Offerte 2019 Kennisimpuls ‘Toxiciteit’ 2 3 4 5 Opgesteld ... · 20190215_projectplan 2019...

20190215_projectplan 2019 toxiciteit_definitief

1

Offerte 2019 Kennisimpuls ‘Toxiciteit’ 1 2 3 4 Opgesteld door Kernteam van het project: 5

Leo Posthuma (RIVM) 6 Esther van der Grinten (RIVM) 7 Wilko Verweij (Deltares) 8 Jasperien de Weert (Deltares) 9 Milou Dingemans (KWR) 10 Tessa Pronk (KWR) 11 Paul van den Brink (WEnR) 12

13 RIVM, 15 februari 2019 14 15 STATUS: 16 Dit plan is goedgekeurd door de Gebruikersgroep tijdens de gebruikersgroep bijeenkomst op 31-1-17 2019, onder voorwaarde dat de aangedragen suggesties in het plan verwerkt worden. De 18 aangedragen suggesties zijn vastgelegd in notulen van de bijeenkomst van 31 januari 2019, en op 7 19 februari 2019 goedgekeurd. Het huidige projectvoorstel bevat de uitwerking van de gevraagde 20 acties. De notulen zijn als Bijlage aangehecht. 21 22 23 Toetsing aan criteria Werkgroep KIW 24 Criterium# Criterium Sectie 1 Heldere vraagstelling, onderscheid tussen kennis en beleid kan hier

een plek in krijgen. Indien niet logisch dan een apart kopje hier aan weiden

1.4

2 Doelstelling, in de doelstelling moet terugkomen dat het op te leveren product praktisch toepasbaar moet zijn/is

1.4

3 Aanpak. Hierbij onderscheid naar het totaal (globaal) en specifiek voor 2019

Tekst: - Samenvatting, en

detaillering plan. Begroting en taakverdeling:

- hfst : 10 4 Uit de vraagstelling en de aanpak moet blijken dat de vraag centraal

staat en dat het onderzoek en uitvoerder volgen Dit is de kern van de aanpak, samenwerkingen, case studies, etc. Zie ook sectie 1.5

5 Op te leveren (tussen)resultaten/producten en zover mogelijk aangeven de praktische toepasbaarheid

Zie hoofdtekst en begroting en taakverdeling: hfst : 10

6 Betrokkenheid werkgroep Kennisimpuls en Gebruikerscommissie en de samenstelling van de gebruikerscommissie

Hfst. 2

7 Onderlinge afstemming Kennisinstituten Hfst 3 8 Risicobeheersing. Bij elk WP 9 Planning Bij elk WP en Hfst10 10 Rolverdeling Hfst10 11 Onderbouwde gevraagde investering, inclusief helder welk deel van

het budget door BTO wordt gedekt en rechtstreekse inzet is van KWR op het project

Bij elk WP en Hfst10

12 Heldere go-no go momenten. Indien relevant binnen lopende offerte en sowieso op het eind van 2019 tbv offerte 2020.

Geen in 2019, grote go nog-momenten zijn in GebrGroep onlangs besloten

13 Betrokkenheid adviesbureaus; hoe en hoeveel tijd/geld mee gemoeid Zie WP7, getrapte inzet om e.e.a. beheersbaar te


2

houden (voorkomen van inhoudelijke divergentie)

14 Hoe wordt grondwater in het project meegenomen? Primair door personele unie; inhoudelijk waar mogelijk

15 Reserveer binnen jouw project een deel (€/tijd) voor communicatie. Het gaat hier niet om algemene zaken zoals layout, huisstijl ed maar voor bijv. visuals, films etc

Producten omvatten zaken als Deltafacts, H2O, etc., maar in 2019 nog geen geplande specifieke bedragen

16 Van de ontwikkelde kennis vragen we als product ook Deltafacts. Dit zijn kennisdossiers die volgens een vast format zijn vormgegeven. (format bijgevoegd). Zie ook www.deltafacts.nl

Vanwege stand van nieuwe kennis uit SOLUTIOSN etc: gepland voorjaar 2019, als (mede)basis van projectaanpak, en stimuleren betrokkenheid

25 26


3

Inhoud 27 28 1 Omschrijving ..................................................................................................................................... 13 29

1.1 Aanleiding en relevantie voor Delta-aanpak ........................................................................... 13 30 1.1.1 Zorgen van waterbeheerders ..................................................................................... 13 31

1.1.2 De ESF-Toxiciteit en de KRW ..................................................................................... 13 32

1.1.3 KIW-kennisvragen. .................................................................................................... 14 33 1.2 Schematische weergave van de problemen met complexe mengsels ..................................... 14 34 1.3 Hoofdvragen en doelstellingen van het project ....................................................................... 17 35 1.4 Onderzoeksvragen .................................................................................................................... 18 36 1.5 Aanpak ..................................................................................................................................... 20 37

1.5.1 Uitgangspunt: bestaande kennis, tenzij …. ................................................................ 20 38

1.5.2 Werkwijze opstellen plan 2019-2021 ........................................................................ 20 39

1.5.3 Aanpak 2019-2021: uitgangspunten ......................................................................... 20 40 2 Betrokkenheid van de Werkgroep Kennisimpuls en de Gebruikersgroep ...................................... 22 41

2.1 Afstemming met de Werkgroep KIW ..................................................................................... 22 42 2.2 Afstemming met de andere projecten, binnen en buiten KIW ................................................ 22 43 2.3 Afstemming met de andere projecten, buiten KIW ................................................................ 23 44 2.4 Afstemming met de Gebruikersgroep ..................................................................................... 23 45

3 Aanpak Werkpakket 1: Aansturing en aanpassing ........................................................................... 25 46 3.1 Hoofddoel ................................................................................................................................. 25 47 3.2 Stand van zaken ....................................................................................................................... 25 48 3.3 Keuzes voor 2019 - 2021 ......................................................................................................... 25 49 3.4 Uitwerking activiteiten t.b.v. WP1-Producten (2019-2021) ................................................... 26 50 3.5 Producten 2019 - 2021 ............................................................................................................. 27 51 3.6 Tijdsplanning WP1 2019 ......................................................................................................... 28 52 3.7 Go-no go momenten ................................................................................................................ 28 53 3.8 Risico’s ..................................................................................................................................... 28 54

4 Aanpak Werkpakket 2: Praktijk (problemen en vereisten) .............................................................. 29 55 4.1 Hoofddoel ................................................................................................................................. 29 56 4.2 Stand van zaken ....................................................................................................................... 29 57 4.3 Keuzes voor 2019 - 2021 ......................................................................................................... 30 58 4.4 Uitwerking activiteiten t.b.v. WP2-Producten (2019-2021) ................................................... 31 59 4.5 Producten 2019 - 2021 ............................................................................................................. 32 60 4.6 Tijdsplanning WP2 2019 ......................................................................................................... 32 61 4.7 Risico’s ..................................................................................................................................... 32 62

5 Aanpak Werkpakket 3: Chemie-spoor (verbeteringen) ................................................................... 33 63 5.1 Hoofddoel ................................................................................................................................. 33 64 5.2 Stand van zaken ....................................................................................................................... 33 65 5.3 Keuzes voor 2019 - 2021 ......................................................................................................... 35 66 5.4 Uitwerking activiteiten t.b.v. WP3-Producten (2019-2021) ................................................... 37 67 5.5 Risico’s WP3 ............................................................................................................................ 38 68 5.6 Tijdplanning WP3 2019 ........................................................................................................... 39 69

6 Aanpak Werkpakket 4: Toxicologie-spoor (verbeteringen) ............................................................ 40 70 6.1 Hoofddoel ................................................................................................................................. 40 71 6.2 Stand van zaken ....................................................................................................................... 40 72 6.3 Keuzes voor 2019 - 2021 ......................................................................................................... 41 73 6.4 Uitwerking activiteiten t.b.v. WP4-Producten (2019-2021) ................................................... 42 74 6.5 Tijdsplanning WP4 2019 ......................................................................................................... 44 75 6.6 Risico’s WP4 ............................................................................................................................ 44 76

7 Aanpak Werkpakket 5: Validatie en interpretatie ............................................................................ 45 77 7.1 Hoofddoel ................................................................................................................................. 45 78 7.2 Stand van zaken ....................................................................................................................... 46 79 7.3 Keuzes voor 2019 - 2021 ......................................................................................................... 47 80 7.4 Uitwerking activiteiten t.b.v. WP5-Producten (2019-2021) ................................................... 48 81 7.5 Tijdsplanning WP5 2019 ......................................................................................................... 50 82


4

7.6 Risico’s WP5 ............................................................................................................................ 50 83 8 Aanpak Werkpakket 6: ESF-Instrumenten (“tools and docs”) ........................................................ 51 84

8.1 Hoofddoel ................................................................................................................................. 51 85 8.2 Stand van zaken ....................................................................................................................... 51 86 8.3 Keuzes voor 2019 - 2021 ......................................................................................................... 51 87 8.4 Uitwerking activiteiten t.b.v. WP6-Producten (2019-2021) ................................................... 52 88 8.5 Tijdsplanning WP6 2019 ......................................................................................................... 52 89 8.6 Risico’s WP6 ............................................................................................................................ 52 90

9 Aanpak Werkpakket 7: Training ...................................................................................................... 53 91 9.1 Hoofddoelen ............................................................................................................................. 53 92 9.2 Stand van zaken ....................................................................................................................... 53 93 9.3 Keuzes voor 2019 - 2021 ......................................................................................................... 53 94 9.4 Uitwerking activiteiten t.b.v. WP7-Producten (2019-2021) ................................................... 54 95 9.5 Tijdsplanning WP7 2019 ......................................................................................................... 54 96 9.6 Risico’s WP7 ............................................................................................................................ 54 97

10 Begroting 2019 .................................................................................................................................. 55 98 10.1 Overzicht .................................................................................................................................. 55 99 10.2 Per Werkpakket en Product, inclusief Taakverdeling ............................................................. 55 100

101 102 103 104


5

Woord vooraf 105 Dit plan beschrijft een nadere specificatie van het projectplan “Projectplan Kennisimpuls Waterkwaliteit - 106 Sleutelfactor Toxiciteit 2.0: Effect-gebaseerde monitoring en mengseltoxiciteit”. Dat plan is medio 2018 107 vastgesteld en goedgekeurd. Expliciet werd daarin gemeld, dat de huidige- en aanstaande gebruikers (op 108 basis van hun praktijkervaringen), benaderd zouden worden voor suggesties, aanvullingen, etc. Deze 109 inventarisatie werd medio november 2018 afgerond. De resultaten zijn verwerkt in het voorliggende plan. 110 Bovendien is er veel extra kennis beschikbaar gekomen, door een “publicatie-piek” uit twee relevante EU-111 projecten (SOLUTIONS en MARS) en de start van het NWO gefinancierde EMERCHE project, in 2018. Het 112 projectteam heeft dus ook het huidige kennis-aanbod bij het opstellen van dit plan betrokken. Het 113 projectplan van medio 2018 is in dit document verder gespecificeerd, en er zijn al enkele (voorlopige, 114 indicatieve) resultaten getoond. Daardoor gaan de deelproducten voor enkele onderdelen meer ‘leven’. 115 116 Dit plan is goedgekeurd in de bijeenkomst van de Gebruikersgroep van 31 januari 2019, onder voorwaarde 117 dat opmerkingen die genotuleerd zijn verwerkt worden in het plan en bij de uitvoering. Omdat de notulen op 118 7 februari 2019 geaccordeerd zijn maken ze deel uit van dit plan, als Bijlage 1. 119 120 Aan het verzoek van de Gebruikersgroep om het inhoudelijke plan van acties ook te voorzien van een 121 gebruikers-gerichte samenvatting is voldaan. Het projectplan is daardoor gericht op het uitvoerende team en 122 de opdrachtgever (definitie en borging producten en activiteiten|), terwijl gebruikers waarschijnlijk afdoende 123 geïnformeerd zijn door alleen de Samenvatting door te nemen. 124 125


6

Samenvatting 126 127 Aanleiding 128 Het KIW-project “Toxiciteit” richt zich op de zorgen rond de effecten van stoffen op de waterkwaliteit. Het wil 129 operationele, gevalideerde en uitlegbare methoden leveren die behulpzaam zijn bij de diagnose van en 130 oplossingen voor waterkwaliteitsproblemen met toxische stoffen en hun mengsels. Die vormen momenteel 131 een probleem, omdat de doelen van de KRW niet gehaald worden en omdat er toenemende zorgen zijn over 132 effecten van stoffen en stofgroepen waarvoor bescherming of beheer onvoldoende is. 133 134 Context en stand van kennis per februari 2019 135 Er worden in Europa meer dan 140.000 stoffen geproduceerd, gebruikt en verhandeld. Momenteel wordt er 136 voor de beoordeling van de waterkwaliteit naar ongeveer 0,2% van de in Europa gebruikte stoffen gekeken 137 (45 prioritaire stoffen die voor het Europese schaalniveau geïdentificeerd zijn, en ongeveer 100 voor de 138 schaal van de Nederlandse stroomgebieden relevante stoffen). Een eerder project onder leiding van de 139 STOWA leidde al tot een verbreding naar enkele duizenden specifieke stoffen, dat zijn stoffen die op de 140 lokale schaal geproduceerd en gebruikt worden en waar het lokale waterbeheer dus mee te maken heeft. Dat 141 werk leverde de Ecologische Sleutel Factor (ESF) Toxiciteit, versie 1.0. Het huidige project sluit hier op aan. 142 De eerste versie van de ESF-Toxiciteit (2016) bestaat uit een integrale methode om in te schatten welke rol 143 de effecten van stoffen spelen bij de waterkwaliteit. In de eerste fase van het huidige project (2018) is in 144 Nederland een inventarisatie-ronde uitgevoerd, waarbij water-experts van waterschappen, 145 drinkwaterbedrijven, provincies, RWS en waterlaboratoria hun visie gaven op de stoffen-problemen, op de 146 werking en werkbaarheid van de methode ESF-Toxiciteit uit 2016, op gewenste verbeteringen en op het 147 nemen van beslissingen over maatregelen die emissies en risico’s van toxische stoffen tegengaan. Ook is 148 vastgesteld, dat iedereen graag samenwerkt met het huidige project, om een solide basis voor toepassing en 149 een betekenisvolle set van ervaringen en de daarbij horende verbeteringen te realiseren. Tegelijkertijd heeft 150 het Kernteam van het project de stand van de kennis geïnventariseerd. Tot heden wordt de kennis vanuit de 151 EU-projecten MARS en SOLUTIONS (over ecologie en stoffen) via het Kernteam ingebracht in het huidige 152 project. 153 154 Als het project af is ….. 155 Als het project af is hebben waterkwaliteitsadviseurs van waterschappen, RWS, provincies en 156 drinkwaterbedrijven een aantal samenhangende methoden om inzicht te krijgen in het probleem (diagnose 157 van aard en omvang) en in handelingsperspectieven (dat zijn er veel). Ze raken niet overweldigd door het 158 aantal stoffen en mengsels dat voor kan komen, maar passen de ESF-Toxiciteit methodieken toe om het 159 probleem hanteerbaar te maken. Daarna kunnen ze (kosten)effectieve maatregelen identificeren en kunnen 160 bestuurders onderbouwde keuzes maken om maatregelen uit te voeren. Uiteindelijk verbetert de 161 waterkwaliteit, de ecologische toestand en de kwaliteit van water dat ingenomen wordt voor 162 drinkwaterproductie. Dit is samengevat in Figuur 1. In de erna volgende figuren wordt dit verder uitgesplitst 163 in de stapsgewijze aanpak van het project, in werkpakketten en (deel)producten. 164 165

166


7

Figuur 1. De kern van de toepassing van de Ecologische Sleutel Factor Toxiciteit (ESF-Toxiciteit). Deze 167 ESF wordt toegepast zodra daarvoor aanleiding is: er is een praktijkprobleem, of een vermoedelijk 168 probleem (links), en we beginnen bij alle ‘specifieke stoffen’ (conform de KRW). Via een beslisboom 169 (links-midden) wordt de gebruiker geholpen om een diagnostische aanpak te kiezen die past bij het 170 probleem. De diagnostische aanpak bestaat uit het Chemiespoor (concentraties van stoffen omgerekend 171 naar effect-niveaus), het Toxicologiespoor (effectmetingen met bioassays), of een combinatie van beiden. 172 De resultaten worden geijkt op ecologische effecten in het watersysteem, aangevuld met overwegingen 173 rond de kwaliteit bij innamepunten voor drinkwaterproductie (in de ideale wereld zijn alle uitslagen 1:1 174 aan elkaar gerelateerd). De uitslag wordt vertaald in een rangorde van de aard en omvang van effecten 175 tussen locaties in een systeemanalyse en vervolgens in de meest belangrijke stofgroepen. Die informatie 176 wordt gebruikt om tenslotte via een Interventie-database (maatregelen-pakketten) de meest 177 (kosten)effectieve maatregelen te kunnen treffen. Daardoor neemt de waterkwaliteit toe. 178 179 Hoe gebeurt dat dan, met de ESF-Toxiciteit? 180 De methode ESF-Toxiciteit is (nu al) modulair opgebouwd en wordt ook zo verder uitgebouwd. De 181 inventarisatie-ronde bij de gebruikers toonde echter dat verbeteringen nodig zijn. In het project bestaan die 182 in hoofdlijnen uit de volgende typen resultaten, die we zo goed mogelijk gaan invullen voor risico’s voor 183 ecosystemen en voor de mens: 184 185

a. Context: 186 Met tekst en beeld (“infographic”) wordt uiteengezet dat de KRW vereist dat we “alle stoffen en hun 187 mengsels” moeten beoordelen, gevolgd door maatregelen en hoe de ESF-Toxiciteit daar invulling 188 aan geeft. De relatie tussen chemische en ecologische status wordt getoond. Aan het eind van het 189 project is het ‘gesneden koek’ dat er stoffen-problemen kunnen zijn in een watersysteem, met 190 risico’s voor mens en milieu, dat de KRW een leidraad geeft om die problemen te diagnosticeren en 191 via maatregelen teniet te doen. De ESF-Toxiciteit helpt daarbij. 192

b. Samenwerking met gebruikers: 193 In het project wordt samengewerkt met zo veel mogelijk gebruikers van de ESF-Toxiciteit. Hierdoor 194 blijft het kernteam scherp op de toepasbaarheid. Technisch: werken de tools, zijn ze 195 gebruiksvriendelijk? Beheer: Worden de resultaten ook daadwerkelijk gebruikt voor het afleiden van 196 (kosten)effectieve maatregelen? Aan het eind van het project hebben we daardoor een verzamelde 197 set van ervaringen (waarmee ESF-Tox verbeterd is) en een set van rapportages over uitslagen- en 198 interpretatie van de toepassingen van de ESF-Tox in Nederland. Dat is meteen ‘referentie-materiaal’ 199 voor alle vervolg-toepassingen: hoe werkt het in de praktijk? Hebben we er wat aan? Verbetert de 200 waterkwaliteit? 201

c. Wanneer en hoe starten met de ESF-Toxiciteit? 202 Met tekst en beeld, in de vorm van een beslisboom, wordt het de waterbeheerder duidelijk of en 203 wanneer inzet van de ESF-Toxiciteit nodig is, in relatie tot de andere ESFs. En, als de inzet nodig is, 204 welke aanpak dan nuttig is: het Chemie-spoor (gebaseerd op concentraties), het Toxicologie-spoor 205 (gebaseerd op effectmetingen met bioassays), of een combinatie van beide?. We noemen dit in het 206 project even de ‘Poortwachter’: ESF-Toxiciteit wordt niet ingezet als er geen aanleiding is, en wordt 207 goed ingezet als het nodig is. De Poortwachter gebruikt daarbij overigens allerlei informatie, zoals 208 een deel-product uit het Chemiespoor. Het gaat dan bijvoorbeeld om de landelijke kaart die 209 gemaakt is op basis van inventarisatie-data over het gebruik van stoffen (emissie-registratie). De 210 kaart laat de te verwachten toxiciteitsverschillen tussen oppervlaktewateren zien en de bijhorende 211 lijst stoffen die de toxiciteit kunnen veroorzaken. De toxiciteit en de lijst stoffen functioneert als 212 focus: van alle 146.000 stoffen die in Europa gebruikt worden naar die (veel kleinere) selectie die in 213 een gebied de ‘specifieke stoffen’ (van de KRW) zijn. De Poortwachter levert dus focus: om welke 214 stoffen of stofgroepen gaat het? Wat betekent dat voor de keuzes voor en binnen het Chemie- en/of 215 het Toxicologiespoor? 216

d. Wat en hoe van het Chemiespoor: 217 De gebruiker is – via stap c – aangekomen bij het Chemiespoor. Er worden gemeten concentraties 218 van stoffen ingevoerd in de methodiek en de uitslag wordt duidelijk: er is sprake van verschillen in 219 mengsel-toxische druk tussen de oppervlaktewateren in een beheergebied en via de Chemie-220


8

rekentool is duidelijk welke stoffen het meest bijdragen aan de toxiciteit van de mengsels. De 221 gebruiker krijgt informatie over de mate van chronische blootstelling en over verschillen in 222 ecologische effecten. De gebruiker kan zien, dat er bijvoorbeeld tussen boven- en benedenstrooms 223 van een RWZI de mengsel-risico’s toenemen, en dan weer afnemen door bv. verdunning in het 224 benedenstroomse watersysteem, of dat mengseltoxiciteit is afgenomen na een maatregel, ten 225 opzichte van de situatie voor het nemen van die maatregel. De gebruiker kan identificeren of 226 medicijnresten of bestrijdingsmiddelen het probleem zijn of juist emissies van stoffen die ontstaan 227 door afspoeling van straten of wegen. Dit geeft informatie over de locaties waar maatregelen het 228 meest nodig zijn (“trap van boven schoonvegen”), welke ruimtelijke invloeden er zijn (“emissie 229 bovenstrooms levert effecten benedenstrooms”) en op welke stofgroepen de maatregelen gericht 230 moeten zijn. 231

e. Wat en hoe van het Toxicologiespoor: 232 De gebruiker is – via stap c – aangekomen bij het Toxicologiespoor. Er worden watermonsters 233 genomen en opgewerkt voor de effectmetingen met bioassays. De beste opwerking, en de beste 234 bioassays worden gekozen, weer op basis van de informatie uit (b). Immers, als bv. duidelijk is dat 235 er veel fotosyntheseremmers gebruikt worden in een beheergebied is het logisch om een 236 fotosyntheseremmingstest met algen te doen om de effecten van die mengsels op te sporen. Een 237 landsdekkend beeld van bioassay-gebaseerde informatie over risico’s voor ecologie vraagt enerzijds 238 een gestandaardiseerde aanpak van relatief snelle, gevoelige ‘breedspectrum’ bioassays. Immers, als 239 die “nul” uitslaan is die informatie al voldoende om te concluderen dat effecten van stoffen geen rol 240 spelen in de waterkwaliteit ter plekke. Als er wel breedspectrum bioassays zijn die signaal geven, 241 helpt een beslisboom om verder via specifiekere bioassays inzicht te krijgen in de stoffen die die 242 uitslag veroorzaken, waarna gerichte maatregelen kunnen worden afgeleid. Uiteraard zijn de 243 bioassays ‘geijkt’ (onder stap (f)), zodat dit echt een geldige conclusie is. Zo nodig wordt de 244 gebruiker geholpen richting een tweede trap, om vanuit de breedspectrum analyses de 245 probleemstoffen/stofgroepen te diagnosticeren. De gebruiker krijgt dus – netto – in de eerste trap 246 een uitslag van geen- of verwaarloosbaar effect en zo nodig in een hogere en specifiekere trap 247 (specifieke bioassay) inzicht in de stofgroepen die er toe doen. 248

f. Wat en hoe van de uitleg. 249 De inventarisatie in fase 1 leverde op, dat het cruciaal is om een grote stap te maken rond validatie 250 en interpretatie van de resultaten van de Chemie- en Toxicologiesporen: hoe leg je de resultaten van 251 de afzonderlijke stappen (d) en (e) uit aan jezelf, aan het bestuur en aan andere belanghebbenden? 252 Door het actief verzamelen van relevante data (onder meer samen met het KIW-project Ecologie) 253 zullen we aan het eind van het project de beschikking hebben over een zo breed mogelijke dataset 254 van informatie uit het Chemiespoor, het Toxicologiespoor en de ecologische status van allerlei 255 oppervlaktewateren in Nederland, samengesteld in samenwerking met alle gebruikers en 256 projectpartners. Het projectteam zorgt voor de analyse van die gegevens en leidt daaruit af wat de 257 exacte betekenis is van toenemende toxische druk (Chemiespoor) en/of toenemende uitslagen in 258 bioassays (Toxicologiespoor), vanwege ‘ijking’ op echte, ecologische effecten. Hierdoor krijgt de 259 uitslag van beide sporen een uitslag in de vorm van de drie ESF-kleuren (groen, oranje, rood), en/of 260 de KRW-kleuren van de ecologische impact klassen (blauw en groen: geen of zeer weinig stoffen 261 aanwezig, maar ecologische toestand is nog niet afwijkend van de referentie-toestand; en dan geel, 262 oranje of rood: toenemende effecten). De gebruiker krijgt dus uiteindelijk kwantitatieve 263 basisinformatie, maar ook de samengevatte informatie (de kleuren) voor toepassing bij de 264 samenvatting van de diagnostische informatie en het informeren van bestuur en belanghebbenden. 265 Voor zichzelf is het aan de gebruiker duidelijk waarom de kleuren gegeven zijn en hoe ze met 266 effecten samenhangen, zodat beter vervolgbeslissingen genomen kunnen worden voor maatregelen 267 of beheer. 268

g. Toepassing: 269 Er wordt gezorgd voor goede ondersteuning bij toepassing, ook als de gebruiker zich wil inwerken 270 in de problematiek van de toxische stoffen. Het projectteam zorgt voor een effectieve set van 271 methodieken om de gebruiker te helpen. Die bestaan uit InfoGraphics, factsheets, beslisbomen en 272 bijvoorbeeld de ‘rekentool Chemie-spoor’. Om nieuwe gebruikers te informeren wordt ook aan 273


9

introductie- en opleidingsmateriaal gewerkt, zoals een e-learning opzet. De gebruiker krijgt een set 274 wetenschappelijk gevalideerde en in de praktijk bruikbare middelen aangereikt, om de ESF-Toxiciteit 275 te kunnen gebruiken. 276

