bij MarktMonitor werken on-derzoekers, maar ook mensen met een technische ach-tergrond, zodat technologische ontwikkelingen en on-derzoeksresultaten met elkaar in verband kunnen wor-den gebracht. Projectnummer 08.05.20 Publicatienummer 74 Copyright © 2006, MarktMonitor Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Technologische trends en ontwikkelingen in de technische installatiebranche 5

Inhoudsopgave

1 Inleiding --------------------------------------------------------------------------------------------- 7

2 Samenvatting en conclusies------------------------------------------------------------------------ 9

3 Technologie en ontwikkelingen -------------------------------------------------------------------15 3.1 Toekomstige trends en ontwikkelingen ---------------------------------------------------15

3.1.1 Welke nieuwe ontwikkelingen zijn in beeld gebracht ----------------------------------18 3.1.2 Welke bedrijven krijgen met innovatieve ontwikkelingen te maken------------------20 3.1.3 Waar kunnen bedrijven rekening mee houden-----------------------------------------22 3.1.4 Welke werknemers krijgen met innovatieve ontwikkelingen te maken --------------23 3.1.5 Welke drempels zijn er bij toepassing van innovatieve ontwikkelingen--------------24

4 Huidige toepassing nieuwe technologieën--------------------------------------------------------27 4.1 Welke ontwikkelingen zijn voor de periode 2004-2008 in beeld gebracht--------------27

4.1.1 Belangrijkste trends en ontwikkelingen in de Elektrotechniek volgens deskundigen 28 4.1.2 Belangrijkste trends en ontwikkelingen Installatietechniek volgens deskundigen---28

4.2 Welke bedrijven hebben met welke technologische ontwikkelingen te maken---------29 4.2.1 Vakgebied Elektrotechniek --------------------------------------------------------------29 4.2.2 Vakgebied Installatietechniek -----------------------------------------------------------30

4.3 Wat zijn de gevolgen van de huidige ontwikkelingen voor de bedrijven in de branche34 4.3.1 Elektrotechniek---------------------------------------------------------------------------34 4.3.2 Installatietechniek -----------------------------------------------------------------------37

4.4 Welke werknemers in de branche hebben met de huidige ontwikkelingen te maken? 39 4.4.1 Elektrotechniek---------------------------------------------------------------------------39 4.4.2 Installatietechniek -----------------------------------------------------------------------40

5 Ontwikkelingen en onderwijs----------------------------------------------------------------------43 5.1 Bij-, her- en omscholingsbehoefte voor werkenden -------------------------------------44

5.1.1 Behoefte aan bij-, her- en omscholing bij bedrijven ----------------------------------44 5.1.2 Aansluiting van het huidig opleidingsaanbod aan de behoefte------------------------46 5.1.3 Gebruik van bij-, her- en omscholing---------------------------------------------------47

5.2 Aansluiting van het beroepsonderwijs op de innovatieve ontwikkelingen --------------49 5.2.1 Innovatie, beroepsonderwijs en bijscholing --------------------------------------------49 5.2.2 Behoefte aan nieuwe vaardigheden ----------------------------------------------------49 5.2.3 Aansluiting van het huidig beroepsonderwijs op de behoefte van bedrijven---------50

6 Databronnen ---------------------------------------------------------------------------------------53

Bijlage 1. Netwerkleden Technische InstallatieBranche 2005 ---------------------------------57

Bijlage 2. Gesignaleerde ontwikkelingen en aansluiting op innovatiegebied 2005 -----------59


1 Inleiding

In opdracht van OTIB heeft MarktMonitor onderzoek gedaan naar de ontwikkelingen in de Technische installatie branche. Het onderzoek was er op gericht om zicht te krijgen op de trends en ontwikkelingen in de branche, waaronder nieuwe technologieën en innovaties. Aan deze rapportage zijn een tweetal tussenrapporten voorafgegaan. In de tussen-rapportage “Innovatiekaarten” is verslag gedaan van het onderzoeksdeel waarbij met name is gekeken naar nieuwe technologieën en innovaties in de technische installatie-branche. Met de tussenrapportage “toepassing technologische ontwikkelingen” wordt verslag gedaan van het onderzoeksdeel waarbij is gekeken naar de toepassing van huidige technologische ontwikkelingen door bedrijven in de technische installatiebran-che. Tevens is hierbij gekeken naar de visie van bedrijven op de aansluiting van het onderwijs op technologische ontwikkelingen en de beroepspraktijk in het algemeen. De tussenrapportages zijn separaat verschenen en zijn daarom niet in dit eindrapport opgenomen. In dit eindrapport wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste ontwikkelingen zoals die in de tussenrapportages uitvoerig naar voren komen. Daarbij wordt gekeken naar de mogelijke gevolgen die deze ontwikkelingen met zich meebrengen voor be-drijven en hun werknemers. Aansluitend wordt nader ingegaan wat een en ander be-tekent in relatie tot de scholingsbehoeften en hoe het scholenveld hierbij een rol kan spelen. MarktMonitor maart 2006


2 Samenvatting en conclusies

Energiezuinige gebouwen, Integraal Bouwen, Comfortabel Wonen en Werken en Decentrale Energievoorziening belangrijke thema’s voor de toekomst Door de experts worden vier belangrijke innovatiethema’s aangeduid, het Energiezui-nige Gebouw, Integraal Bouwen, Comfortabel Wonen en Werken en Decentrale Ener-gievoorziening. Deze thema’s zullen de komende jaren de ontwikkelingen in de techni-sche installatiebranche gaan beheersen. Binnen deze 4 thema’s zijn 16 innovatiege-bieden onderscheiden, waaronder de afzonderlijke ontwikkelingen op installatietech-nisch gebied zijn ondergebracht. In samenwerking met TNO is in 2005 gekozen voor een andere onderzoeksmethodiek. De resultaten van dit jaar maken duidelijk dat de belangrijkste thema’s in de branche niet gewijzigd zijn. De in eerder onderzoek gesig-naleerde belangrijkste thema’s binnen de Elektrotechniek en Installatietechniek blijven in 2005 actueel. Uit de trends en ontwikkelingen komt duidelijk naar voren dat de rol en daarmee posi-tie van de installatietechniek binnen de gebouwde omgeving duidelijk aan het veran-deren is. De komende vijf tot 10 jaar zal deze verandering zich steeds duidelijker gaan manifesteren. Een van de factoren daarbij is de behoefte om energiestromen beter beheersbaar te maken waardoor in een steeds vroeger stadium van het het bouwpro-ces over de technische mogelijkheden en oplossingen moet worden nagedacht. Ook zal de besluitvorming over de technische installaties steeds nadrukkelijker in het voor-traject plaatsvinden. De vraag hierbij is wel: “Pakt de installatiebranche de kans om zich hiermee beter binnen de bouwkolom te positioneren of zijn er andere kapers op de kust?” Grote bedrijven krijgen het eerst en het meest met innovaties te maken De meeste nieuwe ontwikkelingen die plaatsvinden zullen in eerste instantie worden geadopteerd door de grote bedrijven. Reden hiervoor is dat de meeste nieuwe ontwik-kelingen vroegtijdig in het bouwproces tijdens de plan- of ontwerpfase ingrijpen bij integratie van technieken uit de verschillende bouwkolommen. Na een zekere gewen-ningsperiode door de bouwpartijen zullen in tweede instantie mogelijkheden ontstaan voor volledige integratie op een termijn van 10 tot 15 jaar. Door de herschikking in de bouwkolom en de noodzakelijke afstemming van technieken zullen meer multidiscipli-naire bedrijven ontstaan. Bij de toepassing van actuele technologische ontwikkelingen is duidelijk te zien dat de bedrijfsgrootte van invloed is op de adoptie van de ontwikkelingen in de bedrijfsvoe-ring. Voor veel ontwikkelingen geldt dat grote bedrijven voorop lopen bij de toepas-sing. Dit betekent niet automatisch dat kleine bedrijven achter lopen bij de ontwikke-lingen waarmee de branche wordt geconfronteerd. Door het bedienen van andere markten en niches binnen de markt zullen zij met andere ontwikkelingen geconfron-teerd worden die meer raakvlakken hebben met het hun huidige producten en dien-sten. Zo geven de in omvang kleinere werktuigkundige installatiebedrijven aan dat de ontwikkelingen uit de thema’s bouwproces en integraal ontwerpen relatief weinig op hun bedrijfsvoering van toepassing is. De grotere technische installatiebedrijven gaan ,in vooral nieuwbouwprojecten, een prominentere rol vervullen als het gaat om meedenken in de ontwerpfase van de ge-bouwschil en de integratie van klimaatinstallaties. In ‘kleinere’ renovatieprojecten kunnen de middelgrote bedrijven deze rol gaan vervullen. In alle gevallen zijn de ver-antwoordelijkheden voor de bedrijven groter en kan bijvoorbeeld de situatie ontstaan dat de rol van het installatiebedrijf verandert van onderaannemer naar hoofdaanne-mer. Op basis van de huidige ontwikkelingen met een verregaande integratie van alle disci-plines zullen de kleine en de middelgrote bedrijven op termijn voor de keus komen te staan om zich te gaan specialiseren of te verbreden. Diegenen die zich verbreden gaan in een coördinerende rol met gespecialiseerde bedrijven aan het werk, en omge-keerd. Grote bedrijven gaan een soortgelijk proces doormaken, maar zullen dit reali-

10 Technologische trends en ontwikkelingen in de technische installatiebranche

seren door het herinrichten van hun organisatie. Voor kleinere bedrijven die zich wil-len gaan specialiseren liggen kansen op het gebied van bijvoorbeeld veiligheid, ge-zondheid, of decentrale energieopwekking. Naast de keuze om te verbreden of te verdiepen zijn er ontwikkelingen in de branche waarmee alle bedrijven van klein tot groot te maken krijgen. Ongeacht de bedrijfs-grootte geven alle werktuigkundige installatiebedrijven aan dat de ontwikkeling van de toepassing van warmtepompen een belangrijke ontwikkeling is. Elektrotechnische installatiebedrijven noemen de toenemende vraag naar flexibele oplossingen als de ontwikkeling die het meest op hun werkzaamheden van toepassing is. Nieuwe ontwikkelingen leiden tot nieuwe beroepen Bedrijven dienen ervoor te zorgen dat de kwaliteiten in huis zijn om binnen deze ver-anderende wereld een rol te kunnen spelen. Naast inhoudelijke kennis en kunde zal ook de kwaliteit van het ‘adviseren’ steeds belangrijker worden. Het personeel zal va-ker over een brede kennis of specialistische competenties moeten beschikken om in de nieuwe structuur van de bouwkolom te kunnen participeren. Niet alleen specifieke technische kennis en begrip van aanpalende disciplines, maar ook competenties als procesmanagement, communicatie en commerciële vaardigheden zijn noodzakelijk. Hiervoor moeten nieuwe functies worden ontwikkeld. Verbreding van de kennis kan zeker motiveren maar kan ook leiden tot verschraling omdat specialisaties hierdoor dreigen te verdwijnen. Naast een verbreding van taken zullen er ook specifieke func-ties gaan ontstaan zoals de veiligheidsmanager die alle beveiligingsaspecten binnen een project coördineert. Dit zal echter veelal beperkt blijven tot functies binnen de grotere bedrijven dan wel de specialistische bedrijven die op dit niveau actief willen zijn. Er zullen generalistische functies zoals procesmanager of systeemintegrator moeten worden gecreëerd om de specialisten te kunnen aansturen. Meer kennis en begrip voor andere disciplines en bouwpartners is noodzakelijk voor een succesvolle ontwerp-, uit-voerings- en beheerfase. Om alle nieuw ontstane energiestromen in goede banen te leiden is een ‘Energiema-nager’ nodig. Dit wordt gezien als een multidisciplinaire functie op HBO of WO niveau, waarbij kennis is vereist van opslag en distributie van elektriciteit en de opslag en dis-tributie van warmte en koude in bronnen en ijsbuffers en dergelijke. Voor de operationele integratie gaat het vooral om uitbreiding of samenvoeging van bestaande opleidingen. Bestaande beroepen gaan veranderen Naast het ontstaan van nieuwe beroepen en functies zullen verschillende functies die er nu al zijn, blijven bestaan. Inhoudelijk zullen deze functies echter niet hetzelfde blijven. Vooral de beroepen op niveau drie en vier zullen in hoge mate te maken krij-gen met nieuwe ontwikkelingen. Er kunnen drie trends worden onderscheiden in de ontwikkeling van bestaande beroepen: duurzame energie, de installateur als adviseur en integratie van kennis. 1) Duurzame energie en energiebesparing zal zo’n gemeengoed worden dat deze technieken niet meer voorbehouden kunnen zijn aan enkele specialisten of specialisti-sche bedrijven, maar tot de bagage van iedere installateur moeten gaan behoren. 2) Door de aandacht voor de energieprestaties van een gebouw, wordt er al in een vroeg stadium nagedacht over het beheersbaar maken van energiestromen en de technische oplossingen hiervoor. Hierdoor zullen ook beslissingen over de technische installaties steeds vroeger in het bouwproces worden genomen. Wil de installatiebran-che zich hierin positioneren dan zal de installateur ook de rol van adviseur in dit pro-ces moeten aannemen. 3) De veranderende rol van de installateur heeft ook gevolgen voor de specifieke ken-nis van het vakgebied. De toenemende integratie in de ontwerpen beheerfase maakt dat de grenzen tussen de vakgebieden zullen vervagen. De installateur zal in toene-mende mate zowel kennis van elektrotechniek, regeltechniek, werktuigbouw als ICT moeten hebben.


Op een aantal gebieden is nu al bijscholing noodzakelijk Er zijn 11 innovatiegebieden die gevolgen hebben voor het bijscholingsonderwijs, of die zo actueel zijn dat er bijscholing op dit gebied nodig is. Gelet op de termijn waar-binnen innovaties spelen, en het directe belang voor het technisch installatiebedrijf, zijn het in het bijzonder de ontwikkelingen op het gebied van Energiezuinige Afgifte, ICT Infrastructuur en Energieopslag die om een snelle aanpassing binnen het bij-, her en omscholingsonderwijs vragen. De ontwikkelingen op deze gebieden zijn al zo ver doorgevoerd dat de leemtes in de kennis bij huidige werknemers snel zal moeten wor-den ingevuld. Daarnaast hangt het van ontwikkelingen in de energieprijzen af hoe snel ontwikkelingen op het gebied van Energiezuinige Opwekking zullen worden doorge-voerd. Gezien de recente ontwikkelingen in de energieprijzen lijkt het er op dat een versnelde invoering van ontwikkelingen op dit gebied zullen gaan plaatsvinden. Bedrijven lijken zich hiervan bewust echter... Bedrijven onderschrijven het belang van bijscholing voor het goed kunnen toepassen van technologische ontwikkelingen in het huidige producten- en dienstenpakket. Ter illustratie negen op de tien elektrotechnische bedrijven en 80% van de werktuigkundi-ge installatiebedrijven is het oneens met de stelling dat het personeel geen bijscholing nodig heeft voor het toepassen van technologische ontwikkelingen. Daarbij geven be-drijven bij veel ontwikkelingen aan dat de ontwikkeling leidt tot een extra behoefte aan scholing bij het huidige personeel. Toch toont de praktijk een andere beeld. Het lijkt erop dat bedrijven meer prioriteit geven aan de niet-technische cursussen. Of dit een onbewuste keuze is of een nood-zakelijke prioritering dient onderzocht te worden. Op technisch gebied wordt echter weinig bijgeschoold: van de gesubsidieerde cursussen zien we dat de VCA-cursussen en Bedrijfshulpverlening zowel bij de installatie- als de elektrotechnische bedrijven bij de 10 meest gesubsidieerde cursussen voorkomen. Waarschijnlijk zijn de fabrikanten- en leverancierscursussen meer technisch van aard. Deze zijn echter zo specifiek en merkafhankelijk dat het de vraag is of deze cursussen en workshops aan de noodzaak voor technische bijscholing voldoen. Het blijft de uitdaging voor het fonds om de belangrijke technologische ontwikkelingen en de mogelijke gevolgen voor de branche te vertalen naar een additionele vraag om bijscholing. De inspanningen die hiervoor de afgelopen jaren zijn verricht hebben de consumptie van de bijscholing niet structureel verhoogd. In 2005 zijn daarom door het fonds nieuwe instrumenten ontwikkeld en ingezet bijvoorbeeld de inzet van regioadvi-seurs, ESF slimmer scholen en de nieuwe OSR regeling. De resultaten van deze nieu-we inspanningen op de consumptie van bijscholing in de branche zullen pas op een langere termijn zichtbaar worden. Het is daarom van belang dat OTIB deze nieuwe instrumenten goed monitort, zodat het duidelijk wordt welke individuele bijdragen de-ze instrumenten teweegbrengen. Leg als fonds de prioriteit bij de meest actuele knelpunten Bedrijven lijken het belang van bijscholing voor het goed toepassen van technologi-sche ontwikkelingen door de huidige werknemers te onderschrijven. Toch worden niet-technische gesubsidieerde cursussen in de branche het meest gevolgd. Of dit een bewuste keuze is? of dat mogelijk een goed afgestemd aanbod van technische cursus-sen ontbreekt?, dient onderzocht te worden. OTIB heeft als missie “het aantrekkelijk maken en houden van de installatiebranche met voldoende en goed gekwalificeerde mensen”. Het voorbereiden van huidig en toekomstig personeel in de branche op de meest actuele ontwikkelingen is hiervoor belangrijk. Een goed kwantitatief en kwalita-tief aanbod voor bijscholing is hiervoor noodzakelijk. Onderzoek als fonds of voor de meest actuele onderwerpen er een voldoende en goed aanbod aan scholingsmogelijk-heden is. Begin met de ontwikkelingen die nu in de branche verschuiven van de “ear-ly-adopters fase” naar de “early majority fase” en waar op dit moment een onvol-doende aanbod aan bijscholing voor bestaat. Het technologieonderzoek leert dat voornamelijk werknemers in de functies op niveau drie en vier het meest te maken krijgen met huidige ontwikkelingen. Bij de Installatietechniek heeft de ontwikkeling “de verdergaande toepassingsmogelijkheden van warmtepompen” de meeste gevolgen voorde bedrijfsvoering van de bedrijven in de branche. Maar liefst de helft van de bedrijven is van mening dat de ontwikkeling leidt tot een scholingsbehoefte bij het huidige personeel. Bedrijven in de Elektrotechniek geven aan dat ongeveer de helft van het personeel gebaat is bij additionele scholing voor het toepassen van


