WAARDEVOLWOERDEN

KAAS!Nieuwsbrief over de cultuurhistorie van Harmelen, Kamerik, Woerden en Zegveld

Uitgave #22Augustus 2016

Toen de Woerdense Kaasmarkt in 1885 werd opgericht wist niemand dat ruim 130 jaar later de Woerdense Kaasacademie zou worden opgericht. Wijst deze academie op een stuk onderontwikkeld Woerdens vermogen? Niets is minder waar. In die ruim 130 jaar heeft Woerden zich weten te ontwikkelen tot een specialist en een autoriteit op het gebied van de kaas, met name de boerenkaas. De kaashandel floreert en zelfs in China wordt onze Woerdense kaas gretig afgenomen. Hiermee is kaas een icoon geworden voor Woerden en daarmee een terecht thema voor deze editie van de nieuwsbrief Waardevol Woerden.

Na een geslaagde eerste samenwerking met de gemeente Woerden

en het Regionaal Historisch Centrum Rijnstreek en Lopikerwaard voor

de Waardevol Woerden van 2015 is besloten om deze samenwerking

permanent te maken. Vanaf 2016 zullen jaarlijks meerdere

nieuwsbrieven worden uitgebracht over cultuurhistorie van Harmelen,

Kamerik, Woerden en Zegveld. De coördinatie hiervan ligt bij de

Stichting Open Monumentendag Woerden.

Toen ik per 01 januari j.l. de voorzittershamer van Stichting Open

Monumentendag Woerden van Piet Veerman overnam, kwam ik voor

een zware taak te staan om in zijn voetsporen de stichting voort te zetten

Voorwoord

Kaas, kaas en nog eens kaas!

Open Monumentendag 2016, in het weekend van 9 t/m 11 september,

staat in het teken van Iconen en symbolen. Daarmee wordt bij deze

editie van het evenement verwezen naar beelden en tekens met een

bijzondere extra betekenis, die zichzelf overstijgt. In monumenten

zie je ze overal: van binnen en van buiten, in ornamenten, in reliëfs,

in schilderingen. De monumenten zelf kunnen ook iconische

waarde hebben in het landschap of in de stad, zoals kerktorens,

molens, stadhuizen en kastelen. Monumenten staan stuk voor stuk

symbool voor onze cultuur, nauw verbonden met onze individuele

én nationale identiteit.

Het programma voor de Woerdense editie van 2016 bestaat uit

twee dagen. Dit jaar zal Stichting Open Monumentendag Woerden

opnieuw in samenwerking met de KUVO en het Gilde, een speciale

Open Monumenten Klassendag organiseren. Op vrijdag 9 september

a.s. zullen net als de vorige jaren ongeveer duizend kinderen uit de

groepen 7/8 van de basisscholen een bezoek brengen aan diverse

opengestelde monumenten in de gehele gemeente. Op de vrijdag-

avond zal in het Klooster een speciale lezing worden gehouden door

architectuurhistoricus Jessica Rateland over het gesloopte icoon

‘de Dubbele Sleutel’.

Op de zaterdag zullen de bekende monumenten hun deuren weer

voor het publiek openen. De dag zal officieel geopend worden door

wethouder de Weger in de kerktuin van de Petruskerk. Daarna zullen

er verschillende rondwandelingen worden gehouden onder

begeleiding van gidsen van het Gilde. Uniek hoogtepunt van de

dag is weggelegd voor Harmelen. Het gerestaureerde tuinhuis

’t Spijck bij Huize Harmelen wordt voor het eerst opengesteld voor

publiek met een heuse High Tea. Het volledige programma voor

Open Monumentendag Woerden 2016 treft u aan in de volgende

editie van Waardevol Woerden.

Vooruitblik op Open Monumentendag Woerden 2016: Iconen en symbolen

en het succes van Open Monumentendag Woerden 2015 te evenaren.

Al maanden lang zijn het bestuur en het comité in voorbereiding op

de editie van 2016, dat als thema Iconen en symbolen heeft.

In deze nieuwsbrief krijgt u een voorproefje van wat er allemaal op

het programma staat en staan wij uitgebreid stil bij één van Woerdens

belangrijkste iconen, namelijk kaas!

