Omgevingszorg Heel belangrijk bij dementerenden

Waarom is een dementerende het ene moment onhandelbaar en het andere ontspannen? Dat ligt niet aan hem,

maar aan zijn omgeving: de ruimte, wat daar gebeurt en de mensen die daar zijn.

Door Marloes van Hoorn | Foto's Stockxpert

De juiste prikkel op het juiste moment

as nr. 11 november 200926

as nr. 11 november 200927

Omgevingszorg Heel belangrijk bij dementerenden

Stel, je bent dement. Wat zou je dan prettig vinden:

stilte om je heen of juist gezellig gerommel?

Waarschijnlijk geen van beide. Dat weten we dankzij

dr. Anneke van der Plaats, die onderzoek van hersen-

wetenschappers naar de praktijk vertaalde. Zij bracht

zo kenmerken in kaart van een omgeving die prettig is

voor dementerenden.

‘Het is heel belangrijk om de omgeving van demente-

renden te verbeteren’, vertelt Van der Plaats. ‘Hun her-

senen kunnen we namelijk niet meer beter maken.’ En

hoe prettiger de omgeving, hoe minder dement gedrag,

zoals geheugenverlies en desoriëntatie in tijd, plaats

en persoon. Met geschikte prikkels kan zelfs een ern-

stig dementerende functioneren als een lichtdemente-

rende, is Van der Plaats’ overtuiging.

Ze kwam de kenmerken van een gunstige omgeving

voor dementerenden op het spoor dankzij een praat-

groep met deze mensen. In de groep, die ze oprichtte

met psycholoog Ad Nouws, zaten ook CVA-patiënten.

Die hebben namelijk – in mindere mate – dezelfde

stoornis, maar kunnen zich nog goed uitdrukken. De

twee herkenden niet uit vakliteratuur wat de demen-

terenden hun vertelden, zoals ‘alles komt binnen’ en

‘ik kan het schema niet vinden’. Anneke van der

Plaats legde hun opmerkingen daarom voor aan een

hersenwetenschapper. ‘Een wereld ging voor me

open. Hij begreep meteen wat de dementerenden

bedoelden.’

Van der Plaats ging gespecialiseerde boeken over her-

senen lezen en zette die kennis om naar de praktijk.

Dit leidde bijvoorbeeld tot De wondere wereld van

dementie, een praktisch boekje dat zij samen met

docent en ouderenadviseur Bob Verbraeck schreef.

Ook geeft ze lezingen en adviezen over dit onderwerp

en is ze de drijvende kracht achter het Breincollectief,

dat zich ook met omgevingszorg voor dementerenden

bezighoudt. Daarnaast adviseert ze haar zoon Peter

Peltzer. Hij verkoopt in de dementiewinkel dementie-

vriendelijke spullen.

PrikkelsDementerende hersenen blijken te houden van de

juiste prikkel op het juiste moment. Ze willen begrij-

pelijke prikkels, van één prikkelbron. Omdat deze

hersenen geen prikkels meer kunnen afweren, zijn ze

snel overbelast. Van der Plaats: ‘Dementerenden heb-

ben een soort ADD, dus ADHD zonder hyperactiviteit.

Hun hersenen moeten overal op reageren, vooral op

geluid en beweging. Sterker nog: ze reageren alléén

op geluid en beweging. Meerdere soorten prikkels

tegelijk leiden tot chaos in hun hoofd.’

Een prikkellóze omgeving is ook een drama voor

dementerenden. ‘Zonder prikkels zijn ze er niet

meer’, weet Van der Plaats. Daarom zijn ze op plekken

als de slaapkamer vaak geholpen met rustige muziek

of bewegende lichtjes.

Gebrek aan kennis leidt regelmatig tot bizarre situa-

ties. Van der Plaats zag eens een man onder de tafel

zitten. Hij keek naar zijn stampende voet. ‘Het ver-

pleeghuispersoneel keek verbijsterd toe, maar bood

hem geen alternatieve prikkels aan.’ Ook ziet ze vaak

dat gillende dementerenden apart worden gezet om

tot rust te komen. ‘Terwijl ze juist gillen om maar

prikkels te krijgen.’

De meeste dementerenden zullen altijd prikkels

opzoeken. Slechts enkelen, de ‘zenners’, hebben graag

een rustige omgeving. Zij hebben ook geen behoefte

aan activiteiten. De dagelijkse dingen als wassen en

eten en rustige of herkenbare muziek zijn genoeg.

TeletubbiesWat betekent dit allemaal voor een activiteit als kof-

fiedrinken? Van der Plaats: ‘Loop niet voor iedereen

apart naar de keuken. Dan beweeg je – vaak klets je er

ook nog bij – en kijkt iedereen dus naar jou. En tik

vooral niet op tafel: “Híér staat uw koffie.”’

De prikkels mogen alleen vanaf de tafel komen. Zo

houd je rekening met het ‘teletubbieprincipe’: alleen

daar waar de aandacht naartoe moet, is beweging en

geluid. Bij koffiedrinken of een gelijksoortige activiteit

dus deuren dicht, geen muziek en geen tv. ‘Zet alles

wat je nodig hebt buiten het gezichts- en gehoorveld

van de dementerenden klaar. Breng het in één keer

naar binnen, ga minstens twintig minuten zitten en

deel alles uit. Dat is de enige prikkel, dus mensen kij-

ken daarnaar en gaan meewerken. Doe zelf mee aan

de activiteit en praat wat met de groep. Ga weglopen-

de mensen niet achterna. Die komen vanzelf terug.’

