Notitie Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning (september 2014)

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

2

Colofon

September 2014

Deze publicatie is het product van alle deelnemers aan de Werkgroep Samenspel van de Toekomst-

agenda Informele zorg en ondersteuning.

De Toekomstagenda Informele zorg en ondersteuning kwam tot stand in opdracht van de Directie

Maatschappelijke Ondersteuning van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en met

betrokkenheid van de directie Langdurige Zorg van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en

Sport.

De totstandkoming van de Toekomstagenda is gefaciliteerd door het Expertisecentrum Mantelzorg,

landelijk kenniscentrum voor mantelzorg en mantelzorgondersteuning, een samenwerkingsverband

van Movisie en Vilans. De notitie is samengesteld door:

Annemarie Vaalburg, V&VN

Monique Bogaerts en Roy Knuiman, Verenso

Dorien Kloosterman, Platform VG

Veronique Tubee, Actiz

Alice Dallinga, VNG

André Hudepohl, Humanitas

Henriette van Gils, Mezzo

Corry Baarsma, AGORA

Anke de Boer (agendalid), LHV

Corine Zijderveld, Patiëntenfederatie NPCF

Willy Meijnhardt, Kerk in actie

Jack Dane, GGZ NL

Corina Munts, BTN

Hugo Bakkum, MEE

Marissa Meijer, ZN

Margo Brands, Anbo

Adrian Goemans, Gemeente Amsterdam

Arthur Overgoor, Gemeente Hoogeveen

Pieter Roelfsema, VWS (DLZ)

Organisatie:

Voorzitter: José Streng, VPTZ Nederland

Ministerie van VWS (DMO): Annemarie Koks

Secretariaat vanuit het Expertisecentrum Mantelzorg: Cecil Scholten, Floor de Jong en Janneke Haan

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

3

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave 3

1 Inleiding 4 1.1 Betrokkenen samenspel 4 1.2 Inhoud samenspel 4 1.3 Leeswijzer 5

2 Aandachtspunten bij Samenspel 6 2.1 Grote druk op burgers, mantelzorgers, sociaal netwerk en vrijwilligers 6 2.2 Kanteling beroepskrachten en organisaties 8 2.3 Risico’s 9

3 Samenspel in beweging 11 3.1 Uitgangspunten 11 3.2 Aanbevelingen 12

4 Actiepunten voor versterken van Samenspel 17

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

4

1 Inleiding

Deze notitie is een weergave van de werkgroep die zich boog over Samenspel tussen informele en

formele zorg en ondersteuning in het kader van de Toekomstagenda Informele zorg. Aan de werk-

groep namen medewerkers van belangen-, beroeps- en brancheorganisaties en enkele gemeenten

deel (zie Colofon voor overzicht). Vanuit ieders perspectief is door de werkgroepleden aangegeven

waar het samenspel tussen informele en formele zorg uit bestaat en waar aangrijpingspunten liggen

voor sterk(er) samenspel in de toekomst.

1.1 Betrokkenen samenspel

Samenspel tussen de cliënt, informele en formele zorg heeft betrekking op de manier waarop informe-

le en formele zorgverleners voor en met de cliënt werken aan hetzelfde doel: de kwaliteit van leven en

bestaan van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben.

Informele zorg en ondersteuning is een benaming voor een gevarieerde groep mensen die onbetaald

en niet uit hoofde van een beroep zorg en ondersteuning bieden aan naasten en medeburgers. Er kan

een onderscheid worden gemaakt tussen informele zorg die tot stand komt vanuit een persoonlijke

relatie (als mantelzorger en vanuit het sociaal netwerk) en informele zorg die tot stand komt via een

vrijwilligersorganisatie (vrijwilligerswerk).

Zorg en ondersteuning in het formele domein bestrijkt het gehele continuüm van enerzijds complex

medische ingrepen en medisch-technische handelingen tot anderzijds de meer verzorgende en bege-

leidende handelingen.1

1.2 Inhoud samenspel

De inhoud en de aard van het samenspel is divers. Of en hoe men samenwerkt, is onder meer afhan-

kelijk van de aard, de duur en de intensiteit van de zorgvraag van de cliënt, de persoonlijke omstan-

digheden en vaardigheden van de mantelzorger(s), het sociale netwerk, de betrokken vrijwilligers en

de plek van de zorg en ondersteuning: thuis of (tijdelijk) elders. De inhoud en de aard van het samen-

spel kan ook dynamisch zijn, vooral wanneer bovenstaande factoren veranderen.

Kwetsbare burgers en hun netwerk hebben vragen die breder zijn dan alleen zorg. Het is daarom be-

langrijk om integraal te kijken naar de mogelijkheden die hun netwerk en formele zorgverleners bie-

den. Bijvoorbeeld op terreinen als wonen, werken, zorg, onderwijs, opvoeding, relaties en geldzaken.

Naast al die variatie kent het samenspel tussen informele en formele zorg en ondersteuning wel een

aantal algemene uitgangspunten. De wederzijdse behoefte aan her- en erkenning van elkaars rollen

en mogelijkheden zijn daarbij van belang, evenals de noodzaak om wederzijdse verwachtingen te

verduidelijken.

1 In de algemene notitie is meer informatie te vinden over de diverse betrokkenen.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

5

1.3 Leeswijzer

De notitie start met een toelichting van wie er bij het samenspel betrokken zijn en welke uitgangspun-

ten van kracht zijn als het gaat om een goed samenspel tussen mantelzorgers, sociaal netwerk, vrij-

willigers, beroepskrachten en managers in de zorg en ondersteuning.

Enkele belangrijke aandachtspunten rond het samenspel worden nader belicht in hoofdstuk 3 in het

licht van de nieuwe beleidsontwikkelingen. Een meer uitgebreide analyse die in deze werkgroep heeft

plaatsgevonden, is opgenomen in de overkoepelende notitie. Het samenspel is volop in beweging.

Vanuit de werkgroep zijn aanbevelingen opgesteld en is aangegeven wat er nodig is om het samen-

spel te versterken.

De deelnemers hebben allerlei goede voorbeelden uit verschillende sectoren aangereikt, die illustre-

ren hoe het samenspel op een goede manier vorm kan krijgen. Deze zijn bij de bijbehorende actiepun-

ten in hoofdstuk 4 opgenomen als inspiratiebron. De actiepunten zijn verschillend van inhoud, omvang

en aanpak en sluiten aan bij de diverse stappen die door de deelnemende partijen worden gezet.

Soms gaat het om eerste verkennende stappen, soms om meer concrete, uitvoerende stappen.

De bijeenkomsten van de werkgroep waren in feite een goed voorbeeld van hoe een sterk samenspel

eruit kan zien. De deelnemers hebben elkaar leren kennen, kennis genomen van elkaars vraagstuk-

ken, zienswijzen en goede praktijkvoorbeelden. In onderlinge discussies zijn standpunten besproken

en suggesties uitgewisseld.

Wat betreft de deelnemers aan de werkgroep Samenspel eindigt het dan ook niet met het opstellen

van deze notitie. Het vormt de opmaat voor een proces dat een vervolg verdient. De realisatie van

veel nieuwe beleidsontwikkelingen moet nog plaatsvinden en daar past verdere uitwisseling en be-

spreking, mede met een focus op het versterken van het samenspel tussen informele en formele

zorgverleners en ondersteuners.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

6

2 Aandachtspunten bij Samenspel

De samenwerking tussen mantelzorgers, het sociale netwerk, vrijwilligers en zorg- en hulpverleners

wordt steeds belangrijker. Decentralisatie van taken uit de AWBZ naar de Wmo, overheveling van

persoonlijke verzorging en verpleging thuis naar de Zorgverzekeringswet en de nieuwe Wlz, evenals

invoering van nieuwe wetten als de Jeugdwet en de Participatiewet maken het noodzakelijk om op

andere manieren samen te werken en mogelijk ook met andere of meerdere partijen dan voorheen.

2.1 Grote druk op burgers, mantelzorgers, sociaal netwerk en vrijwilligers

Burgers, mantelzorgers, sociale netwerken en vrijwilligers kunnen – soms ingegeven door de realiteit

maar soms ook door ophef in de media - de indruk krijgen dat zij nu opeens een groot deel van de

zorg en ondersteuning erbij moeten gaan leveren. Een reële observatie, want de verschuiving naar

meer en zoveel mogelijk zelf doen en zelf in het eigen netwerk oplossen is de basis van de hele tran-

sitie in de zorg. Tegelijkertijd wordt 'zo lang mogelijk thuis blijven wonen' los van het overheidsbeleid

ook al jaren gezien als ideaal door vele burgers. Hiervoor is een stevig netwerk onontbeerlijk.