personeel gebaat is bij additionele scholing voor het toepassen van domotica applica-ties. Regulier beroepsonderwijs moet nu al klaar zijn voor de toekomst Wil het regulier beroepsonderwijs bijblijven bij de ontwikkelingen die op de branche afkomen, dan speelt niet alleen de actualiteitsvraag (actuele ontwikkelingen moeten zeker in het regulier onderwijs worden opgenomen), maar het regulier onderwijs moet ook verder vooruit kijken en inspelen op ontwikkelingen die op langere termijn actueel worden. In het beroepsonderwijs worden immers de vakmensen van morgen opgeleid en deze moeten nu al worden uitgerust met de voor morgen noodzakelijke kennis. Dat betekent dat het beroepsonderwijs nog meer gespitst moet zijn op nieuwe ontwikke-lingen en daarin verder vooruit moet denken dan het bijscholingsonderwijs. Dat betekent dat het beroepsonderwijs al trajecten moet gaan inrichten voor de nieu-we functionarissen die door de innovaties zullen gaan ontstaan: procesmanager, sys-temintegrator en energiemanager. Maar ook op de verandering die in de huidige be-roepen zal ontstaan moet door het regulier beroepsonderwijs worden ingespeeld. Het gaat dan om aandacht voor duurzame energie, de rol van de installateur als adviseur en integratie van kennis. Er moet evenwel voor worden gewaakt dat de noodzakelijke verbreding van kennis niet leidt tot een verschraling en een toenemende oppervlakkigheid. Algemene func-ties, zoals hierboven genoemd, zullen ook leiden tot een vraag van zeer ver gespecia-liseerde functionarissen, personen die op een beperkt gebied een diepgaande kennis bezitten. Vooral in de grote bedrijven zullen dergelijke specialisten nodig zijn. Ook voor deze functies zal het reguliere beroepsonderwijs op korte termijn leerplannen moeten gaan inrichten. De constatering dat het regulier onderwijs nieuwe ontwikkelingen in de branche snel-ler moet opnemen is geen nieuwe constatering niet nieuw. In de afgelopen jaren heeft OTIB hier al verschillende inspanningen voor gedaan, echter deze inspanningen verta-len zich niet naar concrete resultaten1. OTIB moet zich afvragen of de middelen die in de afgelopen jaren zijn ingezet hiervoor de juiste middelen zijn. OTIB kan mogelijk de huidige inzet van de middelen fors intensiveren (verhogen subsidies) of nieuwe in-strumenten inzetten (bv. een nieuw paritair toezichthoudend orgaan waarin OTIB blij-vend het belang kan benadrukken). OTIB kan met subsidiëring vakinhoudelijke bijscholing stimuleren De door OTIB gesubsidieerde bijscholing wordt voornamelijk besteed aan algemene, niet-vaktechnische cursussen. Dit terwijl de behoefte aan vaktechnische kennis toe-neemt, zowel door de behoefte aan verbreding van kennis door de behoefte aan ver-dieping en specialisatie. Door meer gericht op vaktechnische cursussen te gaan subsi-diëren zou OTIB bedrijven kunnen stimuleren het personeel meer op vaktechnisch gebied bij te scholen. Dit kan enerzijds door ontmoedigingsmaatregelen voor algeme-ne cursussen, anderzijds door stimuleringsmaatregelen voor het volgen van techni-sche opleidingen en cursussen. Zaak is hierbij er ook voor te zorgen dat het cursusaanbod aansluit op de toekomstige ontwikkelingen. Er zullen dus cursussen moeten worden ontwikkeld die aansluiten op de in dit onderzoek onderscheiden innovatiegebieden en innovatiethema’s. Daarnaast zouden cursussen als Elektrotechniek voor werktuigkundige installateurs en werktuig-kundige installaties voor elektrotechnici in kunnen spelen op de behoefte naar verbre-ding van kennis. Help als ontwikkelingsfonds de branche klaar te stomen voor de toekomst De installatiebranche zal door de hier geïnventariseerde ontwikkelingen veranderen. De installateur van morgen is anders dan de installateur van gisteren of vandaag. OTIB kan als ontwikkelingsfonds helpen de branche deze veranderingen aan te kun-nen en hier vroegtijdig op in te spelen, bijvoorbeeld door het helpen ontwikkelen van functie-eisen en functie-inhoud van nieuwe functies als systemintegrator, energiema-nager of procesmanager.

1 zie hiervoor ook: Monitor regulier onderwijs, MarktMonitor 2005


Deze inventarisatie van innovatiethema’s en innovatiegebieden is een eerste stap. De volgende stap is het voorbereiden van de branche op de ontwikkelingen die deze op zich af ziet komen. OTIB moet als ontwikkelings- en opleidingsfonds een taak voor zichzelf zien om de branche op deze veranderingen voor te bereiden. Het beschikbaar maken van kennis, het stimuleren van vakinhoudelijke scholing en het helpen ontwik-kelen van beroepen die implementatie van innovaties vergemakkelijken kan voor de branche de randvoorwaarden scheppen om de koers naar de toekomst te zetten.


3 Technologie en ontwikkelingen

Marktmonitor heeft de nieuwste ontwikkelingen binnen de technische installatiebran-che in kaart gebracht. De resultaten van dit onderzoek zijn samengebracht in het rap-port ‘Ontwikkelingen in de Technische InstallatieBranche – 2005, tussenrapportage project 08.05.20a, Innovatiekaarten’. In dit hoofdstuk zijn de hoofdzaken uit de tus-senrapportage opgenomen. Ook wordt de gehanteerde onderzoeksmethodiek hieronder verder toegelicht. De rapportage is tot stand gekomen in samenwerking met TNO-stb. TNO-stb heeft de door haar ontwikkelde en deels voor de installatiebranche ingerichte database omge-ving ‘Dynamo’ ingezet. In Dynamo worden op nationaal en internationaal niveau tech-nologische innovaties in beeld gebracht. De door MarktMonitor verzamelde signalen zijn hierop aangevuld. Op basis van de Dynamo data zijn de actuele Innovatiethema’s voor de technische installatiebranche vastgesteld. het innovatietraject Radar van Une-to-VNI participeert ook in Dynamo-omgeving waarmee aansluiting is gevonden met het onderzoekstraject van Uneto-VNI. Tijdens twee door Marktmonitor georganiseerde expertbijeenkomsten zijn de Innova-tiethema’s verder uitgediept en gespiegeld aan de onderwerpen: associatie, belang van de ontwikkeling voor bedrijf/markt en medewerkers, knelpunten bij invoeren van de ontwikkeling en de kennispositie voor de ontwikkeling. De namen van de netwerk-leden en de deelnemers aan de expertbijeenkomsten zijn opgenomen in Bijlage 1.

3.1 Toekomstige trends en ontwikkelingen Visie, strategie en tactiek In een gestructureerd innovatieproces worden keuzes gemaakt op drie niveaus. Het hoogste niveau is visie, gevolgd door strategie en tactiek, zie onderstaande figuur. Op visionair niveau wordt de toekomstige positie van de organisatie in haar omgeving bepaald. Op strategisch niveau wordt een plan gemaakt hoe de organisatie op deze positie denkt te komen. Op tactisch niveau wordt dit plan verder uitgewerkt om de strategie te operationaliseren.

figuur 3.1 Innovatieproces en beslissingsniveaus

Om een visie te kunnen ontwikkelen is relevante informatie rond innovatieve ontwik-kelingen noodzakelijk. De beschikbare technologische en maatschappelijke ontwikke-lingen zijn van een fundamenteel ander abstractieniveau en voor het ontwikkelen van een visie niet direct bruikbaar. Daarom zijn de ontwikkelingen door TNO-stb binnen de Dynamo-omgeving opgeschaald naar innovatiethema’s. hieronder wordt toegelicht wat hiervan het doel is. Micro-, meso- en macroniveau Een organisatie is op micro-, meso-, macroniveau in de economie actief. Het MKB opereert bijvoorbeeld op het microniveau, een branchevereniging op mesoniveau en een nationaal ministerie op macroniveau. Organisaties op micro-, meso- en macroni-veau relateren met elkaar. Het strategisch niveau van een nationale overheid komt

Plannenontwikkelen

Toekennenvan middelen

Context analyseren

VisieStrategie Taktiek


overeen met het omgevingsniveau van de installatiebranche (mesoniveau) waar zij haar visie ontwikkeld. Het strategisch niveau van een branchevereniging komt op zijn beurt overeen met het omgevingsniveau (visie) van het MKB (microniveau). Het MKB kent op zijn beurt een strategisch en tactisch niveau. Hierdoor ontstaan uiteindelijk 5 niveaus waarop de organisaties zich met innovaties bezig houden, zie onderstaande figuur.

figuur 3.2 Innovatieniveaus

Kijkend vanuit de installatiebranche, ofwel meso-niveau van de economie, ligt de fo-cus op innovatiethema’s (visie), innovatiegebied (strategie) en innovaties (tactiek). Op visionair niveau moeten innovatiethema’s in kaart worden gebracht. Voor de in-stallatiebranche zijn dit bijvoorbeeld ‘Het energiezuinige gebouw’ en ‘integraal bou-wen’, zie onderstaande matrix. Binnen deze rapportage wordt ingegaan op de niveau’s 2, 3 en 4. De niveaus 1 en 5 zijn minder relevant omdat zij te globaal dan wel specia-listisch zijn.

Visie

Strategie

Tactiek Abs

trac

tieStrategie

Tactiek

Visie

Strategie

Tactiek

MacroMesoMicro

Visie

1

3

4

5

2

Innovatietrends

Innovatiethema’s

Innovatiegebieden

Innovaties

Componenten


tabel 3.1 Overzicht innovatiethema’s en innovatiegebieden

Bedrijf type

Innovatiethema Innovatiegebied Ontwikkeling / specificatie

Kle

in

Mid

del

Gro

ot

Nieuwbouw Klimaatgevel x 1.1 Energiezuinige ge-bouwschil Bestaande bouw renovatie x

1.2 Energiezuinige afgif-tesystemen

Lage Temperatuur Verwarming Hoge Temperatuur Koeling

x x

Nieuwbouw x x 1.3 Energiezuinige op-wekking Bestaande bouw x

I Het ener-giezuinige gebouw

1.4 Systeemintegratie / Energiemanagement

Kleine en middelgrote bedrij-ven volgen later

x x x

2.1 Integraal ontwerpen Adviesbureaus, grote installa-tiebedrijven volgen later

x

2.2 Operationele Integra-tie

Kleine en middelgrote bedrij-ven volgen later

x x

2.3 Integraal (modern) bouwproces

Vereist hoge investeringen x x

II Integraal Bouwen

2.4 Integrale gebouwen & producten

Plug&play producten x x

Woningbouw x x 3.1 Veilig gebouw

Utiliteit x x

Ontwerp-, initiatieffase x 3.2 Gezond binnenklimaat

Onderhoud-, beheerfase x x

3.3 Leefbaar gebouw Hoger basiscomfort x x x

III Comforta-bel wonen & werken

3.4 ICT infrastructuur Kleine en middelgrote bedrij-ven volgen later

x

Thermisch bodem x 4.1 Energie-opslag Elektrisch, Thermisch gebouw-de omgeving

x x

Biomassa x 4.2 Decentrale energie-bronnen PV zonnecollectoren x x

4.3 Decentrale energie-opwekking

Specialistische bedrijven heb-ben de grootste potentie

x x x

IV Decentrale Energie voorziening

4.4 Decentraal Energie-management

Vereist brede expertise x

Innovatiethema’s Van elk innovatiethema wordt afgewogen of de houding (pro-)actief of reactief moet zijn. Wanneer besloten wordt dat pro-actief op het innovatiethema moet worden gere-ageerd, dan zal het thema op strategisch niveau moeten worden geanalyseerd; het innovatiegebied. Basis van deze paragraaf zijn een viertal innovatiethema’s van niveau 2 zoals in bo-venstaande tabel opgenomen, te weten: • Innovatiethema I: Het energiezuinige gebouw • Innovatiethema II: Integraal Bouwen • Innovatiethema III: Comfortabel wonen & werken • Innovatiethema IV: Decentrale Energievoorziening De innovatiethema’s, innovatiegebieden en zijn uitgebreid beschreven in de hoofd-stukken 3 t/m 6 van rapport 08.05.20a dat een onderdeel vormt van dit rapport. Per innovatiethema zijn vier innovatiegebieden te benoemen die allen hun eigen inno-vaties kennen.


Innovatiegebieden Per innovatiethema zijn een viertal innovatiegebieden benoemd. Dit levert in totaal een zestiental innovatiegebieden op. Elk innovatiegebied is apart behandeld op de ex-pertbijeenkomsten. De uitgebreide resultaten hiervan zijn inclusief een toelichting op-genomen in de hoofdstukken 7 t/m 10 van rapport 08.05.20a. De relatie tussen de innovatiethema’s en -gebieden wordt gegeven in bovenstaande tabel met een verwij-zing naar de juiste paragraaf. Tevens is in deze tabel aangegeven welke bedrijfstypen met de verschillende innovatiegebieden te maken krijgen.

3.1.1 Welke nieuwe ontwikkelingen zijn in beeld gebracht Tijdens de netwerkbijeenkomst zijn door de netwerkleden ontwikkelingen genoemd. Deze zijn in het navolgende per Innovatiethema gespecificeerd naar de Innovatiege-bied opgenomen.

3.1.1.1 Innovatiethema I: Het energiezuinige gebouw Energiezuinige gebouwschil Een energiezuinige gebouwschil geeft behalve energetische voordelen ook een hoger comfort. Innovaties die hiermee te maken hebben zijn intelligente klimaatgevels, va-cuüm-geïsoleerde daken, dubbele huidgevels, hybrideventilatie, warmteregulerend glas, en energiedaken. Energiezuinige afgiftesystemen Toepassing van energiezuinige technieken biedt een gelijkwaardig comfort bij een la-ger energiegebruik. Hierbij gaat het niet alleen om warmteafgifte maar ook om bij-voorbeeld verlichting, ventilatie en warmwatercomfort. Interessante technieken zijn lagetemperatuurverwarming (LTV), hoge temperatuurkoeling (HTK), glasverwarming, 12-volts netwerken, betonkernactivering, LED verlichting en daglichtregelingen. Energiezuinige opwekking Bij energieopwekking moet eerst worden gekeken naar duurzame energieopwekkers zoals biomassa en zon- en windenergie. In tweede instantie kan worden gezocht naar een zo efficiënt mogelijke fossiele aanvulling zoals gasgestookte of elektrische warm-tepompen, micro-warmtekracht (micro-wk), all-electric systemen en energieopslag. De ontwikkelingen op dit terrein gaan zo snel dat de technische installatiebranche het moeilijk kan bijhouden. Met name omdat hierbij kennis van het specifieke product belangrijk is. Omdat er meerdere systemen op de markt zijn, is niet duidelijk welk systeem de voorkeur gaat krijgen. Op grotere schaal bekeken gaat de woning zelf als energiecentrale functioneren, het “nulenergiegebouw” (een gebouw dat net zoveel energie opwekt als het gebruikt) is nu al realiteit. Systeemintegratie / Energiemanagement Reductie van het energiegebruik wordt alleen gerealiseerd als er sprake is van multidisciplinaire integratie. Hierbij worden het gebouw, de installaties en de gebrui-ker betrokken. Bijbehorende ontwikkelingen zijn systeemintegratie (installatie), ener-giemanagement, waterketen / afvalwater en de nulenergiewoning. Voor het bereiken van het optimale comfort moet worden gekeken naar een minimaal energiegebruik en zo ecologisch mogelijk materiaalgebruik. De De C-Box is een model voor een geïnte-greerde binnenklimaat comfortregeling voor woningen waarbij niet alleen de lucht-temperatuur maar ook het dynamisch gedrag van de woning, de stralingstemperatuur, luchtvochtigheid en tocht worden meegenomen. De E-Box is bedoeld om als intelligent deel van een stroom- en/of gasmeter met apparaten in de woning en met de buiten-wereld te communiceren.

3.1.1.2 Innovatiethema II: Integraal Bouwen Integraal ontwerpen Integraal Bouwen vraagt om een vroegtijdige afstemming van de verschillende bouw-disciplines. In een vroeg stadium moeten alle partijen zonder uitdetaillering een be-oordeling kunnen geven op mogelijke installatieconcepten. Simulatiesoftware kan hierbij helpen.