277 Hoe is het project georganiseerd, om dat einddoel te bereiken? 278

Dynamiek 279 Het project is vanaf het begin dynamisch opgezet. Dat betekent, dat we een actieve en betrokken 280 Gebruikersgroep hebben. We toetsen dan ook continu elke activiteit op enerzijds praktische 281 toepassingsgerichtheid en anderzijds wetenschappelijke noodzaak. We doen geen activiteiten die maar op 282 één van beide aspecten scoort, maar motiveren uiteraard wel dat een aantal activiteiten noodzakelijk kunnen 283 zijn ook als de Gebruikersgroep twijfel zou hebben. We zullen ook betrokken zijn bij en reageren op 284 ontwikkelingen rond de Europese wetgeving; momenteel wordt immers de zogenoemde ‘fitness check’ van 285 de EU-regelgeving uitgevoerd, en er is een grote kans dat de KRW binnen de looptijd van het huidige project 286 verandert (hetzij als richtlijn, hetzij via handreikingen, hetzij via ontwikkelingen uit de praktijk). Door de 287 projecten SOLUTIONS en MARS zijn onlangs belangrijke kennis-innovaties tot stand gekomen, waardoor 288 dergelijke veranderingen en daaruit voortvloeiende verbeteringen niet denkbeeldig zijn. 289 Na input vanuit het kennis-aanbod en vanuit de landelijke gebruikers-inventarisatie zijn belangrijke keuzes 290 gemaakt. We weten waar we extra aandacht aan moeten besteden. De keuzes en zwaartepunten die gekozen 291 zijn verwerkt in het nu voorliggende projectplan 2019-2021. Door het opzetten van samenwerking met de 292 toepassers willen we ervoor zorgen dat de wetenschappelijke voortgang en de voortgang voor ideale 293 toepassing en toepasbaarheid continu in balans gehouden wordt. De gebruikersgroep is daarin sturend. 294 295 Gerelateerde projecten en activiteiten: 296 Het ESF-Toxiciteit project werkt samen met projecten die (deels) overlappen, en met alle partijen die 297 belangrijk zijn voor de toepassing van de resultaten (waaronder Europa). Momenteel kunnen genoemd 298 worden: 299

- TTW-project “SUSPECT” (Chemie-spoor; samenwerking gestart) 300 - TTW-project “EMERCHE”(Toxicologie-spoor, samenwerking gestart) 301 - KIW-project “Ecologie” (wederzijdse positieve grondhouding over samenwerking) 302

Ook worden contacten met diverse instituten aangehouden of gelegd, in verband met (uiteindelijke) 303 implementatie en rapportages over de chemische vervuiling van oppervlaktewateren, onder meer: 304

- EU (i.r.t. integrale rapportage naar de EU en de “fitness check van de KRW”) 305 o KRW CIS-werkgroepen (Common Implementation Strategy) Stoffen en Ecostat (over 306

resp. toxische stoffen en ecologische status) 307 o European Environment Agency (rapportages voortgang KRW-waterkwaliteit/stoffen) 308 o NORMAN (Meet-data en interpretatie oppervlaktewateren 309

SOLUTIONS netwerk, dat onder NORMAN gaat vallen 310 - NL (i.r.t. inpassing van de methodieken richting Europa en richting NL-gebruikers en de STOWA) 311

o STOWA (inpassing ESF-systeem0 312 o PBL (NL-rapportage voortgang KRW-waterkwaliteit/stoffen) 313

Het huidige project richt zich op oppervlaktewateren, terwijl duidelijk is dat het milieu bestaat uit onderling 314 interacterende deel-compartimenten, zoals naast water ook sediment en bodem. Daarmee worden stoffen 315 uitgewisseld. Het is dan ook logisch dat – waar mogelijk – afgestemd wordt met projecten die handelen over 316 chemische stoffen in sedimenten en bodem. 317 318 Werkpakketten en (in- of externe) deelproducten 319 Het projectplan is uiteraard bedoeld om de uitvoering van het project te ondersteunen. Dat gebeurt door het 320 inrichten van werkpakketten (WPs) en een hele serie deel-producten. Zoals gemeld in de Gebruikersgroep is 321 daardoor het zicht op de hoofdlijn van de werkzaamheden en de eindproducten niet meteen duidelijk. Voor 322 alle betrokkenen bevat deze samenvatting dan ook in deze paragraaf een overzicht: wat is op hoofdlijnen de 323 samenhang en de gang van zaken? 324 325


10

De opzet van het project in de werkpakketten en de (deel)producten is schematisch weergegeven in Figuur 2 326 (nadruk op de onderdelen die vooral voor gebruikers van belang zijn) en Figuur 3 (de onderdelen die de 327 inhoudelijke verbeteringen betreffen, in de WPs 3, 4 en 5). Daarin is ook weergegeven hoe de deel-producten 328 zich in de project-jaren ontwikkelen. Vaak is er sprake van een prototype, gevolgd door een stapsgewijze 329 ontwikkeling en toetsing met samenwerkingspartners en gebruikersgroep en dan het eindproduct (rechts in 330 de figuren). De set van eindproducten is hierboven al omschreven (“Als het project af is ….”). 331 332

333 Figuur 2. Overzicht van de op de toepassing gerichte werkpakketten, inclusief het projectmanagement 334 werkpakket. Geheel rechts staat de karakteristiek van het eindproduct per werkpakkeet. De stapsgewijze 335 opbouw van de producten is niet in detail weergegeven. Het overall totaal eindproduct is het setje van 336 “tools & dos” in WP6. Verdere toelichting: zie tekst. 337 338 Toelichting bij Figuur 2. 339

- WP1: Het Kernteam past het projectplan jaarlijks, in overleg met de gebruikersgroep, aan de stand 340 van zaken binnen en buiten het project aan. 341

- WP2: De grootste actie is geweest: het “rondje Nederland”, waardoor het projectplan 2019-2021 is 342 gespecificeerd. Daarnaast houdt dit project bij welke samenwerkingen en contacten zich voordoen, 343 waarna het Kernteam samen met de gebruikersgroep kiest welke samenwerkingen er uitgevoerd 344 worden. Die vinden plaats in WP2, 3 en 4. Doel ervan is om de praktijktoepassingen te testen en te 345 verbeteren waar nodig. 346

- WP3, 4 en 5 zijn de inhoudelijk werkpakketten, die verder toegelicht worden in Figuur 3. Te zien is 347 (via de pijlen van WP2 naar WP6 en WP7, dat de inhoudelijke kennis uit deze WP’s samengevoegd 348 wordt met de praktijkwensen (WP2) en een programma van eisen zoals voor WP6 en WP7 wordt 349 opgesteld. 350

- WP6 en WP7 zijn de werkpakketten die het overall eindproduct ESF-Tox2.0 oplevert. Het op te 351 leveren pakket deelproducten bestaat uit de beslisbomen, InfoGraphics, tools en handleidingen die 352 de gebruiker stapsgewijs helpen om de ESF-Tox toe te passen en te interpreteren. De deelproducten 353 per werkpakket zijn afgestemd met de gebruikers zodat ze ook echt praktisch toepasbaar zijn. Aan 354 het eind van het project is gaandeweg, van het prototype (versie 0.1 van elk deelproduct) 355 beschikbaar (als eindversie): 356

o Poortwachter: doel – beslissen toepassing ESF-Tox (nodig, niet-nodig, hoe?) 357 Inclusief landelijk gemaakte kaarten van de toxische druk: 358

Informatie over locaties met waarschijnlijke toxiciteit 359 Informatie over relevantste stofgroepen 360

o Chemiespoor, leidend tot inzichten in locaties met toxiciteit en relevantste stofgroepen 361


11

o Toxicologiespoor, idem 362 o Documentatie die uitlegt wat de daadwerkelijke effecten van toxiciteit zijn, met stoplicht-363

kleuren t.b.v. gemakkelijke interpretatie en communicatie 364 o Interventie-database: doel – “inspiratie” over opties voor maatregelen, gespecificeerd naar 365

bv. stofgroep, bronnen, etc. 366 - Samen vormen de deelproducten dus ESF-Toxiciteit 2.0 (het eindproduct van dit project) 367

368 369

De in het projectplan genoemde in- en externe Producten (IP_x en EP_y) zijn voornamelijk intern van belang 370 voor het Kernteam van het project, en worden niet in detail in het schema geplaatst. 371 372 373

374 Figuur 3. Overzicht van de inhoudelijke stappen voor de verbeteringen van het Chemiespoor, het 375 Toxicologiespoor en de Validatie/Interpretatie (WPs 3, 4 en 5). Voor toelichting: zie tekst. De vier sterren 376 geven aan dat er vier belangrijke deel-producten gerealiseerd worden (als prototype) die als 377 conceptadviezen gebruikt kunnen worden bij de samenwerkingen. 378 379 Toelichting bij Figuur 3. 380 De WPs 3, 4 en 5 bouwen voort op de resultaten van WP2 (vooral uit de inventarisatie van 2018), de nog 381 steeds binnenkomende resultaten van de EU-projecten SOLUTIONS en MARS, en (uiteraard) de ESF-Toxiciteit 382 versie 1. Om de bedoelde praktijk-samenwerkingen vorm te kunnen geven worden drie externe “protocollen-383 versie 0.1” gemaakt, begin 2019: 384

- Een protocol 0.1 over het Chemiespoor, waarbij de praktijkvragen en –problemen met de huidige 385 ESF-Tox behandeld worden. Nieuwe gebruikers kunnen met dit protocol de toepassing van het 386 Chemiespoor alvast optimaliseren. Uiteraard wordt het protocol 1.0 per 2021 aangepast op basis 387 van de verbeteringen die in de Chemie-tool worden aangebracht. . 388

- Een protocol 0.1 over de opwerking van de monsters in het Toxicologiespoor 389 o Omdat elke stof specifieke eigenschappen heeft zou het ideaal zijn om een ‘breedspectrum” 390

opwerkingsmethodiek te hebben, die alle stoffen uit watermonsters haalt en concentreert 391 voor de bioassay-stap. Er bestaat echter geen opwerking die dit kan realiseren. Daarom 392 wordt een ‘beste methodiek’ afgeleid, terwijl specifieke informatie (uit de kartering / 393 stoffenlijsten) zou leiden tot een specifieke opwerkings-keuze. 394

- Een protocol 0.1 over de keuze van bioassays 395 o De bioassays in ESF-Tox versie 2 wordt getrapt ingericht: breedspectrum/gevoelig in de 396

eerste trede, en specifieker in de hogere treden 397 o Via het project EMERCHE worden tientallen bioassays (mens en/of milieu) geëvalueerd qua 398

wetenschappelijke aanpak en interpretatie, het huidige project voegt hier de praktijk-399


12

aspecten aan toe (prijs, benodigd volume, etc.) en ontsluit de informatie 400 toepassingsgericht. 401

- Door alle data uit Chemie-spoor, Toxicologie-spoor en Ecologische veldwaarnemingen samen te 402 brengen (uit onderzoek en case studies) kan de ‘stoplichtfunctie’ van de ESF-systematiek, dan wel 403 de klassen-indeling van de KRW worden toegevoegd aan de numerieke resultaten van de Chemie en 404 Toxicologie sporen. 405

406 Over de samenwerkingen: 407

- In 2019 is vaak al sprake van lopende voorbereidingen tussen experts van een waterschap en 408 besturen. Daardoor is de uitvoering vaak gebaseerd op de huidige ESF-Tox versie 1. Dit is relevant: 409 het levert altijd de relatieve inzichten: verschillen tussen locaties, tussen ‘voor en na’ een maatregel 410 en tussen stoffen. 411

- In 2020 en verder, als waterschappen gaan beginnen met planning, kunnen de protocollen versie 0.1 412 (van dit project) gebruikt worden. 413


13

1 Omschrijving 414

1.1 Aanleiding en relevantie voor Delta-aanpak 415

1.1.1 Zorgen van waterbeheerders 416

Waterbeheerders worstelen vaak met de beoordeling- en aanpak van waterkwaliteitsproblemen door toxische 417 stoffen. Dat is logisch, want het gaat – in tegenstelling tot bijvoorbeeld nutriënten – niet om enkele 418 bemestende stoffen, maar om heel veel stoffen, met diverse bronnen en diverse soorten effecten 419 (bestrijdingsmiddelen, geneesmiddelen, enz.). Bovendien is de beoordeling complex, via twee sporen. 420 Namelijk: via het concept van “Goede Chemische Toestand” (beoordeeld via 45 Prioritaire Stoffen) en via het 421 concept van Goede Ecologische Toestand (als toxiciteit ecologische effecten oplevert, momenteel beoordeeld 422 via de voor Nederland 100+ Stroomgebied-specifieke stoffen). 423 Veel waterbeheerders, drinkwaterbedrijven en burgers melden dat deze aanpak mogelijk of zelfs 424 waarschijnlijk onvoldoende is. Als selectie van enkele motieven daarvoor: er worden continu nieuwe stoffen 425 ontworpen, er zijn incidentele emissies van stoffen die ‘niet op de lijst’ staan, de afvalwaterzuivering 426 emitteert onder meer geneesmiddelen die ontwikkeld zijn vanwege hun effecten op levende weefsels, er zijn 427 incidenten met (ernstige) emissies, en er zijn vermoedens van (grote) effecten. Wetenschappelijk onderzoek 428 heeft recent aangetoond dat de huidige emissies van stoffen ook daadwerkelijke effecten hebben (resultaat 429 van SOLUTIONS+MARS samenwerking). 430

1.1.2 De ESF-Toxiciteit en de KRW 431

De Ecologische Sleutel Factor Toxiciteit (versie 1.0) is in 2016 ontworpen om bovenstaande zorgen te 432 adresseren. Bij de toepassing ervan komt regelmatig de praktijkvraag op over het starten, interpreteren en 433 toepassen van deze ESF: “Mag je deze ESF wel toepassen?, En zo ja, hoe verhoudt dat zich tot de KRW?”. 434 Hoewel de eerste versie toegepast werd als “aansluitend en aanvullend op de KRW” is dit momenteel als volgt 435 uitgekristalliseerd: 436

- De KRW heeft als doel goede ecologische en chemische toestand 437 - Bij afwijking van de goede ecologische toestand kunnen allerlei factoren de oorzaak zijn, waaronder 438

– in principe – alle stoffen en hun mengsels 439 - De betreffende stoffen worden in de KRW ‘specifieke stoffen’ genoemd; dit zijn alle stoffen die in 440

significante hoeveelheden in een waterlichaam aanwezig zijn (door emissies vanuit aanpalend 441 landgebruik, of vanuit puntlozingen, of vanuit hydrologisch gekoppelde wateren) 442

- In de geschiedenis is de gewoonte ontstaan, om de specifieke stoffen op schaal-volgorde te 443 prioriteren, waardoor waterbeheerders nu de EU-brede- en NL-brede stoffen beoordelen, maar 444 (nog) niet de ‘specifieke stoffen’ in hun beheergebied: een stof X kan in een beheergebied dus veel 445 gebruikt worden, maar buiten de lijsten van EU-brede en NL-brede stoffen vallen, en de stof kan 446 beperkend zijn voor de ecologische toestand 447 448

Om de doelen en verplichtingen van de KRW te halen is het dus – vanwege de mogelijke effecten van elke 449 stof X op de ecologische status en/of de gebruiksfuncties van het water – verplicht om alle stoffen in 450 ogenschouw te nemen. De ESF-Toxiciteit heeft om deze reden een veel breder stoffenpakket. Toepassing van 451 de ESF-Toxiciteit levert daardoor relevante informatie over toxiciteit van complexe, lokale mengsels, die (zie 452 Bijlage 2 van de KRW) ingezet mag worden voor effectief (betere waterkwaliteit) en kosteneffectief (voor 453 minimale kosten) waterbeheer. Bovendien is inmiddels gebleken (zie onder) dat de waterkwaliteit en de 454 ecologische status beperkt wordt door de huidige toxiciteit van mengsels. 455 Kortom: de KRW staat het toepassen van de ESF-Toxiciteit gewoon toe, of sterker nog: de inzet is slim, om te 456 voorkómen dat toxiciteit over het hoofd wordt gezien (waardoor de doelen niet behaald worden), en om te 457 voorkómen dat de bedreiging door stoffen onjuist wordt gekarakteriseerd en dat er niet-effectieve 458 maatregelen worden genomen. 459


14

1.1.3 KIW-kennisvragen. 460

In de voorbereiding van de Kennis Impuls Waterkwaliteit zijn dan ook twee projecten ("Effect-gebaseerde 461 monitoring" en "Mengseltoxiciteit") geïdentificeerd als prioritaire kennis-behoeftes voor de Delta-aanpak 462 waterkwaliteit in relatie tot antropogene (mogelijk toxische) stoffen. Deze projecten zijn verwant en werden 463 dan ook in het huidige project samengebracht. 464 In 2018 is een uitgebreid Projectplan 2018-2021 goedgekeurd door de verzamelde opdrachtgevers, waarbij: 465

466 - de einddoelen helder zijn geformuleerd (het “wat”: een goed werkend, betekenisvol en uitlegbare aanpak 467

voor beoordeling en aanpak van toxiciteit van mengsels in oppervlaktewateren) 468 - de werkwijzen om die einddoelen te bereiken samen met gebruikers en opdrachtgevers nader zouden 469

worden geprioriteerd en/of aangevuld (het “hoe”) 470

1.2 Schematische weergave van de problemen met complexe mengsels 471

De zorgen zijn vertaald in een schema van de relatie tussen de toxiciteit van complexe mengsels en 472 ecologische effecten. Het schema is opgesteld op basis van de KRW, en de samenwerking tussen de projecten 473 ESF-Tox versie 1, SOLUTIONS (focus: toxiciteit complexe mengsels) en MARS (focus: effecten op ecologie). 474 475 De problematiek van toxiciteit van mengsels ten aanzien van de ontwikkeling van de kwaliteit van 476 Nederlandse oppervlaktewateren is schematisch samengevat in Figuur 4, voor effecten op ecosystemen. 477 Uiteraard geldt een vergelijkbaar schema voor de kwaliteit van oppervlaktewateren bij innamepunten voor 478 drinkwaterbereiding: complexe mengsels kunnen daar de beoogde kwaliteit aantasten, zonder dat dit 479 duidelijk wordt op basis van de per-stof beoordeling aan de hand van normen. 480 481 482

483

Wat is de ESF- Tox methodiek? Een methodiek voor het in beeld brengen van de effecten van giftige stoffen in oppervlaktewater. De methodiek werkt volgens twee sporen: Het eerste spoor is een praktisch toepasbaar instrument waarmee het effect berekend kan worden dat alle gemeten stoffen (en hun afbraakproducten) tezamen zouden kunnen hebben op flora en fauna, uitgedrukt als ‘toxische druk’. Het tweede is een serie relatief eenvoudige toxiciteitstesten, waarmee direct de daadwerkelijke giftigheid van het water kan worden vastgesteld. Deze aanvullende informatie stelt waterbeheerders in staat om de ernst van overschrijdingen (inclusief onbekende stoffen en mengsels) en de invloed op ecologische omstandigheden nader te kwantificeren.


15

Figuur 4. In 2018 opgestelde samenvatting van de problematiek van mengsels van stoffen in 484 oppervlaktewateren (bron: SOLUTIONS concept-Policy Brief, in NL vertaald). 485 486 De uitleg van de schematische weergave van het probleem van toxiciteit is als volgt: 487

- omdat er in Europa meer dan 146.000 stoffen in de handel zijn (bron: stoffenwebsite van REACH) kan de 488 ecologische status (de Y-waarde van Figuur 4) van een waterlichaam beperkt worden door elke mogelijke 489 combinatie van deze stoffen 490

- hierdoor worden in potentie de KRW-doelen niet gehaald: het kennis-tekort is ook een reden waardoor de 491 doelen niet behaald zouden kunnen worden; het tekort is groter als er in werkelijkheid meer stoffen in 492 hogere concentraties vóórkomen dan er worden beoordeeld 493

- de kans op een kennis-tekort is zeker niet denkbeeldig; de boordeling van de waterkwaliteit volgens de 494 KRW is tot heden logischerwijs ontwikkeld via twee “tranches” van stoffen: 495

o 1e tranche: 45 stoffen die EU-breed van belang zijn (Prioritaire Stoffen) 496 o 2e tranche: ca. 300 Stroomgebied-specifieke stoffen (EU niveau; voor NL 100+ stoffen) 497 o Ofwel: we kijken via tranches 1 en 2 naar 0.2% van alle stoffen die we gebruiken 498

- daarbij komt, dat de formele definitie van chemische verontreiniging van de KRW alle stoffen en hun 499 mengsels omvat (Artikel 2), terwijl intussen bewezen is dat watermonsters vaak honderden tot duizenden 500 stoffen bevatten (in sterk wisselende concentraties per plek) 501

- dit suggereert dat het kennis-gat in verschillende waterlichamen sterk verschillend kan zijn, en dat (dus) 502 de KRW-doelen niet gehaald zouden kunnen worden, terwijl dat niet geconstateerd kan worden via de 1e 503 en 2e tranche van stoffen 504

- de conclusie is, dat we om de doelen van de KRW te kunnen halen in principe aandacht zouden moeten 505 besteden aan toxiciteit van een 3e tranche van stoffen, namelijk: de stoffen die op het nog fijnere 506 schaalniveau (EUStroomgebiedDeel-stroomgebieden) vóórkomen 507

- het kennis-tekort is niet alleen in principe denkbaar; het is ook recent aangetoond. Via samenwerking van 508 de EU-projecten SOLUTIONS en MARS tonen de voorlopige resultaten aan dat blootstelling aan mengsels 509 relatief belangrijk is voor de ecologie: ongeveer 30% van de variatie in ecologie wordt verklaard door 510 blootstelling aan mengsels1. Deze nieuwste bevindingen sluiten aan op het Nederlandse resultaat uit het 511 ESF-1 validatie-rapport, waarbij getoond werd dat gemeten mengsels beperkend zijn voor de ecologie 512 (Posthuma, De Zwart et al. 2016). 513 514

In het SOLUTIONS-project is, als voorbeeld van de ruimtelijke verschillen in mengsel-toxiciteit tussen 515 waterlichamen, een kaart gemaakt van de toxische druk van mengsels, uitgaande van de productie-, het 516 gebruik en de emissie van ca. 1700 stoffen (Figuur 5). Het verkregen resultaat suggereert dat de effecten van 517 mengsels in Europa sterk variëren, en dat in veel waterlichamen mengsel-effecten te verwachten zijn. 518

1 deze relatie werd gevonden door de voorspelde toxische druk van mengsels, die varieert conform Figuur 2, te relateren aan ecologische variabelen, pers meded. Dr. Birk, Univ. Duisburg-Essen


16

519 Figuur 5. Voorbeeld van de relatieve ruimtelijke verschillen in toxische druk, afgeleid uit gegevens over de 520 productie, emissie en toxiciteit van meer dan 1700 stoffen, en van landgebruik, populatiedichtheden van 521 mensen en de hydrologie van de watersystemen. Bron: EU-project SOLUTIONS. De grens tussen blauw 522 en groen is afgestemd op de werkwijze waarmee ook de Milieu Kwaliteits Norm (MKN) uit de KRW 523 bepaald wordt. 524 525 Het is belangrijk dat men zich realiseert, dat het volgens de KRW niet nodig is om altijd alle stoffen overal te 526 volgen. Dat zou een volstrekt onjuiste conclusie zijn, en ook een onhandelbaar gevolg hebben. In Bijlage 2 527 van de KRW wordt hieromtrent gemeld dat, en hoe, een waterbeheerder de lijst van mogelijk relevante 528 stoffen voor een waterlichaam kan opstellen. Hierbij wordt gewerkt aan de hand van het achterliggende 529 DPSIR-denkmodel van de KRW (Driver-Pressure-Status-Impact-Response. In de zogenoemde Driver-analyse 530 worden door de waterbeheerder bijv. eerst de economische activiteiten in een gebied geïnventariseerd. 531 Daardoor kan voor bijv. glastuinbouw gebied afgeleid worden dat toxiciteit zal samenhangen met 532 bestrijdingsmiddelen, en zou de waterbeheerder liefst de lijst lokaal gebruikte middelen samenvatten. Uit alle 533 stappen (Pressure: welke middelen worden op welke waterlichamen geëmitteerd; Status: wat zijn de 534 resultaten van de stoffen-monitoring) wordt de lijst stoffen afgeleid die mogelijk aanwezig zijn én daarbij 535 mogelijk risico’s met zich meebrengen. Daar waar een waterbeheerder deze in de KRW (Bijlage 2) aangeraden 536 stappen (nog) niet doet zal de handleiding van de ESF-Toxiciteit hiervoor een leidraad geven. 537 538 Het eerdere project ESF-Toxiciteit versie 1.0 (afgerond in 2016) heeft al methodieken aangereikt die het 539 probleem van mogelijke toxiciteit kunnen helpen diagnosticeren. Sinds 2016 worden er ervaringen met die 540 methodiek zijn opgedaan. In de voorbereiding van het KIW-programma werd Toxiciteit echter een zeer 541 prioritaire kennisvraag. Het huidige project, ESF-toxiciteit versie 2.0, richt zich op optimale bruikbaarheid 542 van de ESF-tox methodieken. Het resultaat zal zijn, dat het “kennis-gat” t.o.v. de vele relevante stoffen (veel) 543 kleiner wordt, en dat de waterbeheerders daardoor niet- of minder geconfronteerd worden met het falen van 544 het halen van de KRW-doelen. Bovendien kunnen de budgetten voor de verbetering van de waterkwaliteit 545 beter ingezet worden dan nu, omdat de ESF-tox methodiek helpt om de prioritaire stoffen-problemen 546 letterlijk “boven water te krijgen”. De methodiek kan daarbij zowel chronische als incidentele emissies 547 beoordelen. Dit is mogelijk door de resultaten van het EU-SOLUTIONS project. De resultaten van deze beide 548 beoordeling hangen nauw samen met resp. de normstelling van de KRW en met de ecologische effect-549 klassen van de KRW. Dit is een zeer wezenlijke verbetering van de ESF-Toxiciteit, omdat de resultaten een 550 verbinding vormen tussen ‘bescherming’ (normen) en effect-klassen (ecologische impacts). 551


17

1.3 Hoofdvragen en doelstellingen van het project 552

Ondanks aanzienlijke aandacht voor toxiciteit wordt op dit ogenblik echter nog slechts een klein deel van de 553 stoffen beoordeeld, zonder daarbij trouwens naar mengsel-effecten te kijken. De twee hoofdvragen die op 554 tafel liggen zijn: 555

- wanneer en hoe beoordelen we nu toxiciteit als geheel (liefst: alle stoffen en hun mengsels), 556 en direct daarna: 557