Een ander reëel punt van zorg voor het samenspel is het gegeven dat in Nederland al veel mantelzorg

wordt verleend. Veel mantelzorgers zijn de afgelopen jaren al (te) zwaar belast. Bovendien combine-

ren veel mantelzorgers hun zorgtaken met werk (bij 71% van de mantelzorgers onder de 65 is dit het

geval, zie www.werkenmantelzorg.nl). Ze kunnen of willen er niet zonder meer werkzaamheden bij

hebben. Ze zijn net als andere burgers en instituties nog niet toegerust op de omslag die gaande is.

Zowel mantelzorgers als cliënten vragen echter niet snel hulp in hun sociale netwerk of van vrijwil-

ligers, want zij willen anderen niet lastig vallen. Ook hechten ze - net als veel cliënten - grote waarde

aan onafhankelijkheid en zelfstandigheid.

Mantelzorg en dementie

Mantelzorgers hebben het meest behoefte aan casemanagement, activiteiten voor de

naaste zoals dagopvang, en informatievoorziening en voorlichting. Aan deze behoefte

wordt echter niet altijd voldaan, omdat de naaste niet wil of het aanbod niet aansluit. Dit

doet zich vooral voor bij dagopvang, tijdelijke opvang of een andere woonvorm zoals

een verpleeghuis. Wensen voor verbetering liggen er vooral op het gebied van afstem-

ming en communicatie met zorgverleners, meer individuele aandacht voor de naaste

met dementie en een vast/deskundig team van medewerkers. Ook zouden gemeenten

betere ondersteuning kunnen bieden, blijkt uit de tweejaarlijkse Dementiemonitor Man-

telzorg van Alzheimer Nederland in samenwerking met onderzoeksinstituut NIVEL

(2014).

Aan de andere kant gaan bekenden en onbekenden uit het sociale netwerk van de cliënt en in de wijk

niet zomaar spontaan voor elkaar zorgen. Respect voor andermans privacy speelt daarbij mee. Buren

en vrienden willen wel ondersteuning bieden, maar nemen niet zo gauw vaste zorgtaken over. De

inzet van formele zorg en ondersteuning maakt ook dat de relatie zakelijker is. Bovendien is het hun

werk, waardoor het voor cliënten en mantelzorgers soms gemakkelijker is om een beroep op de for-

mele zorg te doen dan op familie, buren en vrienden. Voor mensen met psychische problematiek

speelt vaak nog mee dat zij slechts een klein sociaal netwerk hebben.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

7

Wmo en informele zorg en ondersteuning

In de praktijk ontvangen circa vier op de tien mensen met een langdurige hulpbehoefte

hulp vanuit hun informele netwerk, blijkt uit onderzoek van het SCP (2014). Het meren-

deel van de Wmo-aanvragers gaf in 2011 aan dat hun informele helpers niet nog meer

hulp konden bieden. Ongeveer vier op de tien van deze mantelzorgers gaf zelf aan niet

meer hulp te kunnen of willen geven dan ze al deden. Circa de helft van de mantelzor-

gers van Wmo-aanvragers weet niet dat zij zelf ook ondersteuning kunnen krijgen. Het

aandeel mensen met lichamelijke beperkingen dat informele ondersteuning krijgt, is

toegenomen van 27% in 2005 naar 40% in 2011. Het aandeel met individuele Wmo-

ondersteuning is niet veranderd (36% in 2011). Met andere woorden: het gebruik van

informele zorg neemt wel toe, maar dat van Wmo-ondersteuning neemt niet af. Mensen

met psychische klachten zijn relatief slecht in beeld bij gemeenten.

De inspanningen in het kader van de nieuwe inrichting van de zorg en ondersteuning zijn er niet zo-

zeer op gericht om mantelzorgers meer te laten doen, maar om hun taken te verlichten en door betere

afstemming en maatwerk hen meer op maat te ondersteunen. Daardoor kunnen ze het langer volhou-

den en ook voldoening blijven behouden. Vanuit het welzijnswerk, steunpunten mantelzorg en MEE-

organisaties is dit al langer gemeengoed.

Ondersteuning kan eveneens van de kant van vrijwilligers komen. De verwachting is dat ze een grote-

re bijdrage aan de zorg en ondersteuning van kwetsbare medeburgers en cliënten gaan leveren. Voor

een (groot) deel zal dat gaan om meer en complexere zorg- en ondersteuningsvragen, waardoor vrij-

willigers ook aan steeds hogere deskundigheidseisen moeten voldoen. Vrijwilligersorganisaties staan

voor de vraag of ze daarin meegaan en hoe ze dat op een veilige en verantwoorde wijze organiseren.

Ze kunnen niet zonder meer garanderen dat ze vrijwilligers kunnen vinden die in staat en bereid zijn

meer en complexere ondersteuning te bieden.

‘Kunnen we dat (niet) aan vrijwilligers overlaten?’

Waar moet je op letten om te beoordelen in hoeverre het mogelijk en wenselijk is om

meer aan vrijwilligers over te laten? In het onderzoeksproject van de Universiteit van Am-

sterdam is dit onderzocht. Er kwamen drie varianten van samenwerking tussen vrijwil-

ligers en beroepskrachten uit:

1. Vrijwillige verantwoordelijkheid, waarbij vrijwilligers het grootste deel van de taken

van beroepskrachten overnemen.

2. Gedeelde verantwoordelijkheid, waarbij vrijwilligers wel taken overnemen, maar er

ook altijd een professional aanwezig is met veel verantwoordelijkheid.

3. Professionele verantwoordelijkheid, waarbij de (eind)verantwoordelijkheid bij be-

roepskrachten ligt, zoals in de zorg.

Alle varianten kennen hun eigen problemen en mogelijkheden, die veel te maken hebben

met het samenspel tussen de vrijwilligers en beroepskrachten.

Als vrijwilligerswerk vooral als instrument wordt ingezet om knelpunten in de zorg op te vangen, zal

dat de motivatie van potentiële vrijwilligers niet ten goede komen. Ook geleid vrijwilligerswerk, waarbij

diverse groepen in de samenleving vanuit een bepaalde opdracht worden aangezet om vrijwilligers-

werk te verrichten, zal niet altijd uitkomst bieden.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

8

2.2 Kanteling beroepskrachten en organisaties

Een punt van zorg is eveneens dat het voor beroepskrachten in de zorg en ondersteuning vaak niet

meevalt om bepaalde zaken los te laten. Ze worden vaak aangesproken op hun rol van ‘deskundige’,

maar de keerzijde daarvan is dat zij soms ook geneigd zijn om de eigen visie als leidraad te nemen en

niet meer goed mee te wegen wat de cliënt, diens mantelzorger of anderen vinden. Het gevolg is dat

beroepskrachten soms voor een ander gaan beslissen, zaken overnemen of op zo’n manier voor de

cliënt zorgen dat het past in het stramien van de eigen werkzaamheden (systeemwereld) in plaats van

dat het past bij het leven en de wensen van de cliënt (leefwereld). Beroepskrachten werken in die

situaties dan ook niet of nauwelijks samen met mantelzorgers.

Leren loslaten houdt in dat een ander iets op eigen wijze kan doen. Dit loslaten kan haaks staan op

het verantwoordelijkheidsgevoel van beroepskrachten. Zij vragen zich af: kan ik dit verantwoord over-

laten aan mantelzorgers of vrijwilligers? Tot waar reikt mijn verantwoordelijkheid precies? Dat kan een

spanningsveld creëren, want de professionele standaarden kunnen botsen met standaarden van an-

deren. In het samenspel is het cruciaal om dat spanningsveld te signaleren en het op een gelijkwaar-

dige en respectvolle manier te bespreken. Dit vraagt van beroepskrachten andere competenties en

een andere benadering van hun eigen professionaliteit.