Ik wens u veel leesplezier!

Henny de SwaafVoorzitter Stichting Open Monumentendag Woerden

Deze bewoners verbouwden granen en andere planten, en hielden

vee. Behalve het vet, het vlees en haren en huid, begonnen ze ook

de melk te gebruiken. Ze leerden ook hoe ze die kostbare melk met

vetten en eiwitten langer konden bewaren, door er bijvoorbeeld boter

en kaas van te maken. Kaas wordt gemaakt door melk te stremmen.

Hierdoor ontstaat een dikke massa, de wrongel.

De wrongel wordt in kleine stukken gesneden, zodat het water

(de wei) eruit loopt. Daarna wordt de massa samengeperst. Dat persen

kan in een doek, maar ook in een vorm. Door de kaas te zouten,

wordt hij langer houdbaar. Wanneer de eerste kaas werd gemaakt,

of wie op het idee kwam, is onbekend. Want kaas is lekker, en smelt

goed. Dit is mogelijk de reden waarom archeologen nog nooit kaas

hebben teruggevonden in een opgraving. Wel groeven de archeologen

in Nederland, Europa en het Nabije Oosten regelmatig aarde-werken

bakjes op, met gaten in de bodem.

Waren dit een soort zeven? Of misschien wel kaasvormen? Want

soortgelijke vormen waren tot in de twintigste eeuw nog in gebruik in

kaasland Frankrijk. Maar ja, zolang er geen kaas inzat, was het toch

moeilijk om het zeker te weten. Maar recent leverden archeologen,

samen met scheikundigen het bewijs voor de oudste bekende

kaasmakers van Europa; en die woonden in… Polen! Vierendertig

mogelijke kaasvormen van 7.500 jaar geleden, uit de Jonge Steentijd,

werden chemisch onderzocht. In het aardewerk van de Poolse

kaasvormen bleken inderdaad melkvetten te zitten, een bewijs dat ze

echt gebruikt zijn om kaas mee te maken.

Kaas makeneen duizenden jaren oude traditie

De kaasvorm gevonden in Uitgeest, daterend uit de Romeinse tijd.

De koe van Woerden, “zonder koe geen kaas”.

Ook in Nederland zijn kaasvormen opgegraven. Die zijn echter lang

niet zo oud. Ze stammen uit de IJzertijd (circa 2.500 jaar geleden)

en de daarop volgende Romeinse tijd. Ze komen uit opgravingen in het

terpengebied van Noord-Nederland, Noord- en Zuid-Holland (Uitgeest,

Spijkenisse) maar ook uit het Brabantse Os. In de opgraving Oss-Ussen

hebben ze een 10-15 cm hoog bakje van aardewerk, zonder bodem

aangetroffen. Maar misschien werd hier een losse zeef bij gebruikt.

De kaaszeef uit Uitgeest, uit de Romeinse tijd, lijkt al veel meer

op het gangbare model. Het is een ronde aardewerken bak,

met enkele grote ronde gaten in de bodem, en rechte randen.

Dat we geen vroegere kaaszeven uit Nederland kennen, wil overigens

niet zeggen dat de boeren hier pas laat kaas gingen maken.

Misschien gebruikten ze houten vormen, of stevig vlechtwerk,

of wrongen ze de kaas uit in textiel. In de Woerdense opgravingen is

nog geen kaasvorm naar boven gekomen. Maar wie weet. Want dat

is het leuke van archeologie: elke opgraving kan nieuwe vondsten

opleveren, en misschien wel het bewijs dat ook het kaasmaken in

Woerden al heel vroeg begon.

Rond 9.000 jaar voor de jaartelling begonnen mensen in het Nabije Oosten de eerste dieren te temmen, te houden, en te gebruiken. Deze domesticatie van het rund, het schaap, het varken en de geit breidde zich uit naar Europa. De eerste boeren in Nederland vestigden zich op de vruchtbare gronden in Limburg.