Ontwerpen dienen te worden beoordeeld op hun meerwaarde voor de gebruiker en het doel en functionaliteit van het ontwerp. De betrokken ontwerpers moeten in staat zijn op basis van concepten beslissingen te nemen. De vraag is nog wel wie van de be-trokken partijen het voortouw zal nemen om Integraal Ontwerpen tot een standaard te maken, hier liggen kansen voor de installatiebranche. Operationele Integratie Gestuurd door marktontwikkelingen wordt een sterke integratie van disciplines in de bouwkolom verwacht. Installatietechniek en elektrotechniek groeien steeds meer naar elkaar toe. De monteur en de servicemonteur moeten naast kennis van elektrotech-niek, gas, water ook kennis hebben van telecommunicatie. Ook de ontwerper zal in de dagelijkse praktijk vanuit het begrip Integraal Bouwen steeds meer rekening moeten houden met andere disciplines. De uitbreiding gebeurt ook in de richting van zorgen beveiliging. Integraal (modern) bouwproces Het huidige bouwproces staat moet steeds sneller, met een hogere kwaliteit, voor een gunstiger prijs etcetera. Een verlaging van de faalkosten is noodzakelijk en te berei-ken door een betere informatievoorziening en onderlinge afstemming. De huidige ICT technologie biedt hiervoor voldoende mogelijkheden. Binnen het moderne bouwproces zijn zaken als prefabricage, informatie en logistiek succesfactoren. Een geheel nieuwe ontwikkeling is het virtueel laten samenstellen van het gebouw zodat de opdrachtge-ver hiervan in een vroegtijdig stadium een goed beeld heeft. Integrale gebouwen & producten De focus bij integraal bouwen moet liggen op de gewenste functionaliteit van de ge-bruiker. Hierbij moet rekening worden gehouden met toekomstige indelingswijzigingen (IFD: Industrieel-Flexibel-Demontabel). In het moderne bouwproces worden producten steeds integraler uitgevoerd wat heeft geresulteerd in plug&play installa-ties, prefabricage, flexibele elektrische installaties en één datanetwerk voor alle sys-temen in een gebouw.

3.1.1.3 Innovatiethema III: Comfortabel wonen & werken Veilig gebouw De aandacht voor veiligheid is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Op tal van fron-ten zijn er directe raakvlakken tussen veiligheid en de installatietechniek. Veiligheid biedt mogelijkheden om specifieke ontwikkelingen voor de branche tot een succes te maken. Veiligheid manifesteert zich binnen de technische installatiebranche op het gebied van Arbo-eisen. Een andere invalshoek zijn veiligheidsaspecten om te voorko-men dat installaties onveilig worden (legionellaproblematiek). Systemen voor inbraak- en brandbeveiliging worden steeds vaker toegepast in de utiliteit en de woningbouw. Hierbij is de tendens naar een hogere kwaliteit van de systemen en de toegepaste sensoren: beweging, infrarood, rookdetectie, CO2. Gezond binnenklimaat Milieu invloeden hebben invloed op de kwaliteit van het binnenmilieu van de woon- en werkomgeving. Gezondheid en het voorkómen van een slecht binnenmilieu hebben volop de aandacht. Voor de installatietechniek betekent dit dat ontwikkelingen op het gebied van luchtkwaliteit, luchtfiltering (fijnstof), verlichting en vraaggestuurde venti-latie aan belang zal gaan toenemen. Technieken voor controle, aanwezig-heid/calamiteiten en diagnostiek van ziekten maken langer zelfstandig wonen moge-lijk. Leefbaar gebouw De verdere individualisering van de maatschappij, de aandacht voor ons eigen ‘welbe-vinden’ en daarmee de kwaliteit van onze directe woon- en werkomgeving krijgt steeds meer aandacht. Klimaatsystemen met intelligente regelingen houden optimaal rekening met de individuele voorkeuren, weersvoorspellingen en energie-inkoop. Zij zorgen voor een optimaal ruimteklimaat bij een minimaal energiegebruik. Maar ook ontwikkelingen als sfeerverlichting, welness (warmtapwatercomfort) en intelligente regelsystemen zijn voor de gebruiker steeds meer factoren die bepalend zijn voor de kwaliteit van de leefomgeving.


ICT infrastructuur ICT gerelateerde ontwikkelingen krijgen een steeds belangrijkere plek in binnen ons maatschappelijk handelen en daarmee ook binnen de installatietechniek. Techniek als RFID, breedband en convergerende technieken zijn in opmars. Deze technieken zijn op korte termijn als domotica toepassingen op commerciële basis beschikbaar. In kan-toren vindt een versmelting plaats van de aanwezige netwerken en wordt steeds va-ker de hardware voor de klimaatinstallatie onderdeel van de kantoorautomatisering.

3.1.1.4 Innovatiethema IV: Decentrale Energievoorziening Energie-opslag Decentrale energieopwekking en energiebehoefte dienen op elkaar te worden afge-stemd. De tijdelijke opslag van warmte en elektriciteit is hierbij een voorwaarde. Ont-wikkelingen op het gebied van energieopslag zijn Phase Change Materials (PCM), warmte- en koude opslag in de bodem, ijsbuffers en kwalitatief hoogwaardige huisac-cu’s. Er worden diverse micro-wk units ontwikkeld om op kleine schaal warmte en elektrici-teit op te wekken in woningen en woningblokken. Marktintroductie volgt op korte ter-mijn. Door opslagmogelijkheden kan levering van warmte worden ontkoppeld van elektriciteit waarmee de techniek bruikbaar wordt. Om decentraal opgewekte elektri-sche energiestromen te coördineren realiseert ECN een zogenaamde ‘virtual po-werplant’. Decentrale energiebronnen -opwekking De inzet van duurzame bronnen zoals zon, wind, waterstof en biobrandstof gaat ver-der toenemen. Lokale opwekking van elektriciteit zal leiden tot een toename van de toepassing van “all electric” systemen. Kernenergie is een politiek en maatschappelijk beladen energiebron die steeds meer als duurzame energiebron wordt heroverwogen. De inzet van niet fossiele brandstoffen is onvermijdelijk. Collectieven moeten ook al-ternatieve duurzame energiebronnen, zoals offshore windenergie, overwegen. Door de willekeur waarmee duurzame energiebronnnen energie opwekken is matching van aanbod en vraag belangrijk en zijn energie opslagsystemen noodzakelijk. Bij een goede inzet van duurzame bronnen is opslag van elektriciteit, warmte en koude noodzakelijk. Decentraal Energiemanagement Onder druk van de toenemende energiekosten zijn nieuwe energieopwekkers als micro-wk, brandstofcel cv-ketel maar ook de inzet van kleine windturbines en thuis-vuilverbranding sterk in ontwikkeling. De inzet van deze apparatuur en die van de warmtepomp en PVTh-cellen (zonnepanelen voor zowel elektricteits- als warmteop-wekking) zal de komende jaren worden opgeschaald. De gebouwde omgeving wordt elektroproducent en moet hierop worden aangepast. Implementatie maakt fundamen-teel herontwerp van installatieconcepten noodzakelijk. Het inzetten van Lagetempera-tuurssystemen (LT) is hierbij een voorwaarde.

3.1.2 Welke bedrijven krijgen met innovatieve ontwikkelingen te maken De meeste nieuwe ontwikkelingen die plaatsvinden zullen in eerste instantie worden geadopteerd door de grote bedrijven. Reden hiervoor is dat de meeste nieuwe ontwik-kelingen vroegtijdig in het bouwproces tijdens de plan- of ontwerpfase ingrijpen bij integratie van technieken uit de verschillende bouwkolommen. Na een zekere gewen-ningsperiode door de bouwpartijen zullen in tweede instantie mogelijkheden ontstaan voor volledige integratie op een termijn van 10 tot 15 jaar. Door de herschikking in de bouwkolom en de noodzakelijke afstemming van technieken zullen meer multidiscipli-naire bedrijven ontstaan. Hieronder is aangegeven met welke ontwikkelingen de ver-schillende bedrijven te maken krijgen, afhankelijk van de bedrijfsgrootte.

3.1.2.1 Grote bedrijven De nieuwbouw en de grootschalige renovatie wekt op korte termijn haar eigen energie op. De trias energetica is daarbij leidend, 1 beperken van de vraag, 2 invulling vraag


met duurzame energie en 3 de resterende vraag zo efficiënt mogelijk met fossiele brandstof invullen. In het algemeen zullen de grote bedrijven als eerste te maken krijgen met decentrale energieopwekking van warmte en elektriciteit, omdat het keuzen op conceptueel ni-veau betreft of toepassingen die op grote schaal pas rendabel zijn. Het gaat hierbij om projecten met veel woningen of warmte/kracht op wijkniveau. De rol van grote technische installatiebedrijven in het bouwproces wordt steeds pro-minenter, omdat zij eerder moeten gaan optreden. De noodzaak tot inbreng in het voortraject ontstaat omdat de gebouwschil meer en meer zal worden gebruikt om in-stallatietechniek te integreren. Voor een goed comfort is de mate van isolatie van de schil belangrijk. Voor deze totale integratie van bouw, installatie en elektro is een her-schikking van de bouwkolom nodig op een termijn van 5 tot 10 jaar. Integraal Bouwen biedt mogelijkheden om het ontwerpen bouwproces op een andere manier in te vullen met als doel een efficiënter bouwproces en tegemoet komen aan de strengere prestatie- en tijdeisen van de opdrachtgever. Integraal ontwerpen wordt door grotere bedrijven al incidenteel uitgevoerd in de technische installatiebranche. Binnen vijf jaar zal dit een vaste plek binnen de bouwkolom hebben gekregen. Dit be-tekent dat de technische installatiebranche zeggenschap krijgt over systeemkeuzes in een vroeg stadium van het proces. Bedrijven moeten hun organisatie hier op inrichten en leren omgaan met conflicterende belangen en de verantwoordelijkheid die dit met zich meebrengt. Bedrijven zullen met meerdere taken in de uitvoering te maken krijgen. Grotere be-drijven kunnen hiervoor specialisten aannemen, bij kleinere bedrijven zullen individue-le personen meer taken krijgen. Bedrijven moeten investeren in meer ICT toepassingen om innovatiever in het bouw-proces te participeren. Informatie-uitwisseling met bouwpartners is van essentieel be-lang. In eerste instantie zal dit voor de grotere projecten en bedrijven gelden.

3.1.2.2 Middelgrote bedrijven De grotere technische installatiebedrijven gaan in vooral nieuwbouwprojecten een prominentere rol vervullen als het gaat om meedenken in de ontwerpfase van de ge-bouwschil en de integratie van klimaatinstallaties. In ‘kleinere’ renovatieprojecten kunnen de middelgrote bedrijven deze rol gaan vervullen. In alle gevallen zijn de ver-antwoordelijkheden voor de bedrijven groter en kan bijvoorbeeld de situatie ontstaan dat de rol van het installatiebedrijf verandert van onderaannemer naar hoofdaanne-mer. Ontwikkelingen op het gebied van ICT en infrastructuur zijn voor alle bedrijven be-langrijk. Dit geldt zeker voor de middelgrote bedrijven. Bij integrale oplossingen bin-nen de bouwkolom is de inbreng van de installateur in een adviserende rol noodzake-lijk in de ontwikkelen ontwerpfase om implementatie mogelijk te maken. Samenwer-kingsverbanden met gespecialiseerde bedrijven zijn noodzakelijk omdat de klimaatin-stallatie steeds meer raakvlakken krijgt met kantoorautomatisering. Grotere bedrijven gaan steeds meer diensten binnen de eigen bedrijfsvoering integreren.

3.1.2.3 Kleine bedrijven Binnen de elektrotechniek is het gebruik van energiezuinige apparaten al gangbaar. Op een termijn van 5 tot 10 jaar volgen ook ontwikkelingen als 12 Volts netwerken. Voor alle bedrijven geldt dat er een groot potentieel is binnen de bestaande bouw. Nieuwe opwekkingsmethoden worden in eerste instantie opgepakt door grotere be-drijven en kleinere gespecialiseerde bedrijven en vindt vooral in de nieuwbouw plaats. Hierbij is participatie in het voortraject van groot belang. Ontwikkelingen op het gebied van veiligheid zijn niet afhankelijk van de bedrijfsgroot-te. De kleinere bedrijven zullen zich hierbij veelal richten op veiligheidsaspecten bin-nen de woningbouw, de grotere bedrijven op de utiliteit. Daarnaast zijn er de gespeci-aliseerde, vaak kleinere, bedrijven die bouwbreed actief zijn. Veiligheid heeft invloed op het gehele bouwproces en moet vroeg in het proces bij de opdrachtgever worden ingebracht. Ontwikkelingen in het kader van veiligheid worden gezien voor de meer gespecialiseerde elektrotechnische beveiligingsbedrijven.


Er wordt een toenemende aandacht geconstateerd voor ontwikkelingen op het gebied van gezondheid. Aanknopingspunten voor marktverbreding liggen er voor de grotere bedrijven in de initiatief/ontwerpfase, maar ook voor kleinere gespecialiseerde bedrij-ven in onderhoud en beheer. Bedrijven zullen in de toekomst ook meer aangesproken gaan worden op de geleverde prestatie, zoals een gezond binnenklimaat, en minder op de uitgevoerde werkzaamheden. De bedrijfstak moet zich hierbij duidelijk richting markt en opdrachtgever profileren waarbij certificatie op bedrijfsniveau belangrijk is. Implementatie van ontwikkelingen op het gebied van het leefklimaat zorgt er voor dat de marktbenadering meer vanuit de mens plaatsvindt dan vanuit de techniek. Zowel de grote als kleine gespecialiseerde bedrijven krijgen hiermee te maken. Het is echter een ontwikkeling die is gericht op comfort en minder een noodzaak. Ook economische en maatschappelijke factoren spelen daarbij een belangrijke rol. Decentrale energieopwekkingstechnieken die op kleine schaal kunnen worden ingezet en bruikbaar zijn bij renovaties kunnen door kleine bedrijven worden geadopteerd. Voorbeelden zijn nieuwe typen warmteopwekkers en gecombineerde zonnepanelen waarin PV en thermische zonnepanelen zijn geïntegreerd. De ontwikkelingen moeten veelal in een vroegtijdig stadium zoals in de initiatie- of ontwerpfase van het bouw-proces worden ingezet. De installateur krijgt hierbij een adviserende rol. De ontwikke-lingen betreffen integratie van installatie-, elektrotechniek en ICT zoals bij micro-wk. Bedrijven dienen zich naar de onontgonnen gebieden te verbreden in de adviserende rol en zich te verdiepen op uitvoeringsniveau.

3.1.3 Waar kunnen bedrijven rekening mee houden Op korte termijn krijgen met name de grote bedrijven te maken met nieuwe technie-ken en ontwikkelingen, kleinere bedrijven zullen spoedig volgen. Een termijn van vijf jaar lijkt ver weg, maar is snel verstreken. Bedrijven die de nieuwe ontwikkelingen snel oppakken hebben het voordeel dat de “early adapters” uiteindelijk een groter marktaandeel zullen verwerven. Bedrijven moeten vooraf wel een goede afweging maken welke technieken kansrijk zijn. Om in de toekomst niet achter het net te vissen dienen bedrijven nu al te investeren in noodzakelijke kennis omtrent de nieuwe ontwikkelingen en er -waar mogelijk- al ervaring mee opdoen. Het beste is te leren van de ervaringen van anderen door goed te communiceren en kennis te nemen van de vakliteratuur. Zelf initiatieven ontplooien komt de levensvatbaarheid van bedrijven alleen maar ten goede. Wanneer de Techni-sche Installatiebranche de ontwikkelingen niet oppakt bestaat de mogelijkheid dat de andere partijen in de bouwkolom dit doen en de Installatiebranche een volgende rol krijgt toebedeeld. Integraal ontwerpen Een van de belangrijkste actuele ontwikkelingen is Integraal Ontwerpen. Deze vormt de basis voor de toepassing van vele nieuwe technieken. Pas wanneer een gebouw wordt geoptimaliseerd naar zijn functie en op conceptueel niveau wordt gekeken naar mogelijke integrale bouwkundige en installatie- en elektrotechnische oplossingen zal een optimum kunnen worden bereikt. Minimaal is kennis van de beschikbare technie-ken vereist om de juiste afweging en keuze te kunnen maken. Het is belangrijk in een zeer vroeg stadium de energetische en financiële consequenties van de diverse con-cepten te kunnen doorrekenen. Het creëren van deze keuzemogelijkheden zal het be-wustwordingsproces bij een opdrachtgever op gang brengen ten aanzien van de voor-delen van innovatieve technieken en de integratie ervan. Hiermee kan bovendien wor-den aangetoond dat optimalisaties ten gevolge van Integraal Ontwerpen kostenbespa-rend werken en daarmee in het voordeel zijn van de opdrachtgever. Zeker wanneer in een vroeg stadium een uitspraak kan worden gedaan over de kosten van exploitatie en onderhoud. Hiermee kunnen drempels die ontstaan door de hogere initiële installa-tiekosten worden geslecht. De bewustwording van de opdrachtgever is noodzakelijk omdat hiermee de mogelijkheden tot vergaande integratie van de verschillende disci-plines pas echt mogelijk wordt.


ICT Voor een goede uitvoering van Integraal Ontwerpen is een snelle communicatie nood-zakelijk. Deze vindt plaats op twee vlakken. Enerzijds zullen veel wederzijdse afspra-ken moeten worden gemaakt bij het voorbereiden en de uitwerking van de verschil-lende concepten die als keuzemogelijkheid worden overwogen. Anderzijds zullen veel digitale gegevens snel moeten worden uitgewisseld. Hiervoor is een goede ICT infra-structuur en bijbehorende hardware noodzakelijk. Marktkansen Een aantal ontwikkelingen biedt kansen voor bedrijven die zich richten op de woning-bouw. Voorbeelden hiervan zijn domotica, veiligheid, gezondheid, prestatiecontracten en comfort. Deze thema’s en technieken spelen in op maatschappelijke ontwikkelingen en gevoelens die leven in de markt. Zij bieden met name ook de kleine en middelgrote bedrijven marktkansen die dienen te worden benut. Specialisatie of verbreden Op basis van de huidige ontwikkelingen met een verregaande integratie van alle disci-plines zullen de kleine en de middelgrote bedrijven op termijn voor de keus komen te staan om zich te gaan specialiseren of te verbreden. Diegenen die zich verbreden gaan in een coördinerende rol met gespecialiseerde bedrijven aan het werk, en omge-keerd. Grote bedrijven gaan een soortgelijk proces doormaken, maar zullen dit reali-seren door het herinrichten van hun organisatie.