Tekortkomingen in de zorgverlening

Het verbeteren van de kwaliteit van de ouderenzorg gaat echter langzaam, blijkt

uit het onderzoek van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ, 2014) waarin

alle concerns voor intramurale ouderenzorg zijn bezocht. Daardoor blijven tekort-

komingen bestaan in de zorgverlening. Instellingen zijn onvoldoende gericht op

het steeds verbeteren van de zorg in de praktijk. Bij meer dan de helft van de

verpleeg- en verzorgingshuizen passen de kennis, vaardigheden en beschik-

baarheid van medewerkers niet bij de zorgbehoefte van de cliënten. Dat verschil

wordt bovendien steeds groter doordat de zorgvraag complexer wordt. De des-

kundigheid van het personeel groeit onvoldoende mee. Vaak is de (bij)scholing

niet goed toegespitst op de doelgroep of te vrijblijvend.

Beroepskrachten zijn soms bang leuke en verrijkende onderdelen van hun werk te verliezen, omdat ze

die over moeten laten aan het netwerk of vrijwilligers. Dat kan hun relatie met de cliënt minder sterk

maken. De angst om hun baan te verliezen als mantelzorgers en vrijwilligers taken overnemen, kan er

eveneens toe bijdragen dat ze taken bij zich houden. Ook omdat ze niet altijd vertrouwen dat mantel-

zorgers en vrijwilligers in staat zijn dit soort taken op een goede manier uit te voeren. Dat kan gaan

over risicovolle (zorg)handelingen, maar ook over ondersteuningstaken in zeer kwetsbare netwerken.

In sommige gevallen kan de familie het probleem van de cliënt in hun ogen juist vergroten waardoor

hun bijdrage eerder afbreuk doet aan het welzijn en welbevinden van de cliënt dan dat het bijdraagt.

Daarnaast is er veel handelingsverlegenheid onder beroepskrachten. Met de mantelzorger en familie

bestaat immers geen formele zorg- of ondersteuningsrelatie. Hoe ga ik dan het gesprek aan met de

mantelzorger(s) van mijn cliënt? Soms zijn er financiële prikkels die maken dat formele zorgorganisa-

ties liever zelf zorg verlenen in plaats van deze zorg over te laten aan mantelzorgers en vrijwilligers

(institutionele redenen).

Binnen de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) was geen ruimte (geen bekostigingstitel)

voor signalerende taken van bijvoorbeeld de wijkverpleegkundige. Het breder kijken dan de oorspron-

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

9

kelijke hulpvraag was lastig in te passen in het werk. Nu wordt juist verwacht dat breder wordt geke-

ken. De wijkverpleegkundige bekijkt samen met cliënt en mantelzorger hoe de zorg en ondersteuning

op de korte en lange termijn gezamenlijk kan worden vormgegeven, zodat cliënt en mantelzorger het

volhouden in de thuissituatie.

Wijkverpleegkundige als Zichtbare Schakel

De ontwikkeling van de functie van wijkverpleegkundige als ‘Zichtbare Schakel in de wijk

en buurt’ is in het kader van het samenspel tussen informele en formele zorg en onder-

steuning zeer relevant. In de periode 2009 t/m 2012 heeft ZonMW het programma ‘Zicht-

bare schakel. De wijkverpleegkundige voor een gezonde buurt’ uitgevoerd. Dit program-

ma heeft een vervolg gekregen in 2014, waarbij het mede draait om implementatie en

(na)scholing. Het is de bedoeling dat de wijkverpleegkundige naast het verlenen van zorg

de coördinatie van zorg en ondersteuning op zich zal nemen in overleg met de cliënt en

diens omgeving.

2.3 Risico’s

In het samenspel tussen informele en formele zorg is het van belang dat de kwaliteit van de dienstver-

lening en de veiligheid van alle betrokkenen gewaarborgd is. Dit mondt vaak uit in het zo veel mogelijk

voorkomen van risico’s en tegengaan van calamiteiten. Nederland heeft zich ontwikkeld tot een sterk

risicomijdende samenleving. Dat gegeven beïnvloedt ook het samenspel tussen formele en informele

zorg en ondersteuning. Voor alle instituties in ons land gelden strenge regels, protocollen en kwali-

teitseisen. Al weet iedereen dat risico’s een gegeven zijn en incidenten niet uit te bannen, toch is er in

de formele zorg (net als veel andere sectoren in de samenleving) een waar woud aan verantwoor-

dingssystemen gegroeid.

Naarmate er meer wordt gestreefd naar het versterken van de eigen regie van burgers en het vergro-

ten van samenredzaamheid, neemt de spreiding van verantwoordelijkheden toe. Borging van veilig-

heidsgaranties via de formele zorg en ondersteuning is niet volledig mogelijk. Verantwoordelijkheden

worden meer gedeeld, waarbij het zaak is om daar zorgvuldig mee om te gaan en er goed over te

communiceren met betrokkenen, waardoor er op weloverwogen wijze verantwoordelijkheid wordt ge-

nomen door de diverse betrokkenen voor mogelijke risico’s. Risicobeheersing via systemen biedt ook

niet altijd een oplossing. Het kan leiden tot alleen maar schijnveiligheid en niet tot daadwerkelijke aan-

dacht voor veiligheid. Veiligheid is een belangrijk gespreksonderwerp om regelmatig aan de orde te

stellen.

‘In veilige handen’

Misbruik is een lastig onderwerp. Geen enkele vrijwilligersorganisatie hoopt dat het

gebeurt. En juist daarom is het van belang dat erover gesproken wordt. Als organisa-

tie heb je de taak om het onderwerp te agenderen en de kans op (seksueel) misbruik

en grensoverschrijdend gedrag te verkleinen. Openheid en preventief beleid helpen

hierbij. NOV heeft samen met onder meer Movisie, NOC*NSF en Scouting Nederland

hiervoor materialen verzameld en ontwikkeld.

De verregaande intolerantie voor risico’s en de sterke roep om veiligheidssystemen kan een goed

samenspel verstoren. Bijvoorbeeld omdat een zorgorganisatie vreest dat zij aansprakelijk worden

gesteld als ze meer met mantelzorgers en vrijwilligers gaan samenwerken en het fout gaat. De erva-

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

10

ring leert dat zorg- en vrijwilligersorganisaties gemakkelijk aan de schandpaal worden genageld, ook

als ze alles hebben gedaan om risico’s te verkleinen. De sterke neiging tot blaming and shaming in

ons land maakt dat de formele en vrijwillige zorg en ondersteuning beducht is voor incidenten. Ook al

hebben ze hun aansprakelijkheid goed afgedekt met heldere instructies, afspraken en verzekeringen,

dan nog kan het problemen opleveren in de vorm van imagoschade. Dat willen zorg- en vrijwilligersor-

ganisaties zo veel mogelijk voorkomen. Het vastleggen van gemaakte afspraken in een individueel

zorg- of ondersteuningsplan in dan ook van groot belang.

Zorgplan

De nieuw in te voeren Wlz geeft mantelzorgers een meer stevige positie. Zorgaanbie-

ders waren al verplicht om met iedere cliënt een bespreking over de zorgverlening te

voeren. De resultaten daarvan leggen zij vast in een zorgplan. Bij de zorgverlening

staan de wensen, mogelijkheden en behoeften van de cliënt centraal. Het sociale net-

werk van de cliënt dient nu ook betrokken te worden bij de bespreking van het zorgplan.

Risico’s zijn nooit helemaal uit te sluiten. Daarnaast bestaat er een afweging tussen risico’s en kwali-

teit van leven en bestaan van cliënten. Het is aan de professionele zorgverlener om risico’s in te

schatten en te bespreken met de cliënt. De cliënt maakt uiteindelijk de afweging tussen risico’s en

kwaliteit van leven, waarbij beroepskrachten in de zorg en ondersteuning de ruimte krijgen om samen

met cliënten en mantelzorgers na te gaan wat er nodig is en daarop in te kunnen spelen. Hierbij is ook

ruimte voor vaardigheden en talenten van andere familieleden, buren, vrienden en vrijwilligers, die zij

willen en kunnen inzetten voor mensen die hulp en ondersteuning nodig hebben.

Grenzen verleggen

De juridische positie van mantelzorgers bepaalt wat zij mógen doen. Vilans onderzocht in

opdracht van VWS (2012) in hoeverre de regelgeving het werk van mantelzorgers en

vrijwilligers bemoeilijkt en ontdekte dat deze geen belemmering vormen. Wel worden er

door zorgorganisaties vaak allerlei belemmeringen opgeworpen. Betere samenwerking

draagt bij aan het slechten van de opgeworpen drempels.