Het jaar 1910 was een kroonjaar voor de

markten in Woerden: de kaasmarkt bestond

25 jaar en de najaarsmarkt vierde zijn 400e

verjaardag. Ter gelegenheid van dit laatste

feit werd er een gedenksteen in de toren

van de Petruskerk geplaatst; om het zilveren

jubileum van de kaasmarkt te vieren werd het

luidklokje, waarmee de kaasmarkt geopend

werd en dat in een kastje aan de kerktoren

hing, vervangen door een nieuw exemplaar.

Daarnaast trakteerde het gemeentebestuur

een groot aantal heren op 25 augustus 1910

op een feestelijke lunch, waarvan de gedrukte

menukaart zich nog in de collectie van het

Regionaal Historisch Centrum Rijnstreek

en Lopikerwaard bevindt (documentatie

Woerden, invnr 70). De kaart, gedrukt door de

bekende Woerdense boekhandelaar Kraaijen-

brink uit de Voorstraat, laat zien dat de lunch

uitgebreid en voedzaam was: soep, pasteitjes,

kalfsoesters, kip met doperwten en compôte,

gebakken paling, taart en fruit toe. Kaas stond

niet op het menu, want dat aten de heren

elke dag al. Onder de gasten waren notaris

Fuhri Snethlage en de veehouder Gerrit van

Eijk van Geestdorp, de twee nog in leven

zijnde initiatiefnemers van de markt

in 1885.

Op de achterkant van de menu staan,

in potlood, de handtekeningen van

burgemeester Schalij en de wethouders Baltus

van Wijk en Klaas Schouten Hoogendijk.

De twee laatsten vertegenwoordigden als

pan- en steenfabrikanten een ander icoon

van de Woerdense economie. Verder is de

kaart postuum getekend door hertog Jan van

Beieren, heer van Woerden, die in 1410 het

marktrecht had verleend.

In 1925 werd de Woerdense kaasmarkt

verplaatst naar de Nieuwe Markt; de groeiende

kaashandel had meer ruimte nodig dan het

Kerkplein kon bieden. De kaasbel verhuisde

van het kastje van de toren naar het in dat jaar

gebouwde Kaasmonument, dat tegenwoordig

op de Hogewoerd staat. De tijd van de grote

kaasmarkt met de hoge aanvoer en de vele

kaasbrikken en wagens is al lang voorbij,

maar de herinnering aan Woerdens kaas-

verleden en zijn iconen is nog altijd levend.

De Woerdense kaasmarkt werd in 1885 opgericht op initiatief van de afdeling Woerden van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw. Dit gebeurde in navolging van de twee jaar eerder in Bodegraven ontstane kaasmarkt. Kaasmakende boeren (zelfkazers) en kaashandelaren konden op die manier op een centrale plaats de kaas verkopen en gezamenlijk de dagprijzen van de kaas bepalen. Elke woensdagochtend verzamelden zich boeren uit de omtrek op het Kerkplein; het was een komen en gaan van kaasbrikken.

Woerdenin stukken

Wist u dat…

de Monumentenwacht Utrecht in

september en oktober een gratis

informatiebijeenkomst voor leden en

niet-leden organiseert over het

onderhouden van monumenten?

Op 15 september 2016 heeft de

bijeenkomst het thema boerderijen-

onderhoud. Op deze avond krijgt u tips

over het onderhoud dat u zelf aan uw

boerderij kunt uitvoeren en waar u op

moet letten om schade te voorkomen.

De bijeenkomst van 11 oktober 2016

heeft het thema najaarsonderhoud en is

geschikt voor eigenaren van alle typen

monumenten. Op deze avond krijgt u

tips over onderhoud dat u zelf aan uw

monument kunt uitvoeren en wordt u

voorgelicht over hoe u stormschade aan

uw monument kunt herkennen. Opgeven

voor deze informatiebijeenkomsten kan

via info@monumentenwacht-utrecht.nl of 085-4854150. Meer informatie is

te vinden op

www.monumentenwacht-utrecht.nl.

Menukaart voor feestelijke lunch op 25 augustus 1910.