3.1.4 Welke werknemers krijgen met innovatieve ontwikkelingen te maken Binnen de gebouwde omgeving is de energiebesparingspotentie door hoge energie-prijzen en wettelijke regelingen groot. Wil de technische installatiebranche hierop in kunnen spelen is de hiervoor benodigde kennis noodzakelijk. Het personeel zal vaker over een brede kennis of specialistische competenties moeten beschikken om in de nieuwe structuur van de bouwkolom te kunnen participeren. Niet alleen specifieke technische kennis en begrip van aanpalende disciplines, maar ook competenties als procesmanagement, communicatie en commerciële vaardigheden zijn noodzakelijk. Hiervoor moeten nieuwe functies worden ontwikkeld. Verbreding van de kennis kan zeker motiveren maar kan ook leiden tot verschraling omdat specialisaties hierdoor dreigen te verdwijnen. Integraal ontwerpen Voor de realisatie van een energiezuinig gebouw is een conceptuele denkwijze nodig. Dit zal vooral zijn invloed hebben in de voorbereidings- en ontwerpfase waarbij de ontwerper met geavanceerde (software)-tools te maken krijgt. Er zullen generalistische functies zoals procesmanager of systeemintegrator moeten worden gecreëerd om de specialisten te kunnen aansturen. Meer kennis en begrip voor andere disciplines en bouwpartners is noodzakelijk voor een succesvolle ontwerp-, uitvoerings- en beheerfase. Om alle nieuw ontstane energiestromen in goede banen te leiden is een ‘Energiema-nager’ nodig. Dit wordt gezien als een multidisciplinaire functie op HBO of WO niveau, waarbij kennis is vereist van opslag en distributie van elektriciteit en de opslag en dis-tributie van warmte en koude in bronnen en ijsbuffers en dergelijke. Voor de operationele integratie gaat het vooral om uitbreiding of samenvoeging van bestaande opleidingen. Werknemers krijgen meer adviserende taken die disciplineoverstijgend zijn. Het ad-vies moet worden gebaseerd op gewenste functionaliteit van de installatie waarbij verder wordt gekeken dan alleen naar conventionele oplossingen. Voor uitvoerende functies zal een verschuiving dan wel verbreding in taken gaan ont-staan waarvoor aanvullende scholing van belang is. In de vakgebieden installatie en elektro zullen de functies door verregaande technologische integratie naar elkaar toe evolueren om multidisciplinaire werknemers te vormen. De benodigde kennis is be-schikbaar, alleen het samenbrengen van de verschillende kenniselementen en het om-zetten naar bruikbare kennismodulen vereist de nodige aandacht. Wil men met de gesignaleerde ontwikkelingen aan de slag, dan is op korte termijn adequate gerichte kennisoverdracht van de nieuwe technieken van belang. Dit moet voor de huidige werknemers worden gedaan via bijscholingstrajecten. Het beroepson-derwijs moet de nieuwe technieken in het onderwijsprogramma integreren en daar-mee nieuwe lichtingen werknemers breder opleiden. De snelheid waarmee nieuwe


technologieën in het beroepsonderwijs worden opgenomen bepalen uiteindelijk de ma-te waarin werknemers moeten worden bijgeschoold. Deze integratie moet worden ge-initieerd door de branchepartijen. Plug&play Installatietechnische kennis verschuift naar de fabrikanten die plug&play apparatuur leveren. Deze apparatuur kan met weinig inhoudelijke kennis door monteurs worden geïnstalleerd. Het wegvloeien van de kennis mag niet leiden tot een verschraling van het kennisniveau in de branche. Kennis nodig voor het selecteren van de apparatuur en de noodzakelijke onderlinge afstemming tussen de verschillende componenten zul-len altijd in de technische installatiebranche aanwezig moeten zijn, om de wensen van de opdrachtgevers te kunnen vertalen. Werknemers moeten meer kennis hebben van ICT integratie door het toenemend gebruik van plug&play apparaten en hun onderlin-ge koppelingen. Objectbewaking Naast een verbreding van taken zullen er ook specifieke functies gaan ontstaan zoals veiligheidsmanager die alle beveiligingsaspecten binnen een project coördineert. Dit zal echter veelal beperkt blijven tot functies binnen de grotere bedrijven dan wel de specialistische bedrijven die op dit niveau actief willen zijn.

3.1.5 Welke drempels zijn er bij toepassing van innovatieve ontwikkelingen Integraal ontwerpen Om tot goede installatie te komen moet meer op conceptueel niveau worden gekeken naar de gewenste functionaliteit van de installatie. Opdrachtgevers moeten inzicht krijgen in de mogelijke alternatieven om op basis hiervan een goede keuze te maken. Hiervoor is een nauwere samenwerking tussen alle bouwpartijen noodzakelijk. De hui-dige strak gescheiden bouwkolom is een duidelijk knelpunt voor de realisatie van op-timale energiezuinige gebouwen. Op kleine schaal zijn de lijnen kort en wordt vaak al in een vroeg stadium samengewerkt. Bij grotere projecten vindt er op conceptueel niveau in de planfase nog te weinig afstemming plaats. De hokjesgeest binnen de con-servatieve bouwkolom moet daarvoor worden geslecht. Het zou de wens/eis van de opdrachtgever moeten zijn dat het bouwproces anders wordt ingericht. Aangezien dit niet van opdrachtgevers kan/mag worden verwacht, is het de taak van de bouw-partijen hierin een leidende rol te nemen. De huidige tunnelvisie van de verschillende disciplines moet worden geslecht. De verschillende bouwpartijen moeten gaan sa-menwerken waarbij communicatie, informatiedeling en afstemming optimaal is. De optimalisaties in het bouwproces kunnen leiden tot een functioneler ontwerp, tegen lagere kosten, met minder faalkosten, een hoger comfort en een geringer energiege-bruik. Communicatie Opdrachtgevers zijn zich er vaak niet van bewust dat de keuze voor andere installatie-concepten mogelijk een hogere initiële investering vereist, maar dat de terugverdien-tijd kort zijn. Wanneer alle bouwpartijen goed samenwerken om een geoptimaliseerd gebouw te ontwerpen kunnen de initiële kosten bovendien worden gereduceerd. Om bewustzijn bij de opdrachtgevers te kweken en verdieping en verbreding van de disciplines te realiseren is meer publicatienoodzakelijk, bijvoorbeeld door artikelen waarin de win-win situatie duidelijk wordt gemaakt aan alle partijen. Een duidelijke informatievoorziening over successen, mislukkingen, risico’s en (praktische) do’s en don’t’s en specifieke zaken zoals de technische en financiële risico’s kunnen helpen het bewustzijn bij alle partijen te vergroten. Deze informatievoorziening moet er op ge-richt zijn om alle partijen gezamenlijk aan tafel te krijgen. Daarnaast moet er aan-dacht zijn voor de randvoorwaarden van innovatieve technieken. De technieken zijn beschikbaar maar door hogere initiële installatiekosten, ontbrekende kennis van en ervaring met de techniek en door de grotere risico’s worden ze nog te weinig toege-past. Ook dient er aandacht te zijn voor de interactie van bouwkundige en installatie-technische kosten. Bijvoorbeeld bij integratie van installatietechniek in de gebouwschil of betonkernactivering kan een verlaagd plafond komen te vervallen. Hiermee wordt


een reductie van de bouwkundige kosten gerealiseerd. Vanuit de branche zal veel werk en durf nodig zijn om de nieuwe rol van ‘kartrekker’ op te pakken. Overheid Andere drempels zijn de sterke weten regelgeving die individuele oplossingsgericht-heid stimuleren. De opdrachtgever moet een actievere rol spelen om dit proces te doorbreken. De opdrachtgever en de overheid zullen net als de bouwkolom overtuigd moeten worden van de win-win situatie. Bedrijfszekerheid Mensen willen de bedrijfszekerheid van conventionele installaties niet verliezen. Nieu-we technieken moeten bij de marktintroductie voldoende zijn uitontwikkeld en vrij zijn van ‘kinderziektes’. In plug&play apparaten is dit tot op een hoog niveau uitgewerkt. Bovendien zijn de verantwoordelijkheden bij dergelijke apparaten goed vastgelegd. Gewaakt moet worden voor het wegvloeien van kennis uit de technische installatie-branche door verschuiving van kennis naar de fabrikanten met de verdere opmars van plug&play apparatuur. Energieprijzen Bij de huidige energieprijzen zijn veel duurzame technieken vooralsnog niet haalbaar door te hoge terugverdientijden. Duurzame technieken moeten worden beoordeeld op al hun kostenaspecten zoals installatie, energie en rendementen, waarbij een objec-tieve vergelijking en keuze mogelijk wordt. Er moet in zijn algemeenheid voldoende bewustzijn worden gecreëerd ten aanzien van de eindigheid van fossiele brandstoffen om toepassing van energiezuinige technieken te stimuleren. Energiebedrijven De liberalisering heeft kostenbesparing en minder service geïnitieerd bij energiebedrij-ven, wat leidt tot grotere kans op storingen. Retourlevering van elektriciteit aan het energiebedrijf moet aantrekkelijker worden gemaakt voor eigenaars van decentraal opgestelde elektriciteitsopwekkers. Voor het breed uitrollen van micro-wk en andere decentraal opgestelde elektriciteitsopwekkers ontwikkeld ECN momenteel een systeem om stabiliteit van het elektriciteitsnet te waarborgen, de ‘Virtual Powerplant’. Dergelij-ke systemen moeten operationeel zijn voordat op grote schaal decentrale opwekkers kunnen worden geïntroduceerd.


4 Huidige toepassing nieuwe technologieën

In 2005 heeft MarktMonitor in samenwerking met TNO wederom de belangrijkste ont-wikkelingen voor de technische installatiebranche verzameld. Dit heeft geresulteerd in een rapport met een viertal innovatiekaarten’ waarin op basis van een thematische indeling, de actuele innovatiegebieden met bijbehorende ontwikkelingen zijn aangege-ven. De uitwerking hiervan is terug te vinden in tabel 3.1 en de daarbij gehanteerde niveau indeling is in figuur 3.2 nader in beeld gebracht. Ook in het afgelopen jaar zijn de belangrijkste technologische ontwikkelingen voor bedrijven in de branche bepaald. In dit onderzoekstraject is door deskundigen uit de branche vastgesteld met welke technologische ontwikkelingen bedrijven in de Installatietechniek in de periode 2004-2008 te maken krijgen. Deze actuele ontwikkelingen zijn in 2005 teruggelegd bij be-drijven uit de branche. Op basis van de hieruit verkregen resultaten kan worden vast-gesteld in welke mate bedrijven geconfronteerd worden met de door deskundigen uit de branche gesignaleerde ontwikkelingen. Om aansluiting te bewerkstelligen tussen de innovatiekaarten uit het 2005 onderzoek en de resultaten uit het technologieonderzoek van afgelopen jaar, is in bijlage 2 de overeenkomst tussen de verschillende ontwikkelingen en innovatiethema’s aangege-ven. Hierbij wordt duidelijk dat, ondanks de veranderde onderzoeksopzet in 2005 de gesignaleerde ontwikkelingen uit het technologieonderzoek goed aansluiten bij de trends en thema’s zoals bij het 2005 onderzoek in beeld zijn gekomen. Het bevestigt de actualiteit van de gesignaleerde technologische ontwikkelingen voor de periode 2004-2008. Hiermee kennen de resultaten uit het onderzoek bij de bedrijven dan ook een directe samenhang met de thema’s en innovatiegebieden zoals in de tussenrap-portage ‘innovatiekaarten’ in beeld is gebracht. In dit hoofdstuk worden nader ingaan op de toepassing van technologische ontwikke-lingen door de bedrijven in de technische installatiebranche. Hierbij zijn apart voor het vakgebied Elektrotechniek en het vakgebied Installatie-/koudetechniek bedrijven be-naderd met een schriftelijke vragenlijst.

4.1 Welke ontwikkelingen zijn voor de periode 2004-2008 in beeld gebracht

Het technologieonderzoek van vorig jaar heeft geresulteerd in een rapport met een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen voor de periode 2004-2008 die van in-vloed zijn op de technische installatiebranche. De belangrijkste technologische ontwikkelingen die gevolgen hebben voor werkgevers en werknemers in de Elektrotechniek en de Installatietechniek zijn door de deskundi-gen in kaart gebracht. Daarnaast zijn ontwikkelingen die zich voortdoen op de ar-beidsmarkt en de belangrijkste ontwikkelingen die zich afspelen op branche en maat-schappelijk niveau gerapporteerd, omdat deze ontwikkelingen van invloed zijn op de context waarin bedrijven in de branche zich bewegen. In het vervolg van deze paragraaf worden de belangrijkste ontwikkelingen toegelicht. Hierbij zijn de ontwikkelingen uitgesplitst naar de vakgebieden Elektrotechniek en In-stallatietechniek. Het complete overzicht van de door deskundigen uit de branche gesignaleerde techno-logische ontwikkelingen voor het vakgebied Elektrotechniek en het vakgebied Installa-tietechniek is in bijlage 2 weergegeven.


4.1.1 Belangrijkste trends en ontwikkelingen in de Elektrotechniek volgens deskundigen

In het vervolg van de paragraaf zijn de drie belangrijkste ontwikkelingen relevant voor het vakgebied Elektrotechniek weergegeven. Deze ontwikkelingen (top 3 van de toe-komstwijzer) zijn door de experts verder uitgediept ten aanzien van het belang voor bedrijven actief in de Elektrotechniek. Installaties en toepassingen worden steeds meer “plug&play” gebouwd. [4.6] Er moet nog het een en ander gebeuren op het gebied van gebruikersvriendelijkheid van installa-ties, zowel voor de eindgebruiker als voor de installateur. Een veelgehoorde klacht over de inge-wikkeldere systemen op de markt is dat de gebruikersvriendelijkheid veel te wensen over laat en dat gebruikers en installateurs over het algemeen slecht op de hoogte zijn van de mogelijkheden van het systeem. Verder zal er nog veel moeten worden doorontwikkeld op het gebied van inter-activiteit om het voor de installateur makkelijker te maken de installatie te integreren in het ge-bouwbeheerssysteem en andere installaties. IP is het protocol van de toekomst [1.6] en Glasvezel wordt het medium van de toekomst [5.6] Zowel IP als glasvezel is niet nieuw. Voor de branche W, en in mindere mate voor de E branche, zijn deze technologieën echter wel redelijk nieuw en onbekend. Met relatief weinig inspanning zal de branche echter in staat moeten zijn zich deze technologieën eigen te maken, de meest logi-sche weg hiertoe ligt in betere samenwerking en kennisdeling met de ICT branche. Wat betreft interconnectiviteit van installaties is er op technologisch gebied nog genoeg te inno-veren. Uit de sessie bleek dat er vooral behoefte is aan communicatie protocollen die op een la-ger OSI niveau inzetbaar zijn dan de TCP/IP suite is in te zetten. Zulk soort protocollen zouden het mogelijk maken om installaties op een efficiëntere manier met elkaar te laten communiceren en het zou de functionaliteit en precisie kunnen vergroten. Tot slot valt er een hoop te innoveren op het gebied van gebruikersvriendelijkheid voor zowel de eindgebruiker als de installateur. Biomassa verbrandingsmethoden worden ingevoerd [3.4] en Waterstof is de energiedrager van de toekomst [3.6] Biomassaverbranding is een methodiek die nog in ontwikkeling is. Hoewel de eerste praktische toepassingen nu worden geïmplementeerd is de technologie nog geen gemeengoed. Op termijn verwacht men echter dat dit de belangrijkste bron wordt van duurzame energie en materialen (bron: www.ecn.nl). Momenteel wordt er wereldwijd nog onderzoek gedaan (in Nederland vooral door ECN en TNO) naar rendementsverbetering van bestaande methodieken en naar nieuwe me-thoden en/of materialen voor biomassa verbranding. De technologieën die hiermee te maken hebben zijn nog lang niet uitgeïnnoveerd. Waterstof op zich is niet nieuw, de wetenschap heeft ervaring met dit element. Waar met name nog in wordt ontwikkeld zijn opslagmethodieken en distributiemethodieken voor waterstof, waar-bij de nadruk ligt op veiligheid. Daarnaast wordt er nog veel ontwikkeld op het gebied van brand-stofceltechnologie, een technologie die in combinatie met waterstof grote resultaten kan opleve-ren. Voorbeelden van deze ontwikkelingen zijn een nieuwe methodiek om waterstof op te slaan in gashydraten op lagere druk en hogere temperatuur dan voorheen, uitgevonden door mede-werkers aan de TU Delft en een methodiek uitgevonden door ECN in Petten om hoge tempera-tuur brandstofcellen goedkoper te produceren met een mechanisch sterker eindresultaat. Op dit moment worden er wereldwijd proefprojecten opgestart, bijvoorbeeld op IJsland, Texel en Utsira (eilandje Rogaland, Noorwegen), waar waterstof als energiedrager een grote rol speelt. De verwachting is dat er de komende jaren nog veel innovaties op dit gebied komen, onder an-dere door de resultaten uit de proefprojecten. Technisch gezien is een “waterstofgasmaatschap-pij” nu al realiseerbaar, er is echter nog niet genoeg economisch en maatschappelijk draagvlak voor de stap nu al te maken.

4.1.2 Belangrijkste trends en ontwikkelingen Installatietechniek volgens deskundigen

De volgens de experts in branche belangrijkste drie ontwikkelingen in het vakgebied Installatietechniek staan hieronder weergegeven. Toepassingsmogelijkheden warmtepompen nemen verder toe [1.1] Binnen de duurzame technologieën gelden met name warmtepompen als een belangrijke ont-wikkeling waar de komende jaren goede kansen liggen voor de bedrijfstak. Voor een juiste ont-wikkeling en toepassing van deze techniek dienen gelijktijdig ook andere ontwikkelingen de no-dige aandacht te krijgen omdat deze daar direct dan wel indirect mee te maken hebben. Zaken als ontwikkelingen rond de EPC, systeemontwerp, energie(bodem)opslag, integraal bouwen en plug & play hebben hiermee te maken.