In zorgorganisaties zelf liggen kansen om de zorg te verbeteren met meer betrokkenheid van mantel-

zorgers en de inzet van vrijwilligers door duidelijkheid te scheppen over hun rol en de samenwerking

met beroepskrachten te verbeteren. Mantelzorgers hebben veel kennis over wat voor hun naaste pret-

tig is, waar er behoefte aan is en voeren soms zelf ook zorghandelingen uit. Vrijwilligers signaleren

allerlei zaken door hun contacten met cliënten, die ze graag door willen geven. Ze willen ook graag

toegerust worden om hun werk goed uit te kunnen voeren.

Al met al is er veel onduidelijkheid en daardoor onzekerheid bij de diverse partijen over wat de veran-

deringen gaan betekenen en hoe het nieuwe samenspel eruit komt te zien. Van belang is welke ruimte

- onder andere qua tijd – beroepskrachten vanuit hun organisatie krijgen om samen te werken met

mantelzorgers en vrijwilligers en hoe ze daarin gefaciliteerd worden. Daarbij is de vraag of het proces

van die samenwerking binnen de organisatie goed is doordacht, zodat het effectief en naar tevreden-

heid van alle betrokkenen wordt vormgegeven.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

11

3 Samenspel in beweging

Goed samenspel vereist dat de betrokken partijen binnen hun context zoeken naar een goede stimu-

lans, passende mogelijkheden en bijbehorend evenwicht in de samenwerking tussen cliënten, mantel-

zorgers, sociaal netwerk, vrijwilligers, beroepskrachten, managers, beleidsmakers en bestuurders. In

dit hoofdstuk geven we de uitgangspunten en aanbevelingen weer die vanuit de werkgroep zijn ge-

formuleerd als het gaat om samenspel. Om te laten zien dat samenspel in beweging is, zijn er diverse

voorbeelden opgenomen ter illustratie.

3.1 Uitgangspunten

Samenspel draait om goede samenwerking tussen mensen en organisaties die zich inzetten voor

goede zorg en ondersteuning aan burgers en cliënten die dat nodig hebben en willen. Uitgangspunten

voor een sterk samenspel daarbij zijn:

Betrokkenen vervullen een gelijkwaardige rol in het samenspel voor én met cliënten.

Het bevorderen van samenwerking is tweerichtingsverkeer. Alle betrokkenen zetten zich hier-

voor in door met elkaar de dialoog aan te gaan met oog voor elkaars rollen en context.

Formele en informele zorgverleners en ondersteuners her- en erkennen elkaars deskundighe-

den, kwaliteiten en ervaringen.

Beroepskrachten die zorg en ondersteuning bieden, hebben oog voor en gaan uit van de di-

versiteit in persoonlijke omstandigheden, vaardigheden, kwaliteiten, motivatie en beschikbare

tijd van mantelzorgers, bekenden uit het sociale netwerk en van vrijwilligers.

Mantelzorgers, andere familieleden en bekenden uit het sociale netwerk en vrijwilligers heb-

ben een keuze of en in welke mate ze zorg en ondersteuning bieden.

Formele en informele zorgverleners en ondersteuners en hun organisaties verschaffen elkaar

helderheid over hun diverse rollen, taken en functies en stemmen die op elkaar af.

Betrokkenen maken afspraken over de samenwerking, leven ze na, spreken elkaar – indien

nodig – erop aan en evalueren ze regelmatig.

Lang niet al deze uitgangspunten zijn in de praktijk overal gemeengoed. Ze komen daarom ook terug

bij de actiepunten in het volgende hoofdstuk, waar we laten zien hoe we ze in de praktijk willen reali-

seren met inzet van alle betrokkenen.

Zorgzame Kerk

Het project zorgzame kerk wil werken aan een samenleving waarin mensen meer bij el-

kaar betrokken zijn. Dat betekent voor kerken een herbezinning op hun rol in de samen-

leving en hun pastorale en diaconale activiteiten. Het project zorgzame kerk voedt, on-

dersteunt en begeleidt die herbezinning en de vertaling daarvan in concrete activiteiten

van pastoraat en diaconaat. Zorg en zorgzaamheid behoren immers van oudsher tot het

eigene van kerk zijn. Kerk in actie onderscheid vier thema’s: kerk als schakel, kerk als

knooppunt, zorgmaatjes en lokale belangenbehartiging. Kerken kunnen zich aanmelden

om deel te nemen aan het project.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

12

3.2 Aanbevelingen

De beweging naar meer samenspel en een andere balans moet leiden tot meer bereidheid en moge-

lijkheden van informele zorgers om te komen tot een prettige en effectieve samenwerking met formele

zorg, meer doelmatige zorg en meer werkplezier bij beroepskrachten in de zorg en ondersteuning. Het

gemeenschappelijke doel is het behoud en versterken van kwaliteit van leven van mensen die zorg en

ondersteuning nodig hebben. Daarbij zijn de volgende aspecten van belang.

Samenspel vraagt een actieve houding van cliënten en mantelzorgers. Cliënten, mantelzorgers

en bekenden uit het sociale netwerk worden goed geïnformeerd over hun ‘nieuwe’ rol en hoe zij

die op een goede manier kunnen vervullen. Voor hen is het daarbij van belang dat zij op eenvou-

dige wijze over adequate informatie kunnen beschikken, heldere adviezen krijgen en passende

ondersteuning en zorg kunnen vinden, die van goede kwaliteit is. In het kader van het samenspel

speelt her- en erkenning van hun bijdrage en expertise, en waardering vanuit de formele zorg en

ondersteuning en de (lokale) overheid eveneens een grote rol.

Sociale netwerkversterking

MEE werkt landelijk met een evidence based methode gericht op sociale netwerkver-

sterking. De werkwijze bestaat uit vier fasen waarin de cliënt achtereenvolgens zijn ei-

gen verhaal kan doen, met hulp zijn situatie verheldert, zijn sociale netwerk laat mee-

denken en met zijn sociale netwerk afspraken maakt. Essentieel hierbij is de rol van de

cliënt zelf in het inschakelen van het eigen netwerk.

Samenspel vraagt een bijdrage van vrijwilligers met bij het vrijwilligerswerk passende deskundig-

heid. Organisaties werven vrijwilligers die bereid en in staat zijn tot het uitvoeren van meer com-

plexe werkzaamheden. Daarbij dient een goede mix tot stand te worden gebracht van vrijwilligers

die hand- en spandiensten willen verrichten en vrijwilligerswerk met een meer intensief en struc-

tureel karakter. De vrijwilligers hebben daarbij goede scholing en begeleiding nodig en de organi-

satie moet continuïteit en kwaliteit kunnen bieden. Vrijwilligerswerk op het gebied van complexe

zorg en ondersteuning is van hoge kwaliteit. Zorg- en ondersteuningsorganisaties kunnen vaker

een beroep doen op deze vorm van vrijwilligerswerk. Daarvoor is het van belang dat er goede af-

spraken gemaakt worden over wederzijdse samenwerking, facilitering en mogelijke financiering

van diensten.

Buurtcirkels

Een Buurtcirkel bestaat uit 9 tot 12 deelnemers. Het is ontwikkeld voor mensen die zelf-

standig willen wonen, maar dat vanwege een verstandelijke beperking of psychiatrische

problematiek niet alleen kunnen. De deelnemers ondersteunen elkaar doordat ze aan-

vullende vaardigheden en talenten hebben. Een vrijwilliger, die bekend is in de wijk, on-

dersteunt de samenwerking, helpt met het leggen van contacten met wijkbewoners, het

bouwen van een eigen netwerk en is de link naar een beroepskracht.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

13

Cirkelteam

In het Cirkelteam Palliatieve zorg de Bilt/Bilthoven staan verschillende disciplines in een

cirkel om de patiënt heen. Daarbij zijn meerdere beroepsmatige disciplines en vrijwil-

ligers van Vrijwillige Palliatieve en Terminale Zorg (VPTZ) betrokken. Patiënten, waarbij

het overlijden komend jaar verwacht wordt, worden cyclisch besproken in multidiscipli-

nair team met behulp van methodiek 'palliatief redeneren'. Het doel is vroegtijdige sig-

nalering, voorkomen van crisis, en het voorkomen van onnodige transities.