- hoe lossen we het toxiciteits-probleem zo goed mogelijk op? 558 Omdat er al een eerste versie van de ESF-toxiciteit bestaat, met daarin de twee-sporen aanpak die werken via 559 resp. chemische concentraties en bioassays, worden deze vragen aangepakt door daarop voort te bouwen. 560 Het doel en eindproduct van dit project is dan ook een vernieuwde ESF-Toxiciteit (versie 2.0), een inhoudelijk 561 gevalideerde en in de praktijk geoptimaliseerde methodiek, die bestaat uit: 562

a) een verbetering van de methode om de mengseleffecten van de concentraties van mengsels van 563 stoffen te schatten 564

b) een verbeterd effect-gebaseerd monitoring (sampling/bioassay) systeem, waarmee de effecten van 565 (mengsels van) oude en nieuwe stoffen in beeld te brengen zijn, 566

c) ondersteunende instrumenten voor toepassing en interpretatie bij de dagelijkse praktijk van 567 drinkwaterproductie en waterbeheer, inclusief communicatie van de resultaten voor experts maar 568 ook voor bestuur en belanghebbenden. Dit zijn bijvoorbeeld praktische protocollen, een beslisboom 569 voor toepassing in de praktijk, en overzichten van mogelijke interventies. 570

571 Specifiek wordt de inzet van het project gericht op ecologische risico’s (net als in ESF-tox versie 1) maar ook 572 op humane risico’s. Met de verbeterde inbedding in te praktijk en de verbeterde ESF-TOX 2.0 zal een goed 573 beeld verkregen kunnen worden van risico’s van mengsels, en op basis daarvan ook de mogelijke 574 interventies, zodat zo goed mogelijk maatregelen gekozen kunnen worden. 575 Het project maakt waar mogelijk gebruik van recente kennis, en vult die waar nodig specifiek aan. Recente 576 EU-projecten leveren een zeer brede selectie van nieuwe kennis, die gebruiks-geschikt gemaakt kan worden. 577 Via SOLUTIONS zijn bijvoorbeeld gegevens beschikbaar om het Chemie-spoor uit te breiden naar > 12.000 578 stoffen en hun mengsels. Deze kennis wordt samengebracht uit veel recente bronnen, en operationeel 579 gemaakt als ecologische sleutelfactor (ESF) toxiciteit versie 2.0. Met de ESF-toxiciteit versie 2.0 kunnen 580 waterbeheerders beoordelen of ze de toepassing van de ESF-toxiciteit nodig achten, en (zo ja) kunnen ze 581 met de resultaten van de ESF-toxiciteit de juiste diagnose van toxiciteits-effecten afleiden, doelstellingen 582 afleiden en de meest (kosten)efficiënte maatregelen treffen. 583 584 Het onderscheid tussen kennis en beleid is als volgt. 585 Beleid. De doelen van de KRW zijn, om watersystemen die in goede toestand zijn te beschermen tegen 586 achteruitgang resp. aangetaste systemen in de goede toestand te brengen. De middelen daartoe zijn 587 zesjaars-cycli, waarin waterbeheerders vaststellen wat de waterkwaliteit is, waarna maatregelen worden 588 afgeleid die de toestand (goed) in stand houden dan wel verbeteren. De waterkwaliteit wordt bepaald via 589 twee classificaties: ecologische toestand (goed indien niet afwijkend van referentie-toestand zonder humane 590 invloeden, waarbij ook de fysisch-chemische en hydromorfologische parameters dit oordeel krijgen) en 591 chemische toestand (goed indien verontreiniging niet aanwezig of verwaarloosbaar effect). Afwijkingen van 592 “goed” tonen zich dus als afwijkingen van de ecologische referentie, die veroorzaakt moeten zijn door 593 afwijkende fysisch-chemische en hydromorfologische parameters. Voor chemische stoffen geldt in principe 594 hetzelfde, waarbij de MKN de grenswaarde is waarboven er geen sprake is van een referentie-situatie. 595 Waterbeheerders moeten dus ‘lagere ecologische klassen’ teniet doen, door diagnostisch te kijken naar 596 stressoren die door menselijke invloeden veranderd zijn. Dit kunnen 1 of meer stressoren zijn (multi-stress), 597 en/of (in principe) alle stoffen en hun mengsels (Artikel 2.31 en 2.33). Voor stoffen is, door het werken van 598 ‘grof naar fijn’, sprake van EU-breed relevante stoffen (zogenoemde Prioritaire Stoffen) en van 599 stroomgebied-specifieke stoffen (bij elkaar in EU ca. 300 stoffen). Voor die stoffen zijn MKN’s afgeleid, 600 waardoor de huidige praktijkbeoordeling op die (losse) stoffen is gericht. Door de beoordeling van 601 concentraties op het ‘doelbereik’ van “concentratie<MKN” wordt getoetst of er wel of geen probleem is, maar 602 niet op de ernst van het probleem. 603 604


18

De kennis laat momenteel toe, dat we de Artikelen 2.31 en 2.33 serieus nemen. 605 - Chemiespoor: We kunnen mengsels als geheel beoordelen vanuit concentraties; niet voor ca. 300 stoffen 606

(EU-breed), en ook niet voor de bredere selectie stoffen van de ESF-tox-1, maar voor >12.000 stoffen. 607 - Toxicologie-spoor: We kunnen mengsels als geheel beoordelen vanuit biologische toetsen a.d.h.v. 608

watermonsters; niet voor een kleine set bioassays, maar voor een brede selectie. 609 De aanvulling op de huidige beleidspraktijk is dus, dat we én met mengsels, én kwantitatief kunnen 610 beoordelen ‘hoe erg’ een vervuiling is. Niet meer alleen of 10 waterlichamen “wel” of “niet” voldoen aan de 611 MKN (antwoord op de vraag of het einddoel van goede toestand behaald is), maar op welke rangorde van 612 effecten ze staan, en op welke volgorde maatregelen dus het meest (kosten)effectief zijn. Dit is exact wat de 613 KRW vraagt2: het vaststellen van de kans (een kwantitatief concept) dat de doelen niet gehaald worden. Door 614 de kwantitatieve aanpak van het ESF-project wordt voorkómen, dat de ecologische toestand van bv. Zweden 615 als “redelijk to goed” wordt geraporteerd, terwijl 100% van de waterlichamen faalt voor chemische toestand 616 (EEA 2012). Dit laatste komt doordat de MKN voor kwik (afgeleid in relatie tot humane consumptie van vis) 617 wordt overschreden. Het einddoel van de KRW is dus in 2012 voor geheel Zweden niet behaald, maar dat 618 zegt niets over aard en omvang van de effecten op aquatische ecosystemen. 619 Het kennen van aard en omvang geeft meer inzicht voor maatregelen: die kunnen prioritair gericht worden 620 op de waterlichamen waar de effecten het hoogst zijn. ESF-Tox helpt om die rangorde te bepalen, om aldus 621 met de minste investering de grootste vooruitgang in waterkwaliteit te bewerkstelligen. 622 623

1.4 Onderzoeksvragen 624

Op basis van het projectplan uit juli 2018 en de brede inventarisatie van gebruikersbehoeften uit het najaar 625 van 2018 en de kennisinventarisatie blijven de Werk Pakketten ongewijzigd. De korte WP-doelen en 626 bijbehorende onderzoeksvragen staan in Tabel 1. 627 628 Tabel 1. Werkpakketten, hoofddoelen en onderzoeksvragen per WP 629 WP WP-naam /hoofddoel Onderzoeks- of praktijkvragen Zie Hfst 1 Aansturing en aanpassing

Integraal projectmanagement 1. Projectmanagement 2. Organisatorische afstemming projecten KIW-

programma. 3. Organisatorische afstemming Gebruikersgroep

Hoofdstuk 3

2 Praktijk (problemen en vereisten) Aansluiting op praktijk optimaliseren

1. Wanneer zou je ESF-Tox moeten inzetten? 2. Wat is de (potentieel) bruikbare kennis? 3. Wat is de diversiteit van praktijkproblemen? 4. Hoe kan e.e.a. zinvol geordend worden? 5. Hoe kan de gebruiker een geschikte diagnose-

aanpak kiezen? 6. Wat is de aard en het succes van interventies? 7. Welke case study opties zijn er om ESF-Tox te

testen? 8. Welke databestanden zijn beschikbaar voor

validatie en interpretatie?

Hoofdstuk 4

3 Chemie-spoor (verbeteringen)

1. Welke verbeteringen zijn nodig voor gebruikers? 2. Welke verbeteringen zijn mogelijk vanuit de

Hoofdstuk 5

2 KRW Bijlage II: “De lidstaten gebruiken de […] informatie [uit diverse voorgaande stappen uit Bijlage II] die zij verzameld hebben, en alle andere relevante informatie met inbegrip van bestaande milieumonitoringsgegevens, om een beoordeling te maken van de kans dat oppervlaktewaterlichamen in het stroomgebiedsdistrict niet zullen voldoen aan de milieukwaliteitsdoelstellingen die artikel 4 aan die lichamen stelt. De lidstaten kunnen bij die beoordeling modelleringstechnieken [Chemie-spoor, en kartering ervan] gebruiken. Voor lichamen waarvan is gebleken dat zij gevaar lopen niet te voldoen aan de milieukwaliteitsdoelstellingen moet, voor zover dienstig, een verdere karakterisering plaatsvinden om het ontwerp van de bij artikel 8 voorgeschreven monitoringsprogramma's en de bij artikel 11 voorgeschreven maatregelenprogramma's te optimaliseren [dit is: getrapte aanpak].


19

Dit spoor verbreden (#stoffen), resultaten beter duiden, toepassen voor verkenningen (bv. effect maatregelen)), en valideren

kennis? 3. Wat is de toxische druk van stofgroepen in NL

watersystemen o.b.v. de Chemietools? 4. Wat betekent de uitslag (toxische druk van stoffen

en mengsels)? 4 Toxicologie-spoor

(verbeteringen) Dit spoor verbreden (#bioassays) en verbeteren (getrapt), resultaten beter duiden, toepassen voor verkenningen (bv. effect maatregelen)), en valideren

1. Welke verbeteringen zijn nodig voor de gebruikers? 2. Welke verbeteringen zijn mogelijk vanuit de

kennis? 3. Wat is toxische druk van stofgroepen in NL

watersystemen o.b.v. de Toxicologie-tools? 4. Wat betekent de uitslag van een serie bioassays?

Hoofdstuk 6

5 Validatie en interpretatie Resultaten ESF2 valideren met effect-kennis, en uitleggen in heldere bewoordingen (i.r.t. KRW vereisten) voor experts, bestuur, etc.

1. Hoe verhoudt de kwantitatieve uitslag van de Chemie-spoor zich met effecten?

2. Hoe verhoudt de kwantitatieve uitslag van de Toxicologie-spoor zich met effecten?

3. Zijn resultaten van het ene spoor voorspellend voor het andere spoor?

4. Wat is de ecologische interpretatie van verhoogde toxische druk of van signalen in bioassays?

Hoofdstuk 7

6 ESF-Instrumentalisatie (“tools and docs”) Producten maken die de toepasbaarheid optimaliseren.

1. Wat zijn de gebruikerswensen ten aanzien van de te ontwikkelen Tools en Docs (welke instrumenten, uitleg, etc.)?

2. Welke Tools & Docs maken we voor gebruik door waterbeheerders, om een waterkwaliteitsprobleem om te zetten in een betekenisvolle interventie?

Hoofdstuk 8

7 Training (Web/zelf) Trainings-materialen maken, inclusief tijdelijke vraagbaak, die nieuwe gebruikers introduceert wat ESFT2 is en doet, gevolgd door adequate toepassing

1. Welke kennisvalorisatievormen zijn bruikbaar voor het ondersteunen van goede opleiding/toepassing ESF-Tox?

2. Welke vormen worden geïmplementeerd, en op welke manieren aangeboden?

Hoofdstuk 9

630 Deze sets van onderzoeksvragen hebben (vrijwel) altijd de volgende componenten: 631

- Wat is de relevantie voor de gebruiker (wat kan je met het antwoord op de onderzoeksvraag) 632 - Wat wordt er aan kennis verzameld, samengevoegd, eventueel aangevuld, en “opgewerkt” tot 633

bruikbare kennis voor de ESF-“tools&docs” voor dagelijkse toepassing? 634 - Wat is de validiteit van de uitkomsten van de toepassing van kennis: krijgt een waterbeheerder 635

inzicht in de betekenis van toxiciteit voor waterkwaliteit? 636 - Hoe worden de resultaten samengevat en gecommuniceerd t.b.v. effectieve oplossing van 637

toxiciteits-problemen 638 - Naast de onderzoeksvragen zijn er ook vragen over de aanpak van het project: 639 - hoe regelen we de samenwerking met waterbeheerders 640 - hoe regelen we de samenwerking met andere kennis-projecten (geen dubbel werk, effectief kennis 641

laten stromen) 642 - hoe zorgen we ervoor dat de ESF-toxiciteit in de praktijk hanteerbaar wordt: 643

o welke tools zijn nodig? 644 o Welke toelichting is nodig? 645 o Hoe kan een waterbeheerder zich de ESF-toxiciteit eigen maken? 646


20

o Hoe kan afgestemd blijven worden met de KRW, en hoe reageren we op ontwikkelingen 647 n.a.v. de fitness-check van de KRW (waarvoor er t/m maart 2019 een inspraaktermijn loopt) 648

649 650

1.5 Aanpak 651

1.5.1 Uitgangspunt: bestaande kennis, tenzij …. 652

We gaan uit van bestaande kennis, die, waar nodig, aangevuld wordt, conform de opzet van het KIW-653 programma. 654 655 We houden contact met de ontwikkelingen rond de KRW-fitness-check, en de plannen en discussies van de 656 Common Implementation Strategy werkgroepen van de KRW. In discussie-notities staan expliciete of 657 impliciete wijzigingen van de KRW rond toxiciteit vermeld: wij anticiperen naar beste kunnen, bv. door het 658 volgen van reacties op de Policy Briefs van SOLUTIONS (die momenteel gemaakt worden). 659 660 De bestaande kennis is vaak uiterst recent (SOLUTIONS en MARS leveren nu nog data, methoden en 661 artikelen), en vaak verdeeld over veel bronnen: 662

- SOLUTIONS leverde bv. data voor 12.000 stoffen en voor een groot aantal bioassays (resp. WPs 3 en 4) 663 - MARS en SOLUTIONS werken nog aan afronding van data-analyses voor validatie (WP5) 664

1.5.2 Werkwijze opstellen plan 2019-2021 665

De aanpak van het project is gebaseerd op het goedgekeurde projectplan 2018-2021 van juli 2018. Daarin 666 was expliciet gepland, dat de aanpak in 2019+ gespecificeerd zou worden na een NL-brede praktijk-667 inventarisatie en idem update kennis. 668 Die is in 2018 uitgevoerd en geanalyseerd. In het huidige plan worden de gebleken zwaartepunten en de 669 gekozen activiteiten uitgewerkt. Deze offerte 2019-2021 is in drie fasen opgesteld: 670

- 1e: behoeften-inventarisatie in 2018: welke praktijkvragen, suggesties en kansen tot samenwerking 671 spelen er rond toxiciteit en het gebruik van de ESF1, in relatie tot de KRW 672

- 2e: hoe kunnen de resultaten van de 1e stap gegroepeerd worden, in activiteiten die het 673 oorspronkelijk projectplan specifieker en bruikbaarder maakt (nov-dec 2018)? 674

- 3e: wat betekent dat (in concept) voor de keuzes in de periode 2019-2021, en daarbinnen de acties 675 van 2019 676

Deze offerte omvat daardoor strategische keuzes voor de gehele periode 2019-2021. Daarnaast zijn de 677 werkzaamheden voor 2019 gespecificeerd. 678 De 4e fase bestaat uit beoordeling (aanvulling, specificatie, wijziging) en uiteindelijk accordering van de 679 Gebruikersgroep, waarna het plan vastgesteld wordt door de opdrachtgevers. 680

1.5.3 Aanpak 2019-2021: uitgangspunten 681

Onderstaand is de aanpak uitgewerkt voor 2019 en latere jaren. 682 Allereerst is een aantal uitgangspunten geformuleerd, waaraan deze uitwerking moet voldoen. 683 De uitgangspunten voor de beoordeling van het kennisgebrek zoals mogelijk veroorzaakt door mengsels van 684 stoffen zijn: 685

- we houden rekening met de chronische of incidentele emissies van stoffen die in de handel zijn, en 686 die in het water terecht kunnen komen 687

- we houden (i.t.t. de huidige methode van de KRW) rekening met realistische mengsels 688 - we houden aansluiting op de KRW-doelen: goede waterkwaliteit 689 - we houden aansluiting op de systematiek van Ecologische Sleutel Factoren (ESF) 690

o in het bijzonder, verbeterde uitwerking van de ESF-Toxiciteit (versie 1) uit 2016 691 - we richten ons op de belangrijkste praktijkvragen en suggesties 692


21

- we gebruiken en/of bouwen waar nodig voort op bestaande kennis en data, met als unieke kans het 693 gebruiken en operationeel maken van recent afgeronde EU-projecten, vooral: SOLUTIONS en MARS 694 (over resp. toxiciteit en ecologie) 695

- we werken samen met waterschappen, drinkwaterbedrijven, adviesbureaus en andere 696 belanghebbenden 697

- we werken samen met andere projecten (bv. EMERCHE en SUSPECT3) 698 - we maken het complexe probleem van toxiciteit hanteerbaarder en begrijpelijker 699 - we valideren onze beweringen over effecten van toxiciteit 700 - we zijn realistisch, wat betekent dat we niet beloven dat we bijv. alle 146.000 stoffen zullen 701

afdekken in het Chemie-spoor (SOLUTIONS realiseerde hier data voor 12.000 stoffen), ofwel: we 702 maken keuzes en melden beperkingen 703

- we richten ons op oplossingen voor toxiciteit, naast (uiteraard) de diagnose ervan; dit, omdat het 704 uiteindelijk de maatregelen zijn die de waterkwaliteit zullen verbeteren 705

706 Via deze uitgangspunten plannen we – na de inventarisatie van praktijkproblemen, -suggesties en 707 samenwerkingswensen – de optimale invulling van het bestaande projectplan (dd. juli 2018). 708 709 Conform de indeling naar hoofdvragen (zie Tabel 1) bestaat de aanpak uit 7 werkpakketten (WP’s), met elk 710 een stapsgewijze oplevering van concrete deel-producten. In figuur 3 staat de structuur met deze 7 711 werkpakketten kort toegelicht, alsmede de hoofdtrekker en daaronder de co-trekker van elk werkpakket. 712 713

714 Figuur 3. Schematische opzet van het project in Werkpakketten (+ trekkers) en de relatieve inzet op de WPs 715 in de verschillende jaren. Het eerstgenoemde instituut is hoofdtrekker, het tweede instituut is meetrekker. 716 717 De WP’s worden in de volgende paragrafen beschreven. We tonen steeds, waar relevant, de volgende secties: 718

- hoofddoel 719 - stand van zaken (medio januari 2019) 720 - keuzes voor 2019-2021 op basis van de NL-brede inventarisatie 721 - Uitwerking activiteiten t.b.v. Producten (2019-2021) 722 - Risico’s 723 - Tijdsplanning 724

De lijst Producten is, waar nodig, bijgesteld (zie de WPs). 725

3 Voor meer informatie over deze projecten zie http://www.cec-partnership.nl


22

2 Betrokkenheid van de Werkgroep Kennisimpuls en de 726

Gebruikersgroep 727

2.1 Afstemming met de Werkgroep KIW 728

Het project zal nauw afgestemd blijven op de overige ontwikkelingen in de Kennis Impuls, via de Werkgroep 729 Kennisimpuls. Daarvoor zullen afspraken worden gemaakt, zowel voor een regulier en regelmatig overleg 730 (voortgangsbespreking, vooruitblik, reageren op nieuwe ontwikkelingen en kansen), als voor ad hoc 731 afstemming (wanneer nodig). 732

2.2 Afstemming met de andere projecten, binnen en buiten KIW 733

Vooral KIW-project Ecologie (WP5 t.b.v. validatie), KIW-project Kennistransfer (WP7 t.b.v. blijvende opleiding 734 en trainingsvormen) en KIW-project Gedragswetenschappen (WP2 en WP7 t.b.v. optimalisatie uitleg) hebben 735 links met het KIW-project Toxicologie. Vanwege de holistische grondslag van de KRW, waardoor water door 736 een systeembril beoordeeld wordt, en de problemen rond de ontbrekende relatie tussen 737 normoverschrijdingen voor stoffen en de ecologische effecten daarvan, wordt intensieve samenwerking 738 gerealiseerd met de KIW-projecten rond ecologie (C1 en C2). Deze samenwerking is deels een voortzetting 739 van samenwerking die al tussen de projecten SOLUTIONS (stoffen) en MARS (ecologie en multi-stress) tot 740 stand gekomen is, en kan een aanvulling zijn op het werk dat voor Nederland al gedaan is voor het 741 analyseren van de relatie tussen ecologie en toxische druk (ESF-Tox rapportage 2, “Calibratie”). De lijst 742 activiteiten en projecten waarmee actief verbinding wordt gelegd (en waar op samenwerking wordt gericht) 743 en die waarmee contacten bestaan die actief worden gebruikt is – voor de huidige status – samengevat in 744 Tabel 2. 745 746 Context Project Doel Status KIW-praktijk “Tox” Waterbeheerders,

drinkwaterbedrijven, provincies, etc

Brede sets van case studies (Chemie-spoor, Tox-spoor)

Positieve reacties om case studies te (helpen) doen

Bedrijfsleven Praktijk-ondersteuning implementatie ESF-Tox

Getrapte implementatie, via (eerst, 2019) ‘train the trainer, community of practice, Q&A-helpdesk. Later: aansluiten bij KIW-aanpak “bedrijfsleven”.

KIW Ecologie Ecologie en toxiciteit integraal beoordelen waar mogelijk

Positieve grondhouding

Geneesmiddelen Aandacht voor specifieke stofgroep


Bestrijdingsmiddelen Aandacht voor specifieke stofgroep


Valorisatie Bevorderen toepassing en toepasbaarheid resultaten


Grondwater Aandacht voor specifiek ‘aansluitend compartiment’

Positieve grondhouding; teamleden overlappen

PM TTW SUSPECT Lokale schaal, analyses

rond toxiciteit, en validatie

Samenwerking is gestart

EMERCHE Optimalisatie van de ‘bioassay-batterij’ en validatie


PM EU-NORMAN Doorlopend Eigenaar van de EU-

database van gemeten stoffen

Contacten gelegd, data-uitwisseling waar nodig

Subgroep SOLUTIONS EU-Netwerk van experts met ervaringen zoals ESF-Tox

Lidmaatschap van deze nieuwe NORMAN-afdeling


23

Rond toxiciteit in sediment en/of bodem

Sedias-project, diverse bodemkwaliteitsprojecten

Afstemmen waar mogelijk, vanwege water-bodem-sediment interacties

Contact bestaat of wordt gelegd

Rapportages KRW PBL Geoptimaliseerde waterkwaliteits-rapportages (NL-niveau)


EEA Idem EU-niveau Samenwerking is gestart PM PM Tabel 2. Huidige lijst van samenwerkingspartners, op basis waarvan kennis ontsloten en toepasbaar 747 wordt, en waardoor de kennis op allerlei niveaus bekend wordt. De lijst wordt uitgebreid waar mogelijk. 748

2.3 Afstemming met de andere projecten, buiten KIW 749

Buiten de Kennis Impuls gebruiken de kennisinstituten hun netwerken, ten behoeve van dit project. Daarbij 750 gaat het over de netwerken van vooral de projecten SOLUTIONS en MARS en hun contacten bij het Europese 751 Joint Research Centre en in Brussel (over eventuele ontwikkelingen rond de “fitness check” van de Europese 752 regelgeving) voor de Europese (KRW)-schaal. Voor Nederland worden de contacten met gerelateerde 753 projecten gebruikt. Het gaat hier om EMERCHE en SUSPECT (door STW gefinancierd) en het Smart monitoring 754 project (door STOWA gefinancierd), het collectief onderzoek van de Nederlandse drinkwaterbedrijven en om 755 projecten rond bestrijdingsmiddelen en medicijnen. 756 757 Het huidige project wordt afgestemd met regionale pilots en andere projecten waar dat mogelijk en nuttig is. 758 Dit zal bestaan uit een aantal soorten activiteiten. De keuze daarvan wordt in de eerste fase van het project 759 vastgesteld in overleg met de Gebruikersgroep. 760 761 De belangrijkste samenhang met overige activiteiten wordt gerealiseerd door aansluiting op of afstemming 762 met: 763

1. Voor medicijnresten specifiek: Uitvoeringsprogramma Ketenaanpak medicijnresten uit afvalwater, 764 Hotspot-analyse. 765

Medio 2018 wordt hiervoor een plan van aanpak gemaakt, om via gestandaardiseerde werkwijzen volgens de 766 principes van de effect-gebaseerde monitoring vast te stellen of investeringen in afvalwaterbehandeling 767 verbeteringen van de waterkwaliteit opleveren (lopende actie: Ecofide). 768

2. Voor bestrijdingsmiddelen specifiek: pilotstudies in het landelijk gebied (nader te bepalen 769 waterschappen) 770

3. Voor opkomende stoffen specifiek: pilotstudies (nader te bepalen waterschappen) 771 4. Voor het Chemie-spoor is er aansluiting met het project SUSPECt (TTW-STOWA-KWR-TKI Water 772

2018-2022), 773 5. Voor het Toxicologie-spoor is er aansluiting met het project “Smart Monitoring” (UvA, Waternet), en 774

met projecten EMERCHE en RoutinEDA (TTW-STOWA-KWR-TKI Water 2018-2022), 775 776 Vanwege de toepassing in de praktijk wordt gericht op zowel waterschappen als drinkwaterbedrijven. De 777 aansluitingen tussen dit project en andere activiteiten zijn vaak mogelijk, doordat enkele of alle deelnemende 778 kennisinstellingen participeren in de genoemde activiteiten. Beoogd wordt, om in de eerste fase van het 779 project vast te stellen met welke actoren, en hoe, het huidige project het meest actief zal samenwerken 780 (praktijk-toetsingen, ‘stress-test’), en met welke actoren een informatieve uitwisseling zal plaatsvinden. 781 782 Het huidige project sluit verder aan op de (meest recente) bevindingen en resultaten van het Nederlandse 783 project ESF-Tox (STOWA) en de EU-projecten MARS (aangaande ecologische toestand en multi-stress) en 784 SOLUTIONS (aangaande mengsels van stoffen, naar aard en omvang geduid via de beide sporen die ook in de 785 ESF-Tox (2.0) beoogd worden). 786