Door een handeling voor te doen help je dementeren-

den om hun ‘bewegingsschema’ te vinden. Dat komt

dan diep uit hun hersenen naar boven, waardoor ze

makkelijker een beweging kunnen starten. Vooral als

ze ook in een goede uitgangspositie zitten. Een kuip-

stoel bijvoorbeeld is ongeschikt. ‘Ogenschijnlijk sim-

pele bewegingen kunnen voor dementerenden ontzet-

tend moeilijk zijn.’

Belangrijk is ook om het juiste ‘plaatje’ in de demen-

terende hersenen te activeren. Dat doe je bij koffie-

as nr. 11 november 200929

drinken, behalve door koffie aan te bieden, door

woorden als ‘koffie’ en ‘kopje’ vaak te laten vallen en

de koffiepot zijn geur te laten verspreiden. Bij gezon-

de mensen wordt het juiste plaatje al geactiveerd bij

gerinkel van koffiekopjes, maar dementerenden heb-

ben veel meer moeite met het oproepen van plaatjes.

Bovendien kunnen ze niet meer redeneren en naden-

ken over de toekomst: o, gerinkel, dan krijgen we

straks koffie. Zoals Bob Verbraeck het stelde op

Wereldalzheimerdag: ‘Een dementerende denkt sim-

pel gezegd: hier, nu, ik.’

CommunicatieGebruik niet te veel verschillende woorden als je met

een dementerende praat. En zeker geen nieuwe woor-

den zoals ‘adl’. Behandel ook maar één onderwerp

tegelijk. ‘Na het zingen komt de zuster u halen voor

het avondeten’ vereist te veel verschillende plaatjes.

Een ernstig dementerende begrijpt taal helemaal niet

meer, en reageert alleen op de manier waarop je praat

(kleinerend of vriendelijk) en je lichaamshouding

(gehaast of rustig). Een vriendelijk ‘wilt u dit?’ krijgt

hetzelfde antwoord als ‘wilt u dit niet?’, namelijk ja.

Wil je iets van dementerenden gedaan krijgen, neem

dan de tijd. Ze herkennen je vaak niet en begrijpen

niet wat je wilt. Van der Plaats: ‘Hoe zou jij je voelen

als een onbekende naar je toe kwam en zei: “Ik ben

die en die van dat en dat en kom voor zus en zo.”?

Dan denk je toch ook: laat maar.’

Voorkom dat de dementerende het gevoel heeft te falen.

Daarvan wordt hij angstig, waardoor hij probleemgedrag

gaat vertonen. ‘Hij voelt haarfijn aan dat jij alles eerder

ziet en sneller doet dan hij. Met zijn intuïtie is niets

mis’, zegt Anneke van der Plaats. Test hem bijvoorbeeld

niet – “Is uw dochter vandaag geweest?” – en spreek

hem niet tegen.’ Dat kan heel lastig zijn, weet ook Bob

Verbaeck. ‘Voor je het weet zeg je: “Hoezo voelt u zich

eenzaam? Kijk eens naar al die mensen om u heen.”’

MaterialenDoor de juiste werkprocessen en communicatie kun je

het leven van een dementerende dus veraangenamen.

Ook de materiële omgeving kun je aan hun hersenen

aanpassen. Zorg bijvoorbeeld voor contrast, want

dementerenden zien minder ‘pixels’ dan anderen. Een

wit schoteltje op een wit tafelkleed zien ze niet. Glas

wordt pijnlijk genoeg vaak ook niet herkend.

Het zal je niet verbazen: dementerenden zijn graag in

een ouderwetse omgeving. Ze raken immers de

recentste plaatjes uit hun geheugen het eerst kwijt. In

een moderne stereo-installatie zullen ze al snel geen

radio meer herkennen. Ook geuren en muziek van

vroeger doen het goed. Allerlei geschikt materiaal is

te koop in de dementiewinkel.

In een speciaal ingericht loopcircuit kunnen demen-

terenden zelf een omgeving opzoeken die ze fijn vin-

den. Zet op verschillende plaatsen langs het circuit

een stoel bij een muziekje, lichtjes of film (van Mr.

Bean, het koningshuis, de natuur …) waar ze lekker

kunnen gaan zitten. Volgende maand kun je in AS

lezen over een loopcircuit dat de dementiewinkel

samen met het Breincollectief heeft ingericht voor

dementerenden. Uiteraard optimaal afgestemd op

hun hersenen.

Anneke van der Plaats weet al wat van haar een

tevreden dementerende zal maken: ‘Elvis. En rustge-

vende lichtjes op het plafond van mijn slaapkamer.

Maar als ik een zenner word, wil ik slechts rustig

zitten, af en toe een gesprekje en een wandeling in

een mooi loopcircuit.’

Wat vind jij?AS zou niets zijn zonder zijn lezers: jouw mening

en ervaringen zijn voor ons onmisbaar!

Graag willen we jou dan ook uitnodigen om lid te worden van ons AS-panel. Wat betekent dat? Dat wij jou voor artikelen kunnen benaderen over werkgerelateerde onderwerpen zoals

activitieiten tijdens bijzondere feestdagen, de beroepscode, moeilijk gedrag van cliënten of bijvoorbeeld actuele ontwikkelingen op de werkvloer.

Geef je op door een e-mail te sturen naar: as@y-publicaties

onder vermelding van AS-panel. Vergeet niet je voor- en

achternaam en je werkgever te vermelden én welk boek je

wilt ontvangen.

Als jij je aanmeldt als AS-panellid krijg je het boek EHBO bij ouderen of EHBO bij mensen met een verstandelijke handicap thuisgestuurd!

Adv._Oproep_Panel.indd 1 30-10-08 12:43:57

Kijk voor meer informatie op www.breincollectief.nl of www.dementiewinkel.nl.

Voor dementerenden is dit een herkenbare radio.