SKILLS

SKILLS is een online-tool die ActiZ samen met Agora ontwikkelde, waarbij het gaat om

het in beeld krijgen van de talenten van vrijwilligers. De pilot met het instrument is uitge-

zet bij enkele zorgorganisaties en gemeenten, en is veelbelovend. Het instrument wordt

geëvalueerd door de Universiteit van Nijmegen en daarna breed gepresenteerd en ver-

spreid.

Samenspel vraagt een actieve rol van beroepskrachten. Daarvoor is het nodig dat beroepskrach-

ten over de juiste competenties beschikken, (bij)geschoold worden, goed geïnformeerd zijn over

waar ze naar kunnen doorverwijzen, tijd krijgen om op de goede momenten contact te leg-

gen/informatie te delen, en goed aangestuurd worden door managers die zelf ook het goede

voorbeeld geven in hun contact met mantelzorgers, sociaal netwerk en vrijwilligers.

Mantelzorg en Dementie

Het project “ Mantelzorg en Dementie” (BTN) is gericht op het verbinden van de

zorgverleners met de mantelzorgers zodat ze elkaar beter gaan begrijpen in het

zorgproces rondom dementie. Aan dit project hebben zorgverleners en mantelzorgers

van thuiszorganistaties deelgenomen. Ze hebben hiervoor workshops gevolgd. De

inhoud van de workshops is vertaald naar een programma dat door interne

trainers/docenten van een zorgorganisatie gebruikt kan worden voor betere inleving en

samenwerking van de mantelzorger en zorgverlener in het zorgproces rondom

dementie.

Toolkit Mantelzorg voor huisartsen en praktijkondersteuners

De LHV, Landelijke Huisartsen Vereniging, heeft in samenwerking met Mezzo en het

Expertisecentrum Mantelzorg de toolkit Mantelzorg in de Huisartsenpraktijk ontwikkeld.

Een huisartspraktijk van 2500 patiënten telt maar liefst 500 mantelzorgers. Eén op de

vijf patiënten in de praktijk is dus mantelzorger. Hoewel mantelzorgondersteuning geen

specifieke huisartsgeneeskundige zorg is, kunnen huisartsen en vooral praktijkonder-

steuners (POH-ers) door hun vertrouwensfunctie een zinvolle bijdrage leveren in de

signalering en preventie van overbelaste mantelzorgers. Met de toolkit biedt de LHV

haar leden middelen om te herkennen wie mantelzorgers zijn, of zij ondersteuning nodig

hebben en waar ze deze ondersteuning kunnen vinden.

Samenspel vraagt een andere sturing van organisaties. De organisatie heeft een heldere visie op

het samenspel, maakt een onderscheid in het samenspel met mantelzorgers, sociaal netwerk en

vrijwilligers, en stuurt vanuit het management op een effectieve uitvoering. Tevens leggen organi-

saties een koppeling met andere veranderingen, zoals de invoering van zelfsturende teams, het

bevorderen van zelfredzaamheid en de inzet van hulpmiddelen als beeldschermtechnologie en

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

14

digitale communicatie: hoe haakt dat aan bij mantelzorgers, leden van het sociale netwerk en

vrijwilligers en wat hebben zij daarvoor nodig?

Netwerkparticipatie

Zorgorganisatie de Vierstroom is in 2012 gestart met het experiment Netwerkparticipa-

tie. Het gaat daarbij om activiteiten als samen wandelen, koffieschenken, spelletjes

doen en koken. Kern was de vraag of familie en/of kennissen bereid zijn tenminste 4

uur per maand actief een bijdrage te leveren aan het welzijn van hun naaste en andere

bewoners. Grote ophef ontstond over deze “verplichte mantelzorg”. Na ruim een half

jaar bleek dat met het merendeel van de familie een bijdrage wilde leveren en het wel-

bevinden van de cliënten nam daardoor toe.

In voor Mantelzorg

Aan het In voor Mantelzorg-programma, uitgevoerd door Vilans en Movisie, nemen

tachtig zorgorganisaties deel, afkomstig uit de ouderen- en gehandicaptenzorg, geeste-

lijke gezondheidszorg, ziekenhuizen en revalidatiecentra, thuiszorg en eerstelijnszorg.

De organisaties volgen een implementatietraject, waarin ze concrete adviezen krijgen

over hoe zij mantelzorgers beter kunnen ondersteunen en hoe ze de samenwerking

tussen beroepskrachten en mantelzorgers kunnen verbeteren in relatie tot andere ver-

anderingen in de organisatie. Het programma is de uitvoering van een deel van de mo-

tie van Van der Staaij c.s. over hoogwaardige mantelzorgondersteuning (30 oktober

2013).

Samenspel vraagt een koppeling tussen organisaties. Organisaties zorgen dat ze elkaars dien-

sten goed kennen (sociale kaart), kwaliteit bieden, elkaar aanvullen en niet aanvallen, en elkaar

vertrouwen doordat ze zien dat samenwerking toegevoegde waarde oplevert voor burgers en

cliënten.

Maatschappelijke steunsystemen

Op regionaal en stedelijk niveau bestaan er al vele jaren netwerken, waarin relevante

organisaties samenwerken om cliënten met een psychische aandoening de zorg en on-

dersteuning te kunnen bieden waar zij behoefte aan hebben. Deze netwerken worden

aangeduid als maatschappelijke steunsystemen (MSS).

Mantelzorgwerkplaats Groningen

Humanitas Groningen werkt intensief samen met zorgaanbieders, welzijnsorganisaties

en de gemeente aan een goed samenspel tussen de formele en informele zorg. Jaar-

lijks worden er netwerkbijeenkomsten gehouden waarin deze partijen elkaar ontmoeten

en waarbij actuele thema’s geagendeerd en besproken worden. Dit resulteert in concre-

te samenwerkingstrajecten tussen verschillende partners met als doel de samenwerking

tussen de formele en de informele zorg te stroomlijnen en van elkaar te leren.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

15

“Laat niemand in eenzaamheid sterven”’

In het project "Laat niemand in eenzaamheid sterven" werkten intramurale zorgorgani-

saties samen met Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg (VPTZ) aan goede levens-

eindezorg voor bewoners. Aandacht werd besteed aan betere markering en meer be-

wustwording bij verzorgenden over het karakter van zorg in de laatste levensfase, en

aan een goed samenspel tussen mantelzorgers, VPTZ-vrijwilligers en beroepskrachten.

Een digitale toolkit voor de samenwerking is te vinden op www.vptz.nl. Het project heeft

positieve resultaten voor de kwaliteit van zorg. Een blijvend probleem bij continuering

en intensivering van de inzet van vrijwilligers bij stervenden in intramurale instellingen is

de structurele financiering ervan.

Samenspel vraagt dat er in zorgketens en sociale wijkteams (en/of combinaties daarvan) speci-

fiek aandacht is voor cliënten met complexe ondersteunings- en zorgvragen en de (mogelijke)

bijdrage van mantelzorgers, sociaal netwerk en vrijwilligers. De partijen zorgen gezamenlijk per

situatie voor passende arrangementen in samenspraak met cliënten en hun omgeving. De zorg-

ketens en sociale wijkteams betrekken hierbij de specialistische kennis van mantelzorgconsulen-

ten en coördinatoren vrijwilligerswerk. Zorgaanbieders die verbindingen leggen met de wijk haken

daarbij ook aan op de drijfveren van mensen die bereid zijn om informele zorg en ondersteuning

te verlenen.

SamenOud

SamenOud is een project in Stadskanaal, Veendam en Pekela, waar een nieuw model

voor de ouderenzorg is ontwikkeld en geïmplementeerd. Het Ouderenzorgteam be-

staande uit een huisarts, specialist ouderengeneeskunde, een wijkverpleegkundige en

een ouderenadviseur dragen gezamenlijk verantwoordelijkheid voor de zorg en bege-

leiding van ouderen. Ook andere organisaties op het gebied van welzijn, wonen en zorg

participeren. Het was een pilot in het kader van het Nationaal Programma Ouderenzorg.