De Woerdense kaasmarkt op het Kerkplein rond 1910. Het witte gebouw op de achtergrond is de oude Stadsburgerschool, later ziekenbarak, die in 1930 is afgebroken. Rechts daarvan het brandspuithuisje, nu ‘de Pompier’.

De kaaspakhuizen op verschillende plaatsen in de stad zijn de iconen van Woerdens rijke kaasverleden. Sinds de oprichting van de kaasmarkt in 1885 had de omvang van de kaashandel een grote vlucht genomen. Door het groeien van de aanvoer ontstond een nieuw type kaashandelaar: de groothandelaar.

Toen en thans

Kaaspakhuis op de hoek van de Meulmansweg en de Eendrachtsstraat. Foto gemaakt circa 1930.

Kaaspakhuis op de hoek van de Meulmansweg en de Eendrachtsstraat.

Foto gemaakt in 2016.

Deze ondernemer kocht grote partijen in en sloeg ze op in zijn pakhuis

totdat het moment daar was om de kaas met winst te verkopen.

De kaashandelaren gebruikten in de beginperiode voor de opslag van

de gekochte kaas pakhuizen, die niet speciaal gebouwd waren voor

het ‘opleggen’ van kaas. Er waren dan ook kleinere aanpassingen

nodig om bijvoorbeeld de beluchting goed te kunnen regelen.

Met name na 1900 werden er steeds vaker speciale kaaspakhuizen

gebouwd. Hier werd de kaas opgeslagen, regelrecht vanaf de

kaasmarkt met een tussenstop bij de waag. De partijen werden

gesorteerd en een groot deel werd ‘opgelegd’. Het klimaat in het

pakhuis was van grote invloed op het rijpen van de kaas. Door het

openen en sluiten van ramen, waarvan een kaaspakhuis ruim was

voorzien, probeerde de kaashandelaar het juiste klimaat voor zijn

kaas te scheppen.

De kaaspakhuizen waren functioneel ingericht. Het zijn vaak hoge

en diepe gebouwen met in de zijgevels luikopeningen met traliewerk

voor de ventilatie. In de smalle kopgevel bevinden zich een brede

wagendeur en ook boven bevinden zich soms grote openslaande

deuren om de aan- en afvoer te vergemakkelijken.

De pakhuizen staan in het centrum van de Woerden, in de buurt van

de Nieuwe Markt of het Kerkplein, dicht bij de ‘handel’, of nabij de Rijn

of de Singel, gunstig voor het transport per schip. Een voorbeeld van

zo’n pakhuis is het pand, dat in 1901 door de Woerdense timmerman

Jan Tanis Czn op de hoek van de Meulmansweg en de Eendrachtstraat

werd gebouwd voor de kaashandelaar Laurens Baelde. Tanis had

de grond gekocht van de gemeente, die vanaf de jaren ‘80 van de

negentiende eeuw was begonnen met het afgraven van de oude

binnenwal, een onderdeel van de vroegere vesting Woerden.

Het pakhuis werd eind jaren ’20 gekocht door Leendert Doornenbal,

die met zijn personeel op deze foto uit circa 1930 is afgebeeld.

Het pakhuis is tot het eind van de jaren ’80 van de vorige eeuw als

kaasopslag in gebruik geweest; in 1990 werd het als winkel in gebruik

genomen. De oude functie is echter nog altijd goed herkenbaar.

Mijn monument… Utrechtsestraatweg 19, Woerden

Interieurfoto van het kaaspakhuis. Gemaakt in 2016.Kaaspakhuis van Reypenaer aan de Utrechtsestraatweg.

Foto gemaakt in 2014.

Dit kenmerkende kaaspakhuis is in 1906 gebouwd en heeft in tegenstelling tot veel andere kaaspakhuizen zijn oorspronkelijke functie behouden. De voorzijde is aan de Utrechtsestraatweg gesitueerd, terwijl achterlangs de Oude Rijn loopt, waarover vroeger de aan- en afvoer plaatsvond. Het pakhuis bestaat uit twee naast elkaar geplaatste volumes: een groot kaaspakhuisdeel aan de Utrechtsestraatweg en een kleiner naar achteren gelegen deel dat een spoel- en verpakkingsruimte bevat.

