Omgaan met rouwen rouwenden

Inleiding

In vele culturen zijn er allerlei gebruiken en rituelen rondom het omgaan met nabestaanden, er zijn zelfs vaak ‘rouwregels’, die voorschrijven hoe de omgeving met de rouwende om moet gaan.Onze cultuur kent deze gebruiken en ‘rouwregels’ niet en vaak leidt dat tot een moeizaam contact met de rouwende omdat wederzijdse verwachtingen vaak onuitgesproken blijven.Wij merken in de nagesprekken die wij met nabestaanden hebben vaak dat zij dreigen te vereenzamen in hun rouw en het moeilijk vinden om dit bespreekbaar te maken terwijl de omgeving - alle goede bedoelingen ten spijt - niet weet hoe ze met de rouwende om moet gaan. Wij zouden graag zien dat mensen zich verdiepen in omgang met rouw en rouwenden in de hoop dat dit een en ander wat vergemakkelijkt.We geven eerst wat richtlijnen voor de manier waarop u rouwenden beter wel en beter niet tegemoet kunt treden en daarna wat algemene informatie. Voor mensen die zelf nog geen ingrijpende verlieservaringen hebben is het vaak moeilijk je voor te stellen watmensen in rouw doormaken. Het kan helpen om iets meer te weten over rouw, zodat het hopelijk makkelijker is om af te stemmen op de nabestaande.

Wat kun je wel doen?

• Helpenzitvaakinkleinedingenzoalseenknipoog,eenwoord,eenschouderklopje of een belangstellende vraag.

• Wanneerjeongestoordwiltpraten,zoekdannaareenvertrouwdplekje, ergens waar iemand zich prettig voelt en waar je niet gestoord wordt.

•Toonbegrip.Begripisbelangrijkerdanhulpwillenbiedenen oplossingen verzinnen.• Dringjehulpnietopmaarrichtjeopdebehoeftevande

nabestaande zelf. Vaak wil iemand niet over het verlies praten maar overheleanderedingen.Datisookprima.

• Praatdetijdnietvolmetzogenaamde‘adviezen’.•Aantafelgaanzittenomoverhetverliestepraten,leidtvaaktot

niks.Tijdenseenongedwongenmoment,wandelend,indeauto,samen klussend, vinden mensen het vaak gemakkelijker om iets over hun gevoelens en ervaringen te vertellen.

•Stelopenvragendiederouwendederuimtebiedenomtepraten.‘Vertel er eens iets over.‘, ‘Hoe heb jij het ervaren?’ en dergelijke vragen.

•Alspratennietwerkt,zoekdaneenandere‘taal’zoalsmuziek,gedichten, verhalen, foto’s, tekeningen en andere creatieve uitingen.

•Geefookpraktischesteunzoalssamennagaanwatmogelijkisopschool, kleren mee uitzoeken, helpen met plannen enz..

• Vraagniet:‘Hoevoeljeje?’maarbenoemdegevoelensdiejewaarneemt:‘Ikmerkdatjeverdrietigbent,kloptdat?’

• Letopdelichaamshouding.Bijspanningofweerstandzetiemandhetlichaam‘opslot’.Probeerhem/haartelatenontspannenendoorte laten ademen.

• Vraagookineenlaterstadiumnogregelmatighoehetgaat.Somswillen ze er in het begin niet over praten en wanneer ze er wel aan toe zijn, vraagt er niemand meer naar.

• Houerrekeningmeedathetverdrietregelmatigopnieuwnaarbovenkomt.Somsopspecialedagen,maarsomsookonverwacht.

Wat kun je beter niet doen?

•Ongevraagdadviezengeven:‘Alsikjouwas,...‘•Zelfdeontmoetingvolpratenmetvoorbeeldeneneigenervaringen•Zeggendatderouwendeintussengenoeggerouwdheeftenhet

leven verder gaat.• Gevoelensafnemendoortranenmeteentedrogenoftedoenalsof

het allemaal niet zo erg is.• Eenoordeelgevenofhetallemaalbeterweten.• Fabeltjesoverrouwvertellenzoals:‘alsdateerstejaarmaareens

voorbij is’, ‘je kunt alleen goed rouwen door je gevoelens te tonen’ en dergelijke.

•Zoekennaaroplossingeninplaatsvanluisteren.• Proberenomiemandgeforceerdoptevrolijken.•Bangzijnomfoutentemakenendaaromniksdoen.•Bangzijnomdoortevragen.Rouwendengevenvaakkleinehints

en zijn teleurgesteld als je daar niet op ingaat.•Woordengebruikenals:waarom,toch,alsjenu,maar,zoujeniet...•Clichésgebruiken.‘Hetgaatwelweerover’,‘hethoortbijhet

leven’, ‘je krijgt vast wel weer een nieuwe vriend’, ‘je moeder is nu beter af, ze had zoveel pijn’, ‘je opa was al oud, hij heeft een goed leven gehad’.

