Wat moet, wat mag (niet) en wat kan (niet) met

Thema

Roestvast staal

nummer 12/1 | december 2019

Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijm

en en snijden

vakbladlastechniek.nl Uitgave ISSN 0023-8694 Lastechniek wordt uitgegeven door OPUS co, in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL). Redactie Bert de Jong, Fleur Maas, Peter Meys, Rolf Mul, Frank Smit, Leo Vermeulen, Bart Verstraeten, Margriet Wennekes Eindredactie Margriet Wennekes, Leo Vermeulen (techniek) Uitgever Bert de Jong, OPUS co Advertenties Con-Sell, Rolf Mul T 06 12 50 90 58 - E info@con-sell.nl Adressen Nederlands Instituut voor Lastechniek Louis Braillelaan 80 - 2719 EK Zoetermeer T 088 018 70 00 E linda.osenga@nil.nl - nil.nl Belgisch Instituut voor Lastechniek vzw Technologiepark-Zwijnaarde 48, B-9052 Zwijnaarde, België T +32 9 292 14 04 E lastechniek@bil-ibs.be - bil-ibs.be OPUS co Fruitweg 24 j - 2321 GK Leiden, T 071 589 56 44 E info@vakbladlastechniek.nl - vakbladlastechniek.nl Abonnementen Voor particulieren in Nederland € 66,00 op privé-adres. Voor bedrijven, studenten en senioren geldt een ander tarief. Vraag een abonnement aan via vakbladlastechniek.nl Voor abonnementen in België kunt u contact opnemen met lastechniek@bil-ibs.be of telefonisch op +32 9 292 14 04. Lastechniek verschijnt tien keer per jaar en wordt toegezonden aan deelnemers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL), het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) en andere geïnteresseerden en belanghebbenden in de verbindingstechniek. Voor vragen over abonnementen kunt u terecht bij het NIL of het BIL voor België. Het abonnement geldt voor een geheel jaar. Opzeggingen per mail vóór 1 oktober van het lopende jaar. Verzendadres wijzigen? Stuur dan het etiket met verbeterd adres retour. Alle advertentiecontracten worden afgesloten conform de regels voor het Advertentiewezen gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Ontwerp en lay-out OPUS communicatie-ontwerp, Leiden. Hoewel de informatie in deze uitgave zorgvuldig is uitgezocht en waar mogelijk gecontroleerd, sluiten de uitgever en de redactie uitdrukkelijk iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele onjuist-heden en/of onvolledigheid van de verstrekte gegevens. ©2019 - Overname van artikelen is slechts mogelijk na verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever.

Colofon

Tijd voor iets nieuws. In de vorige uitgave kondigden we het al

voorzichtig aan. De vormgeving van LASTECHNIEK is vanaf

deze editie vernieuwd. Ziehier het resultaat, waar we als ma-

kers best trots op zijn. Meest opvallend zijn de nieuwe, heldere

kleuren en moderne uitstraling van de bladtitel. De oude was

robuust en vertrouwd, maar na ruim acht jaar wel toe aan een

opknapbeurt. En daarmee het blad als geheel; meer licht en

lucht. Een frisse cover met beeld over de hele pagina, nieuwe

lettertypen en andere, meer of minder subtiele veranderingen

in de lay-out. Mooi hè?

Dan de inhoud. Voor een groot deel blijven we doen wat we

sinds 2011 doen: content verzamelen die relevant, informatief

en interessant is voor onze diverse lezers. Maar ook taalgebruik

verandert. Dat gebeurt heel geleidelijk, maar onherroepelijk.

Daarom gaan we vanaf nu extra letten op de toon van onze ar-

tikelen. Gebruiken we niet onnodig ingewikkelde zinnen? Kan

het korter? Kan het toegankelijker en minder belerend? Nodigt

de tekst wel uit tot lezen?

Daarbij mag de balans niet doorslaan naar de andere kant; we

blijven een serieuze titel. Vereenvoudiging mag niet leiden tot

onvolledigheid, onjuistheid of het verlies van nuance. En dan

maakt het ook nog verschil met welk doel en voor welke doel-

groep het verhaal wordt geschreven. Kortom, een mooi voor-

nemen voor het nieuwe jaar.

Dit themanummer verschijnt op de overgang naar 2020. Voor

de meesten betekent dit minimaal een week vakantie. Tijd voor

andere dingen, zoals het bijhouden van vakliteratuur. Lees wat

er allemaal moet, (niet) kan en (niet) mag bij het werken met

roestvast staal. En leer van de ervaringen van mensen die hier

dagelijks mee te maken hebben.

In februari zijn we terug met een nieuwe editie.

Alvast mooie feestdagen en een goed 2020.

De makers van LASTECHNIEK

Mooi hè?

VOORWOORDT E C H N O L O G Y F O R T H E W E L D E R ‘ S W O R L D .

Het perfecte team!

Binzel Benelux bvbaIndustriepark Eke · Rozenstraat 6 a B-9810 NazarethT +32 9 382 90 80F +32 9 382 90 81info@binzel-benelux.com

www.binzel-abicor.com

ROBiPAK – de lasuitrusting voor de collaboratieve robot.

De “ROBiPAK” van ABICOR BINZEL omvat een complete MIG/MAG lasuitrusting voor de cobot, met robotflens, pistoolhouder, lucht- of vloeistofgekoeld laspistool, iROB stroombron en een unieke controller. Perfect op elkaar afgestemd!

Uw “ROBiPAK” voordelen■ Zeer eenvoudig te programmeren■ Instellen van de lasparameters op het bedieningspaneel van de cobot■ Hoge TCP-stabiliteit door het gebruik van duurzame componenten■ De pulserende stroombron iROB staat garant voor perfecte lasnaden■ Flexibele slangenpakketten verzekeren volledige bewegingsvrijheid■ Compact en universeel inzetbaar

Test de ABICOR BINZEL ROBiPAK met de UR cobot nu!

Cov

erfo

to: R

evic

on B

aros

ta LASTECHNIEKwordt uitgegeven door OPUS communicatie-ontwerp in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek en in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek

vakbladlastechniek.nl

Inhoud #12/1 december 2019

32

8

24

04 Verbindingsnieuws 10 Openingsartikel 12 Soorten rvs en hun lasbaarheid 16 Voorkom schade door scheuren of verbrossing 20 Roestvast staal lassen bij ReviconBarosta 24 Warmtewisselaar uit rvs 28 Roestvast staal kan wel degelijk roesten 32 Nabehandelingstechnieken 36 Fixeren of hechtlassen 40 Normen voor het lassen van rvs 44 Vaktrots 46 Brancheregister

5 jaar garantie

5 jaar garantie

verhuur en verkoop van lasequipment

Steenstraat 16 D 4751 GS Oud-Gastel t 0165 31 78 55

e info@euroweld.nl euroweld.nl

Uitstekende kwaliteit, vergelijkbaar met alle

andere grote merken

5 Jaar garantie, op de complete machine, dus niet op

enkele onderdelen, maar op alles 3 tot 4 keer goedkoper dan de bekende reguliere merken

Belangrijkste kenmerken

• 300 amp. TIG DC Pulse met digitale controle

• programmeerbare geheugenopslag

• uitgebreide microprocessorbesturing

• HF en lift-off TIG

• interface voor afstandsbediening

• VRD-functie (spanningsverlagingssysteem)

• digitaal display, leesbaar onder alle omstandigheden

• intelligente ventilator- en koelerregeling

• meer dan uitstekende laseigenschappen

Inclusief

• TIG-toorts en adapter

• aardekabel en klem

TIG

TIG

Actieprijs

Deze actie eindigt op 17 januari 2020

€ 1.935

Actieprijs€ 1.160

rvs lassen kan net zo goed voor minder geld

december 2019VERBINDINGSNIEUWS

4 5

Digitalisering De jongste generatie gaat voor digitaal. In het dagelijks leven, maar ook in de werkomgeving. Lastek speelt hierop in met zijn nieuwste aanwinst, de Emigma Puls Digital. Tim Wils: “Waar pulslassen voorheen vooral grote voordelen bood bij het lassen van aluminium en rvs, geeft deze machine nu ook aanzienlijke voordelen in de industriebouw.” Sneller en beter lasresultaat “De Emigma Puls Digital laat zich sneller en preciezer instel-len dan een klassieke pulslasmachine. Bovendien kan er snel-ler mee worden gelast (meer meters lasnaad per uur) en is er nauwelijks nabewerking nodig na het lassen. Complexe digi-tale lasprocessen op de achtergrond zorgen voor een betere inbranding. Daardoor wordt de lasnaad sterker, met minder materiaal. De inbranding is ook veel beter onder controle te houden, met een beter zicht op het smeltbad en minder spanning in de constructie. Software-updates kunnen op af-stand worden uitgevoerd: elke gemachtigde gebruiker kan de machine instellen, monitoren en bijsturen. Draadloos, via Wifi.” Gezonder De nieuwe pulslasmachine heeft een speciaal ontwikkelde lasboog, wat aanzienlijke gezondheidsvoordelen biedt, aldus Wils. “Er ontstaat veel minder schadelijke lasrook (tot 70% minder) en antispat-spray is geheel overbodig. Dankzij het goede lasresultaat is er veel minder slijpstof (tot 80% min-der). En ook aangenaam: de geluidsoverlast van nabewerking valt grotendeels weg”.

Lastek lanceert een pulslastoestel met

digitale technologie voor snellere en be-

tere lasresultaten en minder gezond-

heidsrisico’s voor de lasser en zijn

collega’s op de werkvloer. “We hebben

sterk ingezet op digitalisering. Digitale

technologieën waarmee iedereen met-

een kan werken. Met een logische be-

diening en eenvoudige instellingen”,

zegt lasingenieur Tim Wils.

Aantasting niet-resistent rvs Er is volgens de provincie Noord-Holland veel onduidelijkheid over de regels rond het gebruik van roestvast staal in zwembaden. “Niet-re-sistent rvs mag in de ruimten rond een zwembad niet worden ge-bruikt, tenzij dit onder strikte voorwaarden gebeurt. Niet-resistent rvs kan worden aangetast door de damp van het zwemwater, bezwij-ken en daardoor letsel veroorzaken. Zwembadeigenaren moeten daarom met een deskundig rapport aantonen dat ze voldoen aan de regels voor rvs. De gemeenten moeten hier toezicht op houden.” Problemen Al in 2015 publiceerde een aantal deskundigen van de sectie Corrosie van de Bond voor Materialenkennis een kritisch artikel waarin zij aan-bevelen om bestaande, internationale normen en richtlijnen zoveel mogelijk over te nemen. De auteurs pleiten ervoor om in bestaande zwembaden dragende delen met 304/316 direct te laten vervangen. “Gangbare rvs-soorten, zoals 304 en 316, kunnen in zwembadatmos-feer onderhevig zijn aan scheurvormende corrosie door condensatie en neerslag van agressieve stoffen zoals chlooramines, in combinatie met aanwezige trekspanningen. Door de scheurvorming verliezen dra-gende onderdelen zoals ophangelementen hun sterkte en kunnen uit-eindelijk bezwijken (doordat dit corrosieproces relatief snel verloopt kan dit al binnen een jaar gebeuren). Als gevolg hiervan zijn er al meer-dere ernstige ongevallen en ettelijke incidenten opgetreden, zowel in het buitenland als in Nederland.”

Provincie Noord-Holland wil dat gemeenten strenger gaan contro-

leren of zwembaden daadwerkelijk aan alle regels voor rvs voldoen.

Volgens de provincie hanteren gemeenten en inspectiebureaus de re-

gels vaak soepeler dan dat ze in de wet staan. ‘Digitale pulslasmachine

heeft vele voordelen’

Bouwbesluit Sinds 1 juli 2016 zijn zwembaden wettelijk verplicht (Bouwbesluit artikel 5.12) om onderzoek te doen naar de aanwezigheid van ‘niet-resistent’ rvs. Indien dit wordt aangetroffen, en als er bij breuk letsel kan ontstaan, moet het direct vervangen worden. Onder ‘niet-resistent’ roestvast staal wordt verstaan alle roestvaststaalsoorten, met uitzondering van de soorten 1.4529, 1.4547 en 1.4565, als bedoeld in NEN-EN 1993-1-4. Onderzoek Na verschillende signalen dat zwembaden nog niet voldoen aan de regels die voor rvs gelden, onder-zocht de provincie of gemeenten in Noord-Holland het toezicht hierop goed uitvoeren. Uit het onder-zoek blijkt dat gemeenten niet altijd volgens de wettelijke eisen beoordelen of zwembaden voldoen. Gemeenten leggen bijvoorbeeld niet op papier vast of de zwembadeigenaren toegezegde verbeteringen ook echt hebben uitgevoerd. Daardoor is niet met zekerheid vast te stellen welke zwembaden wel of niet voldoen aan de wet.

Ultimatum De provincie heeft de gemeen-ten een ultimatum gesteld om er snel voor te zorgen dat de zwembaden binnen hun ge-meente aan de wettelijke eisen voldoen. Het ministerie van Bin-nenlandse Zaken en Koninkrijks-relaties is - als verantwoordelijke voor de bouwregelgeving - geïn-formeerd over de uitkomsten van het onderzoek. Ook heeft de provincie suggesties voor moge-lijke verbeteringen bij de minis-ter onder de aandacht gebracht.

Gebruik rvs in zwembaden niet altijd volgens de regels

Lees bouwbesluit artikel 5.12

december 2019

7

VERBINDINGSNIEUWS

6

Ontstaan aanloopkleuren Roestvast staal (rvs) dankt zijn goede corrosieweerstand aan de aanwezigheid van minimaal 12% chroom. In de lucht of in water vormt zich hierdoor een dunne, stabiele en passieve film van chroomoxide aan het materiaaloppervlak. Deze film is slechts enkele nanometers dik. Tijdens het lassen worden de las en de warmte-beïnvloede zone verhit tot temperatu-ren boven 1.000 °C. Bij aanwezigheid van zuurstof zal dit on-middellijk reageren met het metaal. Bij een hogere piektemperatuur en een langere duur ontstaat een dikkere laag oxide, tot enkele honderden nanometers dik. Deze dik-kere oxidelaag zorgt voor de zogenaamde aanloopkleuren. Aan tegenzijde of sluitlaag Aanloopkleuren kunnen aan de tegenzijde van de las ont-staan, bijvoorbeeld wanneer er geen beschermgas wordt ge-bruikt. Daarnaast kan de verkleuring ook optreden aan de sluitlaag, waar het materiaal na het passeren van de boog wordt blootgesteld aan de omgevingslucht. In het verleden is de invloed van aanloopkleuren op de corrosieweerstand al verschillende keren onderzocht. In de jaren 90 gebeurde dit nog in een collectief BIL-NIL-project. Ook in Duitsland is het nodige onderzoek verricht. Van recente datum is het Euro-pese JOINOX-project via het onderzoekfonds voor Kolen en

Staal. Telkens werd geconcludeerd dat de aanwezigheid van aanloopkleuren een negatieve invloed heeft op de corrosie-weerstand. Aan de tegenzijde van de las kan het ontstaan van aanloopkleuren vermeden worden door een inert of re-ducerend beschermgas toe te voegen met een zo laag mo-gelijk zuurstofgehalte. Om aanloopkleuren aan de sluitlaag te verwijderen, kan na het lassen een reinigingstechniek wor-den toegepast. Om de corrosieweerstand te herstellen tot het niveau van het basismateriaal, werden in eerdere onder-zoeksprojecten verschillende reinigingstechnieken getest, namelijk een chemische behandeling (beitsen) of een mecha-nische behandeling (borstelen of schuren). Telkens bleek dat beitsen het meest geschikt is om de corrosieweerstand te herstellen. Behandelen noodzakelijk? Ondanks de eerdere onderzoeksprojecten blijven enkele vra-gen onbeantwoord. Zo is wel duidelijk dat de corrosieweer-stand vermindert door de aanwezigheid van aanloopkleuren, maar -afhankelijk van het type RVS- is er nog steeds een ze-kere corrosieweerstand aanwezig. Het is dan ook de vraag voor welke toepassing een nabehandeling absoluut nood-zakelijk is, en voor welke deze achterwege kan blijven. Im-mers zijn nabehandelingen niet alleen tijdrovend (en dus kostbaar), maar in sommige gevallen zelfs verontreinigend en gevaarlijk. Zeker in het geval van beitsmiddelen met sal-peterzuur (HNO3) en waterstof- fluoride (HF) – de huidige standaard voor optimale reiniging – bestaat het risico dat de zuren in contact komen met het lichaam. Bovendien kunnen er bij het gebruik van beitsmiddelen schadelijke stikstofoxi-

De aanwezigheid van aanloopkleuren kan nadelig zijn voor

de corrosieweerstand van roestvast staal. Beitsen is op dit

moment de standaardmethode om de corrosieweerstand

aan het lasoppervlak optimaal te herstellen. Vanwege de

veiligheids- en gezondheidsrisico’s die samenhangen met

het beitsen, worden ook wel alternatieve technieken toe-

gepast. Het Belgisch Instituut voor Lastechniek doet mo-

menteel onderzoek naar alternatieve reinigingstechnieken

en hun invloed op de corrosieweerstand.