Het kaaspakhuis is een rechthoekig bakstenen pand, dat bestaat uit

tweeënhalve bouwlaag onder een mansarde kap. De voorgevel is

symmetrisch ingedeeld met op de begane grond en eerste verdieping

een dubbele deur, geflankeerd door een rondboogvenster met louvre-

luiken. Op de zolderverdieping bevindt zich een drielichtsvenster.

Recht hierboven is een hijsbalk aangebracht. De linkerzijgevel bevat

karakteristieke, hoge smalle vensters met luiken en dievenijzers.

De achtergevel is sober uitgevoerd, maar vertoont dezelfde

symmetrische indeling als de voorgevel. Er bestaan diverse

overeenkomsten tussen dit kaaspakhuis en het kaaspakhuis op de

hoek van de Meulmansweg en de Eendrachtsstraat, dat in dezelfde

tijd is gebouwd. In het kaaspakhuis van Reypenaer rijpen de kazen

nog zoals vroeger. De ruimten worden geventileerd met luiken

en de kazen worden wekelijks met de hand gepoetst. Er heerst een

bijzonder microklimaat waar de natuurlijke wisseling van temperatuur

en luchtvochtigheid de rijping van de kaas versnelt en vertraagt.

Daarnaast geven de microflora (bacteriën en schimmels) in de planken

en het gebouw de typerende smaak aan de kaas. Het kaaspakhuis aan

de Utrechtsestraatweg is op afspraak te bezoeken, waarbij ook gebruik

gemaakt kan worden van een proeverij. Niet alleen in Woerden kan

Reypenaer worden geproefd, ook in het centrum van Amsterdam is

een proeflokaal van Reypenaer gevestigd.

Wist u dat…

Jos van Riet is benoemd tot de nieuwe Hollandse Kaaskoning?

De jury, bestaande uit burgemeester Molkenboer, de winnaar

van vorig jaar Jan de Goey en Woerdenaar Pieter Jan Datema

prees hem om zijn verdiensten voor de kaaswereld. Kaas en het

leven van de in Woerden geboren en getogen Jos van Riet zijn

onlosmakelijk met elkaar verbonden.

De gepensioneerde kaashandelaar heeft drie kaasboeken

uitgebracht en vertegenwoordigt vol passie Woerden en

kaas door heel Nederland. De oud-handelaar maakt zich tot

de dag van vandaag nationaal en internationaal hard voor

het Hollandse Goud en draagt op eigen wijze een steentje

bij aan de bekendheid en export. Zo is van Riet betrokken

bij kaaskeuringen, de organisatie van de Graskaasdag

en de afgelopen jaren maakte van Riet zich hard voor de

Kaasacademie, waar leerlingen van het ROC het kaasvak van

de liefhebber krijgen ingegoten.

De verkiezing werd vorig jaar voor het eerst georganiseerd door

de makers van Kaas Magazine. Met de benoeming van de

eerste Hollandse Kaaskoning in 2015, werd een nieuwe traditie

geboren. Door de samenwerking van onder meer Woerden

Marketing en Agrarisch Centrum Woerden (ACW) is dit jaar voor

de tweede maal de eretitel uitgereikt. De nieuwe Hollandse

Kaaskoning ontving, naast eeuwige roem, een trofee gemaakt

door glaskunstenaar Ben Brussel.

De Kaasmarkt, de Koeiemart en de Streekmarkt, ze zijn onlosmakelijk verbonden met de historie van Woerden. In maart is in het kaaspakhuis op de Emmakade aan bewoners, betrokkenen en politiek het merk ‘Boerenmarktstad in het Groene Hart van Holland’ gepresenteerd. Hiermee zet Woerden in op een unieke USP (Unique Selling Point) om zich te kunnen onderscheiden van andere steden.

Het merk ‘Boerenmarktstad’ biedt organisaties en ondernemers de

mogelijkheid om de bezoekers uit het buitengebied uit te nodigen

voor een bezoek aan Woerden, een startpunt om het Groene Hart

te bezoeken. Dit alles met het doel de stad en het ommeland te

verbinden en de lokale economie vitaal te houden.

