Nieuwe ervaringen van zelfbouwers met energiebesparing en ... · de energiebesparende concepten het...

Goed bekeken, slim gebouwd 2

Nieuwe ervaringen van zelfbouwers

met energiebesparing en comfort als oogmerk

Goed bekeken, slim gebouwd 2

Nieuwe ervaringen van zelfbouwers met energiebesparing en comfort als oogmerk

What's new?

Om een woning te bouwen die én energiebesparend én comfortabel is, komt meer om dehoek kijken dan het toepassen van losse maatregelen. U zult wat moeten afweten vande oriëntatie en indeling van uw woning, van de mogelijkheden die eigentijdse installa-ties bieden en van de processen die rond het ontwerp en de bouw kunnen spelen. Vooraldeze ‘basisbeginselen’ kwamen aan de orde in de eerste brochure ‘Goed bekeken, slimgebouwd’.

In dit vervolg wordt nader ingegaan op het fenomeen ‘installatieconcept’. Verder leest umeer over de financiering van uw woning, de rol van uw gemeente en krijgt u een hulp-middel aangereikt om niet te verdwalen in het doolhof van technische keuzes, waarin jeals opdrachtgever vaak belandt.

Ook blikken we vooruit op de ‘gebruiksaanwijzing’ van uw woning, met name gericht opde techniek. “Zet ik nu wel of geen raam open?” “Hoe zit het met onderhoud?” Dat dezevragen nú al – vóór de realisatie van uw woning – op de agenda staan, accentueert hetuitgangspunt van comfortabel en energiebesparend bouwen: je kunt niet vroeg genoegstarten erover na te denken.

Tot slot stellen we opnieuw tien nieuwe zelfbouwers aan u voor: onze hoofdrolspelers diewij hierbij hartelijk bedanken voor hun inbreng, omdat deze brochure zonder hunmedewerking maar een theoretisch verhaal zou blijven.

Inhoud

Deel 1 Een nadere verkenning

De vertaling naar het installatieconcept pagina 4

Waarop legt ú de klemtoon? pagina 5

Concepten onder de loep pagina 6

Om de tafel pagina 10

Vier deskundigen pagina 12

Deel 2 Een kijkje achter de schermen

Treed binnen! pagina 21

Tien voorbeelden pagina 22

Voor meer informatie pagina 44

Deel 1

Een nadere verkenning

De vertaling naar een installatieconceptIn de eerste uitgave van ‘Goed bekeken, slim gebouwd’ hebben we de bouwkundige entechnische mogelijkheden voor u op een rij gezet. In dit vervolg gaan we in op decombinaties van technieken: de installatieconcepten. Een installatieconcept is een samengesteld pakket van (technische) maatregelen dat inuw woning wordt toegepast. Het gaat om de warmtebron, het afgiftesysteem, deventilatievoorziening en de bron voor het warm tapwater. Omdat u een veel beterresultaat bereikt als deze technieken op elkaar zijn afgestemd, spreken we bij voorkeur intermen van ‘concepten’.

Bij het ontwerp van uw woning krijgt u al vroeg met de keuze van het installatieconceptte maken. Terecht. Uiteindelijk bepaalt zo’n concept het comfort van uw woning, deindelingsmogelijkheden en uw uiteindelijke energierekening. Omgekeerd wordt eeninstallatieconcept beïnvloed door de keuzes die u maakt ten aanzien van hetbouwkundig ontwerp en het bouwsysteem. Dat wil zeggen: de vorm van uw woning enhet feit dat u bijvoorbeeld in steen of hout bouwt, bepalen mede de invulling van hetconcept. Installatie, ontwerp en materiaal hebben direct met elkaar te maken bijcomfortabel en energiebesparend bouwen.

Installatie, ontwerp en materiaal zijn én bepalend voor hetcomfort en het energiegebruik in uw woning én van invloedop elkaar.