Wat is de meest geschikte des ontstaan. Beitsen wordt in bepaalde ondernemingen dan ook niet langer toegestaan vanwege de veiligheids- en ge-zondheidsrisico’s. Project CORONA Inmiddels zijn er diverse alternatieve reinigingstechnieken beschikbaar, en deze worden ook al toegepast. Er zijn echter weinig of geen onafhankelijke gegevens beschikbaar over de invloed van deze alternatieve reinigingstechnieken op de cor-rosieweerstand. Het BIL startte daarom in 2018 het CO-RONA-project: een collectief project om de corrosie- weerstand van roestvaststalen lassen na nabehandeling te onderzoeken. In dit project worden verkleurde lassen van RVS type AISI 304L en duplex type 2205 onderworpen aan verschillende nabehandelingen, om daarna de corrosieweer-stand te testen en onderling te vergelijken. Binnen het project worden de volgende reinigingstechnieken toegepast: De verschillende behandelde testmonsters worden onder-worpen aan korte en lange corrosieproeven om de invloed van de nabehandeling op de corrosieweerstand te bepalen. De korte corrosieproeven omvatten klimaattesten zoals de zoutneveltest, maar ook elektrochemische proeven om de weerstand tegen putcorrosie te bepalen. De lange corrosie-proeven omvatten dompeltesten in verschillende types water, namelijk gedeïoniseerd water (< 20 μ S/cm), stads-water en kunstmatig zeewater, en daarnaast atmosferische blootstelling aan verschillende corrosieve omgevingen. De eerste resultaten worden verwacht in het voorjaar van 2020. Belangstelling of vragen? Neem voor meer informatie contact op met: ir. Jens Conderaerts | Belgisch Instituut voor Lastechniek. E jens.conderaerts@bil-ibs.be | T +32 9 292 14 22. CORONA is een interclusterproject tussen SIM en Catalisti en wordt gesteund door de Vlaamse Overheid.

nabehandelingstechniek voor rvs?

Meer uitleg over het CORONA-project

De makers van LASTECHNIEK wensen u een voorspoedig 2020

• Geen reiniging (als referentie) • Beitsen met pasta (product met HNO3 en HF) • Elektrochemisch reinigen met fosforzuur • Elektrochemisch reinigen met neutrale oplossing • Laserreinigen • Borstelen na afkoelen van het materiaal • Borstelen tijdens afkoelen, bij een temperatuur van 40-50 °C (‘warmborstelen’) • Straaltechniek met fijne partikels in een vloeistof (Sublimotion®)

VERBINDINGSNIEUWS

Gevuld met beton Na het bekende project van de 3D-geprinte brug is dit het tweede project van MX3D dat zich richt op de toepassing van grootschalige 3D-geprinte constructies. De Connector heeft een holle structuur die is gevuld met beton. Het vullen van (roestvast)stalen buizen met beton of mortel wordt vaker toegepast in de civiele techniek en wordt CFST (Concrete-Filled Steel Tube) genoemd. Deze constructies, waarin beton wordt gecombineerd met staal, zijn zeer effectief en eco-nomisch. De kern van beton vertraagt of voorkomt lokale knik van het staal, terwijl het staal de buig- en trekkrachten opvangt. 45 kg Het nettogewicht van de Structural Steel Connector uit du-plex rvs is 40 kg. Het uiteindelijke gewicht na het vullen van de holle kern met ongeveer 2,5 liter mortel is 45 kg. Na het succes van dit oorspronkelijke concept zijn de betrokken par-tijen nu van plan om de volgende, grotere versie(s) in een echt bouwproject te implementeren. Het doel van dit project is zowel het ontwerp als de productie van complexe koppel-stukken voor grote constructies in de bouwsector te auto-matiseren. Naarmate de complexiteit van constructies toeneemt en geschoolde arbeidskrachten in landen met een vergrijzende bevolking minder beschikbaar zijn, is dit soort innovaties van groot belang voor de bouwsector. Eigen software De Connector werd geprint met behulp van een geavan-ceerde versie van de eigen MX3D-technologie. MX3D heeft onlangs MetalXL-software gelanceerd, een basisversie van deze technologie waarmee gebruikers snel kunnen beginnen met het 3D-printen van grootschalige metalen objecten op hun eigen locatie. MX3D is een jong bedrijf dat zich heeft gespecialiseerd in het printen van grote objecten met behulp van WAAM (Wire and Arc Additive Manufacturing). Takenaka Corporation is een van de grootste engineering- en bouwbedrijven in Japan.

Het Nederlandse bedrijf MX3D heeft in samenwerking met

Takenaka Corporation een koppelstuk (Structural Steel

Connector) vervaardigd uit duplex rvs. Het bijzondere aan

dit koppelstuk is dat het vervaardigd is door middel van ad-

ditive manufacturing.

Koppelstuk uit duplex rvs

8

december 2019

11

medium met een hogere temperatuur meer kans op cor-rosie geeft. Daarom is het cruciaal om bij de start van de analyse minimaal de volgende vragen te beantwoorden.

Keuze roestvast staal Aan de hand van de antwoorden op deze vragen – en door gebruik te maken van onder andere corrosietabellen – wordt het geschikte type roestvast staal gekozen. Elk type roestvast staal heeft zijn eigen specifieke eigen-schappen die bij de selectie betrokken moeten worden, zoals mechanische eigenschappen en corrosieweerstand. Nadat het juiste roestvast staal is gekozen, is het de taak van de constructeur om een goed ontwerp te maken om de kans op corrosie te verminderen. Hierbij moeten be-paalde ontwerpprincipes in acht worden genomen.

De keuze van het juiste type roestvast staal, een vakkundige ver-werking en goed onderhoud zijn essentieel om problemen in de praktijk te voorkomen. Deze thema-uitgave gaat dieper in op al deze aspecten: de indeling en eigenschappen van rvs-soorten, toepassingsnormen, lastechnische aandachtspunten en nabe-handelingstechnieken voor roestvast staal.

OPENINGSARTIKEL

10

lijke chemische aantasting van het materiaal, oftewel cor-rosie. Er zijn veel factoren die invloed hebben op het cor-rosiegedrag van roestvast staal. Voorbeelden daarvan zijn de pH-waarde, het chloridegehalte en de aanwezigheid van micro-organismen. Maar ook de bedrijfsomstandig-heden, zoals stroomsnelheid en temperatuur, zijn van in-vloed. De weerstand van roestvast staal tegen corrosie wordt voor een groot deel bepaald door de samenstelling van de legering. Denk hierbij aan toegevoegde elementen als chroom, nikkel en molybdeen. Eenvoudig gezegd: hoe hoger het staal is gelegeerd, hoe beter de weerstand van het materiaal tegen corrosie. Bedrijfsomstandigheden De kunst is om het juiste type roestvast staal te kiezen dat past bij de werkelijke chemische of corrosieve belas-ting. De atmosfeer in zwembaden is door het gebruik van desinfecterende middelen op basis van chloor agressief voor de meest gebruikelijke soorten rvs. De keuze voor een geschikt type roestvast staal kan pas worden gemaakt nadat er een grondige analyse van het milieu is uitge-voerd en alle variabelen in kaart zijn gebracht. Een door-stroomsysteem geeft bijvoorbeeld vaak minder corrosie ten opzichte van een stilstaand medium. En daarbij is het ook belangrijk om te weten dat over het algemeen een

Een gescheurde buis, een gesprongen leiding, een kapotte ophanging of een doorge-roeste aansluiting. Zomaar een opsomming van problemen die kunnen ontstaan in in-stallaties. Waar we deze problemen opmerken, denken we vaak dat er koolstofstaal is toegepast in plaats van roestvast staal. De aanduiding roestvast staal, in de volksmond ook wel ‘roestvrij staal’ genoemd, doet vermoeden dat het niet kan roesten. Alleen is dit een verkeerde opvatting.

door Hendrik Harm Kingma

Roestvast staal

IIn principe is het niet de bedoeling dat roestvast staal gaat roesten. Hoewel het basismateriaal van roestvast staal net zo onedel is als koolstofstaal, zorgt een dunne chroomoxidehuid ervoor dat het materiaal zich juist wél edel gedraagt in een waterig milieu. Deze chroomoxide-huid heeft twee grote voordelen. Ten eerste beschermt het dunne oxidelaagje het onderliggende materiaal tegen het binnendringen van veel vreemde stoffen. Ten tweede heeft roestvast staal het vermogen om deze chroomoxi-dehuid zelf te herstellen. Dus wanneer het juiste type roestvast staal wordt toegepast in de daarvoor bestemde omgeving, kan het materiaal tientallen jaren in goede conditie blijven. Problemen Desalniettemin zijn er regelmatig problemen met roest- vast staal. Er zijn vele voorbeelden van ongelukken waar-bij het misging in zwembaden door ondeugdelijk gebruik van rvs in dragende delen of in bevestigingsmaterialen. Waar gaat het dan fout? De problemen beginnen wan-neer de chroomoxidehuid aangetast wordt en zichzelf niet meer kan herstellen. Dit is het begin van de natuur-

Wat is de chemische samenstelling van het milieu - type en concentraties van stoffen? Wat zijn de werkcondities - maximale en minimale temperatuur? Wat zijn de te verwachten stromingscondities - stilstaand of stromend medium? Welke spanningscondities kunnen verwacht worden - statische of dynamische spanningen?

Bron: Kenneth G. Budinski, Materiaalkunde voor Technici.

Gebruik niet-absorberend pakkingsmateriaal. Zorg bij het construeren van compartimenten dat de complete inhoud verwijderd kan worden. Vermijd scherpe hoeken en nauwe spleten waar stoffen zich kunnen ophopen. Vermijd zoveel mogelijk geboute verbindingen. Overweeg om het oppervlak na te bewerken; hoe glad-der het oppervlak, hoe hoger de corrosieweerstand.

Wat moet, wat mag (niet) en wat kan (niet)

O

De chemische samenstelling van het lastoevoegma-teriaal is van grote invloed op de structuur die bij het lassen ontstaat. Om de structuur van een las te voorspellen, wordt het Schaefflerdiagram gebruikt, waarin het nikkelequivalent en het chroomequiva-lent tegen elkaar zijn uitgezet (figuur 1). Hoe hoger het nikkel-equivalent, hoe meer de structuur in de richting van austeniet opschuift. Hoe hoger het chroomequivalent, hoe meer ferriet er gevormd wordt. Dit diagram kan ook gebruikt worden om de geschiktheid van een lastoevoegmateriaal te be-palen voor een bepaald type rvs.

december 2019

13

Om iets te kunnen zeggen over de lasbaarheid van rvs, is het belangrijk om te kijken naar zowel de chemische samen-stelling als de structuur. De chemische samenstelling wordt bepaald door de toevoeging van legeringselementen. Naast een gehalte van minstens 12% chroom kan rvs gelegeerd zijn met andere elementen om bepaalde eigenschappen te ver-krijgen (zie onderstaand overzicht).

Kijken we naar de structuur, dan is rvs onder te verdelen in vier hoofdgroepen:

LASBAARHEID

12

Aluminium

Cerium

Chroom

Kobalt

Koolstof

Koper

Mangaan

Molybdeen

Nikkel

Niobium

Selenium

Silicium

Stikstof

Titaan

Zwavel

Al

Ce

Cr

Co

C

Cu

Mn

Mo

Ni

Nb

Se

Si

N

Ti

S

verbetert de oxidatievastheid

verbetert hechting oxidatiehuid bij hoge temperatuur

belangrijkste element in rvs, zorgt voor vorming beschermende oxidehuid

verbetert kruipvastheid bij hoge temperatuur

bevordert austenietvorming en sterkte, maar kan ook negatief effect hebben

verbetert corrosievastheid in bepaald milieu

verbetert mechanische eigenschappen, vermindert warmscheurgevoeligheid

verbetert corrosievastheid in halogeenhoudend milieu, verbetert kruipvastheid

austenietvormer, verbetert de taaiheid

stabiliserend in austenitisch staal, korrelverfijnend en sterkteverhogend

verbetert verspaanbaarheid

verbetert eigenschappen bij hoge temperatuur

sterke austenietvormer, verhoogt vloeigrens en kruipsterkte

stabiliserend in austenitisch staal, korrelverfijnend en sterkteverhogend

verbetert verspaanbaarheid

Roestvast staalverschillende soorten en hun lasbaarheid

De verzamelnaam ‘roestvast staal’ of ‘rvs’ wordt gebruikt voor alle legeringen van ijzer met chroom en andere elementen die een relatief grote weerstand hebben tegen corrosie. Binnen deze verzameling zijn vele soorten te onderscheiden. Dit artikel gaat in op de lasbaarheid van de meest gebruikte soorten roestvast staal.

door de redactie

Ferritisch chroomstaal Martensitisch chroomstaal Austenitisch chroom-nikkelstaal Ferritisch/austenitisch chroom-nikkelstaal (duplex)

Figuur 1 Schaefflerdiagram

In dit blad ligt de nadruk op de lastechnische aspecten bij het toepassen van rvs. Veiligheid moet daarbij altijd voorop staan. Bij het lassen en snijden aan rvs ontstaat las-rook die het zeer schadelijke chroom VI kan bevatten. Per 1 maart 2017 is de grenswaarde

van chroom VI verlaagd van 10 naar 1 μg/m3. Om eventuele gezond-heidsrisico's te vermijden, zijn een goede bronafzuiging en persoonlijke beschermingsmiddelen altijd noodzakelijk. Bij voorkeur draagt de lasser een lashelm met een voorziening voor luchtverversing (overdrukhelm). Lees ook de eerder verschenen artikelen over dit onderwerp (LSTK 2015 #7/8 en LSTK 2017 #11).

Las veilig

december 2019

15

LASBAARHEID

14

Aanduiding rvs-soorten Hierna wordt de lasbaarheid van rvs-soorten per groep besproken. De aanduiding van een bepaald type rvs kan volgens verschillende normen gebeuren. Dit betekent dat er meerdere benamingen zijn voor één type rvs. Dit is ook beschreven in het artikel over normen, elders in deze uitgave. In dit artikel gebruiken we zowel de aandui-ding volgens AISI als de aanduiding volgens EN 10027. Figuur 2 geeft voor elke hoofdgroep een aantal veelgebruikte typen. Duidelijk is dat de EN symboolaanduiding de meest directe informatie geeft over de chemische samenstelling.

Conventioneel martensitisch rvs heeft een relatief hoog koolstofgehalte. Als het %C niet té hoog is, kan het worden gelast met een laag waterstofhoudend toe-voegmateriaal met een hoge rek, zoals 309L. Afhankelijk van de materiaaldikte, het %C en de warmte-inbreng, moet worden voorgewarmd tussen 200 en 300 °C. Na het lassen is vaak een warmtebehandeling nodig op een temperatuur van 650 tot 750 °C. Zwak martensitisch rvs wordt gelast met een toevoeg-materiaal van vergelijkbare samenstelling. Voorwarmen op 100 °C is alleen nodig bij dikwandige constructies of constructies met een hoge eigenspanning. Om een plot-selinge overgang van austeniet naar martensiet te voor-komen, moet elke lasrups worden afgekoeld tot onder de 120 °C voordat de volgende rups wordt gelegd. Na het lassen moet worden gegloeid op een temperatuur tussen 580 en 620 °C. Het type 1.4405 mag niet worden voorgewarmd, en de lasrupsen moeten tussendoor wor-den afgekoeld tot 50 °C. Wel wordt gegloeid na het las-sen.