Met de inzet van betrokken organisaties, zoals het Stadshart Woerden,

de horeca, de Streekmarkt vereniging, Agrarisch Centrum Woerden,

Cheesemarkets of Amsterdam en de gemeente Woerden wordt de

komende jaren gezamenlijk ingezet op de Boerenmarkten,

waarbij ieder bijdraagt op een wijze die bij hen past.

Boerenmarkten

De Boerenkaasmarkt vindt elke zaterdag plaats tussen 10.45 en

13.30 uur vanaf april t/m 20 augustus 2016. Het kaasseizoen wordt dit

jaar weer afgesloten met de Historische Kaasmarkt. Er is hard gewerkt

aan meer verhaal en meer spel op de Woerdense Kaasmarkt en het

creëren van een eigen gezicht in diverse tableau’s vivants.

Daarnaast is de Streekmarkt uitgebreid met ambachtelijke

Woerden Boerenmarktstad

producten en vindt er elke tweede zaterdag van de maand de Grote

Boerenmarkt. Naast de Boerenkaasmarkt en de Boerenstreekmarkt

was ook de Graskaasdag op 4 juni weer een groot succes.

Boerenmarktstad in de mediaDiverse bloggers en journalisten zijn afgelopen seizoen al op de

Boerenkaasmarkt afgekomen. Op 11 juni is dit jaar voor het eerst

een Boerenmarktstad vakdag georganiseerd, waar bloggers en

vakorganisaties werden uitgenodigd om Woerden Boerenmarktstad

te beleven. Daarnaast is er een film uitgebracht over de

Boerenkaasmarkt Woerden.

Kaasexperience centreIn 2017 kunnen we het Kaasexperience centre aan de Emmakade in

Woerden verwachten. Dit wordt de plek waar alles op het gebied van

kaas samenkomt. Leren, kijken, proeven en meer! Het jaren ’30 pand

wordt momenteel geheel gerenoveerd en biedt een kijkje in de keuken

van het kaasmaken. Straks kun je meekijken in de kaasmakerij en

jong talent wordt opgeleid in de kaasacademie. Daarnaast heeft het

kaaspakhuis ook een functie als museum. Naar verwachting zal het

Kaasexperience centre in april 2017 haar deuren openen.

Meer weten over Woerden Boerenmarktstad? Kijk op www.boerenmarktstad.nl of via Facebook: https://www.facebook.com/Boerenmarktstad/

Waardevol Woerden gaat digitaal!Waardevol Woerden, nieuwsbrief over de cultuurhistorie van Harmelen,

Kamerik, Woerden en Zegveld zal vanaf 2016 slechts in een beperkte

oplage worden gedrukt. De digitale versie zal via onze diverse kanalen

worden verspreid. Dat is niet alleen handig, maar ook milieubewust!

ContactSecretariaat Stichting Open Monumentendag Woerden

De heer R. Verhoeven

Vogelwikkeveld 6, 3448 ER Woerden

Tel: (0348) 413491

E-mail: rob-verhoeven@outlook.com

Twitter: @OMDWoerden

Facebook: /OpenMonumentenDagWoerden

ColofonDeze folder is een uitgave van Stichting Open Monumentendag

Woerden, RHC Rijnstreek en Lopikerwaard en de gemeente Woerden.

Er kunnen geen rechten aan de informatie worden ontleend.

Afbeeldingsverantwoording: “Onder onze voeten” Door E. van Ginkel en L. Verhart. (p. 198) en de afbeelding is van

Provinciaal Depot Bodemvondsten Noord-Holland in Wormer.

Tekst: Rob Alkemade, Monica Dutting, Leo Bos, Carolien van Dam,

Jessica Rateland, Woerden Marketing

Vormgeving: Studio Campo | ontwerp & reclame, Woerden

Redactie: Stichting Open Monumentendag Woerden

Afbeeldingen: Archief RHC Rijnstreek en Lopikerwaard,

Alex de Kuijper, ADC Archeoprojecten, Lakerveld Fotodesign,

Jessica Rateland, Arte Ateliers

Druk/oplage: 1000 stuks

Copyright: Gemeente Woerden