4 GOED BEKEKEN, SLIM GEBOUWD EEN NADERE VERKENNING

Ontwerp

Materiaal Installatie

Waarop legt ú de klemtoon? Een concept kunt u beoordelen vanuit vier invalshoeken: comfort, gezondheid,energiebesparing en kosten. Weegt een aspect extra zwaar voor u – bijvoorbeeldgezondheid – dan kan dat aanleiding zijn om te kiezen voor een concept dat daaraanextra tegemoet komt. Niet alleen installatieconcepten zijn vanuit de vier invalshoeken te bekijken: ook debouwkundige maatregelen die u kunt nemen om uw ideale woning te realiseren, latenzich er goed mee omschrijven.

Beoordelen op comfortEen comfortabele woning is koel en schaduwrijk in de zomer, en warm en behaaglijk inde winter. De temperatuur wordt gelijkmatig over de ruimte(s) verdeeld: bij de ramenmag het niet kouder zijn dan midden in de kamer. Er is geen tocht en geluid(overlast)van buiten. De woning is onderhoudsvrij en gemak bij de bediening staat voorop. Ookhet feit dat u snel warm tapwater krijgt, is een comfortaspect.

Beoordelen op gezondheidEen woning is ‘gezond’ als deze optimaal kan worden geventileerd, en voldoende verse,schone (gefilterde) lucht bevat, stof- en tochtvrij is en vochtplekken en schimmels geenkans geeft. Een goede luchtvochtigheid is eveneens vereist. In de zomer mag de woningniet 'oververhit' raken.

Beoordelen op energiebesparingBij uw beoordeling op energiebesparing let u op het gebruik van duurzame energie(zonne-energie, warmte uit de grond) en het zo efficiënt mogelijk omgaan met fossielebrandstoffen. U doet dat voor een gezonder milieu (denk aan het terugdringen vanbroeikasgassen), maar ook omdat u het verspilling vindt om meer energie te gebruikendan nodig is. Waarom zou je energie zomaar laten ontsnappen?

Beoordelen op kostenOm een concept of maatregel te beoordelen op kosten, zult u kijken naar: • De investeringskosten: eenmalige kosten. Neemt u energiebesparende (en DuBo-)

maatregelen mee in uw Programma van Eisen, dan is de rente van de extra hypotheeklasten aftrekbaar.

• De onderhoudskosten: jaarlijks terugkerend (reinigen, filters vervangen, etc). • De vervangingskosten: na 15-20 jaar is apparatuur meestal aan vervanging toe. Tegenover de kosten staan de besparingen op de energiekosten.

Het belang van élke keuzeEr zijn energiemaatregelen die veel energie besparen en zich snel laten terugverdienen.Er zijn ook maatregelen die geen geld opleveren, maar die wel hoog scoren op hetgebied van comfort en gezondheid. Afgezien van de prioriteiten die u stelt, geldt datde meeste energiemaatregelen voor de hele levensduur van uw woning bepalend zijn.Dat betekent dat elke extra kwaliteit die u nu aan het ontwerp toevoegt, zichgedurende minstens 50 jaar voor de gebruiker(s) terugverdient. Met name is dat vanbelang voor de maatregelen die in de woning zijn ‘ingebouwd’: daar waar je weinigmeer aan kunt verbeteren als de woning er eenmaal staat.

5

Concepten onder de loepOm u een indruk te geven van de opzet van de verschillende installatieconcepten en uwmogelijke beoordeling ervan, zijn op pagina 8 en 9 vijf installatieconcepten op een rijgezet. Ze zijn afkomstig uit een publicatie voor catalogusbouwers en letterlijk in depraktijk uitvoerbaar. Uiteraard zijn meer maatregelen en combinaties mogelijk. Ook zaler in detail meer over te vertellen zijn dan wij hier nu doen. Voor die informatie kunt uterecht bij de organisaties van wie de website-adressen aan het eind van de brochureworden genoemd.

Welke technieken komt u tegenVoor verwarming en/of warm tapwater:

•HR-ketel De meest gebruikte ketel op dit moment. Het hoogste rendement levert hij alshij wordt gekoppeld aan lage temperatuur verwarming.