Conventionele typen austenitisch rvs, zoals 304L, 316L, 321, 347 en 318, kunnen probleemloos met de bekende lasprocessen wor-den gelast. Het lastoevoegmateriaal moet 3 tot 10% ferriet be-vatten om warmscheuren te voorkomen. De typen 321 en 347 kunnen worden gelast met 304L of met 347, hoewel dit laatste warmscheuren kan veroorzaken. Alleen bij toepassingen waar kruip een rol speelt en in een enkel corrosief milieu heeft 347 de voorkeur. De lasnaadvorm moet zodanig zijn dat de warmte goed kan wor-den afgevoerd; een scherpe V-naad wordt afgeraden. Door de grote uitzettingscoëfficiënt moet de openingshoek groter zijn dan bij gelijke toepassing in koolstofstaal. Ook moet de voorope-ning groter zijn en moeten er meer en zwaardere hechtlassen worden toegepast. Als een laag ferrietgehalte van het lasmetaal wordt vereist moet een toevoegmateriaal worden gebruikt met extra mangaan. Een voorbeeld hiervan is 1.4455 met 6 tot 8% Mn. Dit zorgt voor een zeer hoge taaiheid, goede corrosievastheid en hoge weerstand tegen warmscheuren. Superaustenitisch rvs heeft een hoger legeringsniveau. De che-mische samenstelling maakt dit type rvs gevoelig voor warm-scheuren. Schoon werken, lassen met een lage warmte-inbreng (max. 1,5 kJ/mm) en een zorgvuldige keuze van het toevoegma-teriaal (extra Mn, laag gehalte aan verontreinigingen), zijn nood-zakelijk voor een goede las. Het lassen van dit type rvs is werk voor gespecialiseerde bedrijven.

Bronnen LASTECHNIEK, Laskennis Opgefrist 20, mei 2015 NILBIL Verbindingsgids, uitgave 2014 Lassen van roest- en hittevast staal VM 42 (FME)

Lasbaarheid ferritisch rvs Veel toegepaste legeringen in deze groep zijn 430 en 409. Het materiaal is goed lasbaar, maar belang-rijk is om de warmte-inbreng zo laag mogelijk te houden. De warmte-beïnvloede zone (WBZ) is na-melijk gevoelig voor korrelgroei, wat tot een brosse WBZ en scheurvorming kan leiden. Voorwarmen gebeurt in de praktijk alleen bij gro-tere dikten (vanaf 6 mm). Afhankelijk van de dikte wordt voorgewarmd tussen 50 en 250 °C. Voor veel toepassingen kan probleemloos gelast worden met 309L toevoegmateriaal. Dit mag ech-ter niet gebruikt worden voor toepassingen bij hoge temperaturen. In dat geval wordt een lastoe-voegmateriaal gebruikt met een chemische samen-stelling die overeenkomt met het basismateriaal, of het type 329. Een afwijkend en minder gebruikelijk type ferritisch rvs is ELI (Extra Low Interstitials). Als dit wordt gelast, moet dat gebeuren met een lage warmte-inbreng en met een toevoegmateriaal dat een sterk afwijkende samenstelling heeft, na-melijk een superausteniet (31%Ni-27%Cr-3,5%Mo). Lasbaarheid martensitisch rvs De lasbaarheid is verschillend voor verschillende typen van deze rvs-soort. Het meest toegepaste type is 410. Bij het lassen kunnen harde martensi-tische structuren ontstaan in de WBZ. Vaak wordt gelast met toevoegmaterialen van een afwijkende chemische samenstelling.

Lasbaarheid austenitisch rvs De kenmerkende samenstelling van austenitische rvs-soor-ten is 16-26% Cr en 8-22% Ni. Deze materialen zijn over het algemeen goed lasbaar. Een bekend type is 304, met 18% Cr en 10% Ni.

Lasbaarheid duplex rvs Duplex staalsoorten worden gekenmerkt door een twee-fasenstructuur met ongeveer gelijke hoeveelheden austeniet en ferriet. Deze staalsoorten hebben een hoge rekgrens en een hoge weerstand tegen putvormige – en spanningscor-rosie. De lasbaarheid van duplex staalsoorten is goed, mits voldaan wordt aan een aantal voorwaarden. Duplex rvs is onder te verdelen in drie subgroepen. Zowel 1.4362 als 1.4462 worden gelast met een 1.4462 lastoe-voegmateriaal. Het toevoegmateriaal moet een hoger nik-kelgehalte hebben (7-9%) en toevoegingen van stikstof (0,12-0,18%). De warmte-inbreng mag niet te laag zijn (niet lager dan 0,5 kJ/mm) en de tussenlagentemperatuur is maxi-maal 250 °C. Voorwarmen is alleen nodig als de constructie een hoge eigenspanning heeft. Spanningsarm gloeien is niet nodig. Superduplex staal is gevoeliger voor het uitscheiden van on-gewenste fasen bij het lassen. Om dit tegen te gaan zijn ver-schillende voorzorgsmaatregelen nodig. Zoals een lastoevoegmateriaal dat overgelegeerd is met Ni en soms ook met N. Bij voorkeur moet de laatste laag aan de corro-siezijde worden aangebracht. Als dit niet mogelijk is, moet de grondlaag zwaar worden aangebracht, gevolgd door en-kele dunne lagen. Deze ‘cold-pass-techniek’ voorkomt uit-scheiding van ongewenste corrosiegevoelige fasen in de grondlaag.

AISI USA

430

409

444

AISI USA

410

420

415 / F6NM430

630 / 17-4 PH

AISI USA

304

304L

316

316L

904L

321

347

316Ti

309

310 / 314

AISI USA

F53

329LN / F51

F55

EN materiaalnummer

1.4016

1.4512

1.4521

EN materiaalnummer

1.4006

1.4021

1.4313

1.4542

Werkstofnummer Duits

EN materiaalnummer

1.4301

1.4306

1.4401

1.4404

1.4539

1.4541

1.4550

1.4571

1.4833

1.4841

EN materiaalnummer

1.4410

1.4462

1.4501

Ferritisch rvs

Martensitisch rvs

EN symboolaanduiding

X6Cr17

X2CrTi2

X2CrMoTi18-2

EN symboolaanduiding

X12Cr13

X20Cr13

X3CrNiMo13-4

X5CrNiCuNb 16-4

EN symboolaanduiding

X5CrNi 18-10

X2CrNi 19-11

X5CrNiMo 17-12-2

X2CrNiMo 17-12-2

X1NiCrMoCu 20-25-5

X6CrNiTi 18-10

X6CrNiNb 18-10

X6CrNiMoTi 17-12-2

X12CrNi 23-13

X15CrNiSi 25-20

EN symboolaanduiding

X2CrNiMoN 25-7-4

X2CrNiMoN 22-5-3

X2CrNiMoCuWN 25-7-4

Duplex rvs

Austenitisch rvs

Figuur 2 Veelgebruikte rvs-typen per hoofdgroep (AISI: American Iron and Steel Institute)

Molybdeenvrij duplex staal, zoals 1.4362 (24%Cr-4%Ni-0,2%N) Conventioneel duplex staal, bekend als 1.4462 (22%Cr-5%Ni-3%Mo-0,15%N). Superduplex staal, een duplex met verhoogd Cr-, Mo- en N-gehalte.

Supermartensitisch rvs wordt gelast met superduplex toevoeg-materiaal. De las krijgt dan een rekgrens die nagenoeg gelijk is aan die van het basismateriaal. Voorwarmen en gloeien na het lassen zijn niet nodig. Wel noodzakelijk is om waterstofarme las-processen te gebruiken, zoals TIG en MAG, of waterstofarme toevoegmaterialen bij BMBE of onderpoederlassen.

Last u of las jij in 2020?

ADVERTENTIE

D

december 2019

17

SCHEURVORMING

16

voestalpine Böhler Welding Nederland B.V.www.voestalpine.com/welding

Met onze lijn Terra & Uranus zetten we de nieuwe standaard voor alle conventionele en speciale lasprocessen. De unieke combinatie van lastoevoegmateriaal en stroombron, gebaseerd op onze technische knowhow, geeft het lassen een nieuwe dimensie. Hiermee bereikt u de beste lasresultaten in hun klasse. Lassen waar u trots op kunt zijn. Dat is waar wij voor staan – met een garantie van 5 jaar op alle lasapparatuur van Terra & Uranus.

Scan for more

information

TERRA & URANOS

The New Reference in Welding Machines.

ADVERTENTIE

Door het lassen aan roestvast staal kan de scheurgevoe-ligheid en brosheid van het materiaal toenemen, vooral op de plaats van de lasverbinding en de warmte-beïnvloede zone (WBZ). Gelukkig zijn er manieren om het risico van scheurvorming en verbrossing aanzienlijk te verminderen. Warmscheuren Roestvaste staalsoorten met een volledig austenitische structuur, dus zonder deltaferriet, staan in de lastechniek bekend als scheurgevoelig. Warmscheuren ontstaan bij hoge temperatuur (> 1250 °C) tijdens het stollen van het lasme-taal. Warmscheuren in het lasmetaal zijn over het algemeen stolscheuren (solidification cracks). Smeltscheuren (liqua-tion cracks) ontstaan meestal in de WBZ, maar soms ook in het lasmetaal bij het lassen in meerdere lagen. De aanwezigheid van 2 tot 6% deltaferriet in het lasmetaal verlaagt de warmscheurgevoeligheid aanzienlijk. Met nio-bium (Nb) gestabiliseerde basis- en toevoegmaterialen blij-ken gevoelig voor stolscheuren, zelfs als er ferriet aanwezig is in het lasmetaal. Dit geldt ook voor de WBZ van Nb- en Ti-gestabiliseerd austenitisch rvs. Diverse elementen in het lasmetaal zoals P, S, O, Si en Nb zijn nadelig vanwege de kans op het ontstaan van stolscheuren. Volaustenitisch rvs, zoals 1.4845 (AISI 310) is zeer gevoelig voor warmscheuren. Aan het lasmetaal wordt vaak 3-8% Mn toegevoegd om deze scheurvorming te onderdrukken.

scheuren

bewerking van een eerder verschenen artikel door Robert Vennekens en VM blad 42

De hoge temperaturen die bij het lassen worden toegepast, hebben niet alleen invloed op de corrosieweerstand (zie verderop in dit blad), maar ook op de mechanische eigenschappen van roestvast staal, zoals taaiheid en scheurgevoeligheid. Het nemen van de juiste voorzorgsmaatregelen kan veel schade voorkomen.

Verbrossing Bij het blootstellen van austenitische rvs-soorten (zoals AISI 310, 316, 321, 347) aan een temperatuur tussen 450 en 850 °C, kan een structuur ontstaan die sigmafase wordt genoemd. Dit is een niet-magnetische verbinding van ijzer en chroom (FeCr) die bij kamertemperatuur een harde, brosse structuur geeft. Ook bij ferritische typen met meer dan 23% chroom kan sigmafase voorkomen. Het gevaar van sigmafasevor-ming is dat de taaiheid snel afneemt, zodat er zeer lage kerf-slagwaarden worden verkregen. De tijd waarin het materiaal bij het lassen en daaropvolgend afkoelen in het kritische gebied komt, is meestal te kort om sigmafase te laten ontstaan. Echter, bij aanwezigheid van deltaferriet in het austeniet, zoals bij AISI 316, kan al vrij snel sigmafase worden gevormd. Het verdient aanbeveling de voor sigmaverbrossing gevoe-lige staalsoorten te lassen met een relatief lage warmte-in-breng. ‘475 °C’-brosheid Dit soort brosheid komt voor bij staalsoorten met een chroomgehalte boven 13%. Vooral ferritisch chroomstaal en duplex roestvast staal zijn hier gevoelig voor als ze worden verhit tussen 400 en 550 °C. In dit temperatuurgebied vormt zich een uitscheiding op de kristalgrenzen, waardoor het staal zeer bros wordt. Bij het lassen moet het kritieke tem-peratuurgebied zo snel mogelijk worden doorlopen. Laspro-cessen met een beperkte warmte-inbreng, zoals laserlassen, verdienen de voorkeur.

Korrelgroei Het verhitten van ferritisch rvs (zoals AISI 430 ) boven 900 °C kan ernstige korrelgroei en daarmee verbrossing veroorzaken. Over het algemeen is de WBZ bij het lassen de meest kwets-bare zone voor korrelgroei bij ferritische rvs-soorten. Bij ge-bruik van toevoegmateriaal met dezelfde chemische samenstelling als die van het basismateriaal ontstaat door korrelgroei een las met geringe taaiheid en sterkte. Voor het lassen van ferritisch rvs wordt daarom een austeni-tisch toevoegmateriaal aanbevolen van het type 1.4833 (AISI 309S) of AISI 329. De korrelgroei in de WBZ kan hiermee ech-ter niet worden voorkomen. Aan chroomstaal wordt soms Ti, Nb, Al of Ni toegevoegd om de korrelgroei te remmen.

Koudscheuren Van alle rvs-soorten is alleen martensitisch rvs gevoelig voor het ontstaan van koudscheuren. Martensitisch rvs met min-der dan 0,15% C kan met goede voorzorgsmaatregelen wel worden gelast, maar voorwarmen en gloeien na het lassen is meestal noodzakelijk om scheurvorming te voorkomen. Bij niet of onvoldoende voorwarmen is de kans groot dat na het lassen koudscheuren ontstaan, voornamelijk in de WBZ. Ook kan vertraagde scheurvorming optreden als gevolg van de aanwezigheid van waterstof. Alleen als hoge eisen worden gesteld aan de sterkte of de fy-sische eigenschappen van de lasverbinding worden lastoe-voegmaterialen met ongeveer dezelfde chemische samenstelling als het basismateriaal toegepast. In alle an-dere gevallen worden toevoegmaterialen van het type 1.4832 (AISI 309L) of hoog Ni-houdende materialen aanbevolen. Op de volgende pagina staat een overzicht van de proble-men en de daarbij behorende oplossingsrichtingen die in dit artikel zijn besproken.

of verbrossing Voorkom

ORBIMATINTELLIGENTE LASSTROOMBRONNEN

RPGBUISVLAK-MACHINE

GF/RAPIJP AFKORT ENAFSCHUINMACHINE

For the finest in orbital cutting

and welding products - all

from one source!

Jeroen van Maurik, verantwoordelijke Benelux:Tel. +31 (0) 615 451 246 jeroen.vanmaurik@itw-ocw.com

ORBITALUM TOOLS GMBH78224 Singen, Duitsland

www.orbitalum.com

Ad_Lastechniek_NL_90x267_issue_12.indd 1 22.11.2019 07:03:48

een product van COBOT automation

Buys Ballotstraat 4 | 6716 BL Ede (NL) | 0318 - 57 60 65 | info@cobot.eu

De nieuwe rechterhand voor iedere lasser

www.myweldingmate.nl

• Zeer eenvoudige aansturing• Geschikt voor kleine series• Korte terugverdientijd• Complete oplossing

My Weldingmate

SCHEURVORMING

18

probleem: warmscheuren

probleem: verbrossing door sigmafase

probleem: 475 °C - brosheid

probleem: korrelgroei

Austenitisch, ferritisch en soms duplex roestvast staal, bij verhitting tussen 450 en 850 °C

Ferritisch chroomstaal en duplex roestvast staal bij verhitting tussen 400 en 550 °C

Volaustenitisch roestvast staal

probleem: koudscheurenMartensitisch roestvast staal met een C-gehalte boven 0,15%

Let op bij

Ferritisch chroomstaal bij enige tijd verhitting boven 900 °C

Let op bij

Let op bij

OPLOSSINGEN

Let op bij

Zorg dat het lasmetaal enige procenten deltaferriet bevat Zorg dat het P-, S-, O- en Si-gehalte van het lasmetaal zo laag mogelijk blijft Voeg Mn toe aan het lasmetaal bij het lassen van volaustenitische soorten Let bij Nb-houdende soorten op het C-gehalte en de verhouding Nb/C

OPLOSSINGENGebruik gevoelige materiaalsoorten niet in het kritieke temperatuurgebied Kies soorten met een lager gehalte aan sigmafasebevorderende elementen (Mo, Si) Doorloop bij het lassen zo snel mogelijk het kritieke temperatuurgebied Beperk het ferrietgehalte in het lasmetaal Zorg dat het basismateriaal zo weinig mogelijk verontreinigingen bevat

OPLOSSINGEN

OPLOSSINGEN

OPLOSSINGEN

Gebruik gevoelige materiaalsoorten niet in het kritieke temperatuurgebied Doorloop bij het lassen zo snel mogelijk het kritieke temperatuurgebied Pas een warmtebehandeling toe op meer dan 550 °C

Las met een zo laag mogelijke warmte-inbreng Kies een roestvast staal gelegeerd met Ti, Al of Nb Gebruik austenitisch toevoegmateriaal

Houd het C-gehalte zo laag mogelijk Pas voorwarmen toe en koel op de juiste manier af Voer na het lassen een ontlaatbehandeling uit Gebruik een lasproces met laag waterstof en/of een proces met hoge warmte-inbreng Gebruik austenitisch toevoegmateriaal

Let op bij

december 2019RVS PLAATWERK

20

W21

Waarin onderscheidt ReviconBarosta zich van an-dere plaatverwerkende bedrijven? We vragen het aan manager sales Laurent Mazeyrac en aan manager engi-neering Albert de Koning, tevens verantwoordelijk voor de lascoördinatie. “Wij werken hier uitsluitend met roestvast staal en dat is voor een plaatverwerkend bedrijf vrij uitzonderlijk”, begint Mazeyrac. “Omdat wij geen staal verwerken, is er bij ons geen risico van contamina-tie met dit materiaal. Dat is belangrijk, zeker voor onze klanten uit de voedingsindustrie. Om de corrosievaste eigenschappen van onze producten extra te garanderen, beschikken wij bovendien over een beitsafdeling.” Revi-conBarosta maakt deel uit van Dumaco, een holding met zeven productielocaties.