Samenspel vraagt dat gemeenten, zorgverzekeraars en zorg- en welzijnsorganisaties op lokaal

en/of bovenlokaal niveau randvoorwaarden realiseren in de vorm van scholing, training en expe-

rimenten om het samenspel tussen informele en formele zorg in de veranderende context vorm te

geven. Gemeenten en zorgverzekeraars stimuleren en faciliteren via de zorginkoop dat zorg- en

welzijnaanbieders in hun beleid aandacht besteden aan de samenwerking tussen mantelzorgers,

sociaal netwerk en vrijwilligers, en daar waar nodig de randvoorwaarden voor creëren in hun or-

ganisatie.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

16

Hoogeveen

In de Hoogeveense wijk De Weide is een sociaal wijkteam actief dat kwetsbare ouderen

eerder moet signaleren en dat zo veel mogelijk moet voorkomen dat ouderen een be-

roep doen op professionele zorg. Het wijkteam werkt vanuit het gezondheidscentrum en

bestaat uit de verpleegkundige van de huisartsenpraktijk, de wijkverpleegkundige, de

wijkmaatschappelijk werker, een Wmo-consulent en de opbouwwerker. Ook de GGZ en

de huisartsen doen mee. Huisartsen en het wijkteam signaleren kwetsbare ouderen.

Het team bezoekt de ouderen en verkent samen met hen hun wensen en mogelijkhe-

den. Doel is dat kwetsbare ouderen gezonder gaan leven, een stevig sociaal netwerk

behouden of krijgen en indien nodig ondersteuning op maat ontvangen. Daar waar een

goed aanbod in de wijk ontbreekt, wordt samen met wijkorganisaties en inwoners een

nieuw aanbod ontwikkeld. Vrijwilligers van verschillende organisaties worden gekoppeld

aan het wijkteam.

De voorbeelden tonen dat effectieve steun aan cliënten, gericht op aanmoediging en praktische op-

lossingen, in samenspel met mantelzorgers, het sociale netwerk, vrijwilligers en beroepskrachten mo-

gelijk is. Tegelijkertijd kunnen niet alle voorbeelden zonder meer navolging krijgen op andere plekken

in het land of in andere sectoren. Sommige projecten zijn bijvoorbeeld geënt op specifieke kenmerken

van een dorp of wijk, waardoor de samenwerking met burgers en informele zorg beter van de grond

komt. Of ze bouwen voort op langdurige contacten tussen welzijn- en zorgorganisaties, waardoor in-

tensievere, onderlinge samenwerking sneller succesvol is. Ook blijkt het soms eenvoudiger om in

nieuw opgestarte initiatieven tot goede samenwerking te komen dan in bestaande organisaties.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

17

4 Actiepunten voor versterken van Samenspel

Met de hieronder genoemde actiepunten tonen de deelnemers van de werkgroep Samenspel aan dat

ze zelf en gezamenlijk op zoek gaan naar een nieuwe balans in het samenspel tussen informele en

formele zorg en ondersteuning. De lijst is niet uitputtend. Het biedt een overzicht als opmaat naar een

goed samenspel.

Cliëntenperspectief

De Patiëntenfederatie NPCF (Nederlandse Patiënten- en Consumenten Federatie) heeft in 2009 sa-

men met andere landelijke cliëntenorganisaties een meldactie AWBZ gehouden. Daaruit bleek onder

meer dat de druk op mantelzorgers toeneemt en dat mensen eerder hulp zoeken in de eigen familie-

en/of kennissenkring, dan dat ze aankloppen bij beroepskrachten. In 2013 heeft een nieuwe meldactie

‘Krijgt u thuis ondersteuning of zorg’ plaatsgevonden, waarin als beeld naar voren kwam dat de toe-

gang tot ondersteuning door beroepskrachten nog niet in alle gevallen naar behoren functioneert.

Patiëntenfederatie NPCF zal ook in de toekomst de aandacht blijven vragen voor gesigna-

leerde knelpunten en deze - met inbegrip van suggesties voor verbetering - gericht aankaar-

ten bij relevante partijen zoals overheden, zorgverzekeraars, zorg- en welzijnsaanbieders.

Mantelzorg

Mezzo, de landelijke vereniging voor mantelzorg en vrijwilligerszorg, heeft als een van de kerntaken

het behartigen van de belangen van mantelzorgers en organisaties voor mantelzorgondersteuning.

Mezzo voert daarvoor verschillende activiteiten uit, mede ook om haar achterban toe te rusten. Mezzo

ondersteunt organisaties voor mantelzorgondersteuning en vrijwillige zorgorganisaties, om bij te kun-

nen dragen aan de transformatie van langdurige zorg. Het samenspel vanuit de informele zorgorgani-

saties met de formele zorg is één van speerpunten.

Mezzo participeert deze kabinetsperiode in relevante projecten om mantelzorgers als

(doel)groep goed in beeld te hebben. Op dit moment is Mezzo samen met Movisie, Radius

Welzijn, V&VN, VNG, VMDB (Vereniging van manisch depressieven en betrokkenen) en

Fonds Psychische Gezondheid betrokken bij het Actieplan Depressiepreventie bij mantelzor-

gers (2014). Dit actieplan dient te resulteren in een betere preventie van depressie bij mantel-

zorgers.

Alzheimer Nederland heeft de eerste app ontwikkeld voor mensen die zorgen voor iemand

met dementie: de Alzheimer Assistent. In de Alzheimer Assistent staat informatie in tekst en in

video over meer dan 60 onderwerpen. Deze adviezen worden gegeven door experts en man-

telzorgers. Het aanbod van informatie zal blijven groeien. Gebruikers kunnen namelijk zelf tips

delen en onderwerpen aandragen. Zo wordt de Alzheimer Assistent een breed gedragen

hulpmiddel voor iedereen die samenleeft met iemand met dementie.

De Ministeries van VWS, SZW en BZK financieren van maart 2014 tot maart 2016 een pro-

gramma Werk en Mantelzorg dat door Mezzo en Qidos wordt uitgevoerd en waarbij wordt in-

gezet op: maatschappelijke agendering om het thema mantelzorg bekend en bespreekbaar te

maken bij werkgevers en werknemers; een brancheaanpak om toepassing van verlofregelin-

gen en maatwerkoplossingen (bijvoorbeeld door flexibiliteit ten aanzien van werktijd en werk-

plek) op de werkvloer te realiseren; en ondersteuning van het lokale veld. In elk geval gaat het

daarbij om het aanreiken van instrumenten, zoals een toolkit voor implementatie van mantel-

zorgvriendelijk personeelsbeleid, en het draaien van lokale pilots waarbij nieuwe praktijkop-

lossingen worden ontwikkeld, zoals inloopspreekuren voor werkende mantelzorgers bij hun

werkgevers.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

18

In het kader van het Actieplan ‘Ouderen in veilige handen’ wordt een verkenning uitgevoerd

naar goede voorbeelden van hoe gemeenten, steunpunten huiselijk geweld en professionals

omgaan met ontspoorde mantelzorg. Tegelijkertijd wordt een inventarisatie uitgevoerd naar

het beleid rond ouderenmishandeling in de 35 gemeenten die regionaal verantwoordelijk zijn

voor de aanpak van geweld in huiselijke kring. Daarbij wordt ook gekeken naar ontspoorde

mantelzorg. Op basis van de resultaten van beide rapporten zal VWS in overleg met de VNG

en gemeenten nagaan welke acties er verder nodig zijn om ontspoorde mantelzorg aan te

pakken. Gemeenten kunnen nu al gebruik maken van de handreiking ‘Stappenplan handelen

bij ontspoorde mantelzorg’ van Movisie (april 2014).

Vrijwillige inzet

De vrijwilligersorganisaties in de zorg en ondersteuning zijn verenigd in het Landelijk Overleg Vrijwilli-

gersorganisaties in de Zorg (LOVZ). Ze werken op diverse fronten samen.

Het LOVZ brengt onder de vlag van NOV in september 2014 een handreiking uit over de sa-

menwerking tussen lokale vrijwilligersorganisaties in de zorg (www.lokaalsamenwerken.nl).

De koepelorganisaties die deel uitmaken van het LOVZ, zullen hun achterban – met gebruik-

making van de handreiking - stimuleren om initiatieven te nemen om lokale samenwerking

zowel met elkaar (LOVZ partners), als met andere vrijwillige burgerinitiatieven, de vrijwilligers-

centrale, etc. aan te gaan.

Vrijwilligersorganisaties gaan gemeenten actief benaderen om deze samenwerking mee te

stimuleren en erin te participeren. Deze beweging van lokale samenwerking zal als hefboom

worden ingezet om op lokaal niveau thema's uit de Toekomstagenda informele zorg be-

spreekbaar te maken, en waar mogelijk onderdeel te maken van de samenwerkingsafspraken.

