Onbehagen Bas HeijneNieuw licht op de beschaafde mens

Adri Martens

20 juni 2017

Inhoud

Introductie

Economische context: verliezers van de globalisering

Filosofische context: het postmodernisme

“Onbehagen”

Bas Heijne:

2016 - Een waanzinnig gaaf land (essays)

2016 - Onbehagen – nieuw licht op de beschaafde mens (essay)

2016 - Mens of onmens - humanisme in de eenentwintigste eeuw (essay)

2016 – PCHooftprijs 2017

2017 - Staat van Nederland, een pleidooi (essay)

Verliezers van globalisering

Branco Milanovic

Kanttekeningen bij verliezers

Armen stemden vaker op Hillary Clinton dan op Trump

Rijken (>$50.000 pj) stemden meer op Trump

Bij Brexit stemden lageropgeleiden vaker voor leave dan hoogopgeleiden

De remainers maakten zich vaker zorgen om economie en ongelijkheid

Het gaat bij globalisering ook om een culturele kant (bedreiging)

De kiezers in West-Europa laten zich ook leiden door angst en onbehagen

Filosofische context: het postmodernisme

Waar in het modernisme het verval van culturele eenheid en de oude op de

rede gebaseerde orde betreurd werd, daar viert het postmodernisme juist

de uit dit verval voortkomende diversiteit en het gebrek van een centrum.

Modernisten gaan ervan uit dat er een goed fundament is om kennis op de

stand van de (toen) geldende wetenschappen te baseren.

Het postmodernisme gaat daarentegen uit van een gebrekkige fundering van

kennis.

Filosofische context: het postmodernisme

Volgens het modernisme leiden kennis en argumentaties uiteindelijk tot universele

principes en theorieën. De mensheid komt steeds nader tot de waarheid.

Volgens postmodernisten bestaat kennis echter vooral uit gedachteconstructies,

'Waarheid' als zodanig bestaat dan ook niet. Met de op consensus gebaseerde ‘’grote

verhalen’’ vervallen ook de universele doelen. Dit leidt tot waardenpluralisme en –

relativisme.

Volgens het modernisme kunnen de gestelde doelen in de praktijk ook worden

bereikt. De mens is het subject dat op een rationele wijze richting geeft aan de

gewenste maatschappelijke ontwikkeling.

Het postmodernisme relativeert de mogelijkheid om middels ingrepen doelen te

bereiken.

Filosofische context: het postmodernisme

Lyotard (The postmodern condition,1979)

Ongeloof in metanarratives (religie, totalitaire ideologieen, marxisme,

christendom, wetenschap)

Koppelt taal van de wetenschap aan taal van de ethiek en politiek

Foucault

Kennis is een direct product van macht

Mensen zijn culturele constructies

Derrida

Introduceert het begrip deconstructie (kritische analyse)

Is gespitst op taal

Er is niets buiten de tekst

Iedereen mag zijn eigen betekenis er aan toekennen

De relatie tussen het teken en de referent ligt niet vast, maar wordt

bepaald door context, de politieke overtuiging en vooroordelen van zender

én ontvanger.

Onbehagen (1,2,3)

“De cultuur bedwingt de gevaarlijke agressielust van het individu door het te

verzwakken, te ontwapenen en te laten bewaken door een instantie in zijn

innerlijk, als een veroverde stad door bezettingstroepen.” (Freud, Het

onbehagen in de cultuur)

Opdracht aan Bas: leg onze beschaving op de sofa met in het achterhoofd de

opvatting van Freud, dat cultuur mogelijk wordt gemaakt door een

wisselwerking tussen het lust- en het realiteitsprincipe.

Bas is gevormd door cultuur van de verlichting (na 1945):

Wereldbeeld

Mensbeeld

Optimisme en vooruitgang

Onbehagen (4)

Geboeid door lievelingsschrijvers Dostojevski, Conrad, Couperus:

De mens is niet opgewassen tegen cultuur.

Steeds onverbloemder zichtbaar worden emoties als nationalisme, groepsdenken,

racisme, moslimhaat, anti-europa.

Susan Neijman (Morele helderheid) vraagt om standpunt: Vóór of tegen verlichting?

Oftewel: oprecht optimistisch wereldbeeld of pessimistisch wereldbeeld.

Bas vraagt zich af of je aan beide kanten tegelijk kan staan.

Onbehagen (5)

Charlie Hebdo zet het wereldbeeld onder vuur.

We dachten dat dat niet meer zou gebeuren.

Op macro niveau worden gebeurtenissen gerelativeerd (nog nooit zo rijk, zo veilig,

enz.)

Maar pessimisme groeit.

Onbehagen (6)

Maar cijfers zeggen niet alles. Perceptie doet er toe.