‘Wij worden graag

door Margriet Wennekes

Plaatwerkspecialist ReviconBarosta in Woerden

verwerkt uitsluitend roestvast- stalen platen en buizen

tot onderdelen, samengestelde producten en complete

installaties. Opdrachtgevers komen onder meer uit

de zuivel- en voedingsmiddelen- industrie, de chemie, de farmacie

en de energie- en milieutechnologie. Lassen vormt een belangrijk

onderdeel van het productieproces.

betrokken in de engineeringsfase’

“Omdat wij geen staal verwerken, is er bij ons

een risico van contaminatie met dit materiaal.

Dat is belangrijk, zeker voor onze klanten uit de

voedingsindustrie. Om de corrosievaste eigenschap-

pen van onze producten extra te garanderen,

beschikken wij bovendien over een beitsafdeling.”

RVS PLAATWERK

2322

spanning geven zodat het product na het lassen recht is. Maar ook krimp kan een probleem zijn: een lange balk kan na het lassen wel een centimeter korter zijn. Alleen mensen met veel ervaring weten precies hoe te lassen, zodat de eind-vorm goed is.” En dan is er nog de afwerking. “Bij staal kun je lasspatten gewoon weghalen; dat materiaal wordt nader-hand vaak gecoat, maar met rvs moet je veel voorzichtiger omgaan. Je moet voorkomen dat er krassen in het materiaal komen. Daarom passen we vaak het TIG-proces toe, omdat er dan minder spatvorming is.” Ontwerp De materialen die het meest verwerkt worden zijn RVS 304 en RVS 316, in plaatdiktes tot ongeveer 20 mm. Daarnaast heeft het bedrijf ervaring met superduplex en hoognikkel-legeringen zoals Incoloy en Inconel. “In de meeste gevallen specificeert de opdrachtgever welke rvs-soort er gebruikt moet worden”, vervolgt De Koning. “Maar het gebeurt ook wel dat de klant ons om advies vraagt, bijvoorbeeld op basis van het medium dat met het materiaal in aanraking komt. Daarnaast zijn we in staat om met onze klant mee te denken in het ontwerp. Soms krijgen we een ontwerp met geo-metrieën die niet goed te produceren zijn. Onze engineers kijken dan samen met de lassers al in de ontwerpfase hoe het beter kan.” Als voorbeeld van een mooi project noemt De Koning het bouwen van offshore containers, voorzien van allerlei equipment. “Dat zijn complexe projecten, waarin alle technieken in één product samenkomen.” Zijn collega Mazeyrac vult aan: “Wij worden graag betrokken in de en-

druk. Dat doen we allemaal zelf, maar ander onderzoek besteden we uit. Zo hebben we onlangs een grote tank gebouwd, met een inhoud van 12.000 liter. Die is hier op locatie radiografisch onderzocht door een gespecialiseerd NDO-bedrijf.” Alternatieve productietechnieken Seriematige producten worden gelast met behulp van twee lasrobots. Het programmeren daarvan gebeurt offline. “Onze programmeur werkt samen met de andere vestigingen van Dumaco, want ook op andere locaties staan lasrobots. Het is iemand met een lastechnische achtergrond, maar niet iemand die meewerkt in de productie.” En hoe kijkt de lascoördinator aan tegen andere productietechnie-ken, zoals laserlassen, lijmen en 3D-printen? De Koning: “De meeste producten maken we in te kleine series om rendabel te investeren in laserlasmachines. Ook het constructief lijmen van plaatonderdelen gebeurt (nog) niet, hoewel er op kleine schaal wel andersoortige ma-terialen op rvs-onderdelen worden gelijmd.” En technieken voor ad-ditive manufacturing? “We houden de ontwikkelingen in de gaten, maar we hebben zelf niet de faciliteiten om er testen mee te doen. In ons portfolio heb ik trouwens nog geen producten gezien die daar-voor in aanmerking zouden komen.” Lassen speelt dus nog steeds een belangrijke rol in de productie van het bedrijf. Mazeyrac: “Leuk om nog te vermelden is dat al onze en-gineers, werkvoorbereiders en andere medewerkers op kantoor een tweedaagse lascursus krijgen om zelf te ervaren wat het proces in-houdt. Dankzij die kennismaking is er nog meer begrip en waarde-ring voor onze lassers.”

Acht gekleurde cellen Binnen het Woerdense bedrijf zijn acht teams (cellen) sa-mengesteld die elk verantwoordelijk zijn voor een bepaalde productgroep. Iedere cel heeft zijn eigen, kenmerkende kleur. Zo is er de roze cel voor tanks en bordessen, de blauwe cel voor rechthoekige producten, de rode cel voor seriema-tige producten, enzovoort. Albert de Koning legt uit wat de gedachte is achter deze indeling. “Wij maken in opdracht van verschillende soorten klanten uiteenlopende producten, maar we zien dat vooral product-marktcombinaties bepa-lend zijn voor de kwaliteitseisen die worden gesteld. Elke markt vergt zijn eigen aanpak en specifieke kennis. Daarom werken we in deze cellenstructuur.” Als voorbeeld noemt De Koning de bouw van skids. “Een skid voor de olie- en gas-industrie wordt gemaakt door de blauwe cel, terwijl een ver-gelijkbare installatie voor de voedingsindustrie door de roze cel wordt gemaakt. Dat heeft te maken met de eisen van de eindklant.” QRM “Dankzij de indeling in cellen kunnen we werken volgens het principe van QRM (Quick Response Manufacturing)”, vult zijn collega Mazeyrac aan. “Dat is een methode om korte levertijden te bereiken en een goede relatie met de klant op te bouwen. Binnen elke cel is de juiste kennis aan-wezig voor een bepaald type product en een bepaalde klant, waardoor deze de beste gesprekspartner krijgt, met één con-tactpersoon, van verkoop tot afname. Een cel bestaat uit een vast team van engineers en productiemedewerkers en iedere cel heeft een vaste locatie in de productiehal. De communi-catielijnen zijn kort; dagelijks vindt overleg plaats binnen de cel, waardoor iedereen betrokken is en er geen overdracht nodig is.” Een ‘hoofdkleur’ is er niet. “Alle cellen zijn belangrijk”, zegt Mazeyrac. “De ene cel vooral vanwege de uitgebreide exper-tise, de andere cel vanwege het productievolume. We zijn niet alleen gespecialiseerd in het bouwen van tanks en druk-vaten, maar ook in serieproductie en het lasersnijden en zet-ten van zeer grote onderdelen. Ook dat maakt ons redelijk uniek.” Lastechnische uitdagingen Als lascoördinator is De Koning betrokken bij alle cellen, waarbij de ene cel meer van zijn tijd en deskundigheid vraagt dan de andere. In totaal zijn er 28 lassers werkzaam bij ReviconBarosta. Verder beschikt het bedrijf over twee lasrobots. De lasprocessen die worden toegepast zijn TIG en MIG/MAG met massieve of gevulde draad. De lascoördinator vertelt welke uitdagingen het lassen van roestvast staal in de praktijk met zich meebrengt: “Zeker dun plaatwerk heeft de neiging om snel te vervormen. Het recht houden van een constructie is lastig. Je kunt dan voor-

gineeringsfase. Het product blijft eigendom van de klant, maar wij willen het zo economisch mogelijk maken, zodat het ook voor de klant aantrekkelijker wordt.” Hij geeft daarvan een voorbeeld. “In som-mige gevallen is het mogelijk om iets op een an-dere, slimmere manier te produceren, zoals het zetten van een plaat in plaats van deze te lassen. Dat heeft impact op de sterkte, waardoor soms kleinere wanddiktes mogelijk zijn. Uiteindelijk leidt dit tot een beter product en een lagere prijs voor de klant.” Inspectie Ook de werkvolgorde is belangrijk, weet De Ko-ning. “Vooral bij samengestelde, meer complexe producten is het soms nodig om tussentijds glad te slijpen, omdat de las naderhand niet meer goed be-reikbaar is.” Het slijpen van lassen is met name nodig bij producten die bestemd zijn voor de voe-dingsindustrie. ReviconBarosta heeft speciaal ie-mand in dienst om deze nabewerking uit te voeren. Dat brengt ons op de kwaliteitscontrole. Hoe is die geregeld? “De visuele inspectie doen we zelf. Wat er verder nodig is aan onderzoek en inspectie hangt ook weer af van de productgroep. In de voedings-industrie is het bijvoorbeeld belangrijk om de ruw-heid te controleren door de Ra-waarde te bepalen. Ook lektesten kunnen gevraagd worden. Leiding-werk testen we hydrostatisch, met water onder

Binnen het Woerdense bedrijf zijn acht

teams (cellen) samengesteld die elk

verantwoordelijk zijn voor een bepaalde

productgroep. Iedere cel heeft zijn eigen,

kenmerkende kleur. Zo is er de roze cel

voor tanks en bordessen, de blauwe cel voor

rechthoekige producten, de rode cel voor

seriematige producten, enzovoort.

december 2019

O

december 2019

Op het voormalige eiland Walcheren, aan de monding van de Westerschelde, is Schelde Exotech gevestigd. Achter de sobere gevel gaat een grote bedrijvigheid schuil. In de ruime fabriekshal worden allerlei hoogwaardige industriële instal-laties vervaardigd, zoals drukvaten, warmtewisselaars, boi-lers, vacuümsystemen enzovoort. “In Nederland fabriceren we vooral de meer complexe producten. Eenvoudiger pro-ducten worden over het algemeen in het buitenland ge-maakt. Naast roestvast staal verwerken we veel exotische materialen, wat ook terug te zien is in de naam van ons be-drijf”, vertelt Willem Konings ter inleiding. Vandaag gaan we het hebben over één specifiek project: de bouw van een grote warmtewisselaar uit roestvast staal. Behalve met Wil-lem Konings, technisch directeur en projectleider, praten we met welding manager Alfred van Aartsen, tevens lasprak-tijkingenieur en materiaalkundige, en met Bob Goossens, directeur-eigenaar van Smit Heat Treatment. Hoge bedrijfstemperatuur Aan de hand van een bouwtekening laat Konings zien waar het precies om gaat. “We maken een gas-gas ‘shell & tube’ warmtewisselaar. Dat betekent dat er twee gasstromen langs gescheiden kanalen door het apparaat gaan. Het ene gas heeft een intredetemperatuur van 610 °C. Die hoge bedrijfs-temperatuur brengt specifieke eisen voor de fabricage met zich mee. De warmtewisselaar, met een totale afmeting van ongeveer 10 bij 4 meter, is helemaal gemaakt van het mate-

riaal 321H en 321. Alleen het gedeelte van het apparaat tot aan de balg ‘ziet’ de hoge bedrijfstemperatuur van 610 °C. Dat gedeelte, ongeveer 5,5 meter lang, moest na het lassen worden gegloeid om spanningen weg te nemen en scheurvorming (stress relaxation cracking) tegen te gaan. Een dergelijke gloeibehandeling is niet uniek, maar de grootte van dit project, in com-binatie met het soort materiaal en alle aanvullende lastechnische eisen, maakt het wel bijzonder.” Niet teveel ferriet Over de lastechnische eisen kan Van Aartsen meer vertellen. “Een gespe-cificeerde hardheid is een voorbeeld van een eis die gesteld werd, wat niet gebruikelijk is bij rvs-producten. Ook het ferrietgehalte moest binnen be-paalde grenzen blijven. Ferriet in austenitisch lasmetaal is altijd een pro-bleem; het is niet corrosievast. Maar een beetje ferriet is wel nodig om verontreinigingen in te vangen en daarmee de warmscheurgevoeligheid te beperken. In dit geval moest het ferrietgehalte lager blijven dan normaal. De hoeveelheid ferriet in lasmetaal wordt in grote mate bepaald door het lastoevoegmateriaal. In het voortraject zijn we dan ook bezig geweest met het selecteren van het juiste materiaal. De specifieke ferriet-eis betekent dat het toevoegmateriaal een hoger nikkelequivalent moet hebben. Je kan veel zien aan lasmateriaalcertificaten, en daar ga je mee rekenen. Dat is de theorie. Maar dan komt de praktijk, en dan blijkt soms dat de waarden net iets afwijken. Zeker in andere lasposities. En is het juiste lastoevoegmate-riaal eenmaal gevonden, dan moet er voldoende van dezelfde batch worden aangekocht. Het materiaal dat je in de productie gaat gebruiken, moet na-melijk van dezelfde batch zijn als het materiaal waar je de lasproeven/kwa-lificatie mee hebt gedaan.”

RVS WARMTEWISSELAAR

24

Bij Schelde Exotech in Vlissingen wordt gewerkt aan de

bouw van een grote warmtewisselaar die helemaal ver-

vaardigd is uit roestvast staal. Een uitdagend project,

waarin een gloeibehandeling een belangrijke rol speelt.