2.4 Afstemming met de Gebruikersgroep 787

Dit project kent een belangrijke rol voor de gebruikersgroep, omdat de producten bedoeld zijn voor 788 dagelijkse toepassing in de praktijk. Een vertegenwoordiging van aanstaande gebruikers uit Waterschappen 789


24

en Drinkwaterbedrijven worden verenigd in een gebruikersgroep. Deze is al actief betrokken geweest bij de 790 identificatie van de prioritaire kennisbehoeften van de Kennis Impuls, en bij de opzet van het huidige project. 791 De gebruikersgroep kent twee typen agendapunten, te weten: 792

‐ Strategische ontwikkelingen van de ESF-Tox 793 ‐ Operationele ontwikkelingen van de ESF-Tox 794

795 Op dit moment wordt de volgende gebruikersgroep voorzien: 796 Naam Organisatie Mailadres Anke Durand ws Vechtstromen [email protected] Hannie Maas RWS WVL [email protected] Ronald Gylstra ws Rivierenland [email protected] Arjan Verhoeff ws WDOD [email protected] Djoline van den Berg ws Delfland [email protected] Ben Eenkhoorn ws HHNK [email protected] Gerda Valkering ws Hunze en Aa’s [email protected] Jos Goossen ws Scheldestromen [email protected] Bas van der Wal STOWA [email protected] Gerard Rijs RWS [email protected] Tineke vd Velden- Slootweg Het Waterlaboratorium [email protected] Mark van Veen Provincie Overijssel [email protected] 797


25

3 Aanpak Werkpakket 1: Aansturing en aanpassing 798

3.1 Hoofddoel 799

Het hoofddoel van WP1 is integraal projectmanagement om beschikbare kennis gebruiksklaar (validiteit, 800 toepasbaarheid praktijk) te maken en waar nodig aan te vullen, ingebed in- of samenwerkend met andere 801 activiteiten. Dit omvat momenteel de volgende, al gestarte, activiteiten: 802 803 Extern: 804

- Contacten opdrachtgevers 805 - Contacten Gebruikersgroep 806 - Contacten Bedrijfsleven 807 - Contacten kennisprojecten 808 - Contacten (inter)natonaal beleid 809

810 Intern: 811

- Strategische aansturing project o.b.v. accoorden opdrachtgevers en Gebruikersgroep 812 - Indeling in en bewaking voortgang van Werk Pakketten (met elk twee trekkers uit samenwerkende 813

instituten) 814 - Indeling in en bewaking voortgang van Producten (met elk twee trekkers uit samenwerkende instituten) 815 - Financiële en personele planning 816 - Projectoverleg organiseren 817 - (Voortgangs)rapportages maken 818

819 Ter informatie wordt hieronder de Productentabel voor WP1 uit 2018 getoond, als overzicht van 820 (kennis)vragen en geplande producten (Tabel 3). 821 822

823 Tabel 3. Ter informatie: de kennisvragen en producten die in dit WP gepland waren. 824 825

3.2 Stand van zaken 826

Alle genoemde punten zijn gestart en/of afgerond, specifiek: 827 - Het projectteam werkt integraal samen, met in 2018 de nadruk op kennis- en toepassingsinventarisaties 828

t.b.v. het huidige plan 829 - De opdrachtgevers zijn volledig geïnformeerd (voortgang inhoud en financieel) 830 - De Gebruikersgroep komt 31-1-2019 bij elkaar. 831 - Het huidige plan ligt ter accordering voor, voor de Gebruikersgroep (met dus: gewijzigde focus waar 832

gewenst). 833

3.3 Keuzes voor 2019 - 2021 834

Het Kernteam draagt zorg voor hoge toepasbaarheid van projectresultaten, gedurende het project, en na het 835 project. Uit de inventarisaties en toepassingsresultaten tot heden blijkt, dat de “context” van de Chemie- en 836 Toxicologie tool belangrijk is om toe te voegen, zoals in projectplan al beschreven. Opdrachtgever geeft als 837 vereiste aan dat we “bedrijfsleven betrekken”, en dat alle activiteiten voor de opdrachtgever en 838


26

Gebruikersgroep duidelijk gerelateerd zijn aan bruikbaarheid van deel-producten tijdens en juist ook na het 839 project. 840 De keuzes voor de strategische planning van het project (inhoud) worden samengevat in de volgende 841 hoofdstukken, per werkpakket. De keuzes voor het gehele project zijn hieronder benoemd. 842

1. Op hoofdlijnen blijft het project uit 7 WP’s bestaan. Alle soorten taken zijn nodig. 843 2. We behouden en versterken de interne samenwerking, via de dubbele-trekkers per WP en Product 844 3. De financiële planning is op hoofdlijnen (% per werkpakket) vergelijkbaar met die van het 845

oorspronkelijke plan) 846 4. Samenwerking met bedrijfsleven is als volgt opgezet (inhoudelijke reden: beheersbaarheid 847

eenduidige toepassing complexe kennis): 848 a. 2018: Ecofide deed inventarisatie gebruikers-NL breed, in verband met expertise als 849

bouwer ESFTox1 850 b. 2019: Ecofide en AD Eco-advies worden gevraagd voor functies als helpdesk, rond praktijk-851

samenwerkingen (dit zijn twee hoog-gespecialiseerde bureaus, die ook gerelateerde 852 opdrachten hebben); dit levert “beheersbare uitrol nieuwe kennis” (eerder “ train the trainer” 853 genoemd) 854

c. 2020 e.v.: mede i.r.t. waarschijnlijke opbouw van een Community of Practice over 855 Afvalwater/Toxiciteit/Bioassays en vorderingen WP7 (Training) worden trainingen etc voor 856 bredere set adviesbureaus georganiseerd 857

5. Samenwerkingen met waterbeheerders en andere projecten blijken zo frequent te kunnen, dat we 858 streven naar de volgende aanpak (waarbij a en b door het project-team worden afgehandeld, en c 859 via feedback van Gebruikersgroep): 860

a. Samenwerking met gesloten beurs, vanwege “win-win” voor dit project resp. de gebruiker. 861 Dit kan door bv. een advies over voorgenomen aanpak, of advies interpretatie. 862 (Voorbeeld: WP4 en EMERCHE-project werken samen aan optimalisatie Tox-spoor) 863

b. Samenwerking met minimale kosten: als boven, maar we behalen project-voordelen door 864 kleine extra investering (bv. een alleen voor ons cruciale meting) 865 (Voorbeeld: samenwerking met Slim Monitoren PhD: enkele monsters worden bewaard of 866 extra genomen, voor ons doel; data-analyse maakt gebruik van alle data) 867

c. Samenwerking met grotere kosten: als boven, consultatie Gebruikersgroep 868 (Momenteel geen voorbeeld) 869

3.4 Uitwerking activiteiten t.b.v. WP1-Producten (2019-2021) 870

De inventarisatie bij de Nederlandse gebruikers toonde aan, dat: 871 - er brede belangstelling is voor 872

o het diagnosticeren en oplossen van problemen met toxische stoffen en hun mengsels 873 o voor samenwerking met dit project, via case studies die bij de gebruikers actueel zijn of 874

worden 875 - er behoefte is aan 876

o uitleg over de onderdelen van de ESF-Toxiciteit methodiek, variërend van motieven voor het 877 starten van het inzetten de ESF-Toxiciteit en de inzet van één of beide sporen tot en met de 878 interpretatie 879

o concrete inpassing van de ESF-Toxiciteit ten opzichte van gebruikelijke KRW-classificaties, 880 inclusief motivaties en uitleg voor bestuurders en inwoners 881

882 Dit leidt tot de volgende activiteiten in WP1 in de periode 2019-2021: 883

1. Projectmanagement-activiteiten 2019-2021, bestaande uit: 884 a. Planning en aansturing van de werkprocessen van het projectteam (expertise, experts, 885

financiën, producten, activiteiten, etc.) 886 b. Afstemming met de Werkgroep Kennis Impuls Waterkwaliteit 887 c. Afstemming met de Opdrachtgevers 888 d. Afstemming met de Gebruikersgroep 889 e. Afstemming (besluitvorming over) andere partijen (zie Tabel 2) 890


27

2. Het organiseren van- en bijdragen aan projectbrede inhoudelijke activiteiten 891 a. Stimuleren en organiseren van samenwerking met daadwerkelijke gebruikers, via (nader in 892

te vullen) case-studies met Chemie-spoor en/of Toxicologie-spoor en/of Ecologische 893 Status/effecten in het beheergebied 894

b. Opzet van en bijdrage aan een Community of Practice rond de sleutelfactor 895 c. Opzet van en bijdrage aan een vraagbaakfunctie rond de sleutelfactor 896

3. Het uitdragen van de kennis, aanpak en resultaten van het project bij relevante groepen: 897 a. Vanwege nationale belangen, zoals t.b.v. status en trends rapportages door het PBL 898 b. Vanwege internationale afstemming, zoals t.b.v. de KRW Common Implementation Strategy 899

werkgroepen “Chemicals” en “Ecostat” (met als oogmerk dat de ontwikkelde benaderingen 900 internationaal geaccepteerd, gestandaardiseerd en toegepast worden) 901

Alle activiteiten zijn noodzakelijk voor ontwerp, toepasbaarheid en acceptatie van de werkwijzen die 902 ontwikkeld worden in dit project. De projectleiding heeft inmiddels contacten gelegd met de meeste 903 genoemde instanties, waaronder specifiek: (NL) PBL, (EU) de EEA, en de CIS-werkgroepen Chemicals en 904 Ecostat. 905

3.5 Producten 2019 - 2021 906

Een overzicht van de geplande activiteiten en producten wordt in Tabel 4 gegeven (grijs is: afgeronde 907 activiteit/product). 908 909

910 Tabel 4. Bijgestelde Productenlijst WP1 2019+ 911 912 Er is een aantal nieuwe (interne) producten gedefinieerd (1_7 en verder), vanwege de jaarlijkse werkwijze 913 rond begroting en verantwoording/bijsturing van de Werkgroep KIW. 914 915 Het integrale projectmanagement omvat alle hierboven genoemde activiteiten (management, inhoudelijke 916 afstemming, en zorgdragen voor regelingen voor de CoP en de vraagbaakfunctie). De integrale aansturing 917 leidt tot, onder meer: 918

- Afstemmingen tussen gerelateerde projecten, binnen en buiten KIW 919 - Strategische keuze en opzet van samenwerkingen met gebruikers, met als oogmerk de 920

samenwerkingen te optimaliseren voor het Chemiespoor, het Toxicologiespoor en de 921 validatie/interpretatie met Ecologische gegevens 922

- Uitdragen van (tussen)resultaten naar relevante groepen 923 924 Keuzes worden strategisch voorbereid met de opdrachtgever en de Gebruikersgroep. Operationeel worden de 925 keuzes besproken in het kernteam van het project, en worden resultaten en samenwerkingen gerapporteerd 926 aan de opdrachtgever en de Gebruikersgroep. 927


28

3.6 Tijdsplanning WP1 2019 928

929 930

3.7 Go-no go momenten 931

Uit de opzet van het KIW-programma, dit project, en specifiek dit WP, volgt dat de belangrijkste go-no go 932 keuzes zich bij de offerte-stelling voor het navolgende jaar voordoen. De belangrijkste beslissingen 933 (strategische go-no go) volgen uit het huidige plan voor 2019. 934 935 Verder bestaan er uiteraard go-no go momenten, als de voortgang op een activiteit of product nihil is, bv. 936 omdat een bepaalde stap onmogelijk blijkt, of nutteloos is voor de praktijk. Bij iedere Gebruikersgroep-937 bijeenkomst kan dan ook stilgestaan worden bij voortgang en plannen, om dergelijke adviezen (go of no go) 938 te geven. 939

3.8 Risico’s 940

De grootste risico’s rond het opzetten van het project zijn gepasseerd in 2018. 941 Aanstaande risico’s bestaan nog uit: 942

- Onzekerheden rond de BTW-kosten. Deze kunnen het budget met max. 21% “afromen” ten opzichte 943 van het toegekende budget, op basis waarvan de activiteiten gepland waren (netto). Dit risico wordt 944 beheerst door zorgvuldig budget-management, en melden van producten die zouden moeten 945 uitvallen als de BTW een gat in de netto-begroting slaat. 946

- Onzekerheden “expert-inzet”: zoals gebleken, kan uitval van experts vertraging opleveren. Deze 947 wordt beheerst via de meer-jaren looptijd van het project. Tot heden is altijd ‘geleverd’ wat de 948 Werkgroep KIW gevraagd heeft (projectplan, voortgangsrapportages, projectvoortgang). 949

950

wp Product inhoud product jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec

1 1_1 Projectplan 2018-20211 1_2 Uitvoeringsplan 20181 1_3 Opzet Gebruikersgroep1 1_4 Afstemming gerelateerde projecten1 1_5 Opstelling projectplan 2019-2021 met input inventarisatie gebruikers1 1_6 Projectmanagement 20181 1_7 Opstellen en toetsen offerte 20191 1_8 Integraal projectmanagement 20191 1_9 Opstellen en toetsen offerte 20201 1_10 Integraal projectmanagement 20201 1_11 Opstellen en toetsen offerte 20211 1_12 Integraal projectmanagement 2021


29

4 Aanpak Werkpakket 2: Praktijk (problemen en vereisten) 951

4.1 Hoofddoel 952

Het hoofddoel van WP2 is het optimaliseren van de aansluiting tussen kennisaanbod en benodigde 953 bruikbaarheid. WP2 heeft dit gedaan (2018) door verbeterpunten te identificeren door een inventarisatie en 954 registratie van kennis en praktijk. Het WP legt hiermee ook een basis voor de andere werkpakketten. 955 956

957



De brede inventarisatie van praktijkvereisten en van kennis is grotendeels afgerond (IP2_1 tot 2_3). Die van 962 de kennis loopt nog continu door, want SOLUTIONS en MARS leveren nog producten die van belang zijn voor 963 dit project. 964 Een strategische inventarisatie van gebruikerswensen en kennis is afgerond, en samengevat in een 965 rapportage en tabel. Deze zijn beschikbaar gemaakt als ‘ruwe data’ voor de strategische keuzes die in dit 966 document worden gemaakt (toezending jan. 2019). 967 Er is overigens veel nieuws te melden over toxiciteit van mengsels, en de adviezen die daaruit afgeleid 968 worden voor aanpassing van de KRW. In januari 2019 verscheen bijvoorbeeld een rapport van het European 969 Environment Agency over de nieuwste trends en opties (EEA, 2019 4), en beide EU-projecten leveren (nog 970 steeds) nieuwe wetenschappelijke artikelen en zogenoemde Policy Briefs5. ‘Toxiciteit’ is ook geagendeerd bij 971 de belangrijkste werkgroepen van de EU over de KRW. Daaruit zijn de komende jaren veranderingen t.a.v. het 972 omgaan met toxiciteit te verwachten: (a) eventueel een aangepaste KRW-tekst (n.a.v. de fitness check van de 973

4https://www.eea.europa.eu/highlights/more-action-needed-to-tackle/?utm_medium=email&utm_campaign=More%20action%20needed%20to%20tackle%20mixtures%20of%20chemicals%20in%20Europes%20waters&utm_content=More%20action%20needed%20to%20tackle%20mixtures%20of%20chemicals%20in%20Europes%20wate

rs+CID_eaf337ece46b9264bce31a248277fc22&utm_source=EEA%20Newsletter&utm_term=Read%20more. De twee belangrijkste citaten: (Probleem) ”The report notes that the detection of several hundred organic chemicals at low concentrations in a single freshwater sample is common and the level of risk that that might present is insufficiently understood”, en als aanbeveling (oplossing): “The report calls for more robust data reporting of chemical emissions and improving the monitoring, modelling and reporting of diffuse sources of pollution, to ensure that pressures are correctly understood and measures can be appropriately targeted.” Hieraan werkt dit project. 5 SOLUTIONS: www.solutions-project.eu // MARS: www.mars-project.eu (http://www.mars-project.eu/index.php/policy-briefs.html)


30

EU-regelgeving), (b) aangepaste Handleidingen, vanuit de KRW-CIS werkgroepen over Stoffen en Ecostat, en 974 (c) voorbeeld-studies uit de praktijk, waarbij de toepassing tot betere diagnose en betere maatregelen leidt. 975 976 Het tijdens de interviews met gebruikers tonen van de 1e concept-beslisbomen etc. is bewust niet 977 uitgevoerd; dit zou de interviews te veel sturen. Door onvoorziene omstandigheden zijn de overige 978 producten veelal wel gestart, maar niet afgerond. De vordering is wel substantieel: via werk ihkv SOLUTIONS 979 werden alle onderwerpen al in denkschema’s omgezet, die spoedig de concept-producten worden. 980 Bovendien werden experts aangesteld voor de problemen- en interventie (voortaan: maatregelen) database, 981 aansluitend op bruikbare Europese resultaten. 982 Uit de praktijk- en kennisinventarisatie volgt duidelijk, dat men ESF-Tox wil gebruiken, maar belemmeringen 983 opgelost wil zien rond alle stappen (wanneer gebruiken, hoe gebruiken, hoe interpreteren, hoe 984 communiceren naar bestuur/stakeholders). 985

4.3 Keuzes voor 2019 - 2021 986

WP2 is in 2018 deels afgerond. Voor met name EP2_5 en EP2_6 zal in 2019 een start gemaakt worden. Al de 987 producten die in WP2 gemaakt worden, zullen gebruikt worden in de uiteindelijke communicatie en 988 kennisbasis richting gebruikers en voor het project zelf gedurende de looptijd. 989 990 De toepasbaarheid van de ESF wordt – aanvullend op het projectplan – als volgt geoptimaliseerd: 991

1. We werken samen met praktijk-collega’s, en zorgen daarbij voor ‘dekkendheid’ (landelijk, aard 992 problemen) ipv herhaling. 993

2. Het Kernteam illustreert vorderingen in toepasbaarheid adhv praktijk-cases, samen met 994 waterbeheerders. 995

3. Voor zover mogelijk assisteren we bij opzet en rapportage van toepassingen van ESF-tox, waardoor 996 aan WP7 in feite een “bibliotheek van goede voorbeelden” wordt toegevoegd, als trainings-en 997 referentie materiaal. 998

4. Concept-producten (zoals een beslisboom) worden in de Gebruikersgroep strategisch – en door de 999 gebruikers (praktijk-toepassing) getoetst en steeds verbeterd. 1000

5. Het Kernteam draagt zorg voor regelmatige publicaties, zowel in bijvoorbeeld H2O als ook in 1001 periodieken die gericht zijn op bestuur, of specifieke stakeholders (zie ook suggestie rond bijdragen 1002 aan Deltaproof Fact Sheets (http://deltaproof.stowa.nl/Publicaties/deltafact.aspx?pId=1739). 1003

6. Overwogen wordt – afhankelijk van de strategie van de Werkgroep KIW – om een Nieuwsbrief te 1004 maken (bv, na iedere gebruikersgroep). 1005

7. Het Kernteam houdt contact met zowel ministerie als de EU, om goede (beleids)inbedding te helpen 1006 realiseren. 1007

1008 Uitgangspunten die vanuit WP2-inventarisatie gelden voor het hele project: 1009

- De producten die in eerste concept (vanwege onderlinge samenhang bewaking) in WP2 gemaakt 1010 worden (en later omgevormd worden tot WP-producten en uiteindelijk in WP6 en 7 de “tools&docs 1011 en trainingsmaterialen) hebben een oorsprong in de praktijk, er ligt een uitgebreide inventarisatie 1012 van de praktijk (wensen, ervaringen, case studies) bij gebruikers (waterschappen) en kennis aan ten 1013 grondslag. 1014

- Er wordt via interactie met een gebruikersgroep (met een vertegenwoordiging uit de waterschappen) 1015 optimale aansluiting met de praktijk gehouden 1016

- Er wordt aan producten gewerkt via een route van ‘grof’ naar ‘fijn’. Dit om in verschillende stadia 1017 van ontwikkeling te kunnen toetsen op wenselijkheid van vorm en inhoud. 1018

- Vanuit de inventarisatie kwam de behoefte naar voren om op een inzichtelijke manier te kunnen 1019 beslissen over de inzet van ESF tox. 1020

- We toetsen continu op de vragen: Wat wordt aan het eind opgeleverd als wetenschappelijk 1021 gevalideerd, praktisch bruikbaar en interpreteerbaar product, voor eindgebruikers? welke 1022 eindgebruikers? 1023

1024


31


De producten die in consultatie met de eindgebruikers worden vormgegeven en opgeleverd gaan worden in 1026 dit werkpakket zullen bijdragen aan een kennisbasis voor eindgebruikers. Hiermee kunnen zij gericht 1027 problemen met betrekking tot chemische waterkwaliteit in oppervlakte wateren gaan koppelen aan 1028 oplossingen. Daarnaast legt het in de startfase van het project een basis voor de andere werkpakketten, door 1029 de geïdentificeerde wensen en knelpunten uit de praktijk. 1030 1031 Alle producten blijven gehandhaafd, omdat ze allemaal ontwerp-tools zijn die de koppeling leggen tussen 1032 probleem en maatregelen. Op hoofdlijnen zal er ingezet worden op de volgende activiteiten: 1033 1034

- IP2_1: Interviews opzetten (waterschappen, provincies, etc). AFGEROND 2018 1035 - IP2_2: Brede inventarisatie kennis t.b.v vraagarticulatie. AFGEROND 2018 1036 - IP2_3: Brede inventarisatie praktijk t.b.v vraagarticulatie. AFGEROND 2018 1037 - EP2_4: Concept-Poortwachter (voor het antwoord op de praktijkvraag “Wanneer is inzet ESF-Tox 1038

zinvol?”) (KWR en RIVM). In de interview ronde kwam de behoefte en wens ten aanzien van een 1039 ‘poortwachter’ meerdere malen naar voren. Een concept wordt in 2018 opgeleverd. In 2019 zal deze 1040 verder uitgewerkt worden, in samenspraak met de Gebruikersgroep. Samen met EP2_7 (beslisboom 1041 vormgeving ESF-Tox inzet) zal dit bijdragen om goed zicht te hebben op wanneer ESF-tox gestart 1042 zou moeten worden, en wanneer de inzet van 1 of 2 sporen nodig is. 1043

- EP2_5: Concept-Problemen database (KWR en RIVM). Naar aanleiding van de case studies, die 1044 geïdentificeerd zijn in de interviewronde, zullen die gebruikers nogmaals benaderd worden om hun 1045 case studie verder uit te werken om tot een overzicht te komen van typen problemen. Ook zal 1046 gekeken worden naar mogelijke bestaande databases. Dit zal aanvullend (en NL-specifieker en 1047 actueler) zijn aan de database hieromtrent vanuit SOLUTIONS (RIVM). 1048

- EP2_6: Concept-Interventie database (KWR en RIVM). Naar aanleiding van de case studies, die 1049 geïdentificeerd zijn in de interviewronde, zullen de gebruikers nogmaals benaderd worden om hun 1050 case studie verder uit te werken om succesvolle interventies en –opties te beschrijven. Ook zal 1051 gekeken worden naar mogelijke bestaande databases. Dit zal aanvullend (en NL-specifieker en 1052 actueler) zijn aan de database hieromtrent vanuit SOLUTIONS (RIVM en KWR). 1053

- EP2_7: Concept-beslisboom PCTIIM (ProbleemChemie- en/of Toxicologie spoor Interpretatie 1054 Interventie (maatregelen) Monitoring [verbetering waterkwaliteit]). Deze beslisboom kan, in 1055 tegenstelling tot de andere hulpmiddelen (zie hierboven) nog niet goed worden samengevat als 1056 concept. Daarvoor zijn de andere beslisbomen, en ervaringen van ESF2-samenwerkingen nodig. We 1057 maken wel een eerste concept (en geven die een andere naam), zodat ook met deze beslisboom 1058 ervaringen kunnen worden opgedaan. 1059

- IP2_8: Lijst potentiële case studies / samenwerkingen. De basis-lijst uit 2018 is geformatteerd en 1060 deels gevuld, met een relatief groot aantal samenwerkingen. Die kunnen bestaan uit een intentie, tot 1061 en met een al lopende case study. Iedere samenwerking wordt gemeld aan de Gebruikersgroep, via 1062 updates van die lijst. 1063

- IP2_9: Samenvatting van 2_2 tot 2_7 voor Projectplan 2019+. Dit plan is hiervan het resultaat. 1064 - EP2_10: Samenvatting in H2O (probleemstelling, aanpak, voortgang, participatie) (KWR). EP2_10 1065

wordt in overleg met de eindgebruikers herzien, omdat er andere communicatie kanalen mogelijk 1066 effectiever zijn, en omdat ook de EU-projecten wsl. nog inzichten leveren die gepubliceerd moeten 1067 worden. Doel was en is, om de water-professionals van Nederland stapsgewijs te informeren over 1068 redenen van en voortgang door het project. Bijdrage aan concept problemen / interactie databases. 1069 Kort artikel in een medium wat gelezen wordt door eindgebruikers. Interactie en afstemming met 1070 gebruikersgroep 1071

- IP2_11: Opzet databestand “ESF-resultaten” (zie ook WP5). Op RIVM is een data-repository functie 1072 (met data expert) ingericht. Die functie kan alle data over Chemie, Toxicologie en Ecologie 1073 samenbrengen. Dit is cruciaal voor WP5 (validatie), omdat die activiteit “veel data” vraagt. Er wordt 1074 ook (verder) gewerkt met inzichten uit de EU-projecten, bijvoorbeeld: welke stoffen komen via 1075 grensrivieren Nederland binnen? Zie ook de figuren bij WP3. 1076


32

4.5 Producten 2019 - 2021 1077

1078 1079


1081

4.7 Risico’s 1082

Aan het vervolg van dit WP zijn weinig risico’s verbonden. De eind 2018 opgelopen vertraging wordt z.s.m. 1083 ingelopen, waardoor de gebruikers van alle eindproducten de eerste concepten zullen zien. Die kunnen 1084 daarna continu verbeterd worden, vanuit praktijk-ervaringen. 1085 1086


2 2_1 Interviews opzetten (waterschappen, provincies, etc)2 2_2 Brede inventarisatie Kennis tbv vraagarticulatie2 2_3 Brede inventarisatie Praktijk tbv vraagarticulatie2 2_4 Concept-Poortwachter (wanneer is inzet ESF-Tox nodig)2 2_5 Concept-Problemen database2 2_6 Concept-Interventie database2 2_7 Concept-beslisboom PCTIIM (Probleem Chemie Toxicologie Interpretatie