VWS zal een verkenning laten verrichten naar de benodigde randvoorwaarden voor lokale af-

delingen van vrijwilligersorganisaties om de gewenste transformatie op het lokale niveau te

kunnen volbrengen: het realiseren van een goede aansluiting van het aanbod op de lokale

vraag naar vrijwilligerswerk en samenwerking met formele zorg en ondersteuning.

Maatschappelijke ondersteuning en welzijnswerk

MEE Nederland, de branchevereniging van regionale MEE-organisaties verspreid over het hele land

die ondersteuning bieden aan mensen die leven met een beperking, stelt in haar trend- en signale-

ringsrapportage (2014) vast dat het van belang is om mantelzorgers met netwerkgerichte cliëntonder-

steuning te steunen bij hun activiteiten. Deze methodiek versterkt de betrokkenheid van de omgeving

van de cliënt en heeft oog voor de rol en het behoud van de vitaliteit van mantelzorgers. Gemeenten

vervullen hierin een belangrijke taak.

MEE Nederland zet zich ervoor in dat op lokaal niveau bewezen effectieve methodiek van

netwerkgerichte cliëntondersteuning wordt toegepast.

De MOgroep versterkt de sector Welzijn & Maatschappelijke Dienstverlening (W&MD), en beïnvloedt

wetgeving en overheidsbeleid. De huidige speerpunten zijn onder meer: de decentralisatie AWBZ,

begeleiding, en dagbesteding naar Wmo. De brancheorganisatie volgt en analyseert daartoe continu

politieke, ambtelijke en maatschappelijke ontwikkelingen, voert overleg met bijbehorende partijen

(VNG, ActiZ, GGD Nederland enzovoort) en kenniscentra (Movisie, NJi), en sluit namens de leden

coalities met stakeholders.

MOgroep, Movisie, Lectoraat Maatschappelijk Werk Hogeschool InHolland, en een aantal (lo-

kale) partijen volgen vanuit het project ‘Sociaal werken in de wijk’ op 10 locaties de praktijk

van het samenspel van professionals en vrijwilligers bij hulpverlening. Hierbij gaan zij op zoek

naar aanpakken bij de dilemma’s om uiteindelijk te komen tot een balans van informele en

formele hulp die recht doet aan de cliënt, aan de vrijwilliger én aan de professional.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

19

Thuiszorg en ouderenzorg

In het kader van preventie en ondersteuning richt de thuiszorg zich ook op mantelzorgers. BTN (Bran-

cheorganisatie Thuiszorg Nederland) heeft deze doelgroep duidelijk in het vizier.

BTN richt een mantelzorgacademie op voor mantelzorgers én beroepskrachten. Mantelzor-

gers leren zorgvaardigheden, worden wegwijs gemaakt in de taal van de zorgsector en krijgen

interventies tot hun beschikking die hen helpen in balans te blijven. Beroepskrachten worden

getraind om te functioneren als mantelzorgmaatje en in het optimaal benutten van het zorg-

leefplan voor een goede communicatie en samenwerking met mantelzorgers.

BTN verzorgt een train-de-trainer voor thuiszorgprofessionals om zich te verbinden met man-

telzorgers, zodat zij elkaar beter gaan begrijpen in het zorgproces.

ActiZ, brancheorganisatie van zorgaanbieders in onder meer de thuiszorg en ouderenzorg, heeft sa-

men met onder andere Mezzo, NOV en enkele zorgaanbieders het pamflet SamenZorg (2013) opge-

steld. In dit pamflet wordt een voorzet gegeven voor een gemeenschappelijke visie en agenda als het

gaat om samenspel tussen formele en informele zorg.

ActiZ zet in 2014 de dialoog hierover voort, samen met Mezzo, NOV en ook met V&VN en

AGORA en andere betrokkenen, onder andere door het organiseren van twee werkconferen-

ties in 2014 onder de noemer ‘Team van de Toekomst’. In dit team werken medewerkers in de

zorg samen met de cliënt, de mensen uit de omgeving van de cliënt en met vrijwilligers.

ActiZ vraagt de aandacht bij haar leden voor het belang van het vergroten van de competen-

ties van de medewerkers in de zorg om een goed samenspel te kunnen realiseren.

Samen met de kennisinstituten bevordert ActiZ dat haar leden bij de bespreking van het

zorg(leef)plan met cliënt de mantelzorger goed betrekken.

In juli 2014 bracht ActiZ de position paper ‘Eigen regie een sociaal begrip – Sleutel in de tran-

sitie naar echte participatie’ uit, waarmee de organisatie aandacht vraagt bij de zorgonderne-

mers voor de transitie naar bestaansgerichte zorg. Daarbij vormt de verschuiving van sys-

temen naar mensen (o.a. een betere benutting van krachtbronnen van de cliënt en zijn of haar

netwerk) het uitgangspunt.

ActiZ vraagt de aandacht van zorgorganisaties voor het realiseren van een goede inzet en

ondersteuning van vrijwilligers en mantelzorgers, waaronder steun vanuit het management,

zodat medewerkers voldoende tijd krijgen en er in de organisatie aandacht is voor de inbed-

ding van deze facetten.

Verenso, beroepsvereniging van specialisten ouderengeneeskunde en sociaal geriaters, richt zich op

het realiseren van nieuwe vormen van zorg, waardoor ouderen langer thuis kunnen blijven wonen.

Verenso zal deze kabinetsperiode samen met andere beroepsorganisaties scholingsmateriaal

ontwikkelen om de deskundigheid rond dementie te vergroten. Daarbij zal ook de samenwer-

king met de informele zorg (mantelzorg, sociaal netwerk en vrijwilligers) aan bod komen.

Verenso bevordert dat specialisten ouderengeneeskunde die ouderen thuis bezoeken of op

een spreekuur zien stilstaan bij (de toereikendheid/potentiële vergroting) van het sociale net-

werk van ouderen die thuiswonend zijn.

Verenso stimuleert dat specialisten ouderengeneeskunde en hun ondersteuners zo veel mo-

gelijk samenwerken met casemanagers dementie, maatschappelijk werkers, huisartsen en

wijkverpleegkundigen rondom de ondersteuning van hulpbehoevende ouderen op lokaal ni-

veau. Hierbij kan gedacht worden aan het samenwerken bij het actief volgen van ouderen om

problemen vroegtijdig op te sporen en aan te pakken.

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

20

Gehandicaptenzorg

De VGN, Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland, bepleit goede zorg en ondersteuning die aansluit

bij de vraag van cliënten en hun ouders en/of andere mantelzorgers, gericht op het bijdragen aan een

zo volwaardig mogelijk bestaan en hoge kwaliteit van leven.

De VGN zet zich deze kabinetsperiode, als het gaat om mantelzorgers, sociaal netwerk en

vrijwilligers in om hun organisaties voor te bereiden om de transformatie zo goed mogelijk uit

te voeren. Extramurale begeleiding en logeren (beiden belangrijk als respijtmogelijkheid voor

mantelzorgers) zijn daarbij belangrijke aandachtpunten.

GGZ

GGZ Nederland heeft een visiedocument opgesteld over informele zorg in de GGZ. Daarin bepleit de

brancheorganisatie onder meer dat er oog is voor de rol en bijdrage van mantelzorgers, sociaal net-

werk en vrijwilligers. Vanuit de cliëntorganisaties in de GGZ zijn criteria opgesteld voor goed familiebe-

leid.

GGZ Nederland stimuleert het gebruik van de ‘modelregeling betrokken omgeving’, die ze

samen met het Landelijk Platform GGZ hiervoor heeft opgesteld en stimuleert de naleving van

de criteria voor goed familiebeleid.

GGZ Nederland agendeert bij relevante partijen het nut van een aantal door hen verzamelde

methodieken en initiatieven, die hun waarde bewezen hebben als het gaat om ondersteuning

van en samenwerking met informele zorg. Voorbeelden daarvan zijn het Maatschappelijk

Steunsysteem als methodiek om het sociale netwerk van cliënten te verstevigen, de cursus

‘herstellen doe je zelf’ waarin middels zelfhulp gewerkt wordt aan het versterken van de eigen

kracht, maatjesprojecten om het sociaal isolement van cliënten te verkleinen, de inzet van er-

varingsdeskundigheid, de cursus ‘de kunst van het zorgen en loslaten’ voor ontlasting van

mantelzorgers, de Triadekaart in het kader van familiebeleid binnen de GGZ, en de Eigen

Kracht conferenties.