Op uitnodiging van technisch directeur Willem Konings

reisde LASTECHNIEK af naar Zeeland en sprak met de

direct betrokkenen over dit project.

door Co Groenewegen, fotografie Schelde Exotech

In de oven voor

25

Ook het ferrietgehalte moest binnen bepaalde grenzen

blijven. Ferriet in austenitisch lasmetaal is altijd een

probleem; het is niet corrosievast. Maar een beetje

ferriet is wel nodig om verontreinigingen in te vangen

en daarmee de warmscheurgevoeligheid te beperken.

langere levensduur

december 2019RVS WARMTEWISSELAAR

26 27

Eisen stapelen Bij ieder project dat Schelde Exotech aanneemt, komen de verschillende betrokken partijen, elk met zijn eigen exper-tise, in een vroeg stadium bij elkaar om door te nemen wat er nodig is om het werk te kunnen realiseren, vertelt Ko-nings. “Doe je dit niet, of te laat, dan kom je voor onaan-gename verrassingen te staan. We hebben te maken met een kritische planning; een perfecte voorbereiding is belangrijk en kleine fouten worden enorm afgestraft. Naast de eisen voor nieuwbouw komen aanvullende eisen op tafel. Wat ge-beurt er bijvoorbeeld als er een reparatie nodig is? Of als er opnieuw gegloeid moet worden? Zo ga je eisen stapelen en dat wordt allemaal in één eisenpakket gegoten.” Gloeibehandeling In dit geval werd ook Smit Heat Treatment betrokken bij het vooroverleg. Het uitvoeren van de juiste warmtebehan-deling na het lassen moet de zekerheid bieden dat het ap-paraat niet alleen goed functioneert, maar bovendien een langere levensduur heeft. Bob Goossens vertelt over de in-middels uitgevoerde gloeibehandeling. “Doel van de PWHT (Post Weld Heat Treatment) is het reduceren van spannin-gen na het lassen. Dat kan alleen als het gloeien op een ge-leidelijke manier gebeurt. We hebben hier in de fabriekshal eerst een grote oven gebouwd. Dat begint met een steiger-constructie waaraan ovenpanelen worden gemonteerd van 1 bij 2 meter en 10 centimeter dik. Zo bouw je -oneerbiedig gezegd- een grote geïsoleerde doos, waar het te gloeien on-derdeel in past. De oven wordt verwarmd met behulp van strategisch geplaatste branders en ventilatoren, die bediend worden door een gloeitechnicus. Op van tevoren bepaalde locaties zijn meerdere thermokoppels (meetpunten) aange-bracht om het temperatuurverloop nauwkeurig te registre-ren en te bewaken. Het product is heel geleidelijk verwarmd tot boven de 900 °C, met een standtijd van 3 uur, en daarna weer geleidelijk afgekoeld. In totaal heeft de procedure non-stop 40 uur geduurd, van begin tot einde.” Thermokoppelplan Konings toont het thermokoppelplan, een tekening met daarop de posities van alle thermokoppels. “De grote ver-schillen in materiaaldikte maken dat het gloeien (en afkoe-len) heel geleidelijk moet gebeuren. Je hebt namelijk te maken met grote uitzettingsverschillen. Vooral op de over-gangen tussen dik en dun materiaal is het belangrijk dat de temperatuurverschillen zo klein mogelijk blijven. Zoals de overgang tussen de relatief dunne romp en de dikke, mas-sieve pijpenplaat. De pijpenplaat blijft in uitzetting achter bij de dunne romp (shell). De kunst is om ervoor te zorgen dat ook de pijpenplaat gelijkmatig verwarmd wordt en er geen hoge spanningen ontstaan. Wij hebben in de pro-cedure vastgelegd dat de temperatuurverschillen tussen de koppels maximaal 45 graden mogen bedragen.” Ook een ge-leidelijke afkoeling is cruciaal. “De eerste fase van afkoeling

gebeurt in de oven. Eerst moet het product afkoelen van 900 naar 400 graden. Dan pas mag de oven open en laten we het geleidelijk afkoelen tot kamertem-peratuur. Die 400 graden is een magische grens. Daarboven heb je te maken met structuuromzettin-gen in het materiaal, maar onder die temperatuur gebeurt er metallurgisch weinig meer”, zegt Goos-sens. “Om er zeker van te zijn dat de lassen ook na de gloeibehandeling nog voldoen aan alle eisen, zijn gelaste proefplaten mee in de oven gegaan. Die pla-ten zijn door een onafhankelijke partij beproefd, in dit geval door Element”, vult Van Aartsen aan. Complex In de fabriekshal zien we dat het gegloeide onderdeel duidelijk te onderscheiden is van het niet-gegloeide deel: na het gloeien heeft het rvs-materiaal een don-kergrijze, matte kleur gekregen. De twee rompdelen zijn inmiddels aan elkaar gelast en nu wordt gewerkt aan de verdere afwerking. Naar verwachting wordt de warmtewisselaar komend voorjaar opgeleverd. Goossens vertelt dat dit project ook voor het gloei-bedrijf bijzonder is. “Wij bouwen wel vaker grote mobiele ovens, maar meestal gaat het om construc-tiestaal. In dit geval was het de combinatie van rvs, hoge gloeitemperatuur en dun-dikverschillen in één werkstuk die het complex maakte.”

Enkele lasgegevens Basismateriaal: 321H en 321 (1.4878 EN 1.4541) Materiaaldiktes: 5 mm tot 130 mm Lasdiktes: enkele mm tot 45 mm Lasprocessen: TIG (kleine nozzles), orbitaal-TIG (pijp-pijpplaat) MIG/MAG gevulde draad (grondlagen voor OP-lassen en grotere nozzles), OP-lassen (aflassen langs- en rondnaden)

In de fabriekshal zien we dat het

gegloeide onderdeel duidelijk te

onderscheiden is van het niet-gegloeide deel:

na het gloeien heeft het rvs-materiaal een

donkergrijze, matte kleur gekregen.

CORROSIE

28

ER VALT NOG GENOEG TE LEREN

• U HEEFT EEN LPI- OF I&K3 DIPLOMA EN WILT EEN COMBINATIE VAN BEIDEN?• U HEEFT EEN MLT-DIPLOMA EN WILT I&K2 VOLGEN?

INFORMEER NAAR DE MOGELIJKE VRIJSTELLINGEN!

*Voor MLT’ers bestaat de mogelijkheid (met vrijstellingen) deel te nemen aan I&K2.**Ook mogelijk in combinatie met Deeltijd (HBO) Werktuigbouwkunde.

LASTECHNIEK VERBINDT ONS.

Voor alle cursussen en opleidingen geldt: naast individuele deelname behoort maatwerk voor meerdere medewerkers tot de mogelijkheden.

Meer weten? Bel 088 481 88 88, of kijk op www.cvnt.nl

Lastechniek/Engineering• Laspraktijk Ingenieur (LPI) /

International Welding Engineer (IWE)

- Bereidt voor op NIL-examen- Hoog slagingspercentage- Jarenlange ervaring- Face to face onderwijs

• International Welding Inspection Personnel (IWI-C)• Middelbare Lastechniek (MLT) / International Welding Technologist (IWT)*

Materialen• Post-HBO Metaaldeskundige

Onderhoud & Inspectie• Post-MBO Onderhoudstechniek• Post-HBO Onderhoudstechnologie**• Post-HBO Onderhoud en Asset Management**• Inspectie- en Keuringstechnieken

(I&K2* en I&K3**)• NDO Vakspecialist Level 3

START 28 JANUARI 2020

Lastechniek-2019-FCA4.indd 1 29-11-19 00:01

RRoestvast staal dankt zijn corrosieweerstand aan een zeer dunne, beschermende oxidehuid. Wordt dit materiaal blootgesteld aan zeer hoge temperaturen, zoals bij het lassen, dan ontstaan dikkere oxidehuiden die niet hermetisch gesloten zijn en daardoor meer gevoelig voor corrosie. De aanwezigheid van deze oxidehuid is zichtbaar in de vorm van lasverkleuring (aanloopkleuren). De cor-rosievastheid neemt verder af door het ontstaan van chroomcarbiden en de zogenaamde sigmafase: een niet-magnetische verbinding van ijzer en chroom. Interkristallijne corrosie Austenistische rvs-soorten bevatten opgelost kool-stof, maximaal 0,08%. Door verhitting van deze rvs-soorten tussen 450 en 850 °C (of bij een trage afkoeling na het lassen) ontstaan chroomcarbiden aan de korrelgrenzen. De omgeving van de korrel-grenzen wordt daardoor (veel) armer aan vrij chroom. Als het chroomgehalte daalt tot onder de 12%, kan dit leiden tot interkristallijne corrosie. Lasbederf (weld decay) is een vorm van interkris-tallijne corrosie die plaatsvindt in de warmte-beïn-vloede zone. Er is een aantal mogelijkheden om interkristallijne corrosie te vermijden.

Corrosievormen

Bewerking van eerder verschenen artikelen door Nele van Canegem en Robert Vennekens

Staal waaraan minimaal 12% chroom is toegevoegd, is bestand tegen bepaalde soorten corrosie. De weerstand tegen corrosie wordt nog groter als bovendien nikkel is toegevoegd. Legeringen met ongeveer 18% chroom en 8% nikkel zijn austenitisch van

structuur en bezitten voor veel toepassingen een goede combinatie van corrosie- weerstand en mechanische eigenschappen. De corrosievastheid kan echter

terk achteruitgaan door invloeden van buitenaf, zoals hoge temperatuur. Dit artikel beschrijft een aantal aan het lassen gerelateerde oorzaken,

waardoor de corrosieweerstand afneemt.

Het minimaliseren van de tijd die het materiaal doorbrengt in het kritieke temperatuurgebied. Homogeniserend gloeien bij ongeveer 900 °C. De carbiden blijven dan wel bestaan, maar het chroom kan zich regelma-tiger verdelen in de kristallen. Oplossend gloeien bij 1020 – 1150 °C, gevolgd door snel afkoe-len. Het verlagen van het C-gehalte tot minder dan 0,03%, zodat er bijna geen chroomcarbiden meer gevormd kunnen worden (bijvoorbeeld AISI 304L). Het toevoegen van stabiliserende elementen, zoals titaan en niobium, waarmee het C zich eerder bindt dan met Cr (bij-voorbeeld AISI 316Ti). Materiaal met Ti of Nb wordt eerst zacht gegloeid en afgekoeld, daarna stabiliserend gegloeid. Wordt dit materiaal echter blootgesteld aan temperaturen boven 1100 °C, dan vallen de titaan- en niobiumcarbiden uit-een en bestaat het gevaar dat er toch chroomcarbiden ont-staan bij bedrijfstemperaturen tussen 450 en 850 °C. Bij twijfel wordt aanbevolen om na het lassen of gloeien een stabilise-rende gloeibehandeling uit te voeren bij 900 tot 980 °C, waar-door opnieuw titaan- of niobiumcarbiden worden gevormd.

bij roestvast staal

Om spleetcorrosie tegen te gaan zijn de volgende voorzorgs-maatregelen van belang. Putcorrosie Onder bepaalde omstandigheden, zoals de aanwezigheid van resten oxidehuid (aanloopkleuren), kan putvormige cor-rosie optreden. Dit is mogelijk zowel bij austenitische als bij ferritisch/martensitische staalsoorten. Ongewenste metaal-deeltjes in het oppervlak en penetratie van chloride-ionen door een plaatselijk beschadigde oxidehuid kunnen ook putcorrosie veroorzaken. Het gevaar van putcorrosie is dat het metaal er uiterlijk ogenschijnlijk gaaf uitziet. Galvanische corrosie Twee verschillende aan elkaar gekoppelde metalen in een elektrolyt vormen een galvanisch koppel. Het minst edele metaal zal versneld corroderen. Contact tussen een edel en een onedel metaal in een vloeistof of vochtige omgeving moet vermeden worden. Wanneer direct contact onvermij-delijk is, moet het metaal met het kleinste oppervlak het meest edel zijn.

Microbiologische corrosie Aan ruwe lasnaden of in de (geslepen) warmte-beïnvloede zone kan microbiologische corrosie optreden. Deze corro-sievorm komt voor in leidingen die na het lassen een druk-test hebben ondergaan. Wanneer voor deze druktest ijzerhoudend water is gebruikt en de leiding daarna niet is gedroogd, kunnen ijzeroxiderende bacteriën enorme schade aanrichten onder het oppervlak. Om deze corrosievorm te vermijden worden de volgende maatregelen aanbevolen. In dit artikel is een aantal corrosievormen besproken die als gevolg van het lassen aan rvs kunnen ontstaan. Naast ont-werp en materiaalkeuze, is het vakmanschap van de lasser essentieel om de weerstand van het materiaal tegen corrosie te behouden. Denk hierbij aan de beschermgastoepassing in soort en hoeveelheid, het beschermen van de tegenzijde van de las door het toepassen van een backinggas en het voorkomen van lasspatten. Over het algemeen worden rvs-constructies waaraan gelast is, aansluitend behandeld door bijvoorbeeld beitsen en passiveren.

december 2019

31

Knife-line attack Bij het lassen van gestabiliseerd rvs kunnen de titaan- en niobiumcarbiden in de WBZ zeer plaatselijk in oplossing gaan. Dit gebeurt in een nauw begrensd gebied waarin de temperatuur boven de 1100 °C is geweest. Hierdoor kan bij lagere temperatuur een chroomcarbide-uitscheiding plaats-vinden, resulterend in interkristallijne corrosie ter breedte van een messnede (knife-line). Dit verschijnsel treedt voor-namelijk op bij zware lassen. Door stabiliserend gloeien kan deze corrosievorm worden vermeden. Spanningscorrosie Na het lassen of bij vervorming bij kamertemperatuur blij-ven restspanningen achter. Deze kunnen spanningscorrosie veroorzaken, vooral in chloridehoudende milieus. Er treden scheuren op, die voornamelijk transkristallijn maar ook in-terkristallijn kunnen verlopen. Dit gebeurt over het alge-meen bij temperaturen boven de 60 °C en wel uitsluitend op plaatsen waar trekspanningen aanwezig zijn. Austeni-tisch rvs is gevoeliger voor deze corrosievorm dan ferritisch rvs. Om deze vorm van spanningscorrosie te vermijden, is er een aantal mogelijkheden.

De genoemde corrosievormen zijn allemaal toe te schrijven aan de warmteontwikkeling die bij het lassen plaatsvindt. Het lassen kan ook, gewenst of ongewenst, verschillende soorten materialen met elkaar in verbinding brengen. Denk hierbij aan zogenaamde zwart-witverbindingen, maar ook aan deeltjes zoals lasspatten en slijpresten die op het roest-vast staal terecht komen. Daarnaast kan het ontwerp van de lasnaden of het onvolledig doorlassen leiden tot spleten in de constructie. Dit zijn belangrijke oorzaken voor de volgende corrosievor-men. Spleetcorrosie Spleetcorrosie wordt veroorzaakt doordat de zuurstofcon-centratie in de spleet kleiner wordt dan daarbuiten en de zuurgraad wordt verhoogd. Hierdoor gaat het staal in de spleet in oplossing.

CORROSIE

30

Het onderkennen en vermijden van chloridebron-nen. Chloriden zijn aanwezig in zeewater (trans-port over zee!), maar ook in PVC-houdende isolatiematerialen, folies, tapes en asbestpakkin-gen. Ook kunnen ze aanwezig zijn in beitsmidde-len, spoel- en afperswater.

Het toepassen van een warmtebehandeling boven 900 °C.

Na de druktest moet het materiaal goed worden gedroogd. De corrosie kan worden gestopt door het systeem op te warmen tot 60 °C, en het medium (dat de ijzeroxiderende bacteriën bevat) over een UV-fil-ter te laten lopen.

Het vermijden of opvullen van kleine spleten. Het rondom aflassen. Goed beitsen en passiveren. Het toepassen van molybeenhoudende rvs-typen. Geen titaan-gestabiliseerde rvs-typen gebruiken.

Interkristallijne corrosie Spanningscorrosie

Putcorrosie

B

december 2019

Bedrijfsleider Driek Brouwers vertelt wat er aan na-behandelingen allemaal mogelijk is: van beitsen en stralen tot polijsten en reinigen voor cleanroomtoepassingen. Er komt veel vakmanschap bij kijken om het roestvaststalen product op de juiste manier te finishen. Vakmanschap dat steeds schaarser wordt. Naast het opleiden van nieuwe werknemers door ervaren mensen, investeert RVS Finish daarom ook in automatiseringsoplossingen. In februari komt de eerste slijprobot. Deze robot gaat producten slijpen die regelmatig in grotere series worden aangeboden. “Daar-mee willen we onze vakmensen niet overbodig maken. In-tegendeel”, benadrukt Brouwers. “Maar we willen wel minder afhankelijk worden van mensen.” Moderniseren Veertien jaar geleden werkte Driek (54) nog als bouwvakker, toen hij besloot over te stappen naar het kleine straalbedrijf dat was overgenomen door Anton Bax, eigenaar van onder andere Bax Metaal. “Ik ken Anton nog van vroeger en kreeg de kans om hier aan het werk te gaan. We zijn begonnen met het moderniseren van het bedrijf en het verkorten van de levertijden. Dat sloeg goed aan en het bedrijf groeide. Langzamerhand gingen we steeds meer bewerkingen uit-voeren. Inmiddels werken we hier met 22 mensen, waarvan de meesten in de productie.” Stralen of slijpen Wat zijn de belangrijkste redenen om rvs na te bewerken? “Dat is heel breed. Sommige klanten willen hun product al-leen laten beitsen en passiveren. Daarmee is het oppervlak gereinigd en al een beetje egaal. Met een straalbehandeling

wordt het daarna nog mooier egaal en krijgt het de gewenste oppervlaktestructuur. Andere klanten willen een specifieke ruwheid: dat bereiken we door middel van stralen, slijpen of polijsten. Met stralen wordt het product niet glad; dat kan alleen met een verspanende methode, zoals slijpen. Ook samengestelde producten worden vaak geslepen, als niet meer zichtbaar mag zijn waar de verbindingen zitten.” De werkzaamheden van RVS Finish zijn verdeeld over drie afdelingen: “Beitsen en passiveren doen we ook. Als eindbewerking, maar ook als voorbewerking voor het slijpen, stralen of cleanroom-verpakken. Doel van beitsen is om lasverkleu-ring en verontreinigingen weg te halen. Vooral als het pro-duct is gemaakt in een bedrijf waar ook staal wordt verwerkt, bestaat het risico dat er een staalsplintertje ach-terblijft. Dat leidt op den duur tot corrosieproblemen. De beitsvloeistof lost deze verontreinigingen op.” Stralen gebeurt met glasparels of met een keramisch straal-middel. “Glas is als grondstof goedkoper, maar slijt ook veel sneller. Het breekt continu en daardoor is het een scherp en kantig straalmiddel. Keramiek breekt niet, alleen de dia-meter van de bolletjes wordt geleidelijk kleiner. Het gaat veel langer mee dan glas. Alle middelen worden hergebruikt totdat de slijtage te groot wordt. De kwaliteit van de korrels wordt voortdurend gemeten en ze worden automatisch ver-vangen als dat nodig is.”