•ZonneboilerTe gebruiken voor warm tapwater. Het water wordt verwarmd door de viazonnecollectoren opgevangen warmte, en zonodig naverwarmd via een HR-ketel. Een zonneboilercombi levert ook warmte voor de verwarming.

•WarmtepompboilerEen warmtepompboiler haalt warmte uit de afgevoerde ventilatielucht omhiermee het tapwater te verwarmen. Een warmtepompboiler is vooralinteressant als er geen zonneboiler kan worden aangebracht.

•CombiwarmtepompEen combiwarmtepomp levert de warmte voor lage temperatuur verwarmingen voor warm tapwater. De pomp haalt de warmte uit de ventilatielucht.

Voor het afgiftesysteem:•Hoge temperatuur verwarming (HTV)Traditionele wijze van afgifte: de aan- en afvoertemperatuur van het waterdat door de cv-leidingen loopt, is respectievelijk 90°C en 70°C. HTV kanworden toegepast in o.a. radiatoren en convectors.

•Lage temperatuur verwarming (LTV)Wordt beschouwd als de meest comfortabele en gezonde manier vanverwarmen, toe te passen in de vorm van wanden/of vloerverwarming envan radiatoren. De aan- en afvoertemperatuur van het water zijnrespectievelijk 55°C en 35°C. De bijdrage aan het comfort komt vooral doorde stralingswarmte – die als prettig wordt ervaren – en het vrijwel ontbrekenvan luchtcirculatie. Het feit dat er als er gestookt wordt, door de lagetemperatuur geen stof verbrandt, levert een betere luchtkwaliteit op.

Voor de ventilatie:•Natuurlijke toevoer en mechanische afvoerBij dit ventilatiesysteem komt ventilatielucht binnen via centraal te bedienenroosters. In principe heeft elke kamer zo’n rooster. De lucht wordt afgezogenvia keuken, badkamer en toilet. Houdt u er bij vraaggestuurde ventilatierekening mee dat ieder rooster een motortje bevat, dat onderhoud vraagt.

•Gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning De lucht komt op één plek het huis binnen (mechanische toevoer), en wordtvia roosters in de kamers geblazen. Deze lucht is dan al voorverwarmd:hiervoor wordt de warmte uit de afvoerlucht hergebruikt. Dit resulteert én inenergiebesparing én in een comfortabel binnenklimaat.

HR-ketel

Zonneboilercombi

6 GOED BEKEKEN, SLIM GEBOUWD EEN NADERE VERKENNING

7

Installatieconcepten Eenmaligemeerkosteninvestering

Totalemeerkosten per jaar *)

*) Op basis van aanschaf installatie, onderhoudskosten en voordeel energiebesparing over 15 jaar.

Nog ‘n warmtebron: warmteleveringNiet opgenomen in de concepten, maar wel veelvuldig voorkomend in depraktijk, is ‘warmtelevering’. Vooral veel nieuwbouwwoningen op grote locatieszijn erop aangesloten. Warmtelevering benut restwarmte van dichtbij gelegenindustrie of van, bijvoorbeeld, een elektriciteitscentrale. Het energievoordeelschuilt in het hergebruik: de uit een bestaand proces vrijkomende warmte dievroeger via de schoorsteen of het afvalwater verdween, wordt nu gebruikt voorhet verwarmen van woningen.Een goed geïsoleerd leidingsysteem transporteert het warme water naar dewoningen. In de meterkast zit een warmtewisselaar die de warmte ‘omzet’ tenbate van de verwarming en het warm tapwater.Het bijkomende voordeel van warmtelevering is het ontbreken van een eigenketel in huis. U wint aan ruimte. Ook de noodzaak van aansluiting op hetgasnet vervalt. Dit verplicht de bewoners wel om elektrisch te gaan koken. Warmtelevering is een belangrijk instrument om het broeikaseffect teverminderen.

Basisconcept € 9.000 € 4.400 p./j.

Concept 1 € 500 € 0 p./j.

Concept 2 € 1.000 € 50 p./j.

Concept 3 € 3.500 € 100 p./j.