Ook draagt GGZ Nederland bij aan verdere verzameling en verspreiding van bewezen effec-

tieve interventies als het gaat om informele zorg.

Beroepskwalificaties en opleidingen

De wijkverpleegkundige zal naast het verlenen van zorg, de coördinatie van de zorg – in elk geval die

valt onder de Zvw – op zich nemen. Het ondersteuningsaanbod richting cliënt en mantelzorger van de

gemeente zal daarop moeten aansluiten. Voor tijdige en adequate zorg en ondersteuning aan cliënten

is daarbij van belang dat de wijkverpleegkundige voldoende ruimte krijgt voor haar preventieve en

signaleringsrol, dus met aandacht voor de informele zorgverlener. V&VN (Verpleegkundigen en Ver-

zorgenden Nederland) besteedt in het indicatie-instrument en in de richtlijnen aandacht aan het be-

lang van het goed en tijdig in beeld hebben van het sociale netwerk van de cliënt, en aan de samen-

werking met de informele zorgverleners.

V&VN verspreidt samen met Vilans onder beroepsbeoefenaars zo veel mogelijk een door

haar – samen met medewerkers uit de ouderenzorg – opgezette handreiking samenredzaam-

heid. De handreiking bevat een Teamscan, waarin teams kunnen nagaan wat er nodig is om

samen te werken met mantelzorgers.

Het Expertisecentrum Mantelzorg verkent in opdracht van VWS deze kabinetsperiode in welke

mbo- en hbo-opleidingen Zorg en Welzijn de aandacht voor de informele zorg nog versterkt

kan worden. In het plan voor het initiële onderwijs zal aandacht worden besteed aan hoe in-

formele zorg beter ingebed kan worden in de onderwijsstructuur (kwalificatiedossiers / oplei-

dingsprofielen), en hoe docenten en praktijkbegeleiders goed gefaciliteerd kunnen worden

met lesmateriaal, trainingen en inzet van gastdocenten bij het opleiden van studenten Zorg en

Welzijn. Daarin zal worden meegenomen hoe stages voor studenten Zorg en Welzijn kunnen

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

21

worden ingezet om de gewenste omslag in denken en doen in een vroeg stadium te realiseren

bij de toekomstige beroepsbeoefenaars.

Zorgverzekeraars

Het is van belang dat zorgverzekeraars mede met gemeenten goede afspraken maken over de ver-

binding van de wijkverpleegkundige en (wijk)verzorgenden, de huisarts en praktijkondersteuner ener-

zijds, en de (andere) leden van het sociale wijkteam anderzijds bij de ondersteuning van de cliënt,

diens mantelzorger(s), het sociale netwerk en vrijwilligers.

ZN (Zorgverzekeraars Nederland) zorgt voor kennisdeling onder haar leden over mogelijkhe-

den om mantelzorgondersteuning – als onderdeel van preventie – vorm te geven, zoals het

opnemen van respijtvoorzieningen aan mantelzorgers in aanvullende verzekeringen.

ZN vraagt bij zorgverzekeraars aandacht voor het belang – o.a. als onderdeel van preventie

van overbelasting - om ruimte te creëren in de indicatie voor het samenspel met en onder-

steuning van vrijwilligers en mantelzorgers.

Zorgverzekeraars en gemeenten zullen via de zorginkoop stimuleren dat zorg- en welzijns-

aanbieders in hun beleid aandacht besteden aan de samenwerking met informele zorgverle-

ners en daar waar nodig de randvoorwaarden voor creëren in hun organisatie.

ZN, VNG en VWS bevorderen dat zorgverzekeraars en gemeenten op lokaal niveau komen

tot goede afspraken over de wijze waarop informele zorg onderdeel uitmaakt van de signale-

rende (preventieve) en verbindende functie van de wijkverpleegkundige.

Gemeenten en landelijke overheid

Het Transitiebureau van de VNG, Vereniging van Nederlandse Gemeenten en het ministerie van

VWS, biedt gemeenten begeleiding bij het transitieproces van de Wmo.

Samen met Movisie werkt het Transitiebureau aan de herijking van de basisfuncties mantelzorg-

ondersteuning en vrijwillige inzet. Dit leidt tot de handreiking ‘basisfuncties mantelzorgonder-

steuning’ en de handreiking ‘basisfuncties vrijwillige inzet’.

Gemeenten bepalen per verordening hoe mantelzorgers jaarlijks een blijk van waardering ont-

vangen; de opvolger van het huidige mantelzorgcompliment. Hoe gemeenten bij de vormgeving

van deze waardering kunnen aansluiten bij de behoeften van mantelzorgers en welke uitgangs-

punten daarbij in acht moeten worden genomen, wordt aangegeven in een door VWS, VNG en

Mezzo opgestelde informatiekaart, uitgegeven door het TransitieBureau. Eind 2014 of begin

2015 brengen VWS en VNG, in samenwerking met Mezzo, een handreiking uit waarin zij goede

voorbeelden verzamelen van hoe gemeenten de waardering vormgeven.

Gemeenten besteden nadrukkelijk aandacht aan de rol en inzet van informele zorg in kwaliteits-

standaarden voor zorginkoop bij het onderdeel diversiteit in zorg- en ondersteuningsaanbod.

Gemeenten, zorgaanbieders en andere partijen sluit lokaal convenanten (zoals in Leiden) om

langdurige verbindingen met elkaar aan te gaan met betrekking tot het ondersteunen van man-

telzorgers.

VWS zal de behoefte aan en mogelijkheden voor een bovengemeentelijke sociale kaart verken-

nen, in aansluiting op regelhulp, die burgers helpt hun vraag helder te krijgen, informeert wat ze

zelf kunnen doen en welke vormen van ondersteuning aansluiten op hun vraag.

VWS bevordert een goede ondersteuning van de mantelzorger door in 2014 6 miljoen van de 11

miljoen extra middelen voor 2014 beschikbaar te stellen aan gemeenten om activiteiten te ont-

wikkelen die de mantelzorgerondersteuning naar een hoger niveau tillen.

VWS laat een verkenning uitvoeren naar werkbare elementen van goede praktijkvoorbeelden op

het terrein van respijtzorg die gemeenten inzicht zal verschaffen in hoe passende respijtzorg

voor de lokale vraag te organiseren. Deze inzichten zullen worden meegenomen in een nieuwe

handreiking respijtzorg die VWS en VNG eind 2014 of begin 2015 zullen uitbrengen. Deze hand-

Notitie Werkgroep Samenspel

Toekomstagenda informele zorg en ondersteuning

22

reiking is vooral pragmatisch van aard is, en reikt gemeenten aan hoe een goed, op de lokale

vraag aansluitend aanbod aan respijtvoorzieningen te organiseren. ZN zorgt voor kennisdeling

onder haar leden over mogelijkheden om mantelzorgondersteuning – als onderdeel van preven-

tie – vorm te geven, zoals het opnemen van respijtvoorzieningen aan mantelzorgers in aanvul-

lende verzekeringen.

De relevante koepelorganisaties (Mezzo, VNG, ActiZ, ZN, V&VN) verkennen in werkgroepver-

band in de tweede helft van 2014 welke (financiële) prikkels via de zorginkoop, de samenwer-

king tussen formele en informele zorg aanvullend kunnen bevorderen.

Het Ministerie van VWS financiert diverse kennisinstituten om werkzame bestanddelen in pro-

jecten en de ontwikkeling en toepassing van instrumenten en methodieken te analyseren, te

verwerken en te verspreiden. Het gaat hierbij onder meer om de Databank Effectieve Sociale In-

terventies (Movisie), Interventiedatabase Gezond en Actief Leven (CGL, NISB, Databank Effec-

tieve Jeugdinterventies (Nji), en de Databank interventies langdurende zorg (Vilans).

De deelnemers aan de werkgroep zetten zich in om de aanbevelingen en actiepunten in deze notitie

te realiseren, te verspreiden en verder invulling te geven. Samen slaan nieuwe paden in, die alle par-

tijen moeten verbinden in het belang van het welzijn en welbevinden van alle burgers, patiënten en

cliënten die zorg en ondersteuning nodig hebben.