RVS NABEHANDELEN

32 33

1. Stralen, met verschillende straalmiddelen. 2. Slijpen en polijsten tot verschillende eindkwaliteiten. 3. Cleanroom-reinigen voor hightech-toepassingen.

Een nabehandeling voor elke toepassing

Na het lassen van een product uit roestvast staal

is meestal een nabehandeling nodig. Dat kan een

puur esthetische reden hebben, zoals het fraai

afwerken van roestvaststalen sierstrippen of

designmeubelen. Voor andere toepassingen

echter, zoals in de voedingsmiddelenindustrie, is

een nabehandeling noodzakelijk om een glad

oppervlak te verkrijgen dat hygiënisch schoon

te maken is. Een bedrijf dat gespecialiseerd is in

nabehandelingstechnieken voor rvs-producten,

is RVS Finish in Bergeijk.

door Helena Penders, fotografie RVS Finish

december 2019

35

RVS NABEHANDELEN

34

Beitsen en passiveren Beitsen en passiveren wordt uitgevoerd in een bad of door sproeien. Hier-bij worden bij het beitsen aanloopkleuren en verontreinigingen van het materiaal verwijderd. Bij het passiveren wordt een nieuwe, beschermende huid gevormd. Slijpen Slijpen gebeurt op elke gewenste ruwheid. Onderdelen, maar ook com-plete machines en trechters worden nauwkeurig op elke gewenste ruw-heid geslepen, volgens klantspecificaties en voorgeschreven eisen en normeringen. Polijsten Bij het polijsten wordt het oppervlak spiegelglad en glanzend gemaakt. Door met een steeds fijnere korrel te schuren, wordt het materiaal steeds gladder. Na het slijpen wordt met het polijsten zelf begonnen via verschil-lende poetsmethodes en pasta’s. Zo ontstaat een hoogwaardig gepolijst oppervlak met een zeer lage ruwheid (Ra < 0,025 μm). Dit ziet er niet alleen fraai uit, het zorgt ook ervoor dat bacteriën zich minder makkelijk aan het oppervlak hechten. Oppervlaktereiniging – Grade 2 Surface Cleanliness Naast de ultrasoon reinigingsinstallatie waarmee oppervlakken Grade 4 gereinigd worden, is er een nieuwe reinigingsmachine waarmee grote hoe-veelheden producten snel en volgens Grade 2 kunnen worden gereinigd en verpakt. De reinigingsinstallaties staan in rechtstreekse verbinding met de klasse 5 cleanroom. Hier worden de diverse onderdelen verpakt en/of geassembleerd.

Slijprobot Naar verwachting wordt in februari de eerste slijprobot geleverd. “We zijn al ver in het testen ervan. Daarbij leveren wij de ambachtelijke kennis en onze Belgische partner VDS vertaalt dit voor het program-meren van de Stäubli robot. De robot wordt uitgerust met een druk-sensor en een visionsysteem. Het is de bedoeling dat de robot drie verschillende producten gaat slijpen die wij regelmatig aangeboden krijgen. Allemaal slijpwerk dat geschikt te maken is voor de robot. We hebben ook gekeken naar een cobot, maar die was te licht voor dit werk.” Verbeteren De bedrijfsleider is samen met zijn mensen constant bezig met het verbeteren van de bedrijfsprocessen. “We zijn altijd wel iets aan het veranderen; dat houdt het werk aantrekkelijk. Het kan ook altijd beter. Een heel simpel voorbeeld: voorheen werden producten na het stralen nog in de cabine door de stralers zelf ingepakt. Die werk-zaamheden hebben we losgekoppeld: het inpakken en controleren gebeurt nu op een andere afdeling. De stralers zijn daardoor veel meer bezig met het stralen zelf. Maar we leiden mensen ook op om op meer plekken inzetbaar te zijn. De ene week hebben we meer straalwerk en de andere week juist meer slijpwerk. Ook daarom is multi-inzetbaarheid belangrijk. Nieuwe mensen Ondanks de komst van een slijprobot kan het bedrijf altijd nog nieuwe, enthousiaste medewerkers gebruiken. “We willen mensen die trots kunnen zijn op hun werk. Die het gevoel hebben dat ze iets moois maken. Het is geen lomp werk, geen vies werk. Ik zoek men-sen die graag met hun handen werken, die creatief zijn, en ook na-denken. Je moet een stappenplan kunnen maken, hoe ga je iets aanpakken? De werkzaamheden zijn niet altijd hetzelfde. Mensen moeten kunnen improviseren en durven zeggen wat ze denken. Het slijpen, dat leren we ze wel, maar ze moeten het wel willen doen. Wij werken ook samen met scholen in de omgeving. Zo zijn er twee leer-lingen die we hier in het bedrijf helemaal hebben opgeleid. Die jon-gens zijn inmiddels in vaste dienst.”

“We willen mensen die trots kunnen zijn op hun werk.

Die het gevoel hebben dat ze iets moois maken.

Het is geen lomp werk, geen vies werk.

Ik zoek mensen die graag met hun handen

werken, die creatief zijn, en ook nadenken. Je moet een

stappenplan kunnen maken, hoe ga je iets aanpakken?”

Glasparelstralen Door rvs-producten na bewerking te stralen, wordt een uniforme finish verkregen. Vervuiling, zetranden en een verkleurde oxidelaag worden hierdoor ver-wijderd en wat overblijft, is een glad en egaal, mat-grijs oppervlak. Wanneer het visuele aspect van een product belangrijk is, wordt vaak voor glasparelstra-len gekozen. Stralen kan een voordelig alternatief zijn voor slijpen of polijsten. Fine Finish® RVS Finish ontwikkelde zelf een methode om met glasstralen een ruwheid van Ra < 0,4 μm te behalen. Producten worden met dezelfde ruwheid afgeleverd als voorheen met natstralen. De kosten zijn echter beduidend lager. Daarnaast is de straaltijd nagenoeg hetzelfde. Indien gewenst, verzorgt RVS Finish ook de voorbehandeling door bijvoorbeeld het gladslij-pen van lassen. Keramisch stralen Uit esthetische overwegingen kiezen klanten vaak voor keramisch stralen: het zorgt voor een iets don-kerder, egaal oppervlak. Vooral interieur- en design-producten worden keramisch gestraald. Hiermee kan een ruwheid worden behaald met een Ra-waarde van 1 tot 2 μm. Automatisch stralen Het automatisch stralen van producten is met name geschikt voor kleine werkstukken. Ook worden doorlooptijden verkort en kan een constante hoge kwaliteit worden gegarandeerd. Producten kunnen worden gestraald met diverse straalmiddelen.

Ruwheidsmeting: Rt afstand tussen laagste dal en hoogste piek Rmax grootste verschil tussen dal en piek Ra rekenkundig gemiddelde ruwheid

Ruwheid meten Bij de afwerking van rvs wordt vaak gesproken over ruwheidswaarde of Ra-waarde. Bepaalde toepassingen vereisen een lage ruwheidswaarde, bijvoorbeeld omdat de installatie gemakkelijk te reinigen moeten zijn, omdat een goede doorstroom gegarandeerd moet worden en/of omdat bacteriën geen kans mogen krijgen om zich te nestelen aan het opper-vlak. Hoe lager de ruwheidswaarde, hoe kleiner ook de kans op corro-sievorming. Meestal wordt de ruwheid uitgedrukt als een Ra-waarde. Dit is de gemiddelde afwijking van het oppervlakteprofiel ten opzichte van een referentielijn over een bepaalde meetlengte. De ruwheidswaarde wordt uitgedrukt in μm.

DFiguur 1 toont de instelwaarden van de hoofdparameters (stroom en tijd), rekening houdend met de materiaaldiktes van I-naden. Om vol-doende fixatie tussen buizen, fittingen of platen te garanderen met minimale verkleuring van de grondnaad, moet de lasmachine zo worden ingesteld, dat de waarden nooit boven de gele zone tussen de groene en rode vlakken in de grafiek uitkomen. De gele zone stelt de maximumwaarden voor. Aangeraden wordt de machine zo in te stellen dat de waarden in het midden van het groene vlak liggen. Visuele controle Nauwkeurig lassen en goed vakmanschap zijn vereist om de beste lasresultaten te verkrijgen. Voordat een werkstuk in de productie ge-last kan worden, moeten er teststukken worden gemaakt voor elke gewenste buisdiameter, kwaliteit en materiaaldikte. De gemaakte teststukken moeten ter referentie worden bewaard. Op elk teststuk moeten de naam van de lasser, de hechtlastijd/fixatietijd, fixatie-stroom en testdatum zijn vermeld. De lasser die de teststukken maakt, moet dezelfde lasser zijn die ook in de productie wordt inge-zet. Zo kunnen de tijd en stroom voor de hechtlas/fixatie voor iedere afzonderlijke pijpdiameter/plaatdikte op de eigen lasmachine van de

december 2019

De voedingsmiddelensector stelt hoge eisen aan de doorlassing van buizen. Denk bijvoorbeeld aan de roestvaststalen leidingen die wor-den gebruikt voor het transporteren van vloeibare zuivel. Om een nette, gladde doorlassing te realiseren, wordt backinggas gebruikt. Backinggas (formeergas) beschermt het smeltbad van de doorlassing aan de binnenzijde van de buis tegen de zuurstofrijke omgevings-lucht. Veelgebruikte backinggassen zijn argon en stikstof, soms in combinatie met een kleine hoeveelheid waterstof. Deze gassen ver-drijven de zuurstof. Wordt er geen backinggas gebruikt, dan kan de zuurstof een verbinding aangaan met het smeltbad en ontstaat er oxidatie, ofwel roest. Hierdoor wordt de kwaliteit van de lasverbin-ding aangetast. Minuscule puntlassen Met het semiautomatische TIG-A-Tack-proces is het mogelijk om austenitisch roestvaststalen buis en fittingen te hechten zonder dat er een backinggas nodig is. Wat wel nodig is, is een correct ingestelde

fixatietijd en fixatiestroom, en bovenal goed vak-manschap. Hechtlassen met het TIG-A-Tack-pro-ces wordt ook wel fixeren genoemd vanwege de minuscule puntlassen. Om rvs-buizen succesvol te kunnen hechten (fixeren) met dit proces moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan:

FIXEREN

36 37

TIG-A-Tack is alleen bedoeld voor austenitische roestvaststalen materialen, zoals EN 1.4307, 1,4404, AISI 304L, 316L en andere typen niet-magnetisch, kubisch vlakgecentreerd roestvast staal. Werkstukken moeten schoon zijn, mogen geen bramen en scherpe kanten hebben en moeten de juiste positie ten opzichte van elkaar hebben. De opening tussen de buisdelen moet kleiner zijn dan 0,2 mm. Is de opening groter dan 0,2 mm, ge-bruik dan standaard hechtlassen, voeg lasmateriaal toe en gebruik backinggas.

De buizen moeten nauwkeurig recht tegenover el-kaar liggen, omdat anders de daadwerkelijke plaat-dikte afwijkt. Voorbeeld: een afwijking van 0,4 mm tussen twee 3” zuivelbuizen verkleint de daadwer-kelijke plaatdikte van 1,6 mm tot 1,2 mm. Als deze afwijking onvermijdelijk is, dan moet de energie (fixatietijd en -stroom) aanzienlijk worden terug-gebracht om ernstige verkleuring te voorkomen. De fixatietijd is 0,02 tot maximaal 0,1 seconde, af-hankelijk van de materiaaldikte. De fixatiestroom is twee of drie keer de lasstroom die voor het aflas-sen wordt gebruikt.

3,02,52,01,5plaatdikte [mm]

fixatietijd [seconden]fixatiestroom [ampère]

1,00,5

250

275

225

200

175

150

125

100

75

0,10

0,10

0,10

0,10

0,06

0,04

0,03

0,02

0,01

Fixeren als alternatief voor hechtlassen

Twee Deense bedrijven hebben onder de naam TIG-A-Tack een snelle

fixatiemethode voor roestvaststalen buizen ontwikkeld als alternatief

voor het hechtlassen met backinggas. Dit artikel beschrijft de uitvoering,

de voordelen en beperkingen van deze fixatiemethode ten opzichte van

de conventionele hechtlasmethode.

door de redactie, met dank aan Damstahl en Migatronic

Figuur 1 Grafiek die de relatie aangeeft tussen plaatdikte, fixatiestroom en fixatietijd.

december 2019FIXEREN

38 39

lasser worden ingesteld. De lasser moet minimaal kunnen beschikken over een spiegel en een lamp om de grondnaad van de hechtlassen/fixaties te kunnen controleren. Ook na het aflassen van de buis mag er geen verkleuring zijn als ge-volg van het hechtlassen/fixeren. Visuele beoordeling na hechtlassen of TIG-A-Tack-fixeren: Hechtlassen versus fixeren Een hechtlas wordt handmatig gelegd en is groter dan een fixatie. Een hechtlas brengt meer warmte in door de langere lastijd, dringt dieper door in het basismateriaal en vergroot de kans op vervorming. Backinggas is altijd nodig en meestal is ook lastoevoegmateriaal nodig. TIG-A-Tack-fixatie ge-beurt altijd met een automatisch of semiautomatisch las-apparaat. Deze fixatiemethode leidt tot kleine puntlassen, een lage warmte-inbreng en minder vervorming. Indien cor-rect uitgevoerd, is backinggas met deze methode niet nodig. De overeenkomst is dat beide methoden worden gebruikt om werkstukken voor het aflassen te fixeren. De gebruikte methode moet worden opgenomen in een goedgekeurde WPS. Voor bepaalde hechtlastaken is TIG-A-Tack-fixatie niet toe-gestaan, zoals voor V-lassen in dikke plaat, afwijkende maat-voeringen of andere materiaalsoorten dan austenitisch roestvast staal waarvoor lastoevoegmateriaal nodig is. Las-machines waarmee de tijd en stroom niet automatisch of semiautomatisch kunnen worden ingesteld, mogen niet voor hechtlassen/fixeren in de farmaceutische of levensmid-delenindustrie worden toegepast zonder backinggas te ge-bruiken. Voor het hechtlassen met backinggas gelden de volgende aanbevelingen:

Meer informatie over het hechtlassen en lassen van roest-vast staal is te vinden in de norm EN 1011-3: Lassen - Aan-bevelingen voor het lassen van metalen - Deel 3: Booglassen van corrosievaste staalsoorten.

De buitenkant van de hechtlas/fixatie moet metaalkleurig zijn en voldoen aan de eisen ten aanzien van de maximum-hoeveelheid lasmateriaal enzovoort. De hechtlas/fixatie moet in het midden van de las zitten. De toegestane verkleuring in de buis is < Ø 3 mm.

Hechtlassen moeten in goedgekeurde WPS’en worden ge-specificeerd en mogen uitsluitend worden uitgevoerd door gecertificeerde lassers. Begin- en eindscheuren en andere defecten moeten binnen de acceptatiecriteria blijven, en moeten voor het aflassen worden gerepareerd (bijv. door slijpen). Goedgekeurde lastoevoegmaterialen die worden gebruikt, moeten schoon en droog zijn en dezelfde of een hogere le-gering hebben om onvermijdbare verbranding van legerings-elementen in het smeltbad te compenseren.