•Rouwendenbehandelenalsofzezieligzijn.•Vertellendathetverdrietooithelemaaloveris.•Verbiedendatdenabestaandenaverloopvantijdnogrouwt.

Rouwtaken

Rouwendenhebbenerbehoefteaanomtewetenwaarzeaantoezijn na een verlies. Hoe lang gaat het rouwen duren? Hoeveel pijn enverdrietkunnenzenogmeerverwachten?Datiswaarschijnlijkdereden waarom het indelen van het rouwproces in fasen zo populair is. Het geeft een soort schijnzekerheid en controle over wat jezelf of de ander overkomt. Maar rouw houdt zich niet aan die opeenvolgende fasen.Rouwgaatzijneigengang.Tussenrouwendepersonenzijnovereenkomstenmaarerzijnookveelindividueleverschillen.Enrouwenden zijn er vooral niet mee geholpen als ze in een hokje geduwdwordenenopmerkingenkrijgenindetrantvan:jelaatjegevoelens te weinig zien, je laat je teveel beheersen door je verdriet, jehaderaloverheenmoetenzijn,kortomdeboodschap:jedoethetniet goed.Sommigemensenpleitenvooreenmodelwaaringeenopeenvolgingvanfasenis.Zo’nmodelzieteruitalseendoolhof.Het‘leedgevecht’vindtplaatsindezedoolhof.Menweetdewegniet.Deuitgangismoeilijk te vinden en vaak komen mensen terug op plaatsen waar ze al eerder zijn geweest. Voor veel mensen is dit herkenbaar , ze hebben vaak het idee dat ze rondjes lopen en de uitgang van de doolhof nooit meer zullen vinden.Vaak wordt ook het taakmodel van William Worden gebruikt. Hij gaat ervan uit dat rouwen hard werken is waarbij taken verricht moeten worden.Datmerkenrouwendenook,wantzewordenerdoodmoevan. In de loop van de jaren is er enige kritiek gekomen op het model en is er door diverse mensen bijgesteld en aangevuld. Voor een deel nemen we die opmerkingen mee. Ook de titels van de rouwtaken hebben we enigszins aangepast en rouwtaak 0 is toegevoegd.

Rouwtaak 0: opvoeden in leven en dood

Lerenlevenmetverliesisietsdatinfeitevanjongsafaangeleerdmoet worden. Volwassenen kunnen jonge mensen niet beschermen tegen de aanwezigheid van de dood en de gevolgen daarvan voor hun leven. Uit onderzoek blijkt dat vrijwel alle kinderen op het moment dat ze naar het voortgezet onderwijs gaan al te maken hebben gehad met het overlijden van iemand die ze kennen.

Erisgeenmanieromverliesuitdewegtegaan,ooknietvoorjonge mensen. Wanneer ze geen gelegenheid krijgen om te rouwen dan komen de rouwreacties op enig moment in het leven terug, vaakineenandere,minderherkenbarevorm.Bijvoorbeeldingedragsproblemen, psychosomatische problematiek of onverklaarbare klachten.Volwassenen kunnen kinderen en pubers wel voorbereiden op het omgaanmetverlies.Debesteomgevingomdittedoenisthuis,indevertrouwde omgeving, maar in de praktijk vindt deze voorbereiding vaaknietplaats.Datisjammerwanthethelptenormwanneerkinderen voorbereid zijn wanneer ze te maken krijgen met een ernstig verlies.

Rouwtaak 1: laten doordringen dat die ander echt dood is

Deeerstetaakistelatendoordringen,teerkennen,datdoodbetekentdat die ander nooit meer terug komt. Om in staat te zijn met het verlies om te gaan, moeten rouwenden kunnen begrijpen wat er is gebeurd en wat dat betekent voor hun leven. Het helpt wanneer ze, als dat enigszins mogelijk is, de overledene zelf zien en echt afscheid kunnen nemen. Mensen die geen gelegenheid hebben gehad op die manier afscheid te nemen, hebben meer moeite om tot zich door te laten dringen en te geloven dat de ander er niet meer is. Het duurt trouwens toch vrij lang voordat het echt doordringt dat iemand nooitmeerterugkomt.Derouwendewilerbegrijpelijkerwijsnietaan dat de ander dood is en zou het liefst de tijd terugdraaien. Het betekent in feite een acceptatie van een wereld die veranderd is en dat is een zware opgave. Het is normaal dat rouwenden degene die doodisopstraatdenkenteherkennen.Zezettenbijhettafeldekkentochweerdatvierdebordneer.Stukvoorstukervaringenwaarbijzijzichtegelijkertijdrealiseren:“Ohnee,dathoeftnietmeer,datkannietmeer”.Gevoelenverstandlopenindieperiodenietindepas. Verstandelijk kunnen we begrijpen dat de ander dood is maar gevoelsmatig kunnen we dat niet bevatten en ook niet accepteren.