Er is sprake van een verschuiving in ons mensbeeld. Steeds meer cultuurkritiek richt zich niet op

onze aangeboren en door beschaving getemde agressie, maar op het afvlakken van onze vrijheid

en dus onze humaniteit door steeds strengere controle.

Toename van vrijheid (o.a. via sociale media) bleek afname van vrijheid door beheersing en

controle van deze middelen. De burger bleek object in plaats van subject.

Beschavingsparadox: naarmate technologie steeds meer gebruikt wordt om onze veiligheid en

gezondheid te waarborgen of te bevorderen, lijkt die onze bewegingsvrijheid, lichamelijk en

geestelijk steeds verder in te perken.

Meetbaarheid blijkt vorm van reductie. Cijfers en statistieken worden maatgevend. Burgerschap

wordt gereduceerd tot tabellen en grafieken. Die zeggen hoe de samenleving naar hem kijkt.

Minder interessant is hoe hij naar de samenleving kijkt.

Onbehagen (6) vervolg

De paradox van de wetenschap (in het bijzonder de biologie):

*Wetenschap helpt de mens niet alleen verder, maar confronteert ons ook steeds sterker met

de natuurlijke grenzen van onze vrijheid.

*De evolutie heeft ons slecht toegerust voor het door ons gekoesterde verlichte mensbeeld

*De verwachting dat de mens en zijn geschiedenis in een bepaalde richting zouden bewegen,

spreekt niet langer vanzelf

*Naarmate de wetenschap steeds dieper in onze levens doordringt, worden we steeds meer

gewaar hoezeer we door onze biologie gedetermineerd zijn

Onbehagen (7)

Het wereldbeeld (van de verlichting) wankelt:

* populisme

* identiteitsbewaking

* eigen kleine wereld tegen grote boze wereld

* groeiend fundamentalisme

* individuele belangen worden steeds vaker vereenzelvigd met die van de eigen

gemeenschap, het geloof, de identiteit, de natie…

Het idee van universele gelijkheid wordt ondertussen nog wel her en der met kracht

uitgedragen (LHBGT), maar het stuit op steeds meer verzet.

Onbehagen (8)

Het Europese project (symbool van het naoorlogse verlichtingsdenken) wordt steeds meer

gezien als een bedreiging voor de eigen kleine gemeenschap

Volgens historicus Y.N.Harari (Sapiens,2014) zijn mensen evolutionair toegerust om samen

te werken in kleine groepen. Om grote groepen samen te laten werken is een verbindend

verhaal nodig, een gedeelde overtuiging of geloof - een mythe

Europa begon met de wederopbouw-mythe van de verlichting (geen oorlog meer,

optimisme, steeds beter).

De emoties van de contra-verlichting (benauwd groepsdenken, nationalisme, superioriteit

van de eigen cultuur, eigen volk en vaderland, fascisme) waren na ‘45 taboe verklaard.

Dat leidde tot een onderschatting van de opgave om een gemeenschap te vormen zonder de

klassieke eigenschappen van een gemeenschap.

Onbehagen (9)

In de bezuinigingslanden (Spanje, Griekenland) is de weerstand tegen Europa enorm.

Europa wordt gezien als een bezettingsmacht, zowel op de linker als de rechter flanken.

Beide flanken leunen tegen de traditie van de contra-verlichting aan:

- links, vanwege neoliberalisme en globalisering

- rechts, vanwege immigratie en vluchtelingenstromen (identitaire problemen)

Als de mythe van de verlichting aan draagkracht verliest, komen de mythen van de contra-

verlichting naar boven (o.a. n.a.v. de (vluchtelingen)crisis):

- In West Europa meer waardenunie

- In Oost Europa meer economische belangen

Het verlangen naar een radicale versimpeling van een complexe, ongrijpbare wereld, samen

met het verlangen naar herstel van autonomie, leiden naar de behoefte aan een sterke

man.

Onbehagen (9) (vervolg)

Habermas (Over de constitutie van Europa) meent dat niet een gebrek aan democratie

Het probleem is, maar veeleer het imago van de bestuurlijke klasse (“mandarijnen”).

Die bestuurlijke elite vlakt vrijheid af, bureaucratiseert emoties, perkt de bewegingsruimte

in…, allemaal voor ons eigen bestwil.

Iedere nieuwe mythe over Europa zal altijd tweeslachtig zijn: de burger, die zijn eigen belangen

ondergeschikt wil maken aan een groter (niet meteen vanzelfsprekend) belang: het streven naar een

gemeenschap voorbij de grenzen van de eigen kleine wereld (= het verlichtingsdenken).

Er zal altijd spanning zijn tussen een individu en de cultuur waarvan hij deel uitmaakt.

Fukuyama (The origins of political order) meent dat bestuurlijke elites vrijwel altijd ten onder gaan

Omdat ze geen oog hebben voor veranderende omstandigheden in de samenleving die zij besturen.