Dit garandeert de corrosiebestendigheid gedurende de hele levensduur van de constructie. Vanwege de hoge uitzettingscoëfficiënt en lage thermische geleiding moeten een hoge warmte-inbreng en grote ope-ningen worden vermeden om vervorming en gevaarlijke structuurveranderingen in de warmte-beïnvloede zone te voorkomen.

Het is een eenvoudig en snel proces, geschikt om austeni-tisch roestvaststalen buizen te fixeren voor het aflassen. Ten opzichte van hechtlassen is er minder oxidatie van grondnaad en las. De warmte-inbreng is laag en de materiaalvervorming is minder dan met hechtlassen. Het verbruik van gas is lager. Na het aflassen zijn de hechtpunten/fixaties onzichtbaar.

Makkelijke weg Helaas zijn er nog altijd lassers die kiezen voor de makkelijke weg en die hechtlassen zonder backinggas op plaatsen “waar je het toch niet ziet”, vooral in buizen. Figuur 3 toont een typisch voorbeeld van een spiegelcontrole van een buis met handmatige hechtlassen zonder backinggas die daarna zijn afgelast. Het resultaat is dat er defecten, verkleuringen en poriën ontstaan in de afgelaste verbinding, met een grote kans op corrosie. Slechte lassen resulteren bovendien in een voedingsbodem voor bacteriegroei, waarbij de oorzaak hier-van moeilijk te achterhalen is. Mogelijke gevolgproblemen door een gebrek aan training of een gebrek aan kennis kun-nen dan ook tot hoge kosten leiden. Voordelen van correct uitgevoerde TIG-A-Tack-fixatie (zie ook figuur 2):

TIG-A-Tack-fixatie zonder backinggas

puntfixatie weinig oxidatie

Standaard hechtlassen zonder backinggas

veel oxidatie/verbranding

hechtlassen

Figuur 3 Spiegelcontrole (na aflassen) van een las (geen TIG-A-Tack), waarbij geen backinggas is gebruikt. De hechtlas heeft poriën en verkleuring van de afgelaste verbinding veroorzaakt.

TIG-A-Tack is ontwikkeld door Damstahl en Migatronic. Deze Deense bedrijven zijn bekend met de uitdagingen die bij de productie en levering van materialen van kwa-litatief hoogwaardig roestvast staal en lasmachines komen kijken. Damstahl is leverancier van materialen van roestvast staal en Migatronic produceert lasmachines voor industriële toepassingen.

Figuur 2 Voorbeeld TIG-A-Tack-fixatie. Materiaal: roestvast staal 1.4404 (316) 1,5 mm, Beschermgas: Ar/H2 (98/2), zonder backinggas

Bdecember 2019

Bij het vervaardigen constructies, installaties en apparaten worden de eisen meestal vastgelegd in zogenaamde toepassingsnormen. Zoals de naam al aangeeft, worden hierin eisen geformuleerd die belangrijk zijn voor de toepassing van het eindproduct. Net als bij ongelegeerd staal kunnen hierbij de mechanische eigenschappen centraal staan, maar bij rvs zullen ook eisen met betrekking tot de corrosie- en hittevastheid een belangrijke rol spelen. Ook komen we afgeleide eisen tegen over struc-tuurpercentages en de aan- of afwezigheid van magnetisme. Om te zor-gen dat ook de lasverbindingen aan deze eisen voldoen, verwijzen de toepassingsnormen regelmatig naar algemene lasnormen. Algemene lasnormen Een van de bekendste normen op dit gebied is EN-ISO 4063 waarin het benoemen en toekennen van een referentienummer aan verbindings-processen wordt geregeld. Voor roestvast staal lassen zal het vaak gaan om het MAG-proces, 135. Ook al is het aandeel actief gas vaak slechts en-kele procenten, het is een vorm van MAG-lassen en niet van MIG, zoals vaak wordt gezegd. Het TIG-proces met en zonder een massief toevoeg-materiaal wordt aangeduid met respectievelijk 141 en 142. Minder be-kend is de toepassing van TIG-lassen met een kleine hoeveelheid reducerend (waterstof) in het argon. Dit kan worden toegepast bij het lassen van austenitisch roestvast staal en wordt aangeduid met proces-nummer 145. Ook wat meer bijzondere processen zoals laser- en elek-tronenbundellassen (beide in groep 5) worden voorzien van een uniek referentienummer. Andere algemene normen zijn EN-ISO 2553, waarin de symbolische weergave van lasverbindingen op werktuigbouwkundige tekeningen wordt gegeven en de laspositie-indeling volgens EN-ISO 6947. Deze po-sitieaanduidingen zijn speciaal in het leven geroepen voor het opleiden en certificeren van lassers en het kwalificeren van lasmethoden en kun-nen dus ook worden gebruikt voor rvs-toepassingen. Voor het borgen van de laskwaliteit zien we een aantal algemene normen die voornamelijk gericht zijn op smeltlasprocessen. Het MAG- en het TIG-proces zijn smeltlasprocessen, waardoor er gebruikgemaakt kan worden van de geometrische indeling van lasonvolkomenheden volgens EN-ISO 6520-1. EN-ISO 14731 beschrijft de lascoördinatie en de EN-ISO 3834-serie tot slot, gaat over de kwaliteitseisen voor het smeltlassen van metalen. Uiteraard zijn deze twee laatste normen ook van toepassing voor bedrijven die roestvast staal lassen. In het geval van een EN-ISO 3834 gecertificeerd bedrijf zullen de van toepassing zijnde lasprocessen en de rvs-soorten in de scope van het certificaat worden opgenomen. Aanbevelingen voor het lassen van metalen Onder de titel ‘Aanbevelingen voor het lassen metalen’ is een serie nor-men uitgebracht. In Europa is deze serie bekend als EN 1011 en inter-nationaal als Technical Report, ISO/TR 17671. Deel 1 is een algemene leidraad voor het booglassen. Deel 3 is minder bekend en is uitsluitend gericht op het booglassen van roestvast staal. In dit deel worden belang-rijke aandachtspunten voor het lassen van rvs besproken. De meest in-teressante informatie over het lassen en de invloed van het lassen op de eigenschappen van rvs is terug te vinden in vier bijlagen (Annex A tot en met D).

NORMEN

40 41

A. Het lassen van austenitische roestvast stalen B. Het lassen van ferritische roestvast stalen C. Het lassen van austenitisch-ferritische roestvast sta-len D. Het lassen van martensitische en martensitisch-aus-tenitische roestvast stalen

Normenvoor het lassen van

roestvast staal

Normen zijn niet meer weg te denken

uit het hedendaagse metaalbedrijf. Ze

spelen een grote rol in het vastleggen

van de kwaliteit. In dit artikel kijken

we naar normen waarin het lassen

van roestvast staal een rol speelt.

Het overzicht is niet compleet en

heeft niet als doel om alle normen

uitvoerig te behandelen, maar het

geeft wel zicht op de huidige afspraken

en regelgeving op het gebied van het

lassen van roestvast staal.

door Leo Vermeulen, m.m.v. Benny Droesbeke

december 2019

43

NORMEN

42

Hierin wordt per structuursoort het lassen besproken. Be-ginnend bij de samenstelling en de microstructuur van het roestvast staal, de lasaspecten en de gevolgen voor zowel mechanische als corrosie-eigenschappen komen aan bod. Elke bijlage wordt afgesloten met het bespreken van vervor-ming, warmtebehandelingsmethoden en verschillende ma-nieren om het roestvast staal na het lassen te reinigen. Materiaalindeling en toevoegmaterialen Voor het aanduiden van rvs-soorten worden verschillende methoden gebruikt. Dit betekent dat er meerdere benamin-gen mogelijk zijn voor één soort rvs. In Europa kan roestvast staal volgens EN 10027-1 aangeduid worden met een bena-ming conform de chemische samenstelling of volgens EN 10027-2, waarbij een uniek materiaalnummer toegekend is aan elke variant. Daarnaast wordt roestvast staal ook vaak aangeduid met Amerikaanse aanduidingen. Een lijst van rvs-soorten en technische leveringsvoorwaar-den wordt in een serie normen onder het nummer EN 10088 uitgebracht. Toevoegmaterialen voor het lassen van roestvast staal wor-den volgens aparte classificatienormen weergegeven. Mas-sieve draden en staven voor het MAG-, TIG- en onderpoederlassen worden aangeduid volgens EN-ISO 14343-A. Hierin wordt het lasproces waarvoor het toevoeg-materiaal bedoeld is met een letter aangeduid met daarach-ter een vermelding van de belangrijkste legeringselementen. Voor de lasprocesaanduiding gelden de volgende afkortin-gen: G (MAG-proces); W (TIG-proces) en S (onderpoeder-lasproces). Gevulde draden en beklede elektroden voor het roestvast-staal-lassen hebben aparte classificatie-aanduidingen waarin de karakterisering van draadvulling en de bekleding is opgenomen.

Materiaalgroepen en laseigenschappen Speciaal voor het certificeren van lassers en het beschrijven en goed-keuren van lasmethoden voor roestvast staal is er een indeling van de rvs-soorten in materiaalgroepen gemaakt volgens de laseigenschap-pen. De welbekende ISO/TR 15608 geeft in tabel 1, naast veel andere lasbare staalsoorten, ook een indeling voor roestvaste stalen. Hierin zijn de groepen 7, 8 en 10 roestvaste staalsoorten. Is de chemische sa-menstelling, structuur en vervaardigingswijze bekend, dan kan met deze tabel het (sub)groepsnummer worden bepaald. Een werkwijze die tegenwoordig de voorkeur heeft is die van het raadplegen van ISO/TR 20172, een groepsindeling van metalen voor Europese mate-rialen. Hierin wordt de relatie gelegd tussen het type roestvast staal en het groepsnummer uit de ISO/TR 15608. Kwalificeren van lassers Voor het kwalificeren van lassers die rvs lassen geldt dezelfde norm als voor lassers van on- en laaggelegeerd staal, de EN-ISO 9606-1. Het gebruikte toevoegmateriaal wordt in deze norm gezien als essentiële variabele en is daarom ook voorzien van een geldigheidsgebied. De toevoegmaterialen voor de rvs-soorten zitten in de FM5-groep en kwalificeren alleen het gebruik van de toevoegmaterialen uit deze groep. Wordt het lasproces niet handmatig uitgevoerd en moet de be-diener van de lasinstallatie worden gekwalificeerd, dan loopt dit via de norm EN-ISO 14732. (Het kwalificeren van bedieners en lasinstel-lers voor het gemechaniseerd en automatisch lassen van metalen). Goedkeuren en beschrijven van lasmethoden Net zoals het kwalificeren van lassers, vindt het goedkeuren van een lasmethode plaats volgens een daarvoor bestemde norm. In dit geval volgens EN-ISO 15614-1 (Beschrijven en goedkeuren van lasmethoden voor metalen volgens een lasmethodebeproeving). Voor het bepalen van de geldigheidsgebieden wordt voor de roestvaste staalsoorten ge-bruikgemaakt van de eerdergenoemde materiaalgroepen volgens ISO/TR 15608. Naast deze methode om via een lasmethodebeproeving een goedkeu-ring te krijgen, zijn er ook manieren van goedkeuren die lopen vol-gens een lasproef voor de aanvang van de productie (EN-ISO 15613) of via een standaardlasmethode. Deze standaardlasmethode wordt beschreven in de norm EN-ISO 15612. Het gebruik van de standaard-lasmethode kent wel beperkingen: alleen de rvs-soorten uit groep 8.1 kunnen met deze methode worden goedgekeurd. Kwaliteitsniveaus De kwaliteitsniveaus voor onvolkomenheden van booglasverbindin-gen worden gegeven in de EN-ISO 5817. De norm kent een breed toe-passingsgebied voor staal, nikkel, titaan en hun legeringen. Hieronder vallen dus ook de lasverbindingen in roestvast staal. De norm speci-ficeert drie kwaliteitsniveaus: B (hoog), C (gemiddeld) en D (laag). Met deze niveaus kan bepaald worden of een las op basis van de (visueel) vastgestelde onvolkomenheden aanvaardbaar is of niet. Voor lasver-bindingen in roestvast staal kan de aanwezigheid van lasspatten en verkleuring van bijzonder groot belang zijn. De EN-ISO 5817 vermeldt deze onvolkomenheden wel maar laat de toelaatbaarheid afhangen van de toepassing of toepassingsnorm.

7.1

7.2

7.3

8.1

8.2

8.3

10.1

10.2

10.3

Ferritische, martensitische of precipitatie-hardende

roestvaststaalsoorten met C ≤ 0,35% en 10,5% ≤ Cr ≤ 30%

Ferritisch roestvast staal

Martensitisch roestvast staal

Precipitatie-hardend roestvast staal

Austenitisch roestvast staal, Ni ≤ 35 %

Austenitisch roestvast staal, Cr ≤ 19%

Austenitisch roestvast staal, Cr > 19%

Mangaanhoudend austenitisch roestvast staal, 4% < Mn ≤ 12%

Austenitisch-ferritisch roestvast staal (duplex)

Austenitisch-ferritisch roestvast staal, Cr ≤ 24%

Austenitisch-ferritisch roestvast staal, Cr > 24%

Austenitisch-ferritisch roestvast staal, Ni ≤ 2 %

7

8

10

Type roestvast staalSubgroepGroep

Numeriek

1.4301

1.4401

Europese aanduidingen (EN 10027)Symbool

X5CrNi18-10

X5CrNiMo17-12-2

*) AISI, American Iron and Steel Institute

**) UNS, Unified Numbering System

Een overzicht van relevante

normen voor het lassen van rvs

is te downloaden via

vakbladlastechniek.nl

Tabel 1 Europese en Amerikaanse aanduidingen voor enkele veel gebruikte rvs-soorten

Tabel 2 Groepsindeling roestvaste staalsoorten volgens ISO/TR 15608

AISI*

304

316

Amerikaanse aanduidingenUNS**

S30400

S31600

december 2019VAKTROTS

44 45

met 4, TIG 1 tot en met 3, Elektrode niveau 2, is hij mees-terlasser (IWP) en behaalde hij zijn IWS-diploma. Hij be-haalde lasserscertificaten op het gebied van meerdere lasprocessen zoals TIG, MIG/MAG, OP en plasma. Liefde De liefde voor het vak zit diep. En heeft vooral betrekking op roestvast staal. “Gewoon staal is mij te eentonig, dan ga ik me vervelen”, legt Van Wijk uit. “Ik wil niet alleen twee platen aan elkaar lassen. Bij rvs heb je steeds ander gas en een andere draad nodig, dat wisselt per materiaal. Je krijgt een lasmethodebeschrijving, een WPS, maar je moet zelf ook goed nadenken waar je mee bezig bent. Daarbij moet je rekening houden met allerlei factoren. Het ene materiaal is bijvoorbeeld scheurgevoeliger of stroperiger dan het andere. Rvs vloeit veel minder lekker dan staal, je hebt ook minder inbranding. Het is gewoon bewerkelijker en dat vind ik een grote uitdaging. Dingen zelf uitzoeken, dat is het mooie van dit werk.” Geen wonder dat Van Wijk zich bij Oostendorp als een vis in het water voelt. “Er is hier veel afwisseling in het werk, er wordt gewerkt met rvs en met exotische mate-rialen zoals (super)duplex, nikkellegeringen, koperlegerin-gen en titaan en ik werk met heel veel verschillende lasprocessen.” Drukvaten Oostendorp maakt veel warmtewisselaars en drukvaten. Vooral drukvaten vindt Van Wijk interessant. “Dan bouw je echt een tank. Een warmtewisselaar is eigenlijk een ver-zameling pijpen en heeft iets minder mijn voorkeur.” Twee tussentijdse uitstapjes naar andere werkgevers (in 2007 en in 2016) hebben zijn passie voor rvs alleen maar be-vestigd. Van Wijk stapte over naar een machinebouwbedrijf en keerde terug. Later switchte hij naar een producent van flowmeters en opnieuw stond hij op de stoep bij Oosten-dorp. “Flowmeters maken is mij te eentonig en niet echt mijn ding.” Oude liefde roest dus niet? “Inderdaad”, beves-tigt Van Wijk, die in de toekomst misschien nog wel een IWT-opleiding wil behalen. Of hij daar dan ook echt iets mee gaat doen weet hij niet. “Maar dan heb je in elk geval de mogelijkheid om lastechnicus te worden en hou je je op-ties open.”