Rouwtaak 2: omgaan met een wirwar aan gevoelens

Rouwendenherkennenhetverliesdoordepijndiezevoelen.Zezoeken wegen om met hun gevoelens om te gaan en de wirwar van gevoelens te ontwarren. Want bij een verlies is er niet alleen sprakevanverdriet.Rouwbestaatuitveelgevoelens.Zekunnenzich verdrietig, angstig, opgelucht, jaloers, schuldig of boos voelen en die gevoelens kunnen allemaal door elkaar lopen. Of mensen voelenhelemaalniets.Endatisenormverwarrend.Niemandkanhenvertellenhoezichmoetenvoelenofhoezemoetenrouwen.Sterkzijnbetekent vooral dat je je zelf goed voelt bij de wijze waarop je met je verlies omgaat, dat je goed voor jezelf zorgt en je niet verstopt achter jegevoelens.Emotiesmoetenkunnenstromenandersverliesthetlevennaverloopvantijdnogmeerglans.Somswordenrouwendenbeïnvloed door mensen om hen heen die van mening zijn dat je sterk bent als je je emoties niet laat zien. Maar juist door tranen te laten zien, kunnen verdriet en al die andere gevoelens gedeeld worden.

Rouwtaak 3: verder leven met het gemis

In deze taak verkent de rouwende hoe het leven nu verder moet. Deeerstetijdzijnertelkensopnieuwgebeurtenissendiehemconfronterenmethetverlies:deverjaardagvandeoverledene,deeerste kerst zonder hem of haar, de eerste vakantie na het overlijden en zo zijn er vele andere belangrijke momenten waarop iemand extra gemist wordt.Verder leren leven zonder dat de ander lijfelijk aanwezig is, is een zware taak. Hoe zwaar hangt af van de relatie die de rouwende met de overledene had. Wat betekende deze voor hem? Hij moet alleen verderzonderdezebelangrijkepersoon.Datbetekentdathijdingendie hij altijd samen deed nu alleen moet doen.Het is niet zo dat wanneer er sprake is van een slechte relatie, bijvoorbeeld van een opstandige puber met zijn vader, of een partner met een onmogelijk karakter, het rouwproces makkelijker zal zijn. Juist het feit dat het nooit meer goed gemaakt kan worden, maakt dat de rouw intenser is en langer duurt. In het losmakingsproces van een jongere bijvoorbeeld was er altijd een mogelijkheid om in detoekomstdebandmetdeouderweeraantehalen.Ennumaaktdezeouderzichlosdoorzomaardoodtegaan.Datkannooitdebedoelingzijn.Detoekomstwaarinallesweergoedzoukomen,is

erplotselingnietmeer.Degenedieoverledenis,vervuldebepaalderollenenfuncties.Ervalteenleegte.Wieneemtdiefunctienuover?Wordt er niet meer gelachen in de vriendenkring? Moet moeder besluitvaardigerworden?Engaatvadermeerzorgtakenovernemenenvaker knuffelen? Misschien moeten zoon en dochter meer meehelpen inhethuishoudennumoederhetalleenmoetdoen.Allesmoetweereenplekkrijgenineenpatroondatveranderdis.Langzamerhandworden de taken en de functies van de overledene overgenomen door iemand anders of ontstaan er andere gewoonten.

Rouwtaak 4: het weefsel van het leven opnieuw weven

Hoeverderteleven,isdevraag.Derouwendestaatvoordetaakdeoverledeneeenplaatstegeveninzijnemotioneleleven.Danisdeverbinding tot stand gebracht en komt er ruimte voor nieuwe dingen. ‘Dedodemoeteenplekkrijgen’iseenveelgehoordeuitdrukking.Maarhoedoejedatdan,vraagtderouwendezichterechtaf.Daaris niet zo gemakkelijk een antwoord op te geven. Ieder doet het op zijn eigen manier. Je zou kunnen zeggen dat een plek geven gebeurt door het innerlijk bewaren van herinneringen en verder te leven metdedodeinhethart.Deoverledeneisdanheeldichtbijenkanop deze manier zijn kracht doorgeven aan degene die achterblijft. Sommigerouwendenhebbenhetgevoeldatdedodeervoorhenisopmomentendatdatnodigis,‘hijzitdanopmijnschouder’zeiéénpuber.Weereenanderzegt:‘hijzitondermijnhuid’.Somshebbenrouwenden iets tastbaars nodig, een sieraad, een amulet of een bijzondere steen om te voelen dat de overledene er is voor hen en nog van betekenis kan zijn. Wanneer rouwenden deze aanwezigheid kunnen voelen dan is de verbinding tot stand gebracht en komt er ruimtevoornieuwedingen.Sommigemensenzijnbangnieuwebanden aan te gaan.Zedenkendeoverledeneonrechtaantedoen,alszenieuwecontactenleggen.Zevoelenhetalsverraadaanhunmoederwanneerze een vriendschap sluiten met de nieuwe partner van hun vader. Zevoelenzichschuldigalszeopnieuwverliefdworden.Sommigenzoeken lange tijd nog contacten die te maken hebben met de overledene.Vaakzijnrouwendenbangwéériemandteverliezen.Dezeangstvoornieuwecontactenkantotgevolghebbendatzeinhetrouwproces blijven steken en in een isolement terechtkomen.