Zijn de Europese hervormingsvoorstellen een serieuze poging tot metamorfose of zijn het

afgedwongen opportunistische concessies? (hoop?? vrees??)

Onbehagen (10)

Als het verlichtingsdenken uitdrukt, hoe de mens zou willen zijn, doet die hardnekkige

traditie van de contra-verlichting een instinctief beroep op hoe de mens van nature is

(aan de ene kant de mens als kroon op de schepping, aan de andere kant de mens als

dier tussen de dieren).

Beinvloeden de neurologische inzichten over hoe ons brein werkt ons idee van ons mens-

zijn? Worden we gegijzeld door onze kennis over onszelf?

Onbehagen (11)

Marilynn Robinson (The givenness of things, 2015) meent dat we zoveel meer zijn als

ons brein. Er is zoveel meer dan biologische aspecten.

Vergelijk: de uitspraak dat een bankbiljet niets meer is als een stukje papier, is een reductie.

Het zegt niets over de aard en de betekenis van dat bankbiljet!

Maar de nieuwe neurologische kennis kan niet ongedaan gemaakt worden. Ze beïnvloedt ons

mensbeeld wel degelijk. Ons verwetenschappelijkte mensbeeld wordt steeds meer object dan

subject. Hoe beter we de biologische mens leren kennen, hoe makkelijker hij naar de hand

gezet kan worden.

Onbehagen (12)

Menselijk gedrag kan ongemerkt beïnvloed worden door gebruik te maken van die kennis

(het zg. “nudgen”).

De mens wordt dan niet gezien als een autonoom individu, maar als een biologisch object.

Onze redelijke vermogens worden met opzet niet langer aangesproken.

De Amerikaanse filosoof Matthew B. Crawford (The world beyond your head, 2015) illustreert dit

aan de hand van een onderzoek naar gokgedrag in Las Vegas (met name gokautomaten).

Het gokbeleid stelt dat het individu autonoom is en eigen keuzes kan maken, terwijl de

gokautomaten gericht zijn op het ongemerkt manipuleren van onbewust gedrag.

Kan de mens zichzelf als autonoom wezen blijven zien (humanisme!) als die notie in de

maatschappij zelf ondermijnd en ontkend wordt?

Onbehagen (13)

Op een verkiezingsbijeenkomst van Donald Trump in 2015 waren veel “lower-middle-class”

mensen. Er werd harde muziek gedraaid (You can’t always get what you want…)

Trump gaf een zwalkende speech, waarin complexe, moeilijk beheersbare kwesties teruggebracht

werden tot enkele simpele frases (Klimaatverandering? Kijk naar buiten…)

Het populisme maakt de wereld simpel en overzichtelijk en het geeft de burger de illusie van

zelfbeschikking terug.

De vijanden zijn de buitenstaanders maar vooral de elite, die de idealen van de Verlichting belijdt,

en de experts die ongewenste feiten aandragen.

Onbehagen (14)

Freud (Het onbehagen in de cultuur,1930): er is een onoplosbare spanning tussen een individu

en de samenleving waar hij deel van uitmaakt.

Oerdriften in een mens worden getemd door beschaving.

Het lustprincipe wordt geconditioneerd door het realiteitsprincipe

Naast lustprincipe ook doodsdrift. “Soms wil een mens gewoon iets stuk maken”

De cultuurgemeenschap (de beschaving) wordt permanent bedreigd door verval

Er zal altijd een grote spanning bestaan tussen ons besef van onze biologische oorsprong en aard

en de menselijke behoefte om betekenis te geven aan het bestaan.

Onbehagen (15)

De spanning tussen “ik” en “de buitenwereld” kan op 2 manieren opgelost worden:

* door het oceanisch verlangen (een positief gevoel van verbondenheid met de wereld)

* door met agressie en geweld de buitenwereld (symbolisch of echt) te vernietigen

Het huidige populisme belooft het tweede: het belooft Freud’s realiteitsprincipe ongedaan te

maken: je kan de wereld naar je hand zetten.

Politiek populisme is een product van onze cultuur, geen ontsporing er van.

Onbehagen (16)

Crawford ziet dat het realiteitsprincipe overbodig wordt gemaakt door het postmoderne

idee, dat de werkelijkheid niet reëel is, maar slechts een kwestie van perspectief. Het

lustprincipe wordt niet langer in toom gehouden door een realiteitsbesef. Het individu is de

ultieme klant, de ultieme consument.

De strijd met de werkelijkheid (de bron voor zelfverwerkelijking) wordt steeds meer overbodig

door nieuwe technologie en indirecte communicatie.

Wanneer (daardoor) onderlinge verbondenheid tussen individuen afneemt, zien mensen de

ander steeds meer als vertegenwoordiger van iets en niet langer als individu.