Interventie Monitoring)2 2_8 Lijst potentiële case studies / samenwerkingen2 2_9 Samenvatting van 2_2 tot 2_7 voor Projectplan 2019+2 2_10 Samenvatting in H2O/ander medium (probleemstelling, aanpak, voortgang,

participatie)2 2_11 Opzet databestand "ESF-resultaten" zie ook WP5


33

5 Aanpak Werkpakket 3: Chemie-spoor (verbeteringen) 1087

5.1 Hoofddoel 1088

Het hoofddoel van dit WP is het verbeteren en verbreden van het Chemie-spoor. Uitgaande van concentraties 1089 wordt bepaald wat de toxische druk van mengsels is, en wat dit betekent voor het afleiden en prioriteren van 1090 maatregelen. Het Chemie-spoor kan werken met gemeten concentraties, maar ook met voorspelde 1091 concentraties. 1092 Er zijn uit de NL-inventarisatie veel vragen gekomen, variërend van technische vragen (“hoe doe ik…”) tot 1093 eenvoudiger of complexer praktijkvragen (“hoe omgaan met Aluminium”) tot suggesties voor inhoudelijke of 1094 technische verbeteringen (“koppeling met project update Sedias over sediment-verontreiniging” dan wel 1095 “handiger tool”). 1096 1097 Voor de gehele looptijd kan het hoofddoel uitgesplitst worden als: 1098

Zorgen dat de bestaande kennis beter wordt toegepast 1099 De bestaande tool inhoudelijk verbeteren en gebruikersvriendelijker maken 1100 Het toepassen van de tool op heel Nederland en op zoveel mogelijk stoffen. 1101 Het valideren van de Chemie-tool in samenhang met de andere tools (case-studies) 1102 Borgen dat de tool ook geschikt is voor eindgebruikers door heldere documentatie. 1103

1104 Ter informatie wordt hieronder de Productentabel uit 2018 getoond, als overzicht van (kennis)vragen en 1105 geplande producten (Tabel 6). 1106 1107

1108 1109

Tabel 6. Ter informatie: de kennisvragen en producten die in dit WP gepland waren. 1110


Voor dit WP levert SOLUTIONS een grote hoeveelheid kennis aan. Enkele voorbeelden: 1112 - ESFtox2 kan 12.386 stoffen gaan bevatten 1113 - ESFtox2 kan uitslagen gaan uitdrukken als “waar wel afdoende beschermd voor mengsels van die 1114

stoffen – en waar niet”, zo goed mogelijk gerelateerd aan het begrip “Goede Chemische Toestand” 1115 - ESFtox2 kan uitslagen gaan uitdrukken als “gradueel soortenverlies”, zo goed mogelijk gerelateerd 1116

aan het begrip “Goede Ecologische Toestand” 1117 - Via de maatregelen-database kan een scenario-evaluatie gemaakt worden van de effectiviteit van 1118

maatregelen 1119 1120 Resultaten kunnen worden uitgedrukt op (grote) ruimtelijke schaal, maar ook voor waterschappen. Ze kunnen 1121 ook worden geanalyseerd op ‘de ergste stoffen’. Beide typen resultaten helpen de waterbeheerders om de 1122 meest (kosten)effectieve maatregelen te identificeren, en zelfs om te evalueren (scenario’s) welke 1123 vooruitgang van de waterkwaliteit verwacht mag worden. Cruciaal daarbij zijn de resultaten van WP5 1124 (validatie). De gebruiker kan met de kennis uit WP5 uitleggen aan bestuur en belanghebbenden wat toxiciteit 1125


34

voor effecten heeft, en welke maatregelen effectief zijn. Een voorbeeld van EU-brede resultaten (kartering 1126 toxische druk van door emissies van >1700 stoffen) wordt gegeven in Figuur 4. 1127 1128

1129 Figuur 4. Voorbeeld-resultaat van inzichten die de Chemietool op kan leveren. De relatieve ruimtelijke 1130 verschillen in de toxische druk van mengsels zoals die afgeleid is uit de emissies van >1700 stoffen. Blauw: 1131 afdoende beschermd; andere kleuren: overschrijding van de grenswaarde voor ‘afdoende beschermd’, en 1132 daardoor gradueel toenemend effect (bron: (Posthuma, Van Gils et al. (in press)). 1133 1134 In 2018 is de eerste stap gezet naar de specificatie van deze aanpak naar het instrumentarium voor 1135 Nederland. Dit resulteert in zaken als (1) inzicht in grens-overschrijdend transport naar Nederlandse 1136 oppervlaktewateren van stoffen (en dus toxiciteit), (2) de “eigen bijdrage” van NL-bronnen aan toxiciteit, (3) 1137 de ruimtelijke verschillen in toxiciteit, en (4) de stoffen die daarbij per plaats het belangrijkst zijn. Een aantal 1138 voorbeelden wordt getoond in Figuur 5 en Figuur 66, gebaseerd op productiemassa emissie (dag/plaats) 1139 concentraties toxische druk (bij meer stoffen ook: mengsel toxische druk). Overige resultaten staan 1140 in het briefrapport (Van Gils et al. 2018). 1141 1142

1143 Figuur 5. Voorbeeld-resultaat van de verschillen in voorspelde concentraties tussen locaties in NL 1144 oppervlaktewater, voor een willekeurige stof. Voorspelling via de werkwijzen van SOLUTIONS, 1145 gedetailleerd naar de NL hydrologie (Van Gils et al. 2018). De stof wordt onder REACH gereguleerd, en 1146 breed gebruikt (EU-productie range: 105 tot 106 ton per jaar). 1147 1148


35

1149 Figuur 6. Voorbeeld-resultaat van inzichten die de Chemietool op kan leveren – specificatie naar de veel 1150 fijnere NL-schaal. Links: koppel-schema van stroomgebieden, en de fijne indeling van de NL hydrologie. 1151 Rechts: de relatieve ruimtelijke verschillen in de toxische druk van mengsels zoals die afgeleid is uit de 1152 emissies van 11 voorbeeld-stoffen (Van Gils et al. 2018). Product EP3_3. 1153 1154 Netto zijn de geplande Producten van 2018 grotendeels afgerond (EP3_1, EP3_3) of als “denk-model” 1155 gevormd (door omstandigheden vertraagd, EP3_2). Overige producten waren gepland voor 2019+. 1156

5.3 Keuzes voor 2019 - 2021 1157

De inventarisaties leverden veel punten op, die breed uitwaaieren, variërend van detailuitleg over ammonium 1158 tot aan “alle blootstellings-scenario’s” (naast “directe toxische druk [PAF] ook de andere vormen van risico, 1159 zoals via doorvergiftiging en humane risico’s). En qua toepasbaarheid en beheer ook keuzes tussen 1160 “doorgaan met de Access tool van ESFtox1” tot aan het idee van een “web-tool”. Qua nieuwe soort van 1161 belangrijke uitvoer de “kartering” (zie voorbeelden in Figuur 66), en uiteraard de nodige uitleg van de “PAF” 1162 via de validatie (met WP5). 1163 Het is belangrijk om te weten dat er verschillende verbeteringen mogelijk zijn, maar dat de beste verbetering 1164 (a) nodig is, en (b) haalbaar (kennis aanwezig). Er zijn dus vier opties voor belang voor de gebruiker en het 1165 kennisaanbod: ++, +- , -+ en -- en alles ertussenin. De eerste optie (++) is wenselijk en goedkoop te doen 1166 (kennis is er al), de laatste is onzinnig en ook nog duur. Dit is een cruciale basis voor strategische keuzes. 1167 Verder is voor de uiteindelijke acceptatie in de EU, uitwerking (ook) via de CIS-werkgroepen Ecostat en 1168 Chemicals van belang. Dat betekent, dat professioneel contact gehouden wordt met projecten zoals 1169 SOLUTIONS, MARS, NORMAN, en de genoemde werkgroepen. 1170 Voor dit WP liggen er belangrijke keuzes voor de periode 2019-2021, die bepalend zijn voor “breed of diep”. 1171 Via samenwerkingen met de Waterschappen etc. kan gestreefd worden naar (door hen) analyseren data van 1172 enkele decennia, voor zowel KRW (“rood/blauw”) als (ms)PAF, in relatie tot maatregelen die al genomen zijn. 1173 Ervaringen tonen effectiviteit van maatregelen, bestuurlijk relevante en begrepen info, bij enkele gevallen tot 1174 heden. Zie aanpak WP5. 1175 1176 In de periode 2019-2021 wordt gewerkt aan verbeteringen van het Chemiespoor, die a.d.h.v. de 1177 inventarisaties (samengevat) als volgt luiden: 1178 1179 Inhoud Chemie-spoor (concept, breedte, gebruik, interpretatie) 1180

Qua stoffen-dekking: 1181 o Implementeren Chemie-spoor voor 12.386 stoffen (SSD via SOLUTIONS bekend) 1182 o Implementeren Chemie-spoor voor (grovere schatting van impacts van) alle – ook geheel 1183

nieuwe – stoffen, op basis van >200.000 ecotox-data 1184 o Realiseren presentatie van uitkomsten als “voldoende beschermd” dan wel de mate van 1185

overschrijding daarvan (“hinder”) t.a.v. bij diffuse emissies en chronische blootstelling 1186 o Idem, maar nu voor “soortenverlies” bij hogere blootstelling en bv. incidenten 1187

Qua ruimtelijke verkenningen (heden, resp. scenario’s rond effect van maatregelen): 1188 o Implementeren NL hydrologisch modellen KRW 1189


36

o Verbeteren dynamiek (niet per kwartaal, vanwege piek-concentraties) 1190 o Koppelen aan maatregel-scenario’s (uit Interventie-database) 1191 o Presentatie van concentraties, toxische druk, mengsel-toxische druk (geprioriteerd door 1192

gebruikers) 1193 o Presentatie van (samenvattende) voetafdruk 1194

Qua gebruik: 1195 o Duidelijkheid over “wanneer inzet” (beslisboom) 1196 o Invoer-instructies: invoer van gemiddelde versus maximum concentratie, of acuut versus 1197

chronische toxiciteit etc. (handleiding) 1198 o I.h.a. een goede uitleg in een handleiding 1199

Qua interpretatie: 1200 o Duidelijkheid omtrent achterliggende data (bv. alleen algen-tox data beschikbaar, maar er 1201

zijn effecten op vissen) 1202 o (uit)leggen van de koppeling van de aanpak met de KRW, zodat toepassing geborgd en 1203

uitgelegd kan worden 1204 o Gebruik maken van de validatie-resultaten van WP5 om specifiek te maken wat de kleuren 1205

op de kaarten (zoals Figuur en Figuur 66) betekenen qua ecologische effecten 1206 (geprioriteerd door gebruikers) 1207

Qua praktijk-toetsing en verbetering: 1208 o Samenwerking aan cases van Waterschappen, waarbij bv. al goede ervaringen bestaan met 1209

uitgevoerde “terugblik norm-toetsing en toxische druk resultaten van de 80-er jaren tot 1210 heden” 1211

bredere inbedding: 1212 o Samenwerking met het project “update van Sedias” (sedimenten-toxiciteit) 1213 o Samenwerking met SUSPECT-project (lokale schaal, specifiek landgebruik) 1214

1215 Inhoud-Chemie-spoor (specifieke stoffen, situaties) 1216

Aanpak specifieke problemen, zoals Fe, Al en NH3/NH4 1217 Aanpak biobeschikaarheid (wanneer default, wanneer gemodelleerd zoals Figuur 66, wanneer 1218

verbetering nodig?) 1219 1220 Techniek Chemiespoor 1221

Praktische zaken goed regelen, zoals eenheden, aansluiting AQUO-kit, somparameters (hoe voer je 1222 die in?), gefiltreerd versus totaal, hoe om te gaan met ontbrekende getallen (DOC en zwevend stof) 1223

Regelen van een werkwijze waarbij duidelijk is dat nieuwe stoffen etc zijn toegevoegd (versie-1224 beheer) 1225

Gebruiksvriendelijkheid (sterk) verhogen: web-gebaseerde tool (bv zoals de risicotoolbox voor 1226 bodemverontreiniging) 1227

1228 Communicatie Chemiespoor 1229

Uitleg hoe de huidige werkwijze (concentraties en normen) zich verhoudt tot de toxische druk 1230 Informeren EU-CIS werkgroepen 1231

1232 Voor twee punten is een slag om de arm nodig: 1233

1) Metalen in brakke wateren: hierover zal eerst overlegd worden met het project over brakke wateren; 1234 2) Meer stoffen meten wordt nu ‘bestraft’ door een hogere msPAF. Dat is inherent aan het huidige 1235

systeem, maar er is een systematische aanpak nodig (opzetten, uitleggen). 1236 1237 Buiten de scope vallen: 1238

invloed van nutriënten op toxiciteit (conceptueel nog te ingewikkeld)6 1239

6 Waterbeheerders kennen uiteraard de historie rond nutriënten (waterkwaliteit is gegaan “van zwart naar groen”), en er is aandacht nodig voor “van groen naar goed”. Uit het werk van de MARS-SOLUTIONS samenwerking is gebleken, dat nutriënten en toxische


37

resistentie tegen antibiotica 1240 inrichten monitoringsnetwerk in z’n algemeenheid (wel specifiek voor chemie en tox) 1241 relatie met omgevingswet 1242


De beloofde producten voor de gehele looptijd zijn: 1244 1245

1246 1247

- Product 3_2 toont op grafische wijze hoe de resultaten van de Chemie-tool moeten worden 1248 geïnterpreteerd. Dit is mogelijk door momenteel beschikbare validatiekennis te gebruiken (hogere 1249 toxische druk betekent soortenverlies als eerste beeld), maar dit eerste beeld kan verbeterd worden 1250 door WP5-resultaten. De Infographic wordt in 2019 als 1e concept opgesteld voor toetsing 1251 Gebruikersgroep, en daarna inhoudelijk verbeterd via WP5 data. Er is een wens tot koppeling aan de 1252 ESF-stoplichten, maar ook aan de vijf KRW-effect klassen van de Ecologische Toestand (resultaat 1253 SOLUTIONS & MARS). 1254

- Product 3_3 is de toepassing van de huidige tools, zoals die bijvoorbeeld in het Solutions-project 1255 zijn ontwikkeld voor heel Europa, maar dan specifiek voor Nederland. Daarmee wordt een indruk 1256 verkregen van de verschillen tussen Nederland en andere landen, maar ook tussen locaties in 1257 Nederland. Verder wordt een indruk verkregen van de stoffen die in Nederland de meeste problemen 1258 veroorzaken. De resultaten worden via WP5 ook zo veel mogelijk gevalideerd met concentratie-1259 metingen, omdat die immers de basis zijn van de msPAF. 1260

- Product 3_4 is een bijdrage aan de casestudies. Hier worden al ervaringen opgedaan, door grote 1261 datasets van Waterschappen met de tool te analyseren, teruggaand tot data uit de 80-er jaren. 1262 Waterbeheerders blijken de resultaten heel goed te kunnen duiden, met hun kennis van lokale 1263 emissies en problemen. Ze ervaren ook het nut voor het evalueren en afleiden van maatregelen. 1264

- Product 3_5 is de handleiding en infographic bij Product 3_6. 1265 - Product 3_6 richt zich op het daadwerkelijk verbeteren van de tool en is daarmee het belangrijkste 1266

product. De hiervoor genoemde punten worden aangepakt. 1267 - Product 3_7 bestaat uit kaarten, door toepassing van het vernieuwde instrumentarium. 1268 - Product 3_8 is publicatie. 1269

Activiteiten 2019 1270 De producten 3_2 en 3_3, in 2018 volgens planning in concept gemaakt, zullen worden besproken 1271

met de gebruikersgroep. Gezamenlijk zullen verbeteringen worden gezocht. De suggesties voor 1272 product 2 zullen meteen worden uitgewerkt; ook na 2019 zijn verdere verbeteringen mogelijk. 1273 Verbeteringen voor product 3_3 zullen in de rest van 2019 en daarna worden geïmplementeerd. 1274

Voor product 3_4 zal, in overleg met de andere werkpakketten en met de gebruikersgroep, worden 1275 nagegaan hoe de casestudies zo kunnen worden ingericht dat de kans op bruikbare resultaten zo 1276 groot mogelijk is. 1277

Product 3_5 zal in een zo vroeg mogelijk stadium in concept worden gemaakt en met de 1278 gebruikersgroep worden besproken. Uitgangspunt is dat de bediening van de tool (“how to”) zoveel 1279 mogelijk wordt gescheiden van de inhoudelijke achtergrond (“why”). Uiteraard zal vanuit de 1280 documentatie bijvoorbeeld d.m.v. hyperlinks, wel doorgelinkt kunnen worden naar de inhoudelijke 1281 achtergronddocumenten. 1282

mengsels allebei zo’n 30% effect bijdragen aan de waterkwaliteit, waardoor primaire verbeteringen gericht kunnen zijn op aanpak van beide soorten stress afzonderlijk. Wetenschappelijk zal het ongewtijfeld zo zijn dat nutriënten-stress interacteert met toxiciteit-stress. Het is


38

Voor product 3_6 zullen in 2019 inhoudelijk verbeteringen worden uitgevoerd. Enerzijds gaat het 1283 hier om verbeteringen waarvan de instituten weten dat die nodig zijn en anderzijds verbeteringen 1284 die voort zijn gekomen uit de inventarisatie uitgevoerd door Ecofide. Verbeteringen waarvan de 1285 instituten weten dat ze nodig zijn betreffen bijvoorbeeld: 1286

o verbetering van de berekening van de biobeschikbaarheid; 1287 o verbetering van de verdeling tussen zwevend stof en opgeloste fase, aan de hand van 1288

informatie over hoeveelheid en eigenschappen van het zwevend stof (POC, lutum). 1289 o Beter inzicht in de effecten van synthetische complexvormers (EDTA, NTA, DTPA, TAED) op 1290

de verdeling van met name metalen tussen zwevend stof en opgeloste fase. 1291 Verbeteringen uit de inventarisatie betreft onder ander 1292

o De berekening van de chemische druk van aluminium en ijzer 1293 o Beschikbaarheid zware metalen in brakke wateren 1294

Product 3_6 zal uiteindelijk worden afgerond met een tool. Inhoudelijke verbeteringen worden hierin 1295 doorgevoerd maar ook de verbeteringssuggesties die onder andere betrekking hebben op de 1296 toepassing en interpretatie van de tool. De realisatie van de nieuwe tool staat voor 2020 gepland. 1297 Een update van de eisen aan de tool die uit de inventarisatie van Ecofide naar voren zijn gekomen 1298 zullen in overleg met de gebruikersgroep worden opgesteld. De tool zal in elk geval snel en 1299 gebruikersvriendelijk moeten zijn, en moeten aansluiten op bestaande portalen om inlezen van 1300 gegevens zo gemakkelijk mogelijk te maken. De tool zou web-based kunnen worden maar een 1301 stand-alone versie is ook denkbaar. 1302

Product 3_7 is voorzien voor 2020, evenals product 3_8. 1303 1304 Concrete stappen 1305

2) Infographic interpretatie 1306 a. Concept maken 1307 b. Met gebruikersgroep bespreken 1308 c. Aanpassen op basis van wensen van gebruikersgroep 1309

3) Kartering 1310 a. Juiste combi van modellen kiezen 1311 b. Stoffen kiezen 1312 c. Modellen draaien 1313 d. Output interpreteren 1314 e. Kaarten maken 1315

4) Bijdragen case-studies 1316 a. Vanuit Chemie bijdragen leveren aan opzet case-studies 1317

5) Handleiding en Infographic chemietool 1318 a. Met gebruikersgroep concrete wensen en eisen bespreken 1319 b. Concepten maken 1320 c. Met gebruikersgroep bespreken 1321 d. Definitieve versies maken 1322

6) Rekentool 1323 a. Pakket van eisen opstellen in samenspraak met gebruikersgroep 1324 b. Functioneel ontwerp maken van tool 1325

5.5 Risico’s WP3 1326

Het grootste risico zit bij product 3_3: zijn de modellen geschikt om ‘as such’ te draaien of moet er worden 1327 ontwikkeld? Handmatige koppelingen worden aangelegd? Om het risico te beheersen zal worden ingezet op 1328 technisch simpele oplossingen. De inhoud van de berekeningen is belangrijker dan de techniek We kiezen 1329 voor de ‘++’ (belangrijk voor praktijk en kennis aanwezig), daarna voor ‘+-‘ (belangrijk, kennis [bijna] 1330 bruikbaar), etc. Deze codes zijn niet formeel toegekend, waar nodig lichten we dit toe. 1331 De rekentool zelf (product 3_6) zal zowel qua functionaliteit (incl. performance) als qua gebruiksgemak (incl. 1332 externe koppelingen) moeten worden verbeterd. Afhankelijk van de eisen zal wsl. een web-tool worden 1333 gebouwd. Hiervoor zal in 2019 een plan (wat, hoe, kosten, toekomstig beheer) worden opgesteld. 1334


39

5.6 Tijdplanning WP3 2019 1335

1336

1337 1338 1339


3 3_1 Lijst verbeterpunten Chemie-tool3 3_2 Concept-Infographics Interpretatie Chemie-tool3 3_3 Concept_Kartering Toxische druk in NL3 3_4 Bijdragen aan Case studies vanuit Chemie-tool3 3_5 Handleiding en Infographics Chemie-tool3 3_6 Verbeterde rekentool Chemie-spoor3 3_7 Diverse karteringen toxische druk en voetafdrukken NL3 3_8 NL-Publicatie Chemie-tool (gebruik, interpretatie)3 3_9 Case studies - activiteiten rond Chemie-spoor


40

6 Aanpak Werkpakket 4: Toxicologie-spoor (verbeteringen) 1340

6.1 Hoofddoel 1341

Het hoofddoel van dit WP is het verbeteren en verbreden van het Toxicologie-spoor, om daardoor het 1342 gebruik en interpretatie van het toxicologie deel van ESFtox voor eindgebruikers te vergemakkelijken. 1343 Uitgaande van veldmonsters wordt bepaald wat de toxische effecten – na monstervoorbereiding - in specifiek 1344 gekozen bioassays is, wat de resultaten betekenen qua risico’s en aard/omvang van de effecten, en wat dit 1345 betekent voor het afleiden en prioriteren van maatregelen. Er zijn uit de NL-inventarisatie veel vragen 1346 gekomen, variërend van technische vragen (“hoe doe ik…”) tot eenvoudiger of complexer praktijkvragen (“wat 1347 zijn de kosten”) tot suggesties voor inhoudelijke of technische verbeteringen. 1348 1349 Voor de gehele looptijd kan het hoofddoel uitgesplitst worden, als: 1350

Zorgen dat de bestaande kennis beter wordt toegepast 1351 De bestaande aanpak inhoudelijk verbeteren en gebruikersvriendelijker maken 1352 Het toepassen van de aanpak op heel Nederland en op zoveel mogelijk stoffen. 1353 Het valideren van de Toxiologie-tool in samenhang met de andere tools (case-studies) 1354 Borgen dat de tool ook geschikt is voor eindgebruikers door heldere documentatie. 1355

1356 Ter informatie wordt hieronder de Productentabel uit 2018 getoond, als overzicht van (kennis)vragen en 1357 geplande producten ( 1358 Tabel 7). 1359



Voor dit WP leveren de projecten Slimme Monitoring, EMERCHE, het collectief onderzoek van de 1364 drinkwatersector (BTO) en SOLUTIONS een grote hoeveelheid kennis aan. Enkele voorbeelden: 1365

- Er zijn grote ontwikkelingen in de monster-voorbereiding 1366 - Er is een groot aantal bioassays, die verschillen in specificiteit, kosten, etc 1367 - Er is een werkwijze om grenswaarden (net als concentratie-normen) af te leiden 1368 - Diverse bioassays zijn via werkwijzen zoals in WP5 gevalideerd 1369 - Bioassay-resultaten geven inzichten die niet via de KRW-methoden ontdekt kunnen worden (het 1370

kennis-tekort uit Figuur 4) 1371 - In NL worden de methodieken systematisch ingezet bij de aanpak van de afvalwaterzuivering i.r.t. 1372

onder meer medicijnresten (project o.l.v. I&W, G. Rijs) 1373 1374


41

Een relevante samenwerking is tot stand gekomen met EMERCHE-project (2018-2022), waarbij gestart wordt 1375 met een review van alle (vele tientallen) opties rond toepassing bioassays, waarbij de uitbreiding naar 1376 humane risico’s een belangrijk gegeven is. De EMERCHE experts werken aan de wetenschappelijke aspecten 1377 (“welke bioassay doet wat?”), en de ESF-tox experts werken aan de toepassingsaspecten (beslisboom, 1378 getrapte aanpak, kosten, etc.). 1379

6.3 Keuzes voor 2019 - 2021 1380

Ook hier worden in de inventarisatie veel opties genoemd, maar is men minder vertrouwd met de materie. 1381 Uitgangspunten die hieruit volgden: 1382

- Er wordt uitgegaan van bestaande ESF-tox toxicologie spoor, om vanuit daar verbeteringen te 1383 introduceren in termen van gekozen bioassays, interpretatie, en gebruik. 1384

- Naast interpretatie voor ecologie wordt er ook een doorvertaling naar humaan risico gemaakt. 1385 - Vanuit de inventarisatie kwam de wens voor aandacht voor de praktische kant van de inzet van 1386

bioassays (o.a. goedkoop, praktisch in gebruik). 1387 - Vanuit de inventarisatie waren er veel vragen over de monstername (standaardisatie, inzicht in 1388

effecten van verschillende methoden). 1389 - Vanuit de inventarisatie kwam diverse malen de behoefte naar voren om stofgroepen te kunnen 1390

identificeren. 1391 1392

Aandacht is nodig voor afstemming met de EU-werkgroepen, omdat het Tox-spoor een onderwerp is dat 1393 tussen twee CIS-werkgroepen ligt (Ecostat en Chemicals), die beiden een andere hoofd-expertise hebben 1394 (resp. ecologie en kritische concentraties van te prioriteren stoffen). Die aandacht kan effectief zijn, omdat er 1395 vele signalen zijn van een doorbraak in de toepassing: bv. project Medicijnresten, investering 1396 Afvalwaterzuivering, hotspot analyse. 1397 Omdat duidelijk is dat we momenteel slechts 0.2% van de in de EU gebruikte stoffen in beeld hebben, en er 1398 steeds stoffen bijkomen, ligt de versterkte inzet van bioassays – die immers het kennisgebrek meteen 1399 zichtbaar kunnen maken – beleidsmatig voor de hand. Omdat de inzet van het Tox-spoor tot heden 1400 incidenteler is geweest dan de norm-toetsing in het Chemie-spoor, ligt het voor de hand om middels veel 1401 samenwerkingen (helpen bij opzet en interpretatie/rapportage) veel kennis en ervaring te verzamelen, 1402 onderling te vergelijken (voor afleiding grenswaarden, en validatie), en daarmee referentie-materiaal voor 1403 WP7 te verzamelen. In de samenwerkende case studies wordt ook de cruciale informatie voor bruikbare, 1404 praktijk-getoetste handleidingen verzameld. 1405 1406 Belangrijke innovaties die zich voor de ESF-tox hebben aangediend via de SOLUTIONS-ervaringen, en de 1407 kwantitatieve aard van de effecten in het veld, en de kwantitatieve inzichten van de Chemie-tool zijn: 1408