Vanaf welke leeftijd kunnen kinderen rouwen?

Kinderen kunnen vanaf het moment dat ze zich kunnen hechten, een verliesvoelen.Infeiteisdatvanafhetmomentdatzegeborenzijn.Zevoelen wanneer aan wie ze gehecht zijn er niet meer is en voelen de verlatenheid..Zeslaandespanningenopinhunlijf.Wanneerzedanlater in hun leven een situatie meemaken die lijkt op die verlatenheid in het begin van hun leven, dan kunnen ze het moeilijk krijgen. Omdat ze als baby nog geen woorden ter beschikking hadden, is het ook later moeilijk om het onder woorden te brengen en zelfs om de relatie te leggen naar die vroege rouwperiode. Kinderen voelen ook al heeljongwanneerhunoudersrouwenenslaandatookop.Zevoelende veranderingen en de veranderde spierspanning waarmee papa of mamahenoppakt.Datisnietandersenhetisookgeendramamaarhet is wel belangrijk om te weten dat verlies niet zomaar aan jonge kinderen voorbijgaat.

Waar kan ik informatie vinden over rouw bij mensen met een verstandelijke handicap?

BijuitgeverijDamoninBudelisin2005eenherinneringsboekvoormensen met een verstandelijke beperking en een begeleidersboek verschenen.HetisontwikkelddoorStichtingParelmoer.Daarbijiseendoos verkrijgbaar met foto’s en pictogrammen over doodgaan, uitvaart en rouw als hulpmiddel om uit te leggen wat er gebeurd is en gaat gebeuren.Voormeerinformatie:www.stichtingparelmoer.nl

Welke boeken over begeleiding zijn speciaal voor scholen geschreven?

Voordebasisschoolisgeschikt:Afscheid voor altijd vanRietFiddelaers-Jaspers

envoorhetvoortgezetonderwijs:Doodnormaal?vanRietFiddelaers-Jaspers

Ik zoek teksten en gedichten over rouw. In welke boeken kan ik iets vinden?

Erzijnveleboekenmetinformatieoverrouw.Eenheelaantaltitelsgeven wij hieronder. Voor meer informatie kunt u zich altijd wenden tot een boekhandel, maar de meeste boeken zijn ook via internet, bijvoorbeeld bij www.in-de-wolken.nl te bestellen.

•Als vlinders spreken kondenvanYvonnevanEmmerik•Kun je de dood ook groeten?vanRietFiddelaers-Jaspers•Waar ben je nu, zie jij me nog?vanRietFiddelaers-Jaspers•Zaaien in tranenvanYvonnevanEmmerike.a.•Als je woorden zoektvanRietFiddelaers-Jaspers•Ik heb alleen maar woorden, verzamelbundel•Je naam klinkt in ons doorvanMarinusvandenBerg•In de dood kun je niet wonenvanAnnevanderMeijden•Afscheid nemen vanRietBoswijk-HummelRiet•En dan troosten wij elkaar van Mieke van Hooft•Steen van verdrietvanHermaBovenkerkenRoelyBoer•Leven met de dood vanRaymondA.Moody•Troost vanRietjeBoswijk-Hummel•Afscheid nemenvanRietjeBoswijk-Hummel•Helpen bij verdriet en verlies van Manu Keirse•Vingerafdruk van verlies van Manu Keirse•Als een geliefde sterft...vanHansStolp•Hoe verder vanGenevieveGinsburg•Verlaat verdriet vanMiekeAnkersmid

Eenboekjedatwijvanhartebijuaanbevelenalsutemakenheeftmet rouwenden is het boekje ‘Een land waar je de weg niet kent’ van CarelterLinden.Hierinstaatheelbeknopthoewederouwendeinons midden beter kunnen begrijpen en tot steun kunnen zijn.

Zonnebloemstraat 31 • 8012 XH Zwolle • t 038 - 453 63 20 info@uitvaartverzorging-meander.nl • www.uitvaartverzorging-meander.nl