LTV warmteafgifte wordt ontwerpuitgangspunt voor nieuwbouw en bestaande bouw [2.3] Technologisch kent LTV een breed scala van aandachtpunten. Naast de ontwikkelingen rond warmteopwekkers, zoals de warmtepomp, wordt teven het hydraulisch systeem en de afgifte kant belangrijker. Kortom een breed scala van technologische aandachtspunten zullen hierbij aan de orde komen en het vak inhoudelijk breder en interessanter maken voor de technische mede-werkers in de branche. Hoge snelheid bouwproces maakt verdergaande prefabricage noodzakelijk [5.1] Technisch inhoudelijk heeft de ontwikkeling rond prefabricage niet erg veel te bieden. Een deel van de handelingen gebeurd op een ander moment en wellicht door andere mensen en is daar-mee meer een ontwikkeling in het kader van de bedrijfsvoering. Voorafgaande ontwikkelingen zijn aangemerkt door de deskundigen uit de branche als zijnde de belangrijkste ontwikkelingen voor de technische installatiebranche. In het onderzoek onder bedrijven in 2005 is gemeten met welke ontwikkelingen bedrijven in de Elektrotechniek en Installatietechniek te maken krijgen in hun vakgebied.

4.2 Welke bedrijven hebben met welke technologische ontwikkelingen te maken

In welke mate zijn de ontwikkelingen gesignaleerd door deskundigen uit de branche werkelijk van toepassing op de bedrijven in de branche? Bedrijven hebben voor de ontwikkelingen vallende onder de verschillende innovatiethema’s aangegeven in welke mate het bedrijf met de ontwikkeling te maken heeft of denkt te krijgen. Op basis van deze beoordeling is, zowel voor het vakgebied Elektrotechniek als het vakgebied In-stallatietechniek, een top vijf van technologische ontwikkelingen naar toepassings-graad samengesteld.

4.2.1 Vakgebied Elektrotechniek De elektrotechnische installatiebedrijven hebben dertig ontwikkelingen in het techno-logieonderzoek 2005 beoordeeld. De 92 bedrijven hebben bij deze beoordeling aange-geven met welke ontwikkelingen zij te maken hebben of denken te krijgen. Uit deze beoordeling volgt een top vijf van ontwikkelingen die van toepassing is op de elektro-technische installatiebedrijven uit het onderzoek. Deze rangorde van ontwikkelingen is in tabel 4.1 weergegeven.

tabel 4.1 De top vijf ontwikkelingen waarvan is aangegeven dat de ontwikkeling van toepas-sing is op het bedrijf

top 5 Ontwikkelingen in het vakgebied Elektrotechniek naar mate van toepassing

4.5 Flexibele oplossingen worden steeds meer geëist

2.1 Draadloze toepassingen worden vaker ingevoerd

2.2 Domotica toepassingen nemen toe

1.1 De grens tussen software en hardware vervaagt steeds meer

Ontw

ikke

lingen

4.6 Installaties en toepassingen worden steeds meer “plug en play” gebouwd

In figuur 4.1 is deze top vijf van ontwikkelingen grafisch weergegeven met daarbij het percentage bedrijven dat aangeeft dat de ontwikkeling van toepassing is op het be-drijf. De resultaten zijn daarbij tevens uitgesplitst naar de mate waarin kleine, mid-delgrote en grote elektrotechnische installatiebedrijven met de ontwikkeling te maken hebben.


0102030405060708090

100

4.5 2.1 2.2 1.1 4.6

nummer ontwikkeling

perc

enta

ge b

edri

jven

Totaal0-15 wn16-50 wn> 50 wn

figuur 4.1 Top vijf ontwikkelingen naar mate van toepassing, uitgesplitst naar bedrijfsgrootte

Zes op de tien elektrotechnische installatiebedrijven geven aan te maken te krijgen met ontwikkeling 4.5 en 2.1. Ongeveer de helft van de bedrijven uit het onderzoek geeft aan dat de ontwikkelingen 2.2, 1.1 en 4.6 op het bedrijf van toepassing is. De verschillen tussen kleine, middelgrote en grote bedrijven zijn minimaal voor ontwikke-ling 2.1. Voor de overige ontwikkelingen geldt dat de percentages voor de bedrijven met meer dan vijftig werknemers aanzienlijk hoger zijn.

4.2.2 Vakgebied Installatietechniek De werktuigkundige installatiebedrijven hebben zesentwintig ontwikkelingen in het technologieonderzoek 2005 beoordeeld. De 88 bedrijven hebben bij deze beoordeling aangegeven met welke ontwikkelingen zij te maken hebben of denken te krijgen. Uit deze beoordeling volgt een top vijf van ontwikkelingen die het meest van toepassing zijn op de werktuigkundige installatiebedrijven. Deze rangorde is in tabel 4.2 weergegeven.


tabel 4.2 De top vijf ontwikkelingen waarvan is aangegeven dat de ontwikkeling van toepas-sing is op het bedrijf

top 5 Ontwikkelingen in het vakgebied Installatietechniek naar mate van toepas-sing

2.5 woon/werkcomfort vraagt om regeling per vertrek

2.1 koeling is sterke groeimarkt (zowel voor woningbouw als utiliteit)

1.1 toepassingsmogelijkheden warmtepompen nemen verder toe

3.5 servicetechnici krijgen steeds meer te maken meer geavanceerde regelingen

Ontw

ikke

lingen

2.4 waterzijdig inregelen wordt standaardprotocol bij ontwerp en installatie

In figuur 4.2 is deze top vijf van ontwikkelingen grafisch weergegeven met daarbij het percentage bedrijven dat aangeeft dat de ontwikkeling van toepassing is op het be-drijf. De resultaten zijn daarbij tevens uitgesplitst naar de mate waarin kleine, mid-delgrote en grote werktuigkundige installatiebedrijven met de ontwikkeling te maken hebben.

0102030405060708090

100

2.5 2.1 1.1 3.5 2.4

nummer ontwikkeling

perc

enta

ge b

edri

jven

Totaal0-15 wn16-50 wn> 50 wn

figuur 4.2 Top vijf ontwikkelingen naar mate van toepassing, uitgesplitst naar bedrijfsgrootte

Van de werktuigkundige installatiebedrijven uit het onderzoek geeft ongeveer 60% aan dat het bedrijf te maken krijgt met de ontwikkelingen 2.5, 2.1 en 1.1. Deze drie door de deskundigen genoemde ontwikkelingen worden in 2005 het meest herkend door de bedrijven actief in het vakgebied Installatietechniek. In rangorde worden de drie ontwikkelingen gevolgd door ontwikkeling 3.5 en ontwikkeling 2.4. Ongeveer de helft van de bedrijven uit het onderzoek geeft aan dat deze ontwikkelingen van toe-passing zijn op het bedrijf. Uitgezonderd voor ontwikkeling 2.5 geven middelgrote en grote bedrijven relatief meer aan dat zij met deze ontwikkelingen te maken hebben in vergelijking met de groep kleine bedrijven. Zijn er verschillen tussen kleine, middelgrote en grote bedrijven waar te ne-men? Bedrijven actief in het vakgebied Elektrotechniek In welke mate zijn er verschillen waar te nemen tussen de kleine , middelgrote en grote elektrotechnische installatiebedrijven? In tabel 4.3, tabel 4.4 en tabel 4.5 wor-den de top vijf ontwikkelingen getoond voor respectievelijk de groep kleine, middel-grote en grote elektrotechnische installatiebedrijven uit het onderzoek.


tabel 4.3 top vijf ontwikkelingen van toepassing op kleine bedrijven

top 5 Ontwikkelingen meest relevant voor de groep kleine bedrijven %

2.1 Draadloze toepassingen worden vaker ingevoerd 60%

4.5 Flexibele oplossingen worden steeds meer geëist 56%

2.2 Domotica toepassingen nemen toe 47%

4.6 Installaties en toepassingen worden steeds meer “plug en play” gebouwd

47%

Ontw

ikke

lingen

2.3 Digitale TV wordt ingevoerd 44%

tabel 4.4 top vijf ontwikkelingen van toepassing op middelgrote bedrijven

top 5 Ontwikkelingen meest relevant voor de groep middelgrote be-drijven

%


1.1 De grens tussen software en hardware vervaagt steeds meer 57%

2.1 Draadloze toepassingen worden vaker ingevoerd 57%


Ontw

ikke

lingen

4.1 Integratie van producten neemt toe 56%

tabel 4.5 top vijf ontwikkelingen van toepassing op grote bedrijven

top 5 Ontwikkelingen meest relevant voor de groep grote bedrijven %


1.1 De grens tussen software en hardware vervaagt steeds meer 88%


1.2 Interconnectiviteit van producten neemt toe 75%

Ontw

ikke

lingen

4.2 Elektromagnetische compatibiliteit wordt steeds belangrijker 75%

Voor ontwikkeling 4.5 zijn er weinig verschillen in de mate van toepassing tussen de groep kleine, middelgrote en grote bedrijven. Ontwikkeling 1.1 scoort hoog bij zowel de middelgrote als de grote bedrijven, echter de ontwikkeling komt niet voor in de top vijf ontwikkelingen van de kleine bedrijven. De top twee ontwikkelingen bij middelgro-te en grote bedrijven is identiek. Zij geven aan vooral te maken te krijgen met een toenemende eis voor flexibele systemen en een vervagende grens tussen hard- en software. Ook kleine bedrijven geven aan dat zij te maken hebben of krijgen met een toenemende eis voor flexibele oplossingen, maar de invoering van draadloze toepas-singen wordt door deze groep bedrijven het vaakst genoemd. Voor veel ontwikkelingen valt er een positieve samenhang te zien tussen bedrijfs-grootte en de mate waarin bedrijven aangeven met de ontwikkeling te maken hebben of te maken krijgen. Grote bedrijven geven vaker aan met ontwikkelingen te maken te krijgen dan kleine bedrijven.


Bedrijven actief in de Installatietechniek In welke mate zijn er verschillen waar te nemen tussen de groep kleine, middelgrote en de groep grote werktuigkundige installatiebedrijven. In tabel 4.6, tabel 4.7 en tabel 4.8 worden de top vijf ontwikkelingen getoond voor respectievelijk de kleine, middel-grote en grote bedrijven uit het onderzoek.

tabel 4.6 top vijf ontwikkelingen van toepassing op kleine bedrijven

top 5 Ontwikkelingen meest relevant voor de groep kleine bedrijven %

2.5 woon/werkcomfort vraagt om regeling per vertrek 63%

2.1 koeling is sterke groeimarkt (zowel voor woningbouw als utiliteit) 56%


56%

1.1 toepassingsmogelijkheden warmtepompen nemen verder toe 53%

Ontw

ikke

lingen

2.4 waterzijdig inregelen wordt standaardprotocol bij ontwerp en in-stallatie

44%

tabel 4.7 top vijf ontwikkelingen van toepassing op middelgrote bedrijven

top 5 Ontwikkelingen meest relevant voor de groep middelgrote be-drijven

%


2.1 koeling is sterke groeimarkt (zowel voor woningbouw als utiliteit) 79%

2.5 woon/werkcomfort vraagt om regeling per vertrek 74%

3.3 bij klimaatregeling wordt meer gebruik gemaakt van draadloze technieken

68%

Ontw

ikke

lingen


68%

tabel 4.8 top vijf ontwikkelingen van toepassing op de groep grote bedrijven

top 5 Ontwikkelingen meest relevant voor de groep grote bedrijven %



75%

5.1 de hoge snelheid van het bouwproces maakt verdergaande prefa-bricage noodzakelijk

75%

5.3 groeiende kennisbehoefte door toename van de complexiteit van de techniek

75%

Ontw

ikke

lingen

* Er zijn vier ontwikkelingen die voor deze positie in aanmerking komen

63%

Voor ontwikkelingen in het onderzoek is er een positieve samenhang te zien tussen de bedrijfsgrootte en de mate waarin bedrijven aangeven met de ontwikkeling te maken krijgen. Met andere woorden hoe groter het bedrijf, hoe groter de kans dat een bedrijf met de gesignaleerde ontwikkeling te maken krijgt. Voor met name de ontwikkelingen van het innovatiethema 4 “Integraal ontwerpen” en het innovatiethema 5 “bouwpro-ces” geldt dat de toepassingsgraad bij de bedrijven met meer dan 50 werknemers aanzienlijk hoger is. De toepassing van warmtepompen scoort bij de middelgrote en


grote bedrijven het hoogst, kleine bedrijven geven aan dat zij het meest te maken krijgen met ontwikkeling 2.5, klimaatregeling per vertrek. Bij de groep grote bedrijven komen als enige ontwikkelingen uit het thema “bouwproces” in de top vijf ontwikke-lingen voor. De bevindingen van paragraaf 3.1.2 rondom de betekenis van innov-tiethema’s voor bedrijven worden bij het onderzoek onder bedrijven bevestigd.

4.3 Wat zijn de gevolgen van de huidige ontwikkelingen voor de bedrijven in de branche

De bedrijven in het onderzoek zijn gevraagd aan te geven in welke mate de technolo-gische ontwikkelingen gevolgen hebben voor de bedrijfsvoering. Bedrijven konden hierbij aangeven in welke mate zij van mening zijn dat de technologische ontwikkelin-gen mogelijk leiden tot: 1) een verandering van het huidige producten- en dienstenpakket 2) een extra scholingsbehoefte bij het huidige personeel 3) een uitbreiding van het huidige personeelsbestand De gevolgen van de ontwikkelingen voor de bedrijfsvoering van bedrijven in de tech-nische installatiebranche worden achtereenvolgens voor de bedrijven in de Elektro-techniek en Installatietechniek behandeld.

4.3.1 Elektrotechniek Welke ontwikkelingen leiden mogelijk tot een verandering van het produc-ten- en dienstenpakket? In tabel 4.9 en in figuur 4.3 is weergegeven welke ontwikkelingen volgens de elektro-technische bedrijven in het onderzoek leiden tot een mogelijke verandering van het producten- en dienstenpakket.

tabel 4.9 Top 5 ontwikkelingen en gevolgen voor producten- en dienstenpakket

top 5 Ontwikkelingen en gevolgen voor producten- en dienstenpakket



4.5 Flexibele oplossingen worden steeds meer geëist door de klant


Ontw

ikke

lingen

4.6 Installaties en toepassingen worden steeds meer “plug & play” gebouwd


% verandering producten en diensten

49

45

37

33

32

0 20 40 60

2.1

2.2

4.5

1.1

4.6

num

mer

ontw

ikke

ling

percentage bedrijven

figuur 4.3 % bedrijven dat aangeeft dat de ontwikkeling mogelijk leidt tot een verandering van het producten- en dienstenpakket

Bijna de helft van de elektrotechnische installatiebedrijven is van mening dat ontwik-keling 2.1 leidt tot een verandering van het producten- en dienstenpakket. Ook een toenemend gebruik van domotica toepassingen heeft veel gevolgen voor de huidige producten en diensten. Welke ontwikkelingen hebben gevolgen voor de (bij) scholing van de huidige werknemers? In tabel 4.10 en figuur 4.4 zijn de ontwikkelingen weergegeven die volgens de bedrij-ven uit het onderzoek het meeste gevolgen hebben voor de scholing van de huidige werknemers.

tabel 4.10 Top 5 ontwikkelingen en gevolgen voor scholing van de huidige werknemers

top 5 Ontwikkelingen en gevolgen voor scholing huidig personeel






% extra scholingsbehoefte huidig personeel

47

37

34

34

32

0 20 40 60

2.2

2.1

1.1

4.5

2.4

num

mer

ontw

ikke

ling


figuur 4.4 % bedrijven dat aangeeft dat de ontwikkeling mogelijk leidt tot een extra scho-lingsbehoefte bij het huidige personeel


Bijna de helft van de elektrotechnische installatiebedrijven denkt dat ontwikkeling 2.2 leidt tot en extra scholingsbehoefte bij het personeel in de branche. Ook de stijging van het gebruik van domoticatoepassingen wordt vaak genoemd. Evenals bij de con-sequenties voor het producten- en dienstenpakket, verwachten de respondenten ook dat de ontwikkeling leidt tot een additionele scholingsbehoefte bij de huidige werkne-mers. Welke ontwikkelingen leiden mogelijk tot een uitbreiding van het perso-neelbestand? In tabel 4.11 en in figuur 4.5 is weergegeven welke ontwikkelingen volgens de elek-trotechnische installatiebedrijven uit het onderzoek leiden tot een mogelijke uitbrei-ding van het personeelbestand.

tabel 4.11 Top 6 ontwikkelingen en gevolgen voor uitbreidingsvraag personeel

top 6 Ontwikkelingen en mogelijke uitbreiding personeelbestand



1.4 VoIP (Voice over Internet Protocol) wordt steeds meer gebruikt

5.6 Glasvezel wordt het netwerkmedium voor de toekomst


Ontw

ikke

lingen

2.5 Blue Ray DVD is de toekomstige opslagmethode

% mogelijke uitbreidingsvraag personeel

20

14

10

8

7

7

0 10 20 30

2.2

4.5

1.4

5.6

2.1

2.5

num

mer

ontw

ikke

ling


figuur 4.5 % bedrijven dat aangeeft dat de ontwikkeling mogelijk leidt tot een uitbreiding van het personeelsbestand

Ontwikkeling 2.2 leidt volgens 1 op de 5 werkgevers mogelijk tot een uitbreiding van het huidige personeelbestand. Opmerkelijk is dat ontwikkeling 2.1 “het meer en meer gebruik van draadloze toepassingen” niet in de top 2 ontwikkelingen staat die gevol-gen hebben voor de uitbreidingsvraag van het aantal werknemers.