(a) Richten van de tool op niet alleen de eco-risico’s (nu), maar ook humane risico’s toevoegen (dit 1409 project). 1410

(b) Evaluatie van ‘dekking’: zijn alle werkings-mechanismen ‘gedekt’ door een bioassay (verificatie en 1411 aanvulling) 1412

(c) Getraptheid invoeren: welke (bv 5) bioassays geven snel en goedkoop een breed inzicht in toxiciteit? 1413 Als al deze assays ‘nul’ geven, dan kan gestopt worden. Bij enig signaal volgt een doelgerichte 1414 vervolg-stap voor diagnose impact en oorzaak 1415

(d) Kwantitatief werken met de bioassay-uitslagen, vanwege validatie-opties in WP5, zodat alle 1416 resultaten een ecologische of humaan-toxicologische interpretatie krijgen (laag tot hoog). 1417

(e) Ontwerp en ijking van de uiteindelijke ‘stoplicht-presentatie’ van de uitslagen (ook via WP5). 1418 1419

Deze punten betekenen een uitbouw ten opzichte van het bijzondere voor-werk dat verricht is door diverse 1420 projecten, waarbij voor NL met name SIMONI een belangrijke en doorslaggevende bijdrage heeft geleverd. 1421 Door de innovaties (getraptheid, mens/milieu, kwantitatieve interpretatie, etc) kan ook de naam ‘SIMONI-1422 score, of de nieuwere naam ‘SRI’ aanpassing vragen i.h.k.v. de ESF-systematiek. Vanwege gewenning aan die 1423 naam en methodiek is hier bijzondere aandacht nodig, vanuit Werkgroep KIW. 1424 1425


42

Bijzondere aandacht zal, voor toepasbaarheid, gegeven worden aan het in case studies verzamelen en testen 1426 van veldmonsters, de keuze van bioassays, het afleiden en evalueren van grenswaarden, en de associatie van 1427 de kwantitatieve uitslagen bioassays-ecologische effecten (WP5). Dit geldt ook voor belangrijke aspecten 1428 voor de praktijk: wat kost het, waar kan je het kopen, welke bioassays zouden trap-1 zijn (snel, breed-1429 spectrum info, goedkoop, makkelijk, en welke trap2, 3 etc.). Samenwerking met EMERCHE, project over 1430 aanvullende zuivering bij RWZIs (G.Rijs) etc. krijgt al vorm. 1431 1432 De aspecten welke niet zijn geprioriteerd voor verdere uitwerking in dit WP zijn 1) het identificeren van 1433 stofgroepen; 2) verdere validatie van bioassay resultaten naar de ecologie en 3) het valideren van de SIMONI 1434 score. 1435


De producten die opgeleverd gaan worden in dit werkpakket zullen bijdragen aan een onderbouwd, praktisch 1437 inzetbaar instrument om chemische druk door (mixen van) onbekende stoffen te duiden. Enerzijds door 1438 praktische informatie over het toepassen en de voorbewerking, anderzijds door informatie over een 1439 weloverwogen batterij van bioassays – met getrapte toepassing - aan te bieden. 1440 1441

1442 1443 Enkele producten in dit WP zijn samengevoegd vanwege hun grote overlap (EP4_4, EP4_8, EP4_9, EP4_10: 1444 allen informatie over bioassay interpretatie). 1445 1446 Toegevoegd zijn activiteiten om zeker te stellen dat aanbevolen bioassays ook daadwerkelijk ingezet kunnen 1447 worden (EP4_14): 1448 een inventarisatie van en contact leggen met aanbieders van bioassays (commercieel, kernteam 1449 kennisinstellingen en universiteiten), zodat het Tox-spoor breed ondersteund wordt door ‘de markt’, en een 1450 evaluatie van mogelijkheden voor zelf uitvoeren of uitbesteden van bioassays voor waterkwaliteit monitoring, 1451 en het ontwikkelen informatie over aanbieders van bioassays (routine-labs) voor ESFT2 eindgebruikers. 1452 1453 Specifieke lijst producten: 1454

- IP4_1 Lijst van potentiële verbeterpunten van het Toxicologie-spoor (KWR). Dit interne product 1455 wordt afgerond in 2018 (uitstel tot 30-4-2019). 1456

- EP4_2 Een conceptadvies voor eindgebruikers over de impact van verschillende 1457 monstervoorbewerkingstechnieken op bioassay resultaten (op basis van bestaande kennis) (KWR). 1458 Het inhoudelijk gedeelte van dit WP bestaat onder andere uit de keuze van bemonsteringstechnieken 1459 (monstervoorbehandelingstechnieken) en de consequenties bij deze keuzes. Dit laatste gaat met 1460 name om welke stoffen er per techniek worden bemonsterd en geconcentreerd. Deltares zal 1461 inhoudelijke onderbouwing geven aan de factsheet over de keuze van de bemonsteringstechnieken. 1462 Dit zal deels gebeuren op basis van de kennis uit bestaande rapporten/literatuur en ondersteund 1463 worden door de veldstudie die in samenwerking met SMART-monitoring is uitgevoerd waarbij twee 1464 type samplers met twee type adsorptiemateriaal zijn blootgesteld. De samplers zullen geanalyseerd 1465 worden op nader te bepalen bioassays en een set aan chemische stoffen. De combinatie van de 1466


43

gegevens zal inzicht geven in welke sampler(s) voor welke stoffen het meest geschikt zijn om toe te 1467 passen in combinatie met bioassays. Een eerste concept met enkel de input uit bestaande literatuur 1468 en rapporten zal worden opgeleverd in 2018 (uitstel tot 30-4-2019). In 2019 zal deze verder 1469 uitgewerkt worden, in samenspraak met de gebruikersgroep. 1470

- EP4_3 Beslisboom Toxicologie (T), op basis van een SWOT-analyse van bioassays (op basis van 1471 bestaande kennis, voor humaan en ecologie) (KWR). Een concept zal worden opgeleverd in 2018 1472 (uitstel tot 30-4-2019). In 2019 zal deze verder uitgewerkt worden, in samenspraak met de 1473 gebruikersgroep. 1474

- EP4_4, EP4_8, EP4_9, EP4_10 Conceptadvies voor eindgebruikers interpretatie van bioassay 1475 resultaten voor verschillende doeleinden (op basis van bestaande kennis), Handreiking interpretatie 1476 bioassays (relatieve interpretatie), Overzicht en toepassing effect-signaal waarden bij interpretatie, 1477 Handreiking toepassing EDA (KWR). Deze producten zijn gebundeld, verschillende producten geven 1478 vergelijkbare inhoud weer in verschillende vormen. Een concept wordt opgeleverd in 2018 (uitstel 1479 tot 30-4-2019). In 2019 zal deze verder uitgewerkt worden, in samenspraak met de 1480 Gebruikersgroep. 1481

- IP4_5 Een voorstel voor een mogelijke uitbreiding van ESF-Tox met risk-based monitoring. 1482 Hieronder vallen ook mogelijkheden voor aanvullend onderzoek naar de mogelijke identificatie van 1483 de stof(fen) welke het effect veroorzaken (onder andere Effect-Directed Analysis) (KWR). Een concept 1484 wordt opgeleverd in 2018 (30-4-2019). In 2019 wordt deze verder uitgewerkt in samenspraak met 1485 de gebruikersgroep. Er zal aandacht zijn voor de mogelijkheden tot het identificeren van 1486 verschillende stofgroepen. 1487

- EP4_7 Beslisboom Toxicologie (T); verbeterd advies voor eindgebruikers voor de selectie van 1488 bioassays voor verschillende doeleinden (KWR). Een concept zal worden opgeleverd in 2018 (uitstel 1489 tot 30-4-2019). Eind 2019 zal deze verder uitgewerkt worden, in samenspraak met de 1490 gebruikersgroep. Resultaten uit een review naar bioassays die nu uitgevoerd wordt in samenwerking 1491 met het EMERCHE project worden naar verwachting eind 2019 verwerkt in deze beslisboom. Er zal 1492 aandacht zijn voor de mogelijkheden tot het identificeren van verschillende stofgroepen. 1493

- EP4_11 Integrale handreiking/Infographics van het Toxicologie-spoor. Dit product is een 1494 toegankelijke manier om de keuze voor en toepassing van het Toxicologie-spoor inzichtelijk te 1495 maken voor eindgebruikers. Dit product zal na 2020 opgepakt worden, zodra zicht is op 1496 aanpassingen van het Tox spoor. 1497

- EP4_12 Publicatie resultaten Toxicologie-tool op basis van IP4_1 tot EP4-12 en IP2_11) 1498 De resultaten van de verschillende producten zullen in Nederlandstalige vakbladen en Engelstalige 1499 peer-reviewed, open-access tijdschriften of aan andere media aangeboden worden. 1500

- EP4_13 Case studies: activiteiten rond Toxicologie-spoor. Zie EP5_8 voor een volledige beschrijving. 1501 - EP4_14 (Nieuw): Inventarisatie en contact leggen met aanbieders van bioassays (commercieel, 1502

kernteam kennisinstellingen en universiteiten), Evaluatie mogelijkheden voor zelf uitvoeren of 1503 uitbesteden van bioassays voor waterkwaliteit monitoring, Ontwikkelen informatie over aanbieders 1504 voor ESFT2 eindgebruikers (KWR). Omdat de bioassays niet alleen in theorie maar ook in praktijk 1505 beschikbaar moeten zijn, zal dit product opgestart worden in 2019. Afronding zal naar verwachting 1506 ook in 2019 zijn. Initiële contacten met aanbieders zijn al in 2018 gelegd. 1507

1508 Een lijst met potentiele verbeterpunten voor het Toxicologie spoor is in 2018 afgerond (IP4_1). Voor enkele 1509 producten zijn concepten opgeleverd welke in 2019 in interactie met eindgebruikers verder worden 1510 ontwikkeld (EP4_2, EP4_3, EP4_4, EP4_7, EP4_8, EP4_9, EP4_10). Deze producten zullen gebruikt worden in 1511 de uiteindelijke communicatie en kennisbasis richting gebruikers. Voor EP4_7 en EP4_11 zal eind 2019 een 1512 start gemaakt worden. Dit omdat deze producten gebaseerd zullen worden op kennis uit EMERCHE (EP4_7 1513 selectie bioassays) en afhankelijk zijn van de definitieve vorm en methodiek van ESF tox spoor (EP4_11 1514 integrale handleiding). 1515 1516


44


1518


In onderstaande tabel zijn de risico’s van de werkzaamheden samengevat, evenals de manier waarop deze 1520 risico’s worden ondervangen. 1521 1522 Risico Aanpak Case studies geven geen volledig beeld van mogelijke problemen en succesvolle interventies

Er wordt een inventarisatie gemaakt van bestaande bronnen hiervoor.

Bioassays zijn op papier geschikt, maar in de praktijk niet in te zetten.

Inventariseren bij aanbieders wat voorwaarden voor gebruik zijn, en wat de capaciteit is.

Er zijn onvoldoende bioassays met een goed afgeleide effect signaal waarde die een betrouwbaar beeld geven van de ecologische effecten.

Meer gedetailleerde review van beschikbare methodieken alsmede het benaderen van specialisten van bijvoorbeeld UFZ. In het geval dat een bioassay wordt ingezet waarvoor (nog) geen effect-signaalwaarde beschikbaar is zal een disclaimer opgenomen worden in spoor toxicologie wat de reikwijdte is van de geselecteerde set van bioassays

1523


4 4_1 Lijst van potentiële verbeterpunten van het Toxicologie-spoor4 4_2 Een concept-advies voor eindgebruikers over de impact van verschillende

monstervoorbewerkingstechnieken op bioassay resultaten (op basis van bestaande kennis).

4 4_3 Beslisboom Toxicologie (T), op basis van een SWOT-analyse van bioassays (op basis van bestaande kennis, voor humaan en ecologie).

4 4_4 (samen-

voeging 4, 8, 9, 10)

Conceptadvies voor eindgebruikers interpretatie van bioassay resultaten voor verschillende doeleinden (op basis van bestaande kennis) - Handreiking interpretatie bioassays (relatieve interpretatie) - Overzicht en toepassing effect-signaal waarden bij interpretatie - Handreiking toepassing EDA

4 4_5 Een voorstel voor een mogelijke uitbreiding van ESF-Tox met mogelijkheden voor aanvullend onderzoek naar de mogelijke identificatie van de stof(fen) welke het effect veroorzaken (onder andere Effect-Directed Analysis)

4 4_6 Protocol monstervoorbewerkingstechnieken voor bioassay resultaten4 4_7 Beslisboom Toxicologie (T); verbeterd advies voor eindgebruikers voor de

selectie van bioassays voor verschillende doeleinden.4 4_11 Integrale handreiking/Infographics van het Toxicologie-spoor4 4_12 Publicatie resultaten Toxicologie-tool op basis van IP4_1 tot EP4-12 en

IP2_11)4 4_13 Case studies: activiteiten rond Toxicologie-spoor4 4_14 Inventarisatie en contact leggen met aanbieders van bioassays

(commercieel, kernteam kennisinstellingen en universiteiten) . Evaluatie mogelijkheden voor zelf uitvoeren of uitbesteden van bioassays voor waterkwaliteit monitoring. Ontwikkelen informatie over aanbieders voor ESFT2


45

7 Aanpak Werkpakket 5: Validatie en interpretatie 1524

7.1 Hoofddoel 1525

Het hoofddoel van dit WP is het omzetten van bestaande kennis (SOLUTIONS en MARS) en vergelijkbare 1526 kennis uit dit project (zoals die op allerlei wijzen verkregen worden (zie onder)) in de cruciale stap: “hoe 1527 interpreteer je nu de uitkomsten van KRW-toetsingen en ESF-Chemie- Toxicologie-resultaten voor experts, 1528 bestuurders en belanghebbenden, zodat dit leidt tot (kosten-)effectieve maatregelen. 1529 1530 Hier leeft een complex dilemma, tussen wat “nu moet” volgens de KRW-interpretatie waarbij aandacht gericht 1531 is op concentraties van dik 100 stoffen, wat “ook moet” volgens de KRW qua “alle stoffen” en de ecologische 1532 toestand (het herkennen en aanpakken van het kennisgebrek van Figuur 4) maar momenteel niet wordt 1533 gedaan, en de nieuwe inzichten die ESF-tox v2 oplevert. In de praktijk zit hier spanning op, die via de 1534 resultaten van WP5 overtuigend opgelost moeten worden, via een stapsgewijze aanpak. Hierbij geldt ook, dat 1535 de werkwijzen en verplichtingen rond de KRW zelf kunnen veranderen. 1536 1537 De specifieke doelen van het validatie-onderzoek voor de ESF-Tox zijn: 1538

1. Het verzamelen van relevante data sets, voor onderzoek aan de “1:1:1” relaties zoals die zijn 1539 weergegeven in Figuur 1 van het oorspronkelijke projectplan (de 1:1:1 relatie tussen ecologie-1540 effecten in het veld, bioassay resultaten en toxische druk) 1541

2. Het analyseren van die datasets (alles kwantitatief), waaronder: 1542 a. Onderlinge vergelijking van resultaten van het Chemie- en de Toxicologie spoor 1543 b. Idem Chemie-spoor en Ecologie 1544 c. Idem Toxicologie-spoor en Ecologie 1545

3. Het afleiden van signaalwaarden voor beide sporen van de ESF-Tox, zodat de resultaten van beide 1546 sporen afgestemd worden met de Ecologische Status en de ESF-‘stoplichten’ 1547

4. Het samenvatten van de validatie-resultaten voor gebruikers van de ESF-Tox, zodat zij ondersteund 1548 worden bij de interpretatie van hun resultaten 1549

a. In relatieve vergelijkingen (bv. toxische druk tussen locaties) 1550 b. In absolute vergelijking 1551

1552 Ter informatie wordt hieronder de Productentabel uit 2018 getoond, als overzicht van (kennis)vragen en 1553 geplande producten (Tabel 8). 1554 1555

1556 Tabel 8. Ter informatie: de kennisvragen en producten die in dit WP gepland waren 1557


46


Door een unieke samenwerking tussen SOLUTIONS en MARS (toxicologen en ecologen die aan de KRW 1559 werken) zijn onlangs grote vorderingen gemaakt rond de betekenis van complexe mengsels voor de 1560 Ecologische Toestand (de samenvattende classificatie) en de onderliggende ecologische data. De 1561 eenvoudigste bewijsvoering van mengsel-effecten bestaat uit een grafiek van ruwe data, waarbij een stressor 1562 (op de X-as) effecten blijkt te hebben (in zeer diverse watersystemen, met ook vele andere stressoren en 1563 soortensamenstellingen) als er een “hoek met weinig datapunten” gevonden wordt: volgens de gebruikte 1564 analyse (kwantiel-regressie) kan de “mengsel – effect relatie” worden afgeleid. Dit was voor NL-meetdata 1565 (sinds 1983) al gedaan in het ESF-Tox versie 1 rapport (Posthuma, De Zwart et al. 2016). Maar de EU-1566 projecten leverden onlangs de volgende voorlopige inzichten: 1567

1. Eenzelfde kwantiel-relatie bestaat in Europa, gevonden voor 24 Prioritaire Stoffen (figuur 7) 1568 2. Een multi-stress analyse toonde, dat mengsels (van ongeveer 1800 stoffen, zie Figuur 5) ruwweg 20 1569

- 30% van de ecologische variatie in Europese opp. wateren bepalen (Figuur 8). 1570 1571

1572 Figuur 7. In Europese wateren zorgen mengsels van 24 Prioritaire Stoffen (X) voor een verlaging van de 1573 Ecologische Toestandsklasse (Y). De rechte lijn is de kwantiel-regressie. Punten: ca. 22.000 EU 1574 waterlichamen (cf. Figuur 5). 1575 1576

1577 Figuur 8. Zeer voorlopige relevantie van mengsels t.o.v. andere stressoren (uit: samenwerking met 1578 MARS). 1579 1580 Ervaringen met (data-sets) van waterschappen leveren inmiddels vergelijkbare informatie op. 1581 1582


47

Ook is gestart met het verzamelen van vergelijkbare datasets voor het Toxicologie-spoor. Het gaat hier om 1583 datasets van WEnR, die voor het huidige doel geanalyseerd worden. 1584 1585 De analyses vragen om een “data-repository” functie, om de samenwerking in de case studies te faciliteren. 1586 Die is inmiddels operationeel bij RIVM. 1587 In de repository worden verzameld, voor integrale analyses van: 1588

- Chemie-tool relevante data (plaats, tijd, stoffen, concentraties) 1589 - Toxicologie-tool relevante data (plaats, tijd, bioassays, uitslagen) 1590 - Ecologie, in samenwerking met het KIW-Ecologie project, en de waterbeheerders 1591

7.3 Keuzes voor 2019 - 2021 1592

In dit WP worden relevante data verzameld, die de relatie tussen de uitslagen van het Chemie-spoor, het 1593 Toxicologie-spoor en de Ecologie (allemaal kwantitatieve maten) kunnen helpen bepalen (de 1:1:1 relatie 1594 tussen Chemie, Toxicologie en Ecologie). 1595 1596 Deze validatie- en interpretatiestap werd door de eindgebruikers aangegeven als erg belangrijk (zie Excel 1597 met opmerkingen stakeholders in interviews uitgevoerd onder IP2_1, IP2_2 en IP2_3) en zorgt voor de 1598 rechtvaardiging van de ontwikkeling van en de koppeling van de chemie, toxicologie en ecologie sporen. 1599 Zonder deze validatie kan niet goed aangegeven worden waarom de toepassing van de ESF-tox tot betere 1600 inzichten in het kennis-tekort (Figuur 4) en tot betere maatregelen zou leiden. 1601 1602 Dit WP zal uiteindelijk richtlijnen opleveren betreffende de interpretatie van uitslagen van de ESF-sporen 1603 (chemie en toxicologie in relatie tot effecten ecologie), in relatie tot de ESF-systematiek (stoplichtfunctie) en 1604 de KRW (Chemische en Ecologische Toestand). 1605 1606 Om de inzet van het budget te beperken is samenwerking gezocht met het EMERCHE project 1607 (2017/STW/00295012, http://www.cec-partnership.nl/web/index.php/projects/emerche) en worden de 1608 semi-veld testen in samenwerking met dit project uitgevoerd. De semi-veld testen zijn nodig om de 1609 voorgestelde selectie van bioassays te valideren. Semi-veld experimenten leveren de unieke mogelijkheid om 1610 de uitslag van de bioassays na een bepaalde blootstelling te vergelijken met de ecologische effecten op 1611 verschillende biologische groepen en andere eindpunten (zoöplankton, macro-evertebraten, algen, 1612 macrofyten, fysisch-chemische variabelen, etc.). In 2019 zal een experiment uitgevoerd worden dat de 1613 effecten van een geneesmiddel en een bestrijdingsmiddel evalueert. Hiermee kan bekeken worden of 1614 dezelfde set van bioassays gebruikt kan worden voor verschillende werkingsmechanismen of dat de set 1615 aangepast moet worden aan de hand van de verwachte chemische stoffen. De uitslag van de bioassays kan 1616 niet alleen gevalideerd worden (geeft uitslag bij een blootstelling) maar ook gekalibreerd (geeft uitslag als 1617 concentratie boven X μg/L is). Het overgrote deel van de financiering van het semi-veld experiment wordt 1618 door EMERCHE betaald, daardoor is de hoeveelheid budget nodig om de semi-veld testen zo uit te breiden 1619 zodat deze ook de doelen van dit project dienen, relatief laag. 1620 1621 Uit de behoeften-inventarisatie kwamen meer specifiek een aantal verschillende categorieën opmerkingen: 1622

a) Chemie is een ‘black box’, je wilt ook weten waar in het ecosysteem de problemen verwacht kunnen 1623 worden. 1624

b) Maatstaf toxische druk beter te communiceren, maar wat stelt een msPAF nou voor? 1625 c) Grote behoefte om validatie bioassays, wat stellen de uitslagen voor, hoe relateren ze aan de 1626

werkingsmechanismen van de stoffen, zijn ze gevoelig genoeg, hoe verhouden zij zich tot effecten 1627 op het ecosysteem? De bioassays kunnen fungeren als een soort Janus-hoofd, die zowel naar de 1628 chemie als de ecologie kijkt (vele malen genoemd). 1629

d) Inzicht in effecten op groepen zoals haften, steenvliegen, kokerjuffers, kreeftachtigen ed 1630 e) Bioassays zijn moeilijk uit te voeren, zijn ze praktisch in het veld? 1631 f) Er is een grote bereidheid om mee te werken aan case studies 1632 g) Er is een grote behoefte om ervaringen te delen 1633

1634


48

Deze opmerkingen zullen allemaal opgepakt worden in het ESF-Toxicologie WP: IP5_4 (semi-veld) en EP5_6 1635 evalueren punt a), b), c) en d), IP5_4 (literatuur) en IP5_5 evalueren punt c), terwijl EP5_8 punten e) en f) 1636 adresseert. 1637 1638 Bij mogelijke veldtesten die uitgevoerd gaan worden zal Deltares een bijdrage leven aan de toepassing van 1639 passive sampling. Dit zal bestaan uit het leveren van passive samplers en het uitwerken en interpreteren van 1640 de passive sampling data in samenhang met de uitkomsten van de bioassays. 1641 1642 Noot: Dit werkpakket levert cruciale maar “indirecte” informatie over toepasbaarheid van de tools, namelijk: 1643 informatie wat de toepassing van ESFT2 betekent in termen van risico en effecten. Effectieve “bijscholing” van 1644 alle betrokkenen, veelal ecologen, richting risico-denken over >100,000 stoffen, kan plaatsvinden door 1645 goede studies in dit WP, die goed uitgelegd worden (InfoGraphics). Maar juist hier zijn ook publicaties 1646 relevant, aangezien daarmee de CIS-werkgroepen Ecostat en Chemicals geïnformeerd worden; bij beiden is 1647 “doorbraak-info” nodig. Het bedoelde eindproduct kan echter zijn: een twee-pagina Fact Sheet met de 1648 samengevatte resultaten: hoe verhouden msPAF-bioassays-ecologische effecten zich tot elkaar (kwantitatief, 1649 daarnaast “thresholds” en “klassen”). 1650 1651 Inmiddels liggen de volgende opties voor dit soort studies klaar: 1652

1. “Hun data” (bv. waterschappen, die in het waterbeheer data hebben of verzamelen over 1653 concentraties van stoffen, of van bioassays, of beiden, soms zelfs met terugwerkende kracht [bv een 1654 her-analyse van data van de jaren ’80 tot heden bleek zeer illustratieve en nuttige inzichten te geven 1655 aan de waterbeheerders7): 1656

a. Lokaal (21 keer max.): waterschappen passen de Tools toe, wij assisteren. Momenteel 1657 goede resultaten i.s.m. WS De Dommel en voor Limburg. 1658

b. Nederland: data idem samenvatten 1659 c. Europa: voortzetten samenwerking collega’s (net als MARS-SOLUTIONS) 1660

2. Eigen onderzoek: 1661 a. (meso)cosms uit het verleden – in bezit van bv. WEnR) worden alsnog geanalyseerd op de 1662

verbanden tussen msPAF en eco-effecten; dit versterkt de validatie-opties wezenlijk, omdat 1663 er veel minder ‘onbekende factoren’ de interpretatie hinderen 1664

b. (meso)cosms i.s.m. bv. EMERCHE, medicijn-resten projecten 1665 c. (meso)cosms specifiek voor ESFT2. 1666

3. verkenning van toepassing van eDNA biomonitoring (WenR/KWR) 1667 Inrichten data-repository (al gestart i.v.m. ervaringen 1a, 1b, 1c en delen van 2). 1668