Als íemand de bijnaam come-back kid verdient is het wel Floris van Wijk. Twee keer verliet hij Oostendorp Apparatenbouw. En twee keer kwam hij ook weer terug bij het bedrijf in Tiel. “Werken met roestvast staal en nikkellegeringen vind ik het meest uitdagend en afwisselend.”

door Jaap van Sandijk, fotografie Gertjan Koster

FFloris van Wijk scrolt door zijn fotoverzameling op zijn telefoon en na een paar seconden toont hij een afbeelding van een 38 meter hoge en 25 ton wegende toren waaraan de lasser, samen met tien collega’s, zo’n vijf maanden heeft ge-werkt. Met de foto wil hij zijn liefde voor exotische mate-rialen verduidelijken. Eén beeld zegt immers meer dan duizend woorden. “Voor het maken van deze toren, waarin agressieve stoffen voorkomen, moet je echt werken met exo-tische materialen”, vertelt de 34-jarige lasser. “Ik werkte met een legering die bestaat uit nikkel, chroom, molybdeen, wol-fraam, kobalt en ijzer. Deze legering heeft een grote weer-stand tegen corrosie en is goed bestand tegen de uitwerking van verschillende bijtende en zure stoffen. Ik was ook ver-antwoordelijk voor het TIG-handlassen en TIG Hot Wire / plasma-keyhole lassen.”

Strak laswerk Ook op een onlangs geproduceerde schoorsteen is Van Wijk extra trots. “Die is gemaakt met Alloy 59. Het laswerk zag er zó strak uit. De rondnaden werden machinaal gemaakt met behulp van de plasma-keyhole-techniek. Een supermooi en snel proces.” Een beetje weemoedig: “Toen-ie klaar was en op de vrachtwagen werd geplaatst voor transport, dacht ik heel even: kan die niet hier blijven?” Lasdiploma’s Van Wijk wist al vanaf de tweede klas van de middelbare school dat hij lasser wilde worden. “Ik deed wel eens een praktische oefening en ik hoorde van de docent dat ik er aanleg voor had. Dan voel je je gevleid en word je enthou-siast.” Na zijn mbo-2 diploma belandde hij via zijn broer, die eveneens lasser is, bij Oostendorp. Vervolgens behaalde hij er op de avondschool nog de nodige papieren bij. Inmiddels heeft Van Wijk onder meer de diploma’s MIG/MAG 1 tot en

“Gewoon staal is mij te eentonig,

dan ga ik me vervelen”

‘Oude liefde roest niet’

46 47

Lastek Nedeland B.V. Ambachtsweg 2 4128 LC Lexmond T 0347 34 15 60 E info@lastek.nl lastek.nl Lastek Belgium N.V. Toekomstlaan 50 B2200 Herentals T +32 (0)14 2257 16 E info@lastek.nl lastek.be Lastoevoegmaterialen voor alle toepassingen: MMA, TIG, MIG van het merk Lastek. Lastechnische opleidingen en maatwerkopleidingen.

ITW Welding Products BV Edisonstraat 10 3261 LD Oud-Beijerland Postbus 1551 3260 BB Oud-Beijerland T 0186 64 14 44 E info@itw-welding.com itwwelding.com Miller Lasapparatuur voor MMA, TIG, MIG en SAW-toepassingen. Tevens lastoortsen en toebeho-ren.

ITW Welding Products BV Edisonstraat 10 3261 Oud-Beijerland Postbus 1551 3260 BB Oud-Beijerland T 0186 64 14 44 E info@itw-welding.com itwwelding.com Lastoevoegmaterialen voor alle gangbare toepassingen: MMA, TIG, MIG en SAW van de merken Elga en Hobart.

Lincoln Smitweld BV Lincoln Electric Europa BV Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 E info@lincolnelectric.nl lincolnelectric.nl

Lincoln Smitweld BV Lincoln Electric Europa BV Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 E info@lincolnelectric.nl lincolnelectric.nl

ADVIES EN CONSULTANCY GEAUTOMATISEERD SNIJDEN

LASAPPARATUUR EN ANDERE TOEBEHOREN

Element Materials Technology Zekeringstraat 33 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E info.amsterdam@element.com Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E info.breda@element.com element.com Locaties Nederland: Amsterdam, Beek, Breda, Emmen, Hengelo. Locatie België: Antwerpen.

LASconsult De Ynfeart 7-211 Industrieterrein Kanaal 8447 GM Heerenveen E degroot@LASconsult.nl T 06 46 25 31 45 LASconsult.nl LASconsult werkt! Erkende Laskader en NDO-opleidingen, Lascoördinatie Lasadvies, Bedrijfscertificeringen, Lasinspecties en Auditeren.

LASTOEVOEGMATERIALEN

MANIPULATOREN EN MECHANISATIE

Element Materials Technology Zekeringstraat 33 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E info.amsterdam@element.com Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E info.breda@element.com element.com Locaties Nederland: Amsterdam, Beek, Breda, Emmen, Hengelo. Locatie België: Antwerpen.

LASKWALIFICATIES/ CERTIFICERING

Lincoln Smitweld BV Lincoln Electric Europa BV Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 E info@lincolnelectric.nl lincolnelectric.nl

Welding Company Nederland Ambachtsweg 2 4128 LC Lexmond T 0347 74 50 08 E info@weldingcompany.nl weldingcompany.nl Welding Company België Brandekensweg 6 2627 Schelle (Antwerpen) T +32(0)3 880 81 80 E info@weldingcompany.be weldingcompany.be Verkoop, verhuur, onderhoud Automatisering, mechanisering Inductie verwarmen. Project uitvoering/begeleiding.

Haprotech Postadres: Rooswijkweg 191 A 1951 ML Velsen-Noord Bezoekadres: Rooswijkweg 191 B 1951 ML Velsen-Noord Opleidingen & Consultancy T 0251 26 29 16 Uitzendbureau T 0251 26 29 17 E info@haprotech.nl haprotech.nl Lastechnische opleidingen, (ook robotlassen), maatwerk- opleidingen, advisering, certificering, uitzenden, (las)technisch personeel.

Cloos Benelux N.V. - S.A. Grijpenlaan 24 - 3300 Tienen België T +32 (0)16 39 55 00 E info@cloos.be cloos.be Weld your way.

Euroweld B.V. Steenstraat 16 D 4751 GS Oud-Gastel T 0031 165 31 78 55 E info@euroweld.nl euroweld.nl Verhuur en verkoop van lasequipment.

Euroweld B.V. Steenstraat 16 D 4751 GS Oud-Gastel T 0031 165 31 78 55 E info@euroweld.nl euroweld.nl Verhuur en verkoop van lasequipment.

Migatronic Nederland BV Hallenweg 34 - 5683 CT Best T 0499 37 50 00 - F 0499 37 57 95 E mfa@migatronic.nl migatronic.nl

Migatronic Nederland BV Hallenweg 34 - 5683 CT Best T 0499 37 50 00 - F 0499 37 57 95 E mfa@migatronic.nl migatronic.nl

VLH Lastechniek BV Industrieweg 1-d - 5527 AJ Hapert Postbus 90 - 5527 ZH Hapert T 0497 38 64 05 - F 0497 38 69 62 E info@vlh.nl Siduza Lastechniek BV Odijkerweg 7 3972 NE Driebergen Postbus 90 - 5527 ZH Hapert T 0343 53 37 66 - F 0343 53 39 66 E siduza@vlh.nl vlh.nl

Lincoln Smitweld BV Lincoln Electric Europa BV Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 E info@lincolnelectric.nl lincolnelectric.nl

Lastek Nedeland B.V. Ambachtsweg 2 4128 LC Lexmond T 0347 34 15 60 E info@lastek.nl lastek.nl Lastek Belgium N.V. Toekomstlaan 50 B2200 Herentals T +32 (0)14 2257 16 E info@lastek.nl lastek.be Verkoop, verhuur, service en onderhoud.

Valk Welding BV Staalindustrieweg 15 Postbus 60 2950 AB Alblasserdam T 078 691 70 11 E info@valkwelding.com valkwelding.com

Valk Welding BV Staalindustrieweg 15 Postbus 60 2950 AB Alblasserdam T 078 691 70 11 E info@valkwelding.com valkwelding.com

BRANCHEREGISTER december 2019

Scan de code en lees de artikelen online

COBOTS

48 49

ROBOTS EN ROBOTISERING

OPLEIDINGEN EN CURSUSSEN

Hogeschool Utrecht, Institute for Engineering & Design: For Professionals NIL erkende opleidingen voor alle niveau’s en processen. • International Welding Engineer (IWE/LPI) • International Welding Technologist (IWT/MLT) • International Welding Inspection Personnel (IWI-c) • Verkorte combinaties van IWT met Inspectie en keuring mogelijk • Lasopleidingen MIG/MAG, BMBE, TIG, Autogeen, Laskwalificalties/certificeringen, SMLT Ook cursussen op gebied van Materialen, Procestechnologie, Onderhoud & Inspectie, Engineering, Bedrijfskunde (hbo, post-hbo en masterniveau). Meer informatie HU Lenneke Kok T 088 481 88 88 E IEDforprofessionals@hu.nl cvnt.nl Meer informatie ROC Joost Zijderveld T 030 754 69 03 E j.zijderveld@rocmn.nl tech.rocmn.nl

Vakwijs B.V. Daniël Pichotstraat 10 3115 JB Schiedam T 088 160 05 80 vakwijs.nl Ook vestigingen in Amsterdam, Apeldoorn, Den Bosch, Goes, Gro-ningen en Stein Vakwijs is de opleider voor vaktechnische opleidingen, veiligheids- en soft skills trainingen. Vanuit zeven trainingscentra verspreid door Nederland bieden we praktijk- gerichte opleidingen, trainingen en cursussen aan in diverse technische richtingen. We maken de directe koppeling tussen theorie en praktijk, met realistische simulaties en levens-echte praktijkopstellingen.

Rolan Robotics BV De Corantijn 6 - 1689 AP Zwaag Postbus 135 - 1620 AC Hoorn T 0229 24 84 84 E info@rolan-robotics.nl rolan-robotics.nl

Valk Welding BV Staalindustrieweg 15 Postbus 60 2950 AB Alblasserdam T 078 691 70 11 E info@valkwelding.com valkwelding.com

Cloos Benelux N.V. - S.A. Grijpenlaan 24 - 3300 Tienen België T +32 (0)16 39 55 00 E info@cloos.be cloos.be Weld your way.

ORBITAAL LASSEN

When you’re ready to weld red-d-arc.nl Sergio Baars, Country Manager Netherlands Mob. 0031 (0)6 20 35 15 90 sergio.baars@airgas.com

VERHUUR

WARMTEBEHANDELING

Delta Heat Services BV Scheelhoekweg 2 3251 LZ Stellendam Postbus 52 - 3250 AB Stellendam T 0187 49 69 40 E info@delta-heat-services.nl delta-heat-services.nl • Elektrisch voorwarmen en gloeien • Inductie verwarmen • Stationaire gloeiovens • Mobiele gloeiovens • Uitdrogen beton / coatings • Verhuur / verkoop • Advisering

Welding Company Nederland Ambachtsweg 2 4128 LC Lexmond T 0347-745008 E info@weldingcompany.nl weldingcompany.nl Welding Company België Brandekensweg 6 2627 Schelle (Antwerpen) T +32(0)3 8808180 E info@weldingcompany.be weldingcompany.be Verkoop, verhuur, onderhoud Automatisering, mechanisering Inductie verwarmen. Project uitvoering/begeleiding.

Smit Heat Treatment P.O. Box 117 5430 AC Cuijk Smit-HT.com Vestiging Cuijk Havenlaan 16 5433 NL Katwijk (NB) T +31 485 316566 E Cuijk@smit-HT.com Vestiging Rotterdam Scheepsbouwweg 45 3089 JW Rotterdam T +31 78 69 99 690 E Rotterdam@smit-HT.com Vestiging Willich (DE) Siemensring 41 47877 Willich - Germany T +49 2154 9544 530 E Willich@smit-HT.com

Orbitalum Tools GmbH Josef-Schuettler-Str. 17 78224 Singen Germany T +49 (0) 7731 792-0 E tools@orbitalum.com orbitalum.com

Dielemans Technische Opleidingen T 06 21 62 47 44 E info@DTO-Breda DTO-Breda.nl NIL erkende kaderopleidingen • International Welding Engineer (IWE/LPI) • International Welding Technologist (IWT/MLT) • Schakelcursus IWT/SMLT • International Welding Inspection (IWI-C & IWI-S) Inspectie opleidingen • Visueel Lasinspecteur VT-w level 1 en 2 • VT-w Opfrisdagen • In-company visuele lasinspectie opleiding Bedrijfsopleidingen op maat op het gebied van werktuigbouw-kunde en lastechniek, zoals tekening lezen, materialenkennis, lasnormen en lasdocumenten.

Haprotech Postadres: Rooswijkweg 191 A 1951 ML Velsen-Noord Bezoekadres: Rooswijkweg 191 B 1951 ML Velsen-Noord Opleidingen & Consultancy T 0251 26 29 16 Uitzendbureau T 0251 26 29 17 E info@haprotech.nl haprotech.nl Lastechnische opleidingen, (ook robotlassen), maatwerk- opleidingen, advisering, certificering, uitzenden, (las)technisch personeel.

Haprotech Postadres: Rooswijkweg 191 A 1951 ML Velsen-Noord Bezoekadres: Rooswijkweg 191 B 1951 ML Velsen-Noord Opleidingen & Consultancy T 0251 26 29 16 Uitzendbureau T 0251 26 29 17 E info@haprotech.nl haprotech.nl Lastechnische opleidingen, (ook robotlassen), maatwerk- opleidingen, advisering, certificering, uitzenden, (las)technisch personeel.

LASconsult De Ynfeart 7-211 Industrieterrein Kanaal 8447 GM Heerenveen E degroot@LASconsult.nl T 06 46 25 31 45 LASconsult.nl LASconsult werkt! Erkende Laskader en NDO-opleidingen, Lascoördinatie Lasadvies, Bedrijfscertificeringen, Lasinspecties en Auditeren.

Euroweld B.V. Steenstraat 16 D 4751 GS Oud-Gastel T 0031 165 31 78 55 E info@euroweld.nl euroweld.nl Verhuur en verkoop van lasequipment.

Lincoln Smitweld BV Lincoln Electric Europa BV Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 E info@lincolnelectric.nl lincolnelectric.nl

MECHANISATIE EN AUTOMATISERING

Dumeta import / export BV Marconistraat 26 7575 AR Oldenzaal T 0541 53 33 69 E info@dumeta.nl dumeta.nl

When you’re ready to weld red-d-arc.nl Sergio Baars, Country Manager Netherlands Mob. 0031 (0)6 20 35 15 90 sergio.baars@airgas.com

Element Materials Technology Zekeringstraat 33 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E info.amsterdam@element.com Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E info.breda@element.com element.com Locaties Nederland: Amsterdam, Beek, Breda, Emmen, Hengelo. Locatie België: Antwerpen.

NDO/DO ONDERZOEK

BRANCHEREGISTER december 2019

Scan de code en lees de artikelen online

Materiaal Metingen Testgroep BV MME Group Rietdekkerstraat 16 - Ridderkerk Postbus 4222 2980 GE Ridderkerk T 0180 48 28 28 - F 0180 46 22 40 E info@mme-group.com mme-group.com

migatronic.nl

GREAT CONSTRUCTIONS ARE MADE WITH PASSION- and a Migatronic

Gebruiksvriendelijke, krachtige inverter machines voorprecisielassen in roestvast staal en andere hooggeleerdematerialen.

Er is een Migatronic-machine voor elk type laswerk:reparatie, montage, constructie, industrie en robot.

NU

MET SPECIALE

LAS-PROGRAMMA’S

VOOR

ROESTVAST STAAL

LASSEN.

MIGATRONIC OPLOSSINGENVOOR ROESTVAST STAAL LASSEN