4.3.2 Installatietechniek 1) Welke ontwikkelingen leiden mogelijk tot een verandering van het produc-ten- en dienstenpakket? In tabel 4.12 en in figuur 4.6 is weergegeven welke ontwikkelingen volgens de werk-tuigkundige installatiebedrijven in het onderzoek leiden tot een mogelijke verandering van het producten- en dienstenpakket.

tabel 4.12 Top 5 ontwikkelingen en gevolgen voor producten- en dienstenpakket

top 5 Ontwikkelingen en gevolgen voor producten- en dienstenpakket



1.6 ontwikkelingen op zonne-energiegebied zorgen voor brede toepassing

1.2 WKK wordt belangrijker toepassing in woning en kleine utiliteit

Ontw

ikke

lingen

2.5 woon/werkcomfort vraagt om regeling per vertrek

% verandering producten en diensten

47

42

31

30

28

0 10 20 30 40 50

1.1

2.1

1.6

1.2

2.5

num

mer

ontw

ikke

ling


figuur 4.6 % bedrijven dat aangeeft dat de ontwikkeling mogelijk leidt tot een verandering van het producten- en dienstenpakket

Bijna de helft van de werktuigkundige installatiebedrijven is van mening dat ontwikke-ling 1.1 de verdere ontwikkeling van warmtepompen van invloed is op het aanbod van de producten en diensten. Ook de groeiende markt voor koeling leidt volgens de be-drijven uit het onderzoek tot een verandering van het producten- en dienstenpakket. 2) Welke ontwikkelingen hebben gevolgen voor de (bij) scholing van de hui-dige werknemers? In tabel 4.13 en figuur 4.7 zijn de ontwikkelingen weergegeven die volgens de bedrij-ven uit het onderzoek het meeste gevolgen hebben voor de scholing van de huidige werknemers.


tabel 4.13 Top 5 ontwikkelingen en gevolgen voor scholing van de huidige werknemers

top 5 Ontwikkelingen en gevolgen voor scholing huidig personeel



3.5 servicetechnici krijgen steeds meer te maken met meer geavanceerde regelingen


Ontw

ikke

lingen


% extra scholingsbehoefte huidig personeel

51

40

40

31

28

0 10 20 30 40 50 60

1.1

2.1

3.5

1.2

2.4

num

mer

ontw

ikkelin

g


figuur 4.7 % bedrijven dat aangeeft dat de ontwikkeling mogelijk leidt tot een extra scho-lingsbehoefte bij het huidige personeel

Wederom lijkt ontwikkeling 1.1, de “verdere toepassingsmogelijkheden van warmte-pompen”, het meest gevolgen te hebben op bedrijfsniveau. Bijna de helft van de werktuigkundige bedrijven denkt dat deze ontwikkeling leidt tot extra scholing bij het huidige personeel. Ontwikkelingen 2.1 “de sterke groeimarkt van koeling” en 3.5 “ servicetechnici krijgen steeds meer te maken met geavanceerde regelingen” worden door 40% van de bedrijven uit het onderzoek genoemd. 3) Welke ontwikkelingen leiden mogelijk tot een uitbreiding van het perso-neelbestand? In tabel 4.14 en in figuur 4.8 is weergegeven welke ontwikkelingen volgens de werk-tuigkundige installatiebedrijven uit het onderzoek leiden tot een mogelijke uitbreiding van het personeelbestand.


tabel 4.14 Top 5 ontwikkelingen en gevolgen voor uitbreidingsvraag personeel

top 5 Ontwikkelingen en mogelijke uitbreiding personeelbestand





Ontw

ikke

lingen


% mogelijke uitbreidingsvraag personeel

30

24

16

16

16

0 5 10 15 20 25 30 35

2.1

1.1

1.2

2.4

3.5

num

mer

ont

wik

kelin

g


figuur 4.8 % bedrijven dat aangeeft dat de ontwikkeling mogelijk leidt tot een uitbreiding van het personeelsbestand

De ontwikkeling 2.1, “koeling is een sterke groei markt (zowel voor woningbouw en utiliteit)”, wordt het meest genoemd als een ontwikkeling die mogelijk leidt tot een uitbreidingsvraag van het personeel. Ook ontwikkeling 1.1 wordt door een kwart van de werktuigkundige installatiebedrijven genoemd.

4.4 Welke werknemers in de branche hebben met de huidige ontwikkelingen te maken?

4.4.1 Elektrotechniek In het algemeen kan geconcludeerd worden dat met name werknemers op niveau drie en vier te maken krijgen met de gesignaleerde ontwikkelingen uit het onderzoek. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de ontwikkelingen van innovatiethema 3 “Ener-gieopwekking en distributie” met name gevolgen hebben voor werknemers op functie-niveau 4 en de genoemde ontwikkelingen uit het thema 4 “algemene ontwikkelingen Elektrotechniek” hebben vooral consequenties voor werknemers op niveau drie. In tabel 4.15 en tabel 4.16 staan de vijf ontwikkelingen die na beoordeling van de be-drijven gevolgen hebben voor respectievelijk gemiddeld de hoogste en de laagste ge-middelde functieniveaus.


tabel 4.15 Gevolgen ontwikkeling voor werknemers naar functieniveau; hoogste gemiddelde waarden

top 5 Ontwikkelingen en functieniveau werknemer vooral gevolgen voor werknemers op niveau 4

niveau

3.5 Brandstofcel technologie wordt ingevoerd en wordt in meer toe-passingen gebruikt

4.2

1.5 De vraag naar open source software neemt toe 4,0

3.4 Biomassa verbrandingsmethoden worden ingevoerd 4,0

3.6 Waterstof is de energiedrager van de toekomst 4,0

Ontw

ikke

lingen

3.2 Zonnepanelen en windturbines worden goedkoper en efficiënter 3,9

tabel 4.16 Gevolgen ontwikkeling voor werknemers naar functieniveau; laagste gemiddelde waarden

top 5 Ontwikkelingen en functieniveau werknemer vooral gevolgen voor werknemers op niveau drie

niveau

2.1 Draadloze toepassingen worden vaker ingevoerd 3,0

2.3 Digitale TV wordt ingevoerd 3,1

4.1 Integratie van producten neemt toe 3,1


3,1

Ontw

ikke

lingen

* Er zijn meerdere ontwikkelingen met deze gemiddelde waarde 3,2

4.4.2 Installatietechniek In het algemeen kan geconcludeerd worden dat, evenals in het vakgebied Elektro-techniek, het de werknemers op niveau drie en vier zijn die binnen de Installatietech-niek te maken krijgen met de gesignaleerde ontwikkelingen uit het onderzoek. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de ontwikkelingen van innovatiethema 4 “Integraal ontwerpen” met name gevolgen hebben voor werknemers op functieniveau 4 en dat de genoemde ontwikkelingen uit thema 2 “comfort en binnenklimaat” en thema 5 “Bouwproces” vooral consequenties hebben voor werknemers op niveau drie. In tabel 4.17 en tabel 4.18 staan de vijf ontwikkelingen die na beoordeling van de be-drijven gevolgen hebben voor respectievelijk gemiddeld de hoogste en de laagste ge-middelde functieniveaus.

tabel 4.17 Gevolgen ontwikkeling voor werknemers naar functieniveau; hoogste gemiddelde waarden

top 5 Ontwikkelingen en functieniveau werknemer vooral gevolgen voor werknemers op niveau 4

niveau

4.3 ontwerppraktijk kan niet zonder simulatiepakketten zoals CFD 4,0

4.4 er is een stijgende vraag naar IFD gebouwen 4,0

4.5 LCC wordt norm bij het ontwerp van gebouwen en installaties 4,0

1.4 tijdelijke energieopslag (korte en lange termijn) is noodzakelijk 3,9

Ontw

ikke

lingen

3.1 GBS versmelt steeds meer met de werkplekautomatisering 3,9


tabel 4.18 Gevolgen ontwikkeling voor werknemers naar functieniveau; laagste gemiddelde waarden

top 6 Ontwikkelingen en functieniveau werknemer vooral gevolgen voor werknemers op niveau drie

niveau

5.5 fabrikanten spelen in op afname vakmanschap met hoogwaardige plug & play

2,6

5.1 de hoge snelheid van het bouwproces maakt verdergaande prefa-bricage noodzakelijk

2,9

5.4 het vakmanschap in ontwerp en uitvoering verschraald 3,0


3,1

5.2 bedrijven moeten kiezen tussen specialiseren of verbre-den/samenwerken

3,1

Ontw

ikke

lingen

5.3 groeiende kennisbehoefte door toename van de complexiteit van de techniek

3,1


5 Ontwikkelingen en onderwijs

Innovaties en ontwikkelingen hebben gevolgen voor het onderwijs, zowel voor het regulier beroepsonderwijs als de bij- her- en omscholing van medewerkers. Wil de branche aansluiten bij en inspelen op de ontwikkelingen, dan zullen die ook in het on-derwijs aan bod moeten komen. Afhankelijk van de termijn waarop deze ontwikkelin-gen gaan spelen ligt daarbij de nadruk op het bijscholingsonderwijs of het regulier beroepsonderwijs. Ontwikkelingen die al actueel zijn of op zeer korte termijn van be-lang zijn, moeten zowel in het regulier beroepsonderwijs als in het bij-, her- en om-scholingsonderwijs aan de orde komen. Voor ontwikkelingen die pas op langere ter-mijn gaan spelen (langer dan 5 jaar) is het vooral voor het regulier beroepsonderwijs van belang nu al op deze ontwikkelingen onder de aandacht te brengen. Voor de inno-vatie gebieden die in hoofdstuk 3 zijn onderscheiden is in tabel 5.1 nagegaan of de ontwikkelingen op deze gebieden gevolgen hebben voor het beroepsonderwijs, voor de bij-, her- en omscholing of voor allebei. Hierbij moet worden opgemerkt dat ont-wikkelingen die nu al spelen en dus vooral van belang zijn voor de bij-, her- en om-scholing ook van belang zullen zijn voor het regulier beroepsonderwijs, omdat deze ontwikkelingen uiteindelijk hier een plaats moeten zullen krijgen.

tabel 5.1 Gevolgen van ontwikkelingen op innovatiegebieden voor bijscholingsonderwijs en regulier beroepsonderwijs

Innovatiethema Innovatiegebied Bijscholing Regulier onderwijs

1.1 Energiezuinige gebouwschil X

1.2 Energiezuinige afgiftesystemen X X

1.3 Energiezuinige opwekking X X

I Het energie-zuinige ge-bouw

1.4 Systeemintegratie / Energiemana-gement

X

2.1 Integraal ontwerpen X X

2.2 Operationele Integratie X X

2.3 Integraal (modern) bouwproces X

II

Integraal Bouwen

2.4 Integrale gebouwen & producten X

3.1 Veilig gebouw X X

3.2 Gezond binnenklimaat X X

3.3 Leefbaar gebouw X X

III

Comfortabel wonen & werken

3.4 ICT infrastructuur X X

4.1 Energie-opslag X X

4.2 Decentrale energiebronnen X X

4.3 Decentrale energie-opwekking X X IV

Decentrale Energie voorziening

4.4 Decentraal Energiemanagement X

In de volgende paragrafen zal nader worden ingegaan op de gevolgen die de ontwik-kelingen hebben voor de verschillende onderwijsvormen. Ook wordt ingegaan op de vraag in hoeverre werkgevers zelf aangeven welke ontwikkelingen tot een opleidings-vraag in het bedrijf zullen gaan leiden of reeds leiden, en in hoeverre het huidig oplei-dingenaanbod aansluit bij de behoefte van bedrijven.


5.1 Bij-, her- en omscholingsbehoefte voor werkenden In tabel 5.1 zien we dat niet alle ontwikkelingen op zo’n korte termijn spelen dat deze ook in het bij-, her en omscholingsonderwijs aan de orde moeten komen. Dit is wel het geval met ontwikkelingen op het gebied van Comfortabel Wonen en Werken en in iets mindere mate op het gebied van Decentrale Energievoorziening. Op vrijwel alle gebieden in deze thema’s zijn de ontwikkelingen dermate actueel dat deze in het bij-scholingsonderwijs aan de orde dienen te komen. De andere innovatiethema’s, het Energiezuinige Gebouw en Integraal Bouwen zijn wat minder breed actueel. Binnen elk van deze thema’s zijn er twee innovatiegebieden die door de experts als dermate actueel worden bevonden dat deze ook in het bijscho-lingsonderwijs aandacht verdienen. Dat zijn Energiezuinige Afgiftesystemen, Energie-zuinige Opwekking, Integraal Ontwerpen en Operationele Integratie. Er zijn dus opgeteld 11 innovatiegebieden die gevolgen hebben voor het bijscholings-onderwijs, of die zo actueel zijn dat er bijscholing op dit gebied nodig is. Maar niet alle 11 innovatiegebieden zijn even belangrijk voor het bijscholingsonderwijs, of zijn alle-maal even actueel of belangrijk voor het installatiebedrijf. Gelet op de termijn waar-binnen innovaties spelen, en het directe belang voor het technisch installatiebedrijf, zijn het in het bijzonder de ontwikkelingen op het gebied van Energiezuinige Afgifte, ICT Infrastructuur en Energieopslag die om een snelle aanpassing binnen het bij-, her en omscholingsonderwijs vragen. De ontwikkelingen op deze gebieden zijn al zo ver doorgevoerd dat de leemtes in de kennis bij huidige werknemers snel zal moeten wor-den ingevuld. Daarnaast is het vooral van ontwikkelingen in de energieprijzen van be-lang hoe snel ontwikkelingen op het gebied van Energiezuinige Opwekking zullen wor-den doorgevoerd. Gezien de recente ontwikkelingen in de energieprijzen lijkt het er op dat een versnelde invoering van ontwikkelingen op dit gebied zullen gaan plaatsvin-den. In het bijscholingsonderwijs zal hier aandacht voor moeten zijn.

5.1.1 Behoefte aan bij-, her- en omscholing bij bedrijven In het onderzoek onder bedrijven is aan bedrijven gevraagd welke innovaties in het bedrijf leiden tot een scholingsvraag.2 De innovaties die het meest tot een scholings-behoefte bij de bedrijven leiden zijn in tabel 5.1 weergegeven. In de tabel staan alle ontwikkelingen die bij 20% of meer van de bedrijven leidt tot een opleidingsvraag.

2 Zie ook paragraaf 4.3


tabel 5.2 Innovaties en scholingsbehoefte van bedrijven, bron Marktmonitor

Vakgebied Ontwikkeling %

scholingsbehoefte

Installatie 1.1 Toepassingsmogelijkheden warmtepompen nemen verder toe 51% Elektro 2.2 Domotica toepassingen nemen toe 47% Installatie 2.1 Koeling sterke groeimarkt (zowel woningbouw als utiliteit) 40% Installatie 3.5 Servicetechnici meer te maken met geavanceerde regelingen 40% Elektro 2.1 Draadloze toepassingen worden vaker ingevoerd 37% Installatie 1.6 Ontwikkelingen op zonne-energiegebied brede toepassing 35% Elektro 1.1 De grens tussen software en hardware vervaagt steeds meer 34% Elektro 4.5 Flexibele oplossingen steeds meer geëist door klant 34% Installatie 1.2 WKK wordt belangrijke toepassing voor woning en utiliteit 31% Elektro 2.4 Tendens naar 1 netwerk voor stroom, Cai, telefoon etc. 29% Installatie 2.4 Waterzijdig inregelen standaardprotocol bij ontwerp en installatie 28% Elektro 1.6 IP is het protocol voor de toekomst voor zowel internet als ind. aut. 27% Installatie 1.3 Waterstof-/brandstofceltechnologie als nieuwe energiedrager 27% Installatie 3.4 Steeds meer apparatuur voorzien van geïntegreerde regeltechnologie 26% Elektro 1.2 Interconnectiviteit van producten neemt toe 25% Elektro 4.6 Installaties en toepassingen steeds meer “plug & play’” gebouwd 24% Elektro 5.6 Glasvezel het netwerkmedium van de toekomst 24% Installatie 2.3 LTV warmteafgifte uitgangspunt voor bestaande en nieuwbouw 24% Installatie 3.3 Bij klimaatregeling meer gebruik van draadloze technieken 24% Elektro 1.4 VoIP(Voice over Internet Protocol) wordt steeds meer gebruikt 23% Installatie 1.4 Tijdelijke energieopslag (lange en korte termijn) noodzakelijk 23% Installatie 5.3 Groeiende kennisbehoefte door toenemende complexiteit techniek 23% Installatie 2.5 Woon-/werkcomfort vraagt om regeling per vertrek 22% Installatie 4.2 Vergaande integratie van disciplines E en W 22% Elektro 5.5 Meten wordt steeds nauwkeuriger en sneller` 20%

Uit de tabel blijkt dat de toepassing van warmtepompen, domotica, koeling en de steeds meer geavanceerde regelingen de ontwikkelingen zijn die bij het meest tot een scholingsvraag bij bedrijven leiden. De ontwikkelingen die bij de bedrijven zijn gevraagd zijn evenwel de ontwikkelingen zoals deze voor de periode 2004-2008 in het afgelopen jaar zijn geïnventariseerd. Wil-len we van de in hoofdstuk 3 geïnventariseerde innovatiethema’s en innovatiegebie-den een inschatting kunnen maken welke innovatiegebieden tot een scholingsvraag bij bedrijven zullen leiden, dan zullen we de in tabel 5.2 genoemde ontwikkelingen moe-ten vertalen naar de innovatiegebieden. Een projectie van de resultaten van tabel 5.2 op de innovatiegebieden geeft de gebieden die in ieder geval leiden tot een oplei-dingsbehoefte bij bedrijven. De resultaten staan in tabel 5.3.


tabel 5.3 Scholingsbehoefte bedrijven naar innovatiegebied

Innovatiethema Innovatiegebied Scholings-behoefte

1.1 Energiezuinige gebouwschil

1.2 Energiezuinige afgiftesystemen

1.3 Energiezuinige opwekking X

I Het energiezuinige gebouw

1.4 Systeemintegratie / Energiemanagement

2.1 Integraal ontwerpen

2.2 Operationele Integratie

2.3 Integraal (modern) bouwproces

II Integraal Bouwen

2.4 Integrale gebouwen & producten

3.1 Veilig gebouw

3.2 Gezond binnenklimaat X

3.3 Leefbaar gebouw

III Comfortabel wonen & werken

3.4 ICT infrastructuur X

4.1 Energie-opslag X

4.2 Decentrale energiebronnen

4.3 Decentrale energie-opwekking

IV Decentrale Energie voorziening

4.4 Decentraal Energiemanagement

Uit de tabel blijkt dat ontwikkelingen op gebied van Energiezuinige Opwekking, Ge-zond Binnenklimaat, ICT-infrastructuur en Energieopslag leiden tot een scholingsbe-hoefte bij bedrijven. Dit betekent niet, dat de overige innovatiegebieden niet tot een scholingsbehoefte zullen leiden. Dat komt omdat niet alle in tabel 5.3 genoemde inno-vatiegebieden volledig door de ontwikkelingen in tabel 5.2 worden gedekt. Er blijven nog leemtes. Bijvoorbeeld op het gebied van Integraal Bouwen zijn er in de vragenlijst van het onderzoek onder bedrijven weinig ontwikkelingen genoemd, en lijkt het dus of er op dit gebied een kleinere scholingsbehoefte bestaat, wat niet zo hoeft te zijn. Wat wel geconcludeerd kan worden is dat in ieder geval op bovengenoemde innovatiege-bieden een behoefte bij bedrijven bestaat aan scholing of bijscholing.