De beloofde producten voor de gehele looptijd zijn 1670

1671 - IP5_1: Een plan van aanpak voor samenwerking met waterbeheerders. De strategie is opgesteld, en 1672

er is een lijst (die aangevuld kan worden) van partners voor samenwerking. De lijst wordt continu 1673 bijgehouden door RIVM. 1674

1675 - IP5_2: Idem voor het KIW-project C aangaande validatie-case studies. Wens tot samenwerking is 1676

besproken, en wordt gedeeld. Contact wordt in 2019 uitgewerkt. 1677

7 Zie een voorbeeld in het ESF-Tox 1 rapport


49

1678 - EP5_3: Concept-Infographic over de betekenis van blootstelling aan stoffen en de diversiteit van 1679

ecologische responsies van afzonderlijke soorten en biodiversiteit 1680 Dit product wordt begin 2019 opgesteld, n.a.v. bovenstaande Figuren. 1681

1682 - IP5_4: Resultaten semi-veld test status quo, t.b.v. vaststellen huidige validiteit ESF-Tox en van 1683

meest noodzakelijke verbeterpunten 1684 Dit product bestaat uit twee delen. 1685

1. Enerzijds wordt een literatuurreview naar bestaande semi-veld experimenten uitgevoerd 1686 met (bekende) mengsels van (organische) stoffen. Voor dit mengsel wordt ook de msPAF 1687 (chemie spoor) uitgerekend en vergeleken met de ecologische effecten waargenomen in de 1688 experimenten. Uit deze studie kan opgemaakt worden of ecologische effecten beginnen op 1689 te treden bij de overschrijding van een bepaalde, consistente drempelwaarde of dat dit 1690 afhankelijk is van het werkingsmechanisme van de stoffen en/of de samenstelling van het 1691 aquatisch ecosysteem. 1692

2. Om de drie sporen bij elkaar te brengen (chemie, toxicologie en ecologie) wordt, in 1693 samenwerking met het EMERCHE project, een semi-veld studie uitgevoerd waar het 1694 aquatisch ecosysteem aan verschillende stoffen blootgesteld zal worden alsmede aan hun 1695 mengsel. In het semi-veld experiment zal naast het volgen van de effecten van de 1696 (mengsels van) stoffen op verschillende biologische groepen van het ecosysteem 1697 (evertebraten, fytoplankton, macrofyten, micro-organismen, etc.) ook een set van bioassays 1698 uitgevoerd worden die als bruikbaar bestempeld zijn binnen EP4_3. Hierdoor kunnen de 1699 responses van de verschillende bioassays (toxicologie spoor) gevalideerd worden door ze te 1700 ijken met de waargenomen ecologische effecten (ecologie spoor). Anderzijds kunnen ook de 1701 msPAFs (chemie spoor), die horen bij de gebruikte blootstellingsconcentraties van 1702 (mengsels van) stoffen vergeleken worden met de waargenomen ecologische effecten 1703 (ecologie spoor). 1704

Bij het semi-veld experiment dat uitgevoerd gaat worden zal Deltares een bijdrage leven aan de 1705 toepassing van passive sampling en KWR bij de chemische analyse van de chemische stoffen in het 1706 water. Deltares zal de passive samplers leveren en de passive sampling data uitwerken en 1707 interpreteren in samenhang met de uitkomsten van de bioassays. 1708

1709 - IP5_5: Resultaten validatiestudies "veld", als resultante van samenwerkingen met KIW-project 1710

"Ecologie" en case studies en waterbeheerders die ecologie-gegevens leveren 1711 Bestaande data sets van waterschappen betreffende concentraties van chemische stoffen, en/of 1712 bioassays en de ecologische status van de betreffende wateren zullen met behulp van ESF-tools 1713 en multivariate technieken aan elkaar gekoppeld worden. Naar verwachting is dit een moeilijke 1714 klus omdat enerzijds chemie en/of bioassays en ecologie niet op dezelfde plek bemonsterd is, 1715 er verschillende bemonsteringsmethodieken gebruikt worden en de data sets veel gaten 1716 bevatten. In 2019 wordt verdergegaan met het opvragen en samenvoegen van de data sets. 1717

1718 - EP5_6: Resultaten validatiestudies "semi-veld", als resultante van gecontroleerde proeven, waarin de 1719

verbeterpunten van de ESF-Tox zijn geïmplementeerd. 1720 Indien nodig zal in 2020 nog een semi-veld experiment uitgevoerd worden met de definitieve 1721 set van bioassays. Deze zal, indien mogelijk, wederom uitgevoerd worden in samenwerking met 1722 het EMERCHE project. Dit experiment zal alleen uitgevoerd worden als uit de resultaten van het 1723 eerste experiment blijkt dat een deel van de geselecteerde bioassays niet de gewenste 1724 voorspellende waarde heeft of praktisch moeilijk toepasbaar is. 1725

1726 - EP5_7: Samenvattende Infographic "Relaties tussen Chemie-Toxicologie_Ecologie" t.b.v. de 1727

interpretatie van uitslagen van de ESF-sporen, in relatie tot de ESF-systematiek (stoplichtfunctie) en 1728 de KRW (Chemische en Ecologische Toestand). 1729


50

Aan de hand van de resultaten van IP5_4, IP5_5, EP5_6 en EP5_7 zal een samenvattende 1730 infographic gemaakt worden in 2020. 1731

1732 - EP5_8: Case studies: activiteiten rond Ecologie en impacts 1733

Samen met de waterschappen zullen enkele case studies ontwikkeld worden waar de geüpdatete 1734 versies van de sporen chemie, toxicologie en ecologie in samenhang uitgevoerd zullen worden 1735 in het veld. Dit is de laatste trap van de validatie, welke minder causaal zal zijn in vergelijking 1736 met de semi-veld experimenten omdat in het veld de ecologische variatie groter zal zijn en er 1737 meerdere (niet chemische) stressoren aanwezig zullen zijn. 1738

1739


1741


In onderstaande tabel zijn de risico’s van de werkzaamheden samengevat, evenals de manier waarop deze 1743 risico’s worden ondervangen. 1744 1745 Risico Aanpak Semi-veld experiment ‘mislukt’ door gebruik van verkeerde concentraties

Kans hierop is relatief klein daar we vaak de directe effecten goed kunnen inschatten op basis van single species data. Mocht het toch gebeuren zal binnen het EMERCHE project een binnen semi-veld experiment uitgevoerd worden in de winter.

De bioassays zijn te duur om uit te voeren Het EMERCHE project heeft contributions in kind van verschillende partners (waar onder BDS). Aangezien kosten een van de parameters is waarop de bioassays geëvalueerd zullen worden, zijn bioassays die te duur zijn voor dit project ook niet geschikt voor de waterschappen.

Er is geen laboratorium dat een bepaalde veelbelovende bioassay kan uitvoeren.

Aangezien de uitvoerbaarheid van een bioassay een van de parameters is waarop de bioassays geëvalueerd zullen worden, zijn bioassays waarvoor geen laboratorium gevonden kan worden ook niet geschikt voor de waterschappen. Er wordt een uitputtende inventarisatie gemaakt (product 4_14).

1746


5 5_1 Een plan van aanpak voor samenwerking met watereheerders5 5_2 Idem voor het KIW-project C aangaande validatie-case studies5 5_3 Concept-Infographic over de betekenis van blootstelling aan stoffen en de

diversiteit van ecologische responsies van afonderlijke soorten en biodiversiteit

5 5_4 Resultaten semi-veld test status quo, t.b.v. vaststellen huidige validiteit ESF-Tox en van meest noodzakelijke verbeterpunten

5 5_5 Resultaten validatiestudies "veld", als resultante van samenwerkingen met KIW-project "Ecologie" en case studies en waterbeheerders die ecologie-gegevens leveren

5 5_6 Resultaten validatiestudies "semi-veld", als resultante van gecontroleerde proeven, waarin de verbeterpunten van de ESF-Tox zijn geïmplementeerd.

5 5_7 Samenvattende Infographic "Relaties tussen Chemie-Toxicologie_Ecologie"t.b.v. de interpretatie van uitslagen van de ESF-sporen, in relatie tot de ESF-systematiek (stoplichtfunctie) en de KRW (Chemische en Ecologische Toestand).

5 5_8 Case studies: activiteiten rond Ecologie en impacts


51

8 Aanpak Werkpakket 6: ESF-Instrumenten (“tools and docs”) 1747

8.1 Hoofddoel 1748

Voor dit werkpakket zijn de volgende doelen geformuleerd, voor de gehele looptijd: 1749 Vroeg in het project: vaststellen van Programma’s van Eisen voor de Eindproducten (“tools&docs”) 1750 Gaandeweg het project: 1751

o deze praktische vereisten “inwerken” in de werkprogramma’s van de andere WP’s 1752 o voorbereidende werkzaamheden verrichten om de Tools & Docs op te kunnen leveren 1753

Daardoor: 1754 o Borgen dat de wensen van de eindgebruikers voldoende worden betrokken in het project 1755 o Zorgen dat er Tools komen die aansluiten op de gebruikerswensen en dat die Tools helder 1756

en correct zijn gedocumenteerd. 1757 Afstemmen met de materialen die in WP7 worden ontwikkeld, zodat eindgebruikers zich ook via 1758

training zelf kunnen bekwamen in de tools&docs. 1759 1760 Ter informatie wordt hieronder de Productentabel uit 2018 getoond, als overzicht van (kennis)vragen en 1761 geplande producten ( 1762 Tabel 9). 1763

1764 Tabel 9. Ter informatie: de kennisvragen en producten die in dit WP gepland waren. 1765


De eerste contacten zijn gelegd, door een intensief overleg met STOWA, waardoor inzichten zijn verkregen 1767 over enkele hoofdlijnen (zoals aansluiting op de ESF-systematiek, layout van producten, enz.). De overige 1768 taken van dit deelproject zijn afhankelijk van de NL-brede inventarisatie, en de bespreking in de 1769 Gebruikersgroep, en worden daarna vormgegeven op basis van de 1ste concepten uit de diverse WP’s en de 1770 keuzes rond layout etc. 1771

8.3 Keuzes voor 2019 - 2021 1772

De toepasbaarheid van alle (deel)producten scoort steeds hoog in de inventarisatie. 1773 Er zijn detail-vragen, maar ook kernvragen gesteld. 1774 1775 De Tools and Docs WP kan liefst vanaf zeer spoedig aan de slag met Concept-versies, in samenspraak met de 1776 andere WPs. 1777 1778 Om Eindversies voor te bereiden zijn er spoedig taken (afhankelijk van keuzes bij andere WP’s) over 1779 inventarisaties rond Programma’s van Eisen, etc. Dit WP zal – na het omzetten van de PvE in aan plan van 1780 aanpak - de “technische WP’s” duiden op belangrijke aspecten die met toepasbaarheid te maken hebben. 1781


52

1782 Gebruik wordt gestimuleerd door korte, duidelijke Tools&Docs, rekening houdend met toepassing door 1783 ecologen, ecotoxicologen, beleidsadviseurs, vergunningverleners, handhavers etc. De Tools&Docs relateren 1784 hier aan WP7 (Training), en zullen – waar mogelijk – dus ook anticiperen op het gebruik bij (zelf)training. 1785 1786


De beloofde producten voor de gehele looptijd zijn: 1788

1789 1790 Voor producten 6_2 t/m 6_6 zullen in 2019 concepten worden opgesteld en daar waar mogelijk al als 1791 definitieve versie worden afgerond. De volledige afronding van de tools en docs met de oplevering van alle 1792 definitieve versies zoals de handleiding bij de verbeterde chemietool zal in 2020 plaatsvinden. Al deze 1793 producten zullen in nauw overleg met de gebruikersgroep worden gemaakt zodat de definitieve documenten 1794 ook bruikbaar zijn en toegepast kunnen worden. 1795 1796 Product 6_5 en 6_6 worden in de respectievelijke werkpakketten gemaakt; in WP6 zit alleen de afstemming 1797 met gebruikersgroep en de onderlinge afstemming van de producten. 1798 1799 Product 6_7 wordt in 2019 in concept gemaakt en in 2020 verder ontwikkeld. De ervaringen van de case-1800 studies zullen een belangrijke input hiervoor vormen. Ook product 6_8 wordt in de loop van het project 1801 gevuld. 1802 1803 Product 6_9 is voorzien voor het einde van het project. 1804


1806


De risico’s voor dit werkpakket bestaan eruit dat de ontwikkeling van de tools in de andere werkpakketten 1808 (met name WP 3 en 4) niet wordt uitgevoerd of in onvoldoende mate wordt uitgevoerd zodat er geen concept 1809 tools en docs opgeleverd kunnen worden, aangezien de invulling van de inhoud van deze tools en docs ligt 1810 bij de inhoudelijke werkpakketten. In WP6 wordt de laatste hand gelegd om er goed werkbare en toepasbare 1811 tools en docs van te maken. 1812


6 6_1 Definitie van de programma's van eisen voor de onderdelen van ESF-Tox en projecten productplanning en specificatie 2019+

6 6_2 “Poortwachter”6 6_3 “Problemen- en interventie database”6 6_4 “Beslisboom CTIIM”6 6_5 “Tools en documentatie Chemie-spoor”6 6_6 "Tools en documentatie Toxicologie-spoor"6 6_7 “Leidraad Interpretatie en Interventie”6 6_8 “Ervaringen-database”6 6_9 Artikel H2O met alle eindresultaten


53

9 Aanpak Werkpakket 7: Training 1813

9.1 Hoofddoelen 1814

WP7 heeft als hoofddoel om, na afloop van het project, de informatievoorziening om ESFtox toe te passen 1815 beschikbaar te houden via (zelf)instructie en training. 1816 1817 Uitgangspunt: 1818

- Er bestaat een voorkeur om trainingsmaterialen en methodieken te ontwikkelen die door gebruikers 1819 zelf ingezet kunnen worden. 1820

1821 Zie Tabel 10 voor huidige planning. 1822

1823 Tabel 10. Ter informatie: de oorspronkelijke kennisvragen en producten van dit WP. 1824


De inventarisaties leverden op, dat training belangrijk wordt gevonden, en ook cruciaal is tijdens het project. 1826 1827 Vanuit opmerkingen, ook van de opdrachtgever, kan afgeleid worden dat de KIW vereist, dat het Bedrijfsleven 1828 betrokken wordt tijdens het project, zodanig dat er bredere toepassings/advies ervaring gegenereerd wordt, 1829 die zichzelf versterkt naar een goede toepassingspraktijk. 1830

9.3 Keuzes voor 2019 - 2021 1831

De trainingsmaterialen worden toegespitst, gegeven het feit dat de toepassing vaak door ecologen, 1832 ecotoxicologen, beleidsadviseurs, vergunningverleners, handhavers etc zal worden gedaan. 1833 1834 Dit heeft geleid tot planning van (a) train-the-trainer achtige taken (stapsgewijs uitbreiden van wsl. Ecofide 1835 en AD Eco advies naar grotere bureaus) en (b) vertalen van ervaringen daaruit naar trainingsmaterialen 1836 (specialisten bij de adviesbureaus naar de waterschaps-ecologen). 1837 1838 Tevens wordt aandacht besteed aan “doelgroepen”. Een waterkwaliteit-expert heeft andere informatie nodig 1839 dan een bestuurder. Hier wordt aandacht aan besteed, door “doelgroep-gerichte” communicatie- en 1840 trainingsmaterialen. 1841 1842 Door de brede wens tot samenwerking in case studies ontstaat waarschijnlijk een “onvoorzien trainings-1843 product” indien het projectteam adviseert bij opzet, interpretatie en (met name) rapportage van de 1844 resultaten. Daardoor ontstaat een soort “jurisprudentie toepassing ESF-tox”, waarmee bedoeld wordt dat er 1845 een serie duidelijke en eenduidig aangepakte rapportages beschikbaar zal komen, als ‘ referentie’ voor latere 1846 toepassers. Dit is een specifieke vorm van kennisvalorisatie, reden waarom we contact leggen met het KIW-1847 project hierover. 1848 1849 Kortom, de bijgestelde aard van de producten is: 1850 7_1 ”21 rapporten van 21 waterschappen” over toepassingen van (beide) tools, als referentie-vraagbaak 1851 voor alle nakomende toepassingen; dit levert signalering op voor WP5 (validatie etc). 1852


54

7_2 Trainingsmaterialen sensu stricto, zoals e-Learning materialen. 1853


De beloofde producten voor de gehele looptijd zijn 1855

1856 1857 De specificaties van de producten wordt in 2019 beschreven. 1858 1859


1861


In onderstaande tabel zijn de risico’s van de werkzaamheden samengevat, evenals de manier waarop deze 1863 risico’s worden ondervangen. 1864 Risico Aanpak geen geen 1865


7 7_1 Definitie van de programma’s van eisen voor de onderdelen van ESF-Tox en projecten productplanning en specificatie 2019+

7 7_2 Trainingsmaterialen t.b.v. introductie in en toepassing van de ESF-Tox


55

10 Begroting 2019 1866

10.1 Overzicht 1867 De integrale offerte, onderverdeeld naar Werkpakketten en Instituten, voor 2019, is hieronder samengevat. 1868 1869

1870 1871

10.2 Per Werkpakket en Product, inclusief Taakverdeling 1872

De offerte dient gespecificeerd te worden naar bijdragen per instituut, per werkpakket en per deeltaak. Die 1873 gegevens staan hieronder, per werkpakket. 1874 1875 Werkpakket 1, Aansturing en afstemming 1876 Toelichting: De werkzaamheden betreffen het verwerken van de gegevens van de landelijke inventarisatie in 1877 de bijstelling/specificatie van de planning 2019-2021, het klaarmaken van de huidige offerte, en het leggen 1878 van contacten (zoals met PBL over integrale KRW-rapportage in de toekomst, met andere KIW- of niet-KIW 1879 projecten, en zaken als voortgangs-rapportages, interviews, enz.). 1880 1881

1882 1883 Werkpakket 2: Praktijk 1884 Toelichting: De werkzaamheden betreffen het opleveren van de serie ‘eerste concept-producten’. Hiermee 1885 wordt nu al vast een beeld geschetst van de vorm en inhoud van de eindproducten (per 2021). Door deze 1886 opzet kan het projectteam doelgerichter werken, en wordt in de samenwerkingen alles direct toetsbaar aan 1887 de praktijk. Daardoor zijn gaandeweg bijstellingen mogelijk. De Gebruikersgroep gaf prioriteit aan deze 1888 eerste concepten, vanwege het nut voor gebruikers en doorgaande toetsing. 1889 1890

1891 1892


56

1893 Werkpakket 3: Chemiespoor 1894 Toelichting: De werkzaamheden betreffen twee hoofdtaken: 1895

1. Het verbeteren van het Chemie-spoor: veel meer stoffen (wsl. >12.000), het onderscheiden van de 1896 resultaten bij beoordeling als ‘ overschrijding geen-effect niveau’ (gerelateerd aan normstelling 1897 stoffen) en als ‘overschrijding effect-grens (gerelateerd aan soortenverlies). 1898

2. Het koppelen van de Europese hydrologische modellen van SOLUTIONS (grove schaal) op het NL-1899 hydrologisch instrumentarium (fijnere schaal), waardoor – na toevoeging van plaatsbepaalde 1900 emissiegegevens – duidelijk wordt welke stoffen op welke locaties relevant zouden kunnen zijn. 1901 Dit is vervolgens informatie die relevant is voor het de gebruiker: welke stoffen worden 1902 meegenomen in het Chemiespoor, en welke opwerking/bioassays in het Toxicologie-spoor? 1903

Tevens wordt de basis gelegd voor de aard van de uiteindelijke rekentool (programma van eisen), en de 1904 aansluiting op bv. de codes van Informatie Huis Water. Er wordt onder meer samengewerkt met SUSPECT 1905 (project STW). 1906 1907

1908 1909 1910 Werkpakket 4: Toxicologie-spoor 1911 Toelichting: De werkzaamheden betreffen twee hoofdtaken: 1912

1. Optimaliseren van de opwerking van watermonsters voor bioassays 1913 2. Ontwerpen van een getrapt bioassay-pakket. 1914

Er wordt samengewerkt met EMERCHE, die een breed palet aan bioassays wetenschappelijk evalueert, waarna 1915 het huidige project de praktijk-evaluatie toevoegt (kosten, tijdsduur, etc). 1916 1917 1918

1919 1920 Werkpakket 5: Validatie en interpretatie 1921 Toelichting: De werkzaamheden betreffen het opzetten en uitvoeren van de diverse vormen van validatie 1922 (samen met het Ecologie-project van de KIW, dan wel via de ecologische gegevens van bv waterschappen, 1923 dan wel semi-veld toets samen met EMERCHE). Tevens wordt de eerste infographic over de interpretatie van 1924 de beide ESF-sporen gemaakt, zodat ook die toetsbaar wordt voor de gebruikers. 1925 1926

1927 1928 Werkpakket 6: Instrumenten (“Tools & Docs”) 1929


57

Toelichting: De werkzaamheden betreffen voornamelijk het verkennen van de wensen en mogelijkheden van 1930 de programma’s van eisen: 1931

‐ Welke deel-eindproducten zijn noodzakelijk 1932 ‐ Welke vormen hebben die (infographic, beslisboom, achtergrond-documentatie, rekentool, web-1933

tool, etc.) 1934 ‐ Wat zijn per onderdeel de cruciale ‘ ins en outs’ (zoals afstemming met InfoHuisWater, etc). 1935

1936

1937 1938 Werkpakket 7: Training 1939 Toelichting: De werkzaamheden betreffen voornamelijk het verkennen van de wensen en mogelijkheden van 1940 de programma’s van eisen: 1941

‐ Welke deel-eindproducten voor training zijn noodzakelijk of wenselijk 1942 De uitbesteding beoogt om, met behulp van het bedrijfsleven, een intermediaire advies-functie op te zetten 1943 (een Q&A-functie, een Community-of-Practice opzet, en een intermediair voor het stimuleren van de 1944 samenwerkingen), met als beoogde bureaus Ecofide en AD Ecoadvies, Tevens wordt deelgenomen aan de 1945 ‘meet&greet’ met het bedrijfsleven, zoals georganiseerd door KIW-Werkgroep. Na die bijeenkomst wordt de 1946 aanpak rond training verder ontwikkeld. 1947 1948

1949 1950


58

Bijlage 1: Notulen van de Gebruikersgroep van 31 jan. 2019 1951 1952 Deze notulen zijn bijgevoegd, omdat ze de bespreking samenvatten, en vaststellen welke aanpassingen er 1953 doorgevoerd zouden moeten worden in het projectplan. Het huidige projectplan bevat de toegezegde 1954 wijzigingen. Afgesproken werd, dat de leden tot 7 februari 2019 opmerkingen over de concept-notulen 1955 konden maken, waarna ze zouden zijn vastgesteld. Omdat de notulen ongewijzigd zijn vastgesteld op 7 1956 februari 2019, en omdat afgesproken werd dat ze integraal onderdeel van het plan zouden worden, zijn ze 1957 voor de volledigheid en traceerbaarheid aangehecht bij dit plan. 1958 1959

Verslag gebruikersgroep ESF Toxiciteit 31 januari 2019 1960 1961 Aanwezig gebruikersgroep: 1962 Anke Durand (Vechtstromen), Arjan Verhoeff (WDODelta), Djoline van den Berg (HHDelfland), Gerard Rijs 1963 (RWS WVL), Gerda Valkering (Hunze en Aas), Hannie Maas (RWS WVL), Ronald Gylstra (Rivierenland), Jos 1964 Goossen (Scheldestromen), Tineke vd Velden – Slootweg (Waterlaboratorium), 1965 Jaap Postma (Ecofide), Bas van der Wal (STOWA, Werkgroep Kennisimpuls) 1966 Aanwezig kernteam: 1967 Jasperien de Weert (Deltares), Leo Posthuma (RIVM), Paul van den Brink (WEnR), Caro Mooren (KWR), Esther 1968 van der Grinten (RIVM, vz) 1969 Afwezig met kennisgeving: 1970 Ben Eenkhoorn (Hollands Noorderkwartier), Milou Dingemans (KWR), Tessa Pronk (KWR), Wilko Verweij 1971 (Deltares) 1972 1973 1. Welkom, opening, doelen, notities/actielijst 1974 Esther opent de bijeenkomst, heet iedereen welkom, en neemt doelen door. Er is nog geen actielijst van een 1975 vorige keer. 1976 1977 2. Voorstelrondje en verwachtingen project en Gebruikersgroep 1978

‐ Tineke vd Velden: waterlaboratorium drinkwaterbedrijven, Opzet bioassay lab 1979 ‐ Paul vd Brink: kernteam, wp 5 validatie en toxiciteit, alsmede ‘bioassays’ en EMERCHE project 1980 ‐ Anke Durand: Vechtstromen, ecotoxicoloog waterkwaliteit, in verleden aan bioassays en risico’s 1981

gewerkt 1982 ‐ Hannie Maas: RWS-WVL, veel aan materie gewerkt samen met Esther en Anke. Inbreng ecotox 1983

expertise. Koppeling naar EU beleid. 1984 ‐ Ronald Gylstra: WS Rivierenland. Bijdrage als grootgebruiker data, betrokken bij ecotox ontwikkeling. 1985

Leveren gegevens en enthousiasme. 1986 ‐ Jaap Postma: ECOFIDE, gebruiker en uitvoerder “rondje NL” 1987 ‐ Caro Mooren: KWR, vertegenwoordigt Milou en Tessa. 1988 ‐ Jos Goossen: WS Scheldestromen. ervaring opgedaan met ESF-tox tool, andere kijk op analyses die 1989

worden uitgevoerd. Discussie 4e trap rwzi zuiver voeren, Interessante tool, beter te maken en beter 1990 toegankelijk te maken. 1991

‐ Gerard Rijs: RWS-WVL, betrokken bij ketenaanpak medicijnresten, aan de kant van de zuivering. 1992 Simoni methode doorontwikkelen voor rwzi effluenten. 1993

‐ Djoline vd Berg: WS Delfland, chemie, gewasbeschermingsmiddelen monitoring, KRW monitoring. ESF 1994 tox bekeken en tool gebruikt, ervaring met Simoni. Brengen: ecotox interessant maar ook nieuw, 1995 waarom en hoe vragen. Kennis die is opgedaan meenemen. 1996

‐ Bas vd Wal: STOWA, lid werkgroep KIW, huisbaas programmabureau Werkgroep; Verwachting: 1997 gebruiker ook in onderzoeksfase betrekken om tussen producten uit te proberen. 1998

‐ Arjan Verhoeff: WS DOD, opkomende stoffen RWZI. Duiden van risico’s watersysteem. Enige ervaring 1999 met gebruik ESF tox. Men moet zich goed realiseren dat niet alle gebruikers even enthousiast zijn als 2000 gebruikersgroep. 2001