Onbehagen (17)

De werkelijkheid moet domweg ontkend worden: facts don’t work en people are tired of experts

(Brexit leave-campagne). Emotie werkt wel. De rede is een wapen in de handen van de elite.

Paradox: verwende, ongeduldige individuen, die geen zin hebben in inspanningen hunkeren naar

een verloren gemeenschap.

Aan de ene kant dus een permanent ontevreden burger die gewend is zijn zin te krijgen

(voorspoed) en niet langer een algemeen belang erkent. Een diva, egocentrisch en intolerant

tegen alles dat anders is.

Aan de andere kant het individu, dat vooral een verlies van autonomie ervaart. Er is teveel wat

zijn aandacht opeist, empathie van hem verlangt en hem confronteert met zijn beperkingen.

Zijn cultuur is verwaterd, o.a. door globalisering en immigratie, onder leiding een

kosmopolitische en multiculturele elite.

Het ontmantelen van cultureel gezag heeft geleid tot eigen keuzevrijheid, wat vraagt om (lastige)

zelfregulering.

Voor Crawford is het realiteitsprincipe gelijk aan de morele orde, gelijk aan cultuur. Een

individu verwezenlijkt zich zelf in contact met zijn omgeving, zijn cultuur.

Onbehagen (18)

De omgeving doet dus ter zake. We zijn niet ons brein en we zijn geen autonome rationele

wezens, die mens en wereld stapje voor stapje vooruit helpen naar een lichtende eindstreep.

De tendens om de mens steeds meer los te zien van zijn omgeving, meer klant dan burger, als

object voor manipulatie, als optelsom van tabellen en statistieken, maakt zijn verbondenheid

met de omgeving zwakker en versterkt het onbehagen.

De omgeving beschermt niet langer, maar moet terugveroverd worden. Net als de identiteit.

De buitenwereld is bedreigend.

Wie Freud’s realiteitsprincipe erkent, zal die wereld willen hervormen. Wie dat principe ontkent,

zal haar willen vernietigen.

Onbehagen (19)

Allerlei ontwikkelingen (nationalisme, populisme, radicalisme, identitaire botsingen,

immorele bankiers, het rendementsdenken, een in zichzelf gekeerde elite) lijken af te doen

aan het humanistische optimisme van voorgaande decennia.

Het verlichtingsdenken wilde ontsnappen aan menselijke neigingen, die in toenemende mate

verklaard worden door middel van de wetenschap, die zelf het vervolg is van de Verlichting..

Een verhaal blijft nodig (mythe, godsdienst, cultuur). De mens heeft een brein én bewustzijn.

We kunnen zowel ons brein als de wereld slechts vanuit ons bewustzijn beschouwen.

We moeten ons mensbeeld bijstellen, maar het gaat nog altijd om wat wij er zelf van maken..

We moeten betekenis geven! (Wil je kunnen leven, heb je er meer aan te weten wat een

bankbiljet betekent dan wat het feitelijk is)

Onbehagen (19) vervolg

Nieuwe technologie (robotisering, genetische manipulatie, zelfsturende auto's) confronteert

ons met nieuwe ethische vraagstukken.

De exacte wetenschap heeft de humaniora meer nodig dan ooit. Maar de humaniora zien zich

steeds meer geconfronteerd met een samenleving waarin het humanistische gedachtenged

verwaarloosd of radicaal verworpen wordt.

Ondanks de verwetenschappelijking van ons wereldbeeld regeren de destructieve mythes en

verhalen in kranten, op internet en tv: fundamentalisme, bedreigde identiteit, de nationale

lotsbestemming, het religieuze radicalisme.

Doodsdrift?

Onbehagen (20)

Terug naar Charlie Hebdo:

- Misschien niet onmenselijk, maar juist heel menselijk

- Niet een uiting van een bepaalde cultuur, maar het falen van cultuur, beschaving

- Het wegvallen van iedere remming en ieder realiteitsbesef midden in de beschaafde wereld

zelf!

Wanneer het humanisme te zeker van zichzelf wordt, wordt het onherroepelijk naïef – en ook

hypocriet. De mens laat zich niet rationeel beheersen. Hoed je voor de overmoed van de rede,

het idee dat de wereld zich een kant op laat sturen, dat beschaving een blijvende garantie is

tegen menselijke agressie en vernietigingsdrang. Beschaving en verlichting roepen het onheil

over zichzelf af zodra ze blind worden voor tegenkrachten – van buitenaf, maar ook van

binnenuit.

Reken jezelf niet rijk, denk niet dat de mens het alleen af kan, leun niet lui achterover met het

idee dat instituties de beschaving voor altijd waarborgen. Hoed je voor de barbaar in je

omgeving. En voor de barbaar in jezelf.