5.1.2 Aansluiting van het huidig opleidingsaanbod aan de behoefte In het onderzoek onder bedrijven is gevraagd in hoeverre het huidige aanbod aan bij-scholingscursussen de behoefte aan opleidingen dekt. In tabel 5.4 staan de resultaten weergegeven.

tabel 5.4 Mening werkgevers over opleidingenaanbod, bron Marktmonitor

Aantal Procent Aanbod voldoende voor opleidingsvraag 121 82,3% Aanbod onvoldoende voor opleidingsvraag 19 12,9% Weet niet 7 4,8% Totaal 147 100% Ruim 80% van de werkgevers vindt het huidige aanbod aan opleidingen en bijscholing voldoende om aan de opleidingsvraag te voldoen. Hierin verschillen de elektrotechni-sche en werktuigkundige installatiebedrijven nauwelijks van elkaar. Ongeveer 13% vindt het aanbod niet voldoende. Er worden evenwel weinig concrete cursussen ge-noemd die men mist: domotica en kwaliteitszorg (ISO 9001) worden als enige concre-te opleidingen genoemd. Verder wordt meer in het algemeen een opleiding voor per-sonen werkzaam op een hoger functieniveau of opleiding die in de buurt wordt gege-ven als een gemis aangeduid.


Werkgevers vinden het opleidingenaanbod dus over het algemeen voldoende. Uit voorgaande paragrafen wordt wel duidelijk dat er nogal wat ontwikkelingen aan zitten te komen die zullen leiden tot een opleidingsvraag bij bedrijven. Het is zaak tijdig op deze opleidingsbehoefte in te spelen.

5.1.3 Gebruik van bij-, her- en omscholing In het onderzoek onder bedrijven is ook gevraagd of er in het bedrijf bijscholing is gevolgd en wat voor cursussen het betrof. De resultaten zijn in tabel 5.5 weergege-ven.

tabel 5.5 Aantal bedrijven met gevolgde bijscholing in 2004, bron Marktmonitor

Aantal bedrijven

Procent Aantal bedrijven

Procent

Bijscholing gevolgd 144 80,0% Gesubsidieerd door OTIB 106 58,9% Niet gesubsidieerd door OTIB 59 32,8% Fabrikanten-

/leverancierscursussen 116 64,4%

Geen bijscholing gevolgd 28 15,6% Weet niet/geen antwoord 8 4,4% Totaal 180 100,0%

Bij 4 op de 5 bedrijven heeft één of hebben meerdere werknemers in 2004 een cursus of bijscholing gevolgd. Bij 60% van de bedrijven is een door OTIB gesubsidieerde cur-sus gevolgd, Bij een derde is (ook) een niet door OTIB gesubsidieerde cursus gevolgd en bij tweederde van de bedrijven is een fabrikanten cursus of –workshop gevolgd. Uit deze gegevens volgt dat net zoveel bedrijven een fabrikanten- en leverancierscursus-sen laten volgen als er een door OTIB gesubsidieerde opleiding laten doen door hun werknemers. Een groter deel van de elektrotechnische installatiebedrijven heeft in 2004 een of meer werknemers naar bijscholing gestuurd in vergelijking met de werktuigkundige installatiebedrijven, hoewel de verschillen niet groot zijn (86% van de elektrobedrij-ven, 74% van de installatiebedrijven). De cursussen die het meest genoemd worden (uitgezonderd de fabrikantencursussen) zijn NEN 1010, VCA, Elektrisch Schakelen, STEK en NEN 3140. Uit de subsidieadministratie van OTIB valt te achterhalen welke cursussen het meest gesubsidieerd worden. Dit geeft een beeld van de meest gevolgde cursussen, maar het beeld is niet volledig, omdat alleen de gesubsidieerde cursussen in de subsidiead-ministratie zijn opgenomen. Toch kunnen we hieruit een indicatie verkrijgen van veel gevolgde cursussen en opleidingen. OTIB hanteerde in 2004 twee subsidiesystemen. Het subsidiesysteem van (het voor-malige) OLC is in de Osiris-subsidieadministratie verwerkt, het systeem van (voorma-lig) OFE in OIS-DOS. Omdat de subsidiesystematiek van beide systemen niet verge-lijkbaar is, hebben we de meest gesubsidieerde cursussen afzonderlijk in tabel 5.6 opgenomen.


tabel 5.6 Top tien meest door OTIB gesubsidieerde cursussen in 2004, bron OSIRIS en OIS-DOS

Osiris OIS-DOS Cursus Dagen

vergoed Cursus Dagen

vergoed Basis veiligheid (VCA I) 3109,5 Basisveiligheid (VCA 1) 3506 Tekst / dataverwerking (basis) 1589,5 Subsidiecursus 1 dag 2602 Bedrijfshulpverlening (herhaling) 1069 Monteur Beveiliging (MBV) 2570 Management/Leidinggeven 1051 De technicus als verkoper 2201 Personeel 879 Installeren van brandmeldsystemen 2163 Klantgericht werken 865,5 Veiligheid voor operationeel leiding-

gevenden (VOL) 1764

Veiligheid voor operationeel leiding-gevenden (VOL-VCA)

790,5 NEN 1010; opfriscursus, 5e druk 1416

Bedrijfshulpverlening 782,5 Subsidiecursus 2 dagen 1346 NEN 3140 715,5 Subsidiecursus 3 dagen 1245 Rijvaardigheid 692,5 Bedrijfshulpverlener RBOC 1168

In allebei de subsidiesystemen zien we de VCA-cursussen en bedrijfshulpverlening in de 10 meest gesubsidieerde cursussen voorkomen. Daarnaast zien we dat in allebei de systemen ook een marketingachtige cursus in de top tien staat. We doelen hierbij specifiek op de cursussen ‘Klantgericht Werken’ en ‘De Technicus als Verkoper’. Dat deze twee cursussen in de top tien van meest gesubsidieerde cursussen voorkomen kan er op wijzen dat ook bedrijven van mening zijn dat van het personeel een uitbrei-ding van vaardigheden wordt verwacht en dat communicatie- en marketingvaardighe-den tot het basispakket van een installateur gaan behoren. Verder zien we dat er weinig specifieke vaktechnische cursussen in de lijst van meest gesubsidieerde cursussen staan. In Osiris is geen enkele technische cursus in de top tien te vinden, in OIS-DOS de cursussen ‘Monteur Beveiliging’ en ‘Installeren van Brandmeldsystemen’. Nu maakt de aard van de subsidiesystematiek ook, dat het waarschijnlijker is dat in OIS-DOS een technische cursus in de top tien terecht komt. OFE (het fonds dat OIS-DOS gebruikte)hanteerde namelijk een systeem waarbij het fonds cursussen aanbood waar bedrijven hun werknemers naar toe konden sturen. In het aanbod van het fonds zal een aanzienlijk deel vaktechnische cursussen zijn ge-weest. OLC daarentegen hanteerde een systeem waarbij een bedrijf een door de werknemers gevolgde cursus achteraf kan declareren bij het fonds. Hierin hebben de bedrijven dus meer vrijheid om een eigen cursus te kiezen. Een verdere analyse van de OSIRIS-subsidieadministratie leert, dat ruim 2 keer zo-veel scholingsdagen aan algemene en niet-technische cursussen en opleidingen wor-den geconsumeerd dan aan vaktechnische opleidingen. Gezien de innovaties die op de branche afkomen is het toch belangrijk dat bedrijven ook op vaktechnisch gebied blij-ven scholen. De behoefte aan technische kennis wordt niet minder, er is juist behoefte aan meer technische kennis op een breder gebied. Deze kennis kan niet uit fabrikan-ten- en leveranciercursussen worden gehaald (dit zijn wel technische cursussen maar meestal te specifiek voor een apparaat of merk), en daarom is het voor OTIB zaak bedrijven te stimuleren meer op vaktechnisch gebied te scholen. Samenvattend kunnen we stellen dat 80% van de bedrijven een of meer werknemers in 2004 naar een cursus heeft gestuurd. Van de gesubsidieerde cursussen zien we dat de VCA-cursussen en Bedrijfshulpverlening zowel bij de installatie- als de elektrotech-nische bedrijven bij de 10 meest gesubsidieerde cursussen voorkomen. Daarnaast zien we dat ook cursussen die werken aan marketing- en communicatieve vaardighe-den bij de meest gesubsidieerde cursussen voorkomen. Op vaktechnisch gebied wordt veel minder bijgeschoold.


5.2 Aansluiting van het beroepsonderwijs op de innovatieve ontwikkelingen

5.2.1 Innovatie, beroepsonderwijs en bijscholing In tabel 5.1 hebben we gezien dat niet alle ontwikkelingen op alle innovatiegebieden zo actueel zijn dat deze in het bijscholingsonderwijs aan de orde moeten komen. Voor het reguliere beroepsonderwijs ligt dat anders. Hier speelt niet alleen de actualiteits-vraag (actuele ontwikkelingen moeten zeker in het regulier onderwijs worden opge-nomen), maar het regulier onderwijs moet ook verder vooruit kijken en inspelen op ontwikkelingen die op langere termijn actueel worden. In het beroepsonderwijs wor-den immers de vakmensen van morgen opgeleid en deze moeten nu al worden uitge-rust met de voor morgen noodzakelijke kennis. Vandaar dat in de tabel ook is aange-geven dat alle innovatiegebieden in het reguliere beroepsonderwijs aan de orde die-nen te komen. Dat betekent dat het beroepsonderwijs nog meer gespitst moet zijn op nieuwe ont-wikkelingen en daarin verder vooruit moet denken dan het bijscholingsonderwijs. Niet alle ontwikkelingen vinden echter op dezelfde termijn hun toepassing en zullen dezelf-de impact hebben voor de kennis die een installateur van morgen. In paragraaf 5.1 zijn de ontwikkelingen en innovatiegebieden aangegeven die zo actu-eel dan wel ingrijpend zijn dat er op die gebieden bijscholing voor werkenden moet worden ontwikkeld. Deze gebieden zijn ook voor het regulier beroepsonderwijs de eerste aandachtsgebieden. Het gaat hier dan om de innovatiethema’s Comfortabel Wonen en Werken en Decentrale Energievoorziening. De andere thema’s, Het Energie-zuinige Gebouw en Integraal Bouwen zijn minder actueel, maar daarom niet minder belangrijk voor de installatiebranche. Het is zaak om ook in het regulier beroepson-derwijs ontwikkelingen op deze gebieden onder de aandacht te brengen.

5.2.2 Behoefte aan nieuwe vaardigheden Het geheel aan ontwikkelingen waar de installatiebranche mee te maken krijgt vraagt, naast de noodzakelijke kennis voor de specifieke toepassing van deze concrete ont-wikkelingen om nieuwe vaardigheden van de installateur. De rol van de installateur verandert, en ook op deze veranderende rol moet het onderwijs inspelen. Dwars door de innovatiethema’s en innovatiegebieden heen zijn er drie thema’s te onderscheiden die de komende jaren voor het onderwijs van belang zullen zijn. Dat zijn Duurzame Energie, de Installateur als Adviseur en Integratie van Kennis. We zullen op deze drie thema’s nader ingaan. Duurzame Energie Energiebesparing, duurzame energiebronnen en alternatieve energieopwekking, ener-gieopslag: het zijn en blijven belangrijke thema’s voor de installatiebranche. Ook al wordt van overheidswege duurzame energie en energiebesparing niet meer zo gesti-muleerd (diverse subsidies op energiebesparing en duurzame energieopwekking zijn afgeschaft), door de steeds stijgende energieprijzen zal het belang van energiebespa-ring en duurzame energie alleen maar toenemen. Dat blijkt ook uit het gegeven dat twee van de 4 innovatiethema’s betrekking hebben op duurzame energie en energie-besparing. Voor de installateur betekent dit dat deze steeds meer kennis zal moeten hebben van duurzame energie bronnen, energieopslag, alternatieve vormen van energieopwek-king, mogelijke vormen van energiebesparende maatregelen, energieprestatie van gebouwen, enz. Duurzame energie zal zo’n gemeengoed worden dat deze technieken niet meer voorbehouden kunnen zijn aan enkele specialisten of specialistische bedrij-ven, maar tot de bagage van iedere installateur moeten gaan behoren. De installateur als adviseur Door de aandacht voor de energieprestaties van een gebouw, wordt er al in een vroeg stadium nagedacht over het beheersbaar maken van energiestromen en de technische oplossingen hiervoor. Hierdoor zullen ook beslissingen over de technische installaties steeds vroeger in het bouwproces worden genomen. Wil de installatiebranche zich hierin positioneren dan zal de installateur ook de rol van adviseur in dit proces moeten aannemen.


De rol van adviseur betekent ook andere vaardigheden voor de installateur. Het is niet meer voldoende om een gedegen technische kennis van elektrotechnische dan wel werktuigkundige installaties te hebben. Communicatieve vaardigheden, meedenken met klanten, marketingkennis, het zijn allemaal zaken die de installateur van de toe-komst, naast zijn technisch inhoudelijke kennis, zich eigen zal moeten maken. Boven-dien blijft de technische kennis niet meer beperkt tot de specifieke installatie. Zaken als investeringskosten, energiegebruik, binnenklimaat en beheer en onderhoud moe-ten bij een adviserende rol van de installateur aandacht krijgen, en zullen dus ook in het beroepsonderwijs aan de orde moeten komen. Integratie van kennis De veranderende rol van de installateur heeft ook gevolgen voor de specifieke kennis van het vakgebied. De toenemende integratie in de ontwerpen beheerfase maakt dat de grenzen tussen de vakgebieden zullen vervagen. De installateur zal in toenemende mate zowel kennis van elektrotechniek, regeltechniek, werktuigbouw als ICT moeten hebben. Dat betekent dat ook in het beroepsonderwijs al deze onderwerpen aan de orde moeten komen en specifieke opleidingen zoals elektrotechnisch of werktuigkun-dig installateur plaats moeten gaan maken voor een installateur die kennis heeft van alle bovengenoemde aspecten.

5.2.3 Aansluiting van het huidig beroepsonderwijs op de behoefte van be-drijven

In het onderzoek onder bedrijven is werkgevers gevraagd hun oordeel te geven over de aansluiting van het huidige beroepsonderwijs op de beroepspraktijk. De antwoor-den op deze vraag zijn voor de bedrijven in de elektrotechniek en de bedrijven in de installatie- en koudetechniek afzonderlijk uitgewerkt. De resultaten zijn weergegeven in figuur 5.1. Hier staat per opleidingsniveau (opgedeeld in VMBO, MBO niveau 1 tot en met 4 en HBO/WO) in een horizontale balk de relatieve verdeling van de antwoord-categorieën in verschillende tinten, van licht (uitstekend) naar donker (slecht). Daar-naast is de categorie weet niet/geen mening in een afzonderlijke grijstint weergege-ven.