59

‐ Gerda Valkering: WS Hunze en Aa’s: waterkwaliteitsadviseur stoffen, aan de slag met bioassays: zeer 2002 binnenkort. RWZI Gieten: wel/niet medicijnresten probleem? Verleden ervaring msPAF. Kennisdeling 2003 en samenwerken aan nieuw beter product. 2004

‐ Jasperien de Weert: kernteam Deltares. 2005 ‐ Leo Posthuma: kernteam/trekker RIVM. Ecoloog en ecotoxicoloog, vanaf begin normstelling stoffen 2006

betrokken. Deelgenomen in EU-SOLUTIONS (stoffen) en samengewerkt met EU-MARS. Visie: al die 2007 kennis praktisch maken voor NL. 2008

‐ Esther van der Grinten: kernteam/trekker RIVM. Betrokken bij bioassays, met Hannie en Anke. Keten 2009 aanpak medicijnresten over de gehele keten. 2010 2011

3. Het project en feedback Gebruikersgroep 2012 2013 a. Inleiding. Leo schetst a.d.h.v. een korte serie dia’s de maatschappelijke aanleiding (zorgen), de wettelijke 2014 doelen en mandaat vd KRW (alle stoffen!), de wetenschappelijke inzichten (al die mengsels doen er toe, tox is 2015 tot ca 30% verklaring voor ecologie als gemiddelde; lokaal meer of minder), en de aanpak (toepasbaar, 2016 uitlegbaar, valide). Lezing wordt meegezonden. 2017 2018 b. Discussie. Hierna volgt een brede discussie, die onder c wordt samengevat in conclusies, en die leidt tot 2019 een aantal actiepunten, in geel. 2020 2021 Discussiepunten en acties: 2022 1. Hannie: KRW of andere compartimenten (zoals sediment)? Kernteam: we zien 2023

water/sediment/bodem als systeem, en werken (dus) samen waar mogelijk. We kunnen echter 2024 geen drie projecten doen, omdat de wettelijke kaders etc de voortgang voor ‘water’ zou remmen. 2025 Actie 2019‐1: contact Sedias project. 2026

2. Ronald: Koppeling met normen in beeld houden want dat moet gekoppeld zijn omdat het van 2027 Brussel moet. Houdt verbinding met Brussel en normstelling. Project: toegezegd. 2028

3. Ronald: Goede uitleg voor beleidsveld. Wetenschappelijk goed uit te leggen, maar ook nodig voor 2029 bv. agrarische context, etc. Project: toegezegd. 2030

4. Ronald: Signaalwaarden voor effectenmetingen moeten goed helpen. Normkaartjes zijn roder 2031 dan de effect kaartjes. Uitleg op manier die bruikbaar is. Project: toegezegd. 2032

5. Hannie: komt de methode in plaats van huidige chemische toetsing? verlaten jullie dat of wordt 2033 dat later nog gedaan. Kernteam: we houden rekening met wijziging KRW (fitness check) en met 2034 praktijkontwikkelingen. We houden de normatieve kaders zeker aan, omdat zowel verplicht als 2035 ook nuttig, via het “chemical safety‐spoor” van REACH (stoffenkennis). Ook doen wat je al kan 2036 (chemische toetsing) en dan koppeling ecologisch met mengsels. Dan ook weer terugkoppeling 2037 naar chemie als je van hieruit ziet welke categorie stoffen effect veroorzaken. 2038

6. Hannie: idem als boven rond Sedias. Belangrijk hoe stevig informatie over sedimenten wordt. 2039 Sedias gebruikt andere msPAF‐basis data dan water‐ESFtox1 harmoniseren. Project: 2040 toegezegd. 2041

7. Arjan: per meetpunt hoge kosten; in volle breedte dus wenselijk met bestaande data; nieuwe 2042 metingen is financieel lastiger. Actie 2019‐2: Project zegt toe ook financiën rond nieuwe metingen 2043 inzichtelijk te maken. Verder meldt Leo dat bestaande werkwijzen altijd zinvol zijn: we leren 2044 daarvan (zie ook recente leerpunten uit AdEco‐advies rapporten van praktijk‐samenwerkingen). 2045 Interpretatie van data “Hier beter dan daar, vóór ingreep slechter dan na ingreep” als relatieve 2046 waarden altijd zinvol. Uiteraard is pas aan eind project de meer definitieve ijking op eco‐effecten 2047 klaar, waardoor de ‘absolute interpretatie’ van standaard‐werkwijzen beter kan worden. 2048

8. Paul: In Simoni veel bioassays human‐based dus mogelijk geen relevantie voor ecosysteem. 2049 Testen in micro‐validatie testen om te kijken wat uitslag bioassay zegt over effect op ecosysteem 2050 en andersom. Bioassay effect, mesocosm niet niet bruikbaar; mesocosm effect, bioassay 2051 niet niet bruikbaar. Wordt uitgewerkt in WP4 en 5, inclusief ‘humaan risico’. 2052


60

9. Gerda: verdeling werkpakketten/producten in tijd, moeten dingen op elkaar wachten, bv cases bij 2053 waterschappen? Kernteam: Nee, als er een WS nu van start gaat, dan gaan we daarin mee met de 2054 dan beschikbare kennis. Als het plan wat uitgesteld kan worden dan is dat handig. 2055

10. Gerard: standaardisatie belangrijk om dingen hetzelfde te doen. Plannen voor 2019 erg veel. Start 2056 met Concept handleiding voordat je het veld in gaat. Neem hierin ervaringen mee. Maak een 2057 voorlopige handleiding met opmerkingen erbij waar bijstellingen nodig zijn. Hiermee starten (ook 2058 in cases) en dan verbeteringen aanbrengen om uiteindelijk tot een definitieve bruikbare 2059 handleiding te komen. Projectteam: akkoord. Actie 2019‐3: Projectplan faseren concept met 2060 opmerkingen op basis van ervaringen aanvullen en verbeteren. 2061

11. Arjan: bij de komende derde meetronde KRW willen ze graag hetzelfde doen met benchmarks, 2062 etc. Vertaalslag effect bioassays naar gevolgen in milieu, zegt iets maar hoeveel zegt het? Nu nog 2063 niet goed bekend wat effect op het ecosysteem is. Relatief kunnen waterschappen werken met 2064 de huidige methode die er nu ligt. Absolute methode lukt nu nog niet. Beeld is nu dat Simoni nu al 2065 wel wat zegt over het ecosysteem vanwege de kleurtjes (goed of niet) en dat wordt verder 2066 onderbouwd. 2067

12. De serie vragen hiervoor leverde discussie over concrete vraag of waterschappen ergens specifiek 2068 willen meten en methodieken toepassen. Voor kernteam is het handig te weten wat de WS al van 2069 plan zijn, meteen dit voorjaar, deze zomer, of bv. volgend jaar (specifieke dingen stimuleren; dat 2070 vraagt soms nu al aandacht). Als we iets specifiek gedaan willen hebben op basis hiervan dan 2071 moet dat wel tijdig, ivm planning en goedkeuring van capaciteit en financiën en goedkeuring bij 2072 WS. Actie 2019‐4: kernteam neemt per omgaand contact op met WS: kunnen centraal 2073 aangegeven wat men op gebied van toxspoor en chemiespoor dit jaar gaat doen. (opmerking: 2074 Eerst aansluiten bij wat er toch al gebeurt en dan eventueel nog aanvullende vragen toevoegen 2075 als daar financieel en kwa capaciteit ruimte voor is bij de betreffende WS. 2076

13. Djoline: Delfland heeft plannen voor monitoren microverontreinigingen. Nu kunnen er nog 2077 dingen ingeplugd worden hoe meer de plannen vorderen hoe moelijker. 2078

14. Vraag rond kaartjes/stoffenlijsten en Chemie‐tool uit Leo’s intro: kan dit ook spoedig als 25%‐2079 versie gedeeld? Relevant! Actie 2019‐5a: toezegging om dit te evalueren, en uitslag te delen (kan 2080 wel/kan niet/kan op tijdstip x/eventueel 25%‐versie van kaart/stoffenlijst). 2081

15. Paul: Bij bioassays komt er een selectie van humaan en ecologie, dat kan wellicht nog uitgesplitst 2082 worden naar tests specifiek voor landbouw of bv RWZI’s. Emerche staat op twee pilaren, humaan 2083 en ecologische effecten. 2084

16. In projectplan staat dat tools vooral voor ecologen geschikt gemaakt moeten worden, maar ze 2085 moeten breder gebruikt kunnen worden door verschillende mensen, handhaving, 2086 beleidsadviseurs, ecotoxicologen etc. Actie 2019‐5b: kernteam zal dit breder trekken in 2087 projectplan. 2088

17. Bas: erg blij met de aanpak en vorderingen en richting. Wens Bas: Betrekken markt ook in 2089 advies wereld moet ESFTox tussen de oren komen. Dus niet alleen training maar ze ook betrekken 2090 want adviesbureaus hebben ook kennis. Neem de kennis van adviesbureaus mee. Actie 2019‐6: 2091 Toezegging: wat betreft betrekken markt volgen we hier getrapte aanpak voor; beperkt beginnen, 2092 anders kunnen we de eventuele diversiteit van uitleg/interpretaties niet bijhouden, kans op 2093 interpretatie‐ontsporing. We volgen ook de centrale meeting hierover. 2094 2095

Wat van gebruikersgroep nodig: 2096 a. Cruciaal, dat er spoedig concepten van protocollen, infographics, handleidingen komen, zodat 2097

die getoetst en verbeterd kunnen worden. Actie 2019‐7: project prioriteert dit. 2098 b. Samenwerkingen tussen cases bij WS en project KIW tox: cruciaal is “beter veel 2099

samenwerkingen met breder inzicht”, dan “enkele super”. Projectteam biedt aan en stuurt 2100 daarop, en wil graag helpen bij het opzetten van cases, begeleiding tijdens cases, dan wel 2101 (extra) bij interpretaties van resultaten. Dit sluit aan bij Actie 2019‐4: project legt snel 2102 contacten met alle a.s. Gebruikers, om de nodige ‘handshakes’ te identificeren, en omgaand 2103 actie te nemen waar mogelijk. 2104


61

c. Helpdesk: wordt wenselijk geacht, vooral voor praktische/eenvoudige vragen. Moeilijker 2105 vragen kunnen worden opgepakt door Kernteam. Actie 2019‐8: kernteam maakt spoedig 2106 helpdesk‐functie. 2107

d. Eind feb (of door de persoonlijke omstandigheden later i.o.m. wg Kennisimpuls) worden 2108 concepten van producten 2018 opgeleverd. dit delen met de gebruikersgroep om te 2109 bekijken of inhoud handig is of niet. Niet pas bij kant en klaar product commentaar maar ook 2110 tussenproducten. Actie 2019‐9: delen van conceptproducten door kernteam aan 2111 gebruikersgroep is toegezegd, wsl. via centrale producten web‐link 2112

e. Prioriteringsaspect en de opmerking “plan omvat heel veel”: 2113 Uitleg Kernteam helpt hierbij: 2114 Elk WP levert 1 eind product op aan het einde van het project; tussendoor worden 2115 tussenproducten (bouwstenen van het eindproduct) opgeleverd (25%‐versie, 50%‐versie, 90% 2116 versie etc). Wens gebruikers is wel snel met eerste conceptversie komen waarmee men aan 2117 de slag kan, en inzicht te geven in wanneer welk deel wordt aangevuld met wat (zie ook actie 2118 2019‐3). In projectplan helderder beschrijving fasering opnemen. Per werkpakket opschrijven 2119 wat je in september af hebt en wat in december. Concreet wat je dit jaar gaat doen en hoe in 2120 uitvoeringsplan. 2121 Bv: voor Chemietool wordt uiteindelijk een webbased tool opgeleverd maar dat is pas op het 2122 einde. Eerst wordt een xls werkversie gemaakt waar mee kan worden geoefend. 2123

f. Ter info aan Gebruikersgroep en gebruikers daarbuiten: Werkgroep KIW vraagt kernteam om 2124 ook Deltafacts te maken, de momentopname van dat moment dit is voor het project 2125 mogelijk. Actie 2019‐10: elk jaar Deltafacts maken op verzoek van wg KIW. 2126

2127 Samenvatting: 2128 Esther vat samen: 2129 Over opzet en aanpak: leden van de groep zijn blij, goede richting, mooie betrokkenheid praktijk, en 2130 specifiek: 2131 niet gehoord “doe dit of dat niet”. Gerard noemt nog het aspect humane effecten evt niet te 2132

doen, maar de andere gebruikers zijn het daar niet mee eens, oa vanwege de drinkwaterlink van 2133 het project (ook financieel). 2134

wel suggesties over prioriteiten wat haalbaar is in 2019, concreet per werkplan moet haalbaar 2135 zijn voor deadline project. Zo krijgt gebruikersgroep ook inzicht in wat als eerste belangrijk is 2136

2137 4. Bespreking werkwijze Gebruikersgroep 2019 – 2021 2138

2139 A. inhoudelijke doelen en wensen: 2140

Document STOWA over rollen besproken: Volgens Arjan lijkt dat meer voor een stuurgroep dan voor de 2141 gebruikersgroep bedoeld. De gebruikers vinden het meer hun rol om te kijken of uiteindelijke tools 2142 bruikbaar zijn, niet om te sturen op budget en planning. 2143 Volgens Bas is het vooral de bedoeling dat de gebruikersgroep het kernteam scherp houdt. Beoordelen 2144 of dingen fout gaan in tijd of kosten en dit signaleren bij ten eerste het kernteam en evt als nodig bij de 2145 werkgroep KIW. Strategisch mee bekijken of proces goed gaat. 2146 Afspraak: Gebruikersgroep is akkoord met deze werkwijze. 2147

2148 B. Goedkeuring plan / focus 2019-2021, en plan 2019: 2149

Goedkeuringsprocedure: belangrijke taak van de gebruikerscommissie is akkoord te geven op het 2150 projectplan, voordat het officieel wordt goedgekeurd. 2151 Acties en toezeggingen uit het gebruikersoverleg komen in de afspraken lijst. Het Kernteam belooft alle 2152 acties uit de actielijst in het plan 2019 op te nemen. Op basis daarvan zal het plan 2019 goed gekeurd 2153 worden. Er hoeft dan dus geen nieuwe tekstronde meer plaats te vinden vóór indiening projectplan 2154 2019. 2155


62

Gezamenlijk besluit: Geen extra tekst ronde van projectplan nodig. Verslag wordt vooraf gedeeld en 2156 wordt als aanvulling bij het plan gehanteerd. Kernteam zendt het verslag aan de Gebruikersgroep, de 2157 voorzitter van de gebruikersgroep bundelt eventuele aanvullingen op het verslag (Actie 2019-11). 2158 Daarna omgaand werken naar formele accordering vóór 15 februari. Dit om werkzaamheden 2019 te 2159 borgen. 2160

2161 C. Voorzitter. 2162

Volgens rolbeschrijving STOWA levert Gebruikersgroep een voorzitter, die namens de gebruikersgroep 2163 rapporteert aan programma secretaris. Voorzitter kan gebruikersgroep voorzitten maar hoeft niet. 2164 Voorzitter dient als 1 communicatielijn gebruikers vs kernteam en tussen werkgroep KIW en kernteam, 2165 waar nodig. 2166 We spreken af de voorzitter mandaat krijgt van de hele groep. Anke Durand stelt zich kandidaat, maar 2167 noemt expliciet haar eerdere betrokkenheid bij het onderwerp. Wellicht vinden de anderen dat zij 2168 daardoor een te gekleurd beeld vertegenwoordigt. Niemand maakt echter bezwaar tegen haar 2169 voorzittersrol. Anke kan intermediair zijn tussen waterschappen die hier iets mee willen en dit project, 2170 ze is ook intermediair bij project ketenaanpak medicijnresten. Communicatie richting waterbeheerders 2171 zou via Anke kunnen. Anke is aanspreekpunt voor Gebruikersgroep-leden als er suggesties zijn, of als er 2172 iets mis gaat in het project/kernteam. Anke neemt dan contact met Kernteam. Bij deze is Anke gekozen 2173 tot voorzitter van de gebruikersgroep KIW Toxiciteit. 2174 Actie 2019-12: Anke zet zelf nog even op papier hoe zij haar rol precies ziet als voorzitter. 2175

2176 D. Samenstelling Gebruikersgroep 2177

Samenstelling gebruikersgroep is dusdanig dat bijna alle gremia vertegenwoordigd zijn (waterschappen, 2178 Rijkswaterstaat, STOWA, adviesbureaus). Het is nog de vraag of provincies vertegenwoordigd moeten 2179 worden en of drinkwaterbelang voldoende wordt geborgd door Tineke. Dorien ten Hulscher is vooral 2180 betrokken bij EU zaken vanuit RWS, Haar collega Hannie zorgt voor de nodige afstemming met Dorien. 2181 Actie 2019-13: Bas vraagt na bij IPO wie vertegenwoordiger vanuit provincies kan en wil zijn in dit 2182 project. Actie 2019-14: Tineke zal navragen of Merijn Schriks (Vitens) bv als agenda lid betrokken wil 2183 zijn vanuit de drinkwaterbedrijven. 2184

2185 E. Diversen werkwijzen: 2186 Delen documenten: op eigen Surfdrive met mapje voor gebruikerscommissie met steeds laatste 2187

concept versie van producten. Wel afspraak dat het binnen groep blijft totdat het definitief wordt 2188 omdat het concepten betreffen. Actie 2019‐15: Surfdrive inrichten (+format rapportages etc). 2189

Email alert indien er een belangrijke update is. 2190 Nieuwsbrief: frequentie naar wat Kernteam denkt wat handig is. Hoor je te weinig, meld dit dan. 2191

Actie 2019‐16: besluit over nieuwsbrief etc in Kernteam 2192 Frequentie gebruikersgroep bijeenkomsten: Minimaal 1x procedureel en 1x inhoudelijk per jaar. 2193

In 2019 dus 3x. Actie 2019‐17: Kernteam gaat dit plannen voor 2019. 2194 Bij elk beslismoment gebruikerscommissie meenemen; dit kan plenair, maar wsl. voor kleinere 2195

zaken zeker ook ad hoc, per mail, telcon. Voorzitter gebruikersgroep heeft ook hierbij mandaat. 2196 Conceptproducten kunnen ook in kleinere groepen bediscussieerd worden. 2197 Idee om ook eens een inhoudelijke ochtend te combineren met een procedurele vergadering ‘s 2198

middags. Deze inhoudelijke ochtend kan breder toegankelijk zijn dan alleen gebruikersgroep. 2199 Actie 2019‐18: Kernteam werkt inhoudelijke ochtend voor gebruikers uit en sluit kort met project 2200 kennisvalorisatie. 2201

2202 5. Volgende bijeenkomst(en) en vaste agendapunten 2203 Datumbriefje juni en november 2019 wordt rondgezonden. In juni 2019 komen we bijeen op de Sinderhoeve 2204 van de WUR (Renkum), daar is dan de mesocosm studie van het Emerche-project bezig. 2205 Vaste agendapunten gebruikersgroep bijeenkomsten: 2206

Inhoudelijk 2207


63

Procedureel 2208 Kort overzicht wat er gebeurd is ten opzichte van vorig overleg vanuit kernteam en vanuit 2209

gebruikers 2210 bespreken wat er komende tijd gaat gebeuren vanuit kernteam en gebruikers. 2211 overzicht lijstje van wat er per product van gebruikersgroep verwacht wordt. 2212 vooraf wordt agenda rondgestuurd 2213

2214 6. Rondvraag, waarbij Esther ook naar ‘eye-openers” vraagt 2215 ‐ Anke: Eye opener: kaartjes en kleurtjes daar moeten we naar toe 2216 ‐ Hannie: er is veel af te ronden in 2019 goed kijken of alles kan. In uitvoeringsplannen laten zien 2217

wanneer welk % van een product af is en wat er dan nog niet in zit. 2218 Doorkijk in hele project waar gaat het heen en wanneer is het einde 2021, we rekenen op 4 2219 jaar. Er is programma financiering 2220

‐ Ronald: scherper beeld natuurlijke toxiciteit en chemische toxiciteit. Werelden scherper hebben 2221 waar je naar kijkt? Helder krijgen wat effecten in bioassays veroorzaakt. Vergeet de natuurlijke 2222 toxines niet. 2223 Handelingsperpectief. 2224

‐ Jos: wat wordt verwacht van extra analyses het is nodig dit op korte termijn duidelijk te krijgen 2225 om dit ook op begrotingen te krijgen actiepunt over inventarisatie met spoed uitvoeren. 2226

‐ Gerard: twee sporen maar daar zit crosslink in. Kunnen de sporen ook ná elkaar: bv eerst tox en 2227 daarna chemie of andersom? 2228

‐ Djoline: duidelijker aangeven waar dingen aan elkaar linken. Waar komt wat bij elkaar, schema? 2229 Er komt ook een samenvatting en organogram op inhoud. Actie 2019‐19: organogram op inhoud 2230 maken en delen 2231

‐ Bas: blij met crosslink met EMERCHE, dat is erg goed 2232 ‐ Arjan: Toewerken naar normering en EU. Het moet op een bepaald moment een status krijgen 2233

verhelderend dat dat het eindpunt is. Nog niet helemaal helder wat nu de keuzes zijn per WP: 2234 wat valt er nu uit? 2235 Kosten van tools zijn heel belangrijk, goed in het oog houden zijn een randvoorwaarde voor 2236 bruikbaarheid. 2237

‐ Gerda: het is me nu duidelijk geworden dat het maken van producten in stapjes gaat. 2019: versie 2238 50%, 2020: 75% en dan 2021: 100%. Dit maakt het duidelijker dat de concept protocollen, 2239 infographics, handleidingen etc groeidocumenten zijn. 2240

‐ Leo: PBL als (agenda)lid van gebruikersgroep? Zij zijn de gebruikers die dit rapporteren aan 2241 Brussel. Actie 2019‐20: Leo evalueert dit. 2242 Is een vertegenwoordiger uit het ministerie gewenst, omdat zij erg op het chemiespoor zitten? 2243 Dorien (RWS) is daar nauw bij betrokken, maar Hannie zal deze connectie via Dorien borgen. 2244

2245 7. Afsluiting 2246

Om 16:01 sluit Esther de vergadering, onder dankzegging aan eenieder 2247 2248

8. Actielijst 31-1-2019 2249 2019-1: contact Sedias project. 2250 2019-2: Project zegt toe ook financiën rond nieuwe metingen inzichtelijk te maken. 2251 2019-3: Projectplan faseren concept met opmerkingen op basis van ervaringen aanvullen en 2252 verbeteren. In projectplan helderder beschrijving fasering opnemen. Per werkpakket opschrijven wat je in 2253 september af hebt en wat in december. Concreet wat je dit jaar gaat doen en hoe in uitvoeringsplan. 2254 2019-4: kernteam neemt per omgaand contact op met alle aanstaande gebruikers (bv bij WS): zij kunnen 2255 centraal aangegeven wat men op gebied van toxspoor en chemiespoor dit jaar gaat doen. Kernteam 2256 identificeert mogelijke directe acties/samenwerkingen daaruit. 2257 2019-5a: toezegging om dit te evalueren, en uitslag te delen (kan wel/kan niet/kan op tijdstip x/eventueel 2258 25%-versie van kaart/stoffenlijst. 2259


64

2019-5b: kernteam trekt toepasbaarheid tools breder dan alleen ecologen in projectplan. 2260 2019-6: Toezegging: wat betreft betrekken markt volgen we hier getrapte aanpak voor; beperkt beginnen, 2261 anders kunnen we de eventuele diversiteit van uitleg/interpretaties niet bijhouden, kans op interpretatie-2262 ontsporing. We volgen ook de centrale meeting hierover. 2263 2019-7: project prioriteert spoedige beschikbaarheid van concepten van protocollen, infographics, 2264 handleidingen, zodat ze kunnen worden uitgeprobeerd en verbeterd. 2265 2019-8: kernteam maakt spoedig helpdesk-functie. 2266 2019-9: delen van conceptproducten door kernteam aan gebruikersgroep is toegezegd, wsl. via centrale 2267 producten web-link. 2268 2019-10: elk jaar Deltafacts maken op verzoek van wg KIW. 2269 2019-11: Kernteam zendt het verslag aan de Gebruikersgroep, de voorzitter van de gebruikersgroep bundelt 2270 eventuele aanvullingen op het verslag 2271 2019-12: Anke zet zelf nog even op papier hoe zij haar rol ziet als voorzitter. 2272 2019-13: Bas vraagt na bij IPO wie vertegenwoordiger vanuit provincies kan en wil zijn in dit project. 2273 2019-14: Tineke zal navragen of Merijn Schriks (Vitens) bv als agenda lid betrokken wil zijn vanuit de 2274 drinkwaterbedrijven 2275 2019-15: Surfdrive inrichten (+format rapportages etc). 2276 2019-16: besluit over nieuwsbrief etc in Kernteam 2277 2019-17: gebruikersgroep bijeenkomsten plannen voor juni en november 2019 (datumprikkers) 2278 2019-18: Kernteam werkt inhoudelijke ochtend voor gebruikers uit en sluit kort met project 2279 kennisvalorisatie. 2280 2019-19: organogram op inhoud maken en delen 2281 2019-20: Leo evalueert of PBL als (agenda)lid van gebruikersgroep gewenst is. 2282 2283 2284 2285 2286 2287

2288


65

Referenties 2289

2290 EEA (2012). European waters — assessment of status and pressures. E. E. Agency. 2291

2292 Posthuma, L., et al. (2016). Ecologische Sleutelfactor Toxiciteit. Deel 2: Kalibratie: toxische druk en ecologische 2293 effecten op macrofauna. Amersfoort, the Netherlands, STOWA. 2294

2295 Posthuma, L., et al. ((in press)). "Species sensitivity distributions for use in environmental protection, assessment 2296 and management of aquatic ecosystems for 12,386 chemicals." Environ Toxicol Chem. 2297

2298 Van Gils et al. (2018). Risico's van opkomende stoffen: demonstratie van model-instrumentarium aan de hand van 2299 concentratie- en risicokaarten (briefrappot ESF-Tox2 project // concept). Delft, NL, Deltares/RIVM. 2300

2301 2302

Offerte 2019 Kennisimpuls ‘Toxiciteit’ 2 3 4 5 Opgesteld ... · 20190215_projectplan 2019...

Documents

Transcript of Offerte 2019 Kennisimpuls ‘Toxiciteit’ 2 3 4 5 Opgesteld ... · 20190215_projectplan 2019...