Elektrotechniek

0% 20% 40% 60% 80% 100%

vmbo

mbo-1

mbo-2

mbo-3

mbo-4

hbo/wo

uitstekendgoedneutraalmatig onvoldoendeweet niet


Installatie-/Koudetechniek

0% 20% 40% 60% 80% 100%

vmbo

mbo-1

mbo-2

mbo-3

mbo-4

hbo/wo

uitstekendgoedneutraalmatig onvoldoendeweet niet

figuur 5.1 Visie werkgevers op aansluiting van beroepsopleiding op beroepspraktijk, naar vakgebied en niveau opleiding (bron MarktMonitor)

Uit figuur 5.1 blijkt dat werkgevers uit het vakgebied Elektrotechniek niet bijzonder positief zijn over de aansluiting tussen het beroepsonderwijs en de werkzaamheden in het bedrijf. Zowel over het VMBO als de MBO niveaus 1 tot en met 3 is het aandeel werkgevers dat de aansluiting tussen onderwijs en praktijk ‘matig’ of ‘onvoldoende’ beoordeelt groter dan het aandeel werkgevers dat de aansluiting ‘uitstekend’ of ‘goed’ vindt. Het onderwijs op MBO niveau 4 en het HBO/WO daarentegen wordt door een groter aandeel van de werkgevers het onderwijs als ‘uitstekend’ of ‘goed’ beoordeeld, in vergelijking met het aandeel beoordelingen als ‘matig’ en ‘onvoldoende’. Ook valt op dat het aandeel werkgevers dat ‘neutraal’ of ‘weet niet’ heeft geantwoord op elk niveau aanzienlijk is. Aan deze antwoorden kan daarom geen oordeel worden verbonden. In de Installatie- en Koudetechniek heeft ook een groot deel van de werkgevers ‘neu-traal’ of ‘weet niet’ geantwoord op de vraag naar de aansluiting tussen beroepsonder-wijs en praktijk (zie figuur 3.2). Ook hier geldt dat de werkgevers positiever zijn over de opleidingen op de hogere niveaus dan op de lagere niveaus. Over het VMBO en de MBO-opleidingen op niveau 1 en niveau 2 zegt een groter deel van de installatietech-nische werkgevers dat de aansluiting van het onderwijs ‘matig’ of ‘onvoldoende’ is dan dat werkgevers aangeven dat de aansluiting ‘goed’ is. Voor de MBO-opleidingen op niveau 3 en niveau 4 en het HBO/WO geldt de omgekeerde situatie. Geen enkele van de werkgevers in de Koude- en Installatietechniek heeft de aanslui-ting tussen onderwijs en beroepspraktijk beoordeeld als ‘uitstekend’. De aspecten waarover de werkgevers het meest ontevreden zijn hebben betrekking op kennis (vooral materiaal- en gereedschapskennis, maar ook kennis van regelge-ving), (een gebrek aan) praktische vaardigheden en de motivatie of werkhouding. Opmerkingen over specifieke beroepsopleidingen gingen in de helft van de gevallen over het Middelbaar Beroepsonderwijs en iets minder over het Voorbereidend Middel-baar Beroepsonderwijs. Daarnaast wordt het HBO een enkele keer genoemd, evenals stichting Elektrowerk en de opleiding Telefonie. Tweederde van de opmerkingen wer-den gemaakt door elektrotechnische installatiebedrijven, een derde door werktuigkun-dige installatiebedrijven. De meeste opmerkingen over de beroepsopleidingen hebben dezelfde strekking als hierboven beschreven: een gebrek aan specifieke kennis en in het algemeen een te laag niveau. Een paar opmerkingen gaan over de collegeachtige wijze van lesgeven, die niet geschikt genoemd wordt voor de leerlingen en het compe-tentiegericht onderwijs. Samenvattend Een groot deel van de werkgevers beoordeelt de aansluiting van de beroepsopleidin-gen op de beroepspraktijk als neutraal. Voor met name leerlingen uit het HBO of WO


geldt dat een groot aantal respondent hier geen uitspraak over kan doen. Over de aansluiting van de beroepsopleiding op de beroepspraktijk op de lagere niveaus zijn de werkgevers uit de Koudetechniek, Installatietechniek en Elektrotechniek eerder negatief dan positief. De ontevredenheid richt zich op het gebrek aan (vak)kennis, te weinig praktijkscholing, en de motivatie of werkmentaliteit van de instromende werk-nemers. De resultaten zouden een aanwijzing kunnen zijn dat de aansluiting van het beroeps-onderwijs op met name de lagere niveaus problematisch verloopt. Het is zorgwekkend dat een deel van de werkgevers ontevreden is over de aansluiting. De branche is ge-baat bij voldoende en goed gekwalificeerd personeel. Ook indien een minderheid van de werkgevers ontevreden is over de aansluiting van bijvoorbeeld het MBO-4 onder-wijs op de praktijk, blijft verkleining van de kloof tussen theorie en praktijk noodza-kelijk. Echter bovenstaande resultaten dienen voorzichtig geïnterpreteerd te worden. Om hier echt een uitspraak over te doen is aanvullend onderzoek nodig naar bijvoor-beeld de verschillende werkzaamheden die deze instromers bij deze bedrijven uitvoe-ren. Daarnaast is niet alleen de mening van werkgevers van belang, ook de mening van docenten en de afgestudeerde leerlingen die in de branche zijn gaan werken moet hiervoor onderzocht worden.


6 Databronnen

Bij de analyses die in dit rapport worden gepresenteerd is gebruik gemaakt van diver-se databronnen. In deze paragraaf worden deze bronnen kort beschreven.

I. Databron Dynamo MarktMonitor en TNO-stb hebben alle bestaande gegevens geactualiseerd. MarktMoni-tor door schriftelijk raadplegen van het Netwerk van Deskundigen, door TNO-stb is deskresearch uitgevoerd. De gezamenlijke resultaten zijn ingevoerd in Dynamo. Met een analyse (gatekeeping) op deze database zijn de onderliggende ontwikkelin-gen/innovaties samengebracht in innovatiegebieden en innovatiethema’s die de be-langrijkste technologische trends in de technische installatiebranche beschrijven.

II. Bedrijvenbestand OTIB In dit bestand staan alle bedrijven geregistreerd die zijn aangesloten bij OTIB of SKO. In het bedrijvenbestand staan de naam- en adresgegevens van bedrijven, alsmede het aantal scholingsverlofdagen dat zij toegekend hebben gekregen. Iedere werkne-mer in de technische installatiebranche draagt een bepaald percentage van zijn inko-men af aan het fonds, wat hem onder meer recht geeft op één scholingsverlofdag per jaar. De scholingsverlofdagen worden per jaar aan de werkgever toegekend op basis van het aantal personen dat op 1 januari van dat jaar in dienst is. Dit bestand wordt geadministreerd door het pensioenfonds Mn Services.

III. Vestigingen grote bedrijven Er is in Nederland een aantal grote bedrijven die administratief in één plaats gevestigd zijn, maar vestigingen hebben verspreid over het land. Op basis van het bedrijvenbe-stand is niet te achterhalen hoeveel vestigingen deze grote bedrijven hebben en waar deze gevestigd zijn. Daartoe is aanvullend onderzoek uitgevoerd onder bedrijven gro-ter dan 150 werknemers.

IV. Coördinaten- en postcodetabel In deze tabel staat voor elke postcode een x- en y-coördinaat vermeld. Alle postcodes in één plaats hebben dezelfde x- en y-coördinaat. Deze tabel wordt gebruikt om af-standen tussen twee plaatsen te berekenen (bijvoorbeeld de afstand tussen de woon-plaats van een werknemer en de plaats waar het bedrijf is gevestigd).

V. Onderzoek onder bedrijven Marktmonitor onderzoekt jaarlijks in opdracht van OTIB de toepassing van nieuwe technologieën bij een representatieve steekproef van bedrijven uit de technische in-stallatiebranche. In de vragenlijst wordt ook de scholingsvraag die de toepassing van nieuwe technologieën met zich meebrengt gemeten, alsmede de werknemers die met nieuwe ontwikkelingen in aanraking komen. Zo wordt een beeld gekregen van de be-roepen en functies die het meest aan verandering onderhevig zijn, en waar mogelijk een grotere behoefte aan scholing bestaat.

VI. Netwerken MarktMonitor onderhoudt een netwerk van deskundigen. Middels dit netwerk worden vroegtijdig signalen verzameld op het gebied van technologie, alsmede op het gebied van maatschappij, branche, arbeidsmarkt en scholing. Signalen worden verzameld middels gesprekken, enquêtes en deskresearch. Binnen de deskresearch wordt geke-ken naar onder meer beurzen, vaktijdschriften, nieuwsbrieven en websites. Hierbij wordt niet alleen naar nationale, maar ook naar internationale ontwikkelingen geke-ken, onder meer via de Technische Wetenschappelijk Attachés [TWA] en het Dyna-mo-traject van het ministerie van Economische Zaken [EZ].

Bijlagen


Bijlage 1. Netwerkleden Technische InstallatieBranche 2005 Alle experts uit het huidige netwerk zijn geraadpleegd via een mailing. Dit is gedaan door de door de netwerkleden een overzicht van de bekende ontwikkelingen toe te sturen en te laten scoren evenals naar aanvullende ontwikkelingen te vragen. Hieronder is een overzicht opgenomen van de netwerkleden en de bedrijven waar zij werkzaam zijn. In de derde kolom is gespecificeerd of het netwerklid bij een van de netwerkbijeenkomsten aanwezig is geweest. Organisatie Netwerkleden Deelnemer net-

werk bijeenkomst

E.J. Wagenaar x

H.M.A. Janssen Groesbeek x

ALABelektro W.M. Baert

Arcadis Bouw en Vastgoed afdeling Binnen-milieu en energie

A.H.H. Schmitz x

BAM Techniek J. van Ravenswaaij x

Barcol Air J. Jansen x

BDA buro dakadvies B.V. A.F. van den Hout

Beck Loodgieters & Installatiebedrijf v/d Kroef B.V.

Zirkzee x

Bronconsult B. Bronsema

Brugman Radiatoren H. Velten

Cauberg-Huygen E. Willems

Domotica Platform B.H. Uythof

DWA Installatie- en energieadvies G.H. ten Bolscher x

Eaton Holec H. Huisman x

ECN E.J. Bakker x

ECN J.K. Kok

Electro-Technisch Bureau Smit en Van der Linden B.V.

Van Nieuwenhuijsen x

eL-Tec Elektrotechnologie Stoppelenburg x

Energie Service Noord-West P. Bak

Energieprojecten.com K. de Jong

Essent Netwerk B.V. F. van Loon x

Famostar emergency lighting J. Nota

GE Security Nederland H. Wildeman

Geberit B.V. A.J.M. van der Zwan

GTI Installatietechniek Brabant B.V. (Oister-wijk)

H.F.J.M. Remmers

GTI nv, Utilitaire Automatisering G. Rooijakkers x

Gunneman B.V. A. voor 't Hekke

HATEHA B.V. M. van Leer

HiTECHnologies H.A. Koetsier

HOMIJ Technische Installaties bv P.R. Korthof x

Intertek Caleb Brett H. Roodenburg

Isolectra R.H. Jongen

ISSO G. van Dijk x

Itho BV J. Tromp

J. van Walraven Holding B.V. J. Nijssen

Kenteq J. van Os

Kenteq J.A. den Blanken


Organisatie Netwerkleden Deelnemer net-werk bijeenkomst

Kenteq W. Verhoeven

Ko Hartog Verkeerstechniek B.V. L.G. Slippens

Kontek Engineering BV R. Steine x

Mitsubishi Elevator Europe B.V. H. van de Pasch

Monarch BV R. Harms

Nathan Import/Export BV P.G. Centen

Nedap M. Nieuwenhuis

NRE NV P. Maas

Otib T. van den Hout x

Otib W. Ladiges x

Otib J. Hendriks x

Project Bureau Duurzame Energie H.C. Wouters

Raadgevend Technies Buro Van Heugten bv Prof. Ir.P. Luscuere

Regelpartners BV G. de Koning x

Remeha B.V. A.A. Maaren x

Reznor Europe N.V. T. Mulder

ROI nederland H. Kaspers

Saia-Burgess Benelux BV T. Poulissen

SAOB W. Balk x

SBR H. Vingerling x

Siemens Landis Staefa Division J. Kerdel

Stabiplan BV G.W. Sloof x

Stichting STABU (Ede) C. Cornax x

T.I.B.N. B.V W.M.F. de Vries x

Technisch Bureau Merford bv P. Broosens x

Technische Universiteit Eindhoven W. Zeiler.

Tno C. Cox x

TNO-MEP A.A.L. Traversari MBA

Tour Andersson P.J. Huisman

TU Delft A.H.C.van Paassen

TVVL W.M.F. de vries

Uneto-VNI M. van der Helm x

Uneto-VNI A. van Duynen

Uneto-VNI F. Vos

Uneto-VNI P. Helmink

Uneto-VNI T. Heemskerk

Uneto-VNI W. Scheffer

UNETO-VNI F. Vos

Unica gebouwautomatisering J.G. Harmsen

Unica Installatiegroep B.V. Westervaarder x

VECAI J.P. Wehrmeijer

Vegro BV J.F.G. Prang

Verkaart Groep BV H. Verkaart

Watts Ocean BV J.P.A. Willeumier x

Woningborg B. van Buuren x

WTH-Vloerverwarming R. Verbraak


Bijlage 2. Gesignaleerde ontwikkelingen en aansluiting op innovatiege-bied 2005

tabel 6.1 Overzicht ontwikkelingen 2004 met aansluiting op innovatiegebied 2005

Elektrotechniek

Ontwikkelingen Elektrotechniek 2004 1. ICT/Industriële automatisering

Innovatie-gebied 2005

1.1 De grens tussen software en hardware vervaagt steeds meer 3.4

1.2 Interconnectiviteit van producten neemt toe 1.4

1.3 Embedded technology wordt steeds meer toegepast 1.4

1.4 VoIP (Voice over Internet Protocol) wordt steeds meer gebruikt 3.4

1.5 De vraag naar open source software neemt toe 3.4

1.6 IP is het protocol voor de toekomst voor zowel de ICT als de industr. Au-tom.

3.4

Ontwikkelingen Elektrotechniek 2004 2. Huis, tuin en keuken


2.1 Draadloze toepassingen worden vaker ingevoerd 3.4

2.2 Domotica toepassingen nemen toe 3.1

2.3 Digitale TV wordt ingevoerd 3.4

2.4 Er is een tendens naar 1 netwerk dat alles faciliteert (stroomtoevoer, CAI, telefoon etc.)

3.4

2.5 Blue Ray DVD is de toekomstige opslagmethode 3.4

2.6 Zelfsturende systemen worden vaker ingevoerd 3.4

Ontwikkelingen Elektrotechniek 2004 3. Energieopwekking en distributie


3.1 WKK (warmte-kracht-koppeling) toepassingen nemen toe 4.3

3.2 Zonnepanelen en windturbines worden goedkoper en efficiënter 4.2

3.3 De kwaliteit van stroom wordt steeds belangrijker 4.4

3.4 Biomassa verbrandingsmethoden worden ingevoerd 4.3

3.5 Brandstofcel technologie wordt ingevoerd en wordt in meer toepassingen gebruikt

4.3

3.6 Waterstof is de energiedrager van de toekomst 4.3

Ontwikkelingen Elektrotechniek 2004 4. Algemene ontwikkelingen elektrotechniek


4.1 Integratie van producten neemt toe 1.4

4.2 EMC (elektromagnetische compatibiliteit) wordt steeds belangrijker 1.4

4.3 Interferentie wordt een steeds belangrijker onderwerp 1.4

4.4 ESD (elektrostatische ontlading) wordt een belangrijker onderwerp 1.4

4.5 Flexibele oplossingen worden steeds meer geëist door de klant 3.4

4.6 Installaties en toepassingen worden steeds meer “plug & play” gebouwd 2.4


Ontwikkelingen Elektrotechniek 2004 5. Ontwikkelingen in diverse vakgebieden binnen de elektrotechniek


5.1 RFID gaat voor een revolutie zorgen in de IA en distributie 4.4

5.2 Miniaturisatie neemt toe (nanotechnologie tot op atomair niveau) 1.4

5.3 Centrale aansturing neemt toe 3.4

5.4 LED en OLED technologie gaat de traditionele verlichting vervangen 1.2

5.5 Meten wordt nauwkeuriger en sneller 4.4

5.6 Glasvezel wordt het netwerkmedium voor de toekomst 3.4

Installatietechniek

Ontwikkelingen Installatietechniek 2004 1. Duurzame technologieën


1.1 toepassingsmogelijkheden warmtepompen neemt verder toe 1.3

1.2 WKK wordt belangrijker toepassing in woning en kleine utiliteit 1.3

1.3 waterstof/brandstofcel technologie als nieuwe energiedrager 1.3

1.4 tijdelijke energieopslag (korte en lange termijn) is noodzakelijk 4.1

1.5 nul-energiewoning wordt voor nieuwbouw standaard 1.1

1.6 ontwikkelingen op zonne-energiegebied zorgen voor brede toepassing 1.3

Ontwikkelingen Installatietechniek 2004 2. Comfort en binnenklimaat


2.1 koeling is sterke groeimarkt (zowel voor woningbouw als utiliteit) 3.3

2.2 natuurlijke ventilatie en vrije koeling krijgen de overhand 3.3

2.3 LTV warmteafgifte wordt ontwerpuitgangspunt voor nieuwbouw en be-staande bouw

1.2

2.4 waterzijdig inregelen wordt standaardprotocol bij ontwerp en installatie 1.2

2.5 woon/werkcomfort vraagt om regeling per vertrek 3.3

Ontwikkelingen Installatietechniek 2004 3. Internettechnologie en automatisering


3.1 GBS versmelt steeds meer met de werkplekautomatisering 3.4

3.2 domotica wordt standaard uitrusting in nieuwbouw 3.1

3.3 bij klimaatregeling wordt meer gebruik gemaakt van draadloze technieken 3.4

3.4 steeds meer apparatuur wordt voorzien van geïntegreerde regeltechnologie 1.4

3.5 service technici krijgen steeds meer te maken meer geavanceerde regelin-gen

1.4


Ontwikkelingen installatietechniek 2004 4. Integraal ontwerpen


4.1 IO leidt tot hoge mate van integratie van bouwkunde, fysica en installatie-techniek

2.1

4.2 er vindt verdergaande integratie plaats van technische disciplines (E+W) 2.1

4.3 ontwerppraktijk kan niet zonder simulatiepakketten zoals CFD 2.1

4.4 er is een stijgende vraag naar IFD gebouwen 2.1

4.5 LCC wordt norm bij het ontwerp van gebouwen en installaties (E+W) 2.3

Ontwikkelingen Installatietechniek 2004 5. Bouwproces


5.1 de hoge snelheid van het bouwproces maakt verdergaande prefabricage noodzakelijk

2.3

5.2 bedrijven moeten kiezen tussen specialiseren of verbreden/samenwerken 2.3

5.3 groeiende kennisbehoefte door toename van de complexiteit van de tech-niek

2.3

5.4 het vakmanschap in ontwerp en uitvoering verschraald 2.4

5.5 fabrikanten spelen in op afname vakmanschap met hoogwaardige plug & play

2.4

MarktMonitor Johan van Oldenbarneveltlaan 11 Postbus 377 3440 AJ Woerden tel. (0348) 437700 fax (0348) 433111 www.marktmonitor.com

Ontwikkelingen in de technische installatiebranche -...

Documents

Transcript of Ontwikkelingen in de technische installatiebranche -...