Concept 4 € 2.000 € 0 p./j.

Concept 5 € 4.500 € 200 p./j.

Voor een goede vergelijkingOm de concepten op hun waarde te kunnen schatten, is er een basisconcepttoegevoegd. In dit concept is gekozen voor een HR-ketel, traditionele hoge temperatuurverwarming en ventilatie met warmteterugwinning. Samen met een goede isolatie vande gevel, de vloer en het dak en minimaal HR+-glas wordt met dit concept een EPCbereikt van ca. 1,0. Alle andere besproken concepten hebben een EPC van 0,9 of lager.

Een opmerking over de kosten In de beschreven concepten wordt een indruk gegeven van de kosten. Deze kosten zijnberekend op basis van de aankoop van de apparatuur (eenmalig bedrag), hetonderhoud en het besparen (terugverdienen) van energie. De kosten voor hetbasisconcept bedragen ca. € 4.400,– per jaar over 15 jaar. Dit zijn dus kosten die u ineen gemiddelde woning voor een ‘gewone’ installatie sowieso kwijt zou zijn. Hoe doende energiebesparende concepten het in vergelijking tot die standaard? Het antwoordzal u waarschijnlijk meevallen. Van twee concepten zijn de kosten per jaar gelijk. Demeerkosten van de overige drie variëren van € 50,– tot € 200,– per jaar. Hetbeoordelen van het totale kostenplaatje is essentieel voor een werkelijk betrouwbarebeoordeling. Die kunnen de investeringskosten alleen u niet geven (zie tabel).

Warmtepomp

Aansluiting warmtelevering

Concept 2: HR-ketel, warmtepompboiler en lage temperatuur verwarming (LTV).Ventilatie: natuurlijke toevoer, mechanische afvoer.In dit installatieconcept wordt gebruik gemaakt van een HR-ketel voor de lage temperatuur verwarming. Een warmtepompboiler zorgt voor warm tapwater.Als de warmtevraag groter is dan de voorraad of productie, kan wordenbijverwarmd met een combiketel of elektrische boiler. Om de toe- en afvoerluchtop elkaar af te stemmen worden vraaggestuurde roosters toegepast: u kunt detoevoer per vertrek regelen. Als u in plaats van lage temperatuur verwarmingvoor hoge temperatuur zou kiezen, dan zou dat lager scoren op het punt vanenergiebesparing. Wel is die optie prijsvriendelijker.

++ Energiebesparing+/– Comfort+ Gezondheid+ Investerings- en onderhoudskosten

GOED BEKEKEN, SLIM GEBOUWD EEN NADERE VERKENNING8

Hoge temperatuur verwarming

Lage temperatuur verwarming

De 5 concepten

Het basisconcept: HR-ketel met hoge temperatuur verwarming (HTV).Ventilatie: gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning. Dit concept wordt in veel woningen toegepast om te voldoen aan de EPC-eisvan 1,0. Een HR-combiketel (HR-107) zorgt voor verwarming en warm tapwater.De warmteafgifte gebeurt via radiatoren, waarbij de aanvoertemperatuur naarde radiatoren 90°C bedraagt en de afvoertemperatuur 70°C (hoge temperatuurverwarming). Voor de ventilatie wordt een gebalanceerd ventilatiesysteemtoegepast met warmteterugwinning uit de ventilatielucht. Het rendement vanhet warmteterugwinsysteem bedraagt 95%.

+/– Energiebesparing+/– Comfort+/– Gezondheid(*) Investerings- en onderhoudskosten

Concept 1: HR-ketel, zonneboiler, lage temperatuur verwarming (LTV).Ventilatie: natuurlijke toevoer, mechanische afvoer.Dit installatieconcept heeft een HR-ketel voor de verwarming. Deze wordtgekoppeld aan een lage temperatuur verwarmingssysteem in de vorm van vloer-en/of wandverwarming. Voor warm tapwater wordt gebruik gemaakt van eenzonneboiler. De toevoer van verse lucht gebeurt via roosters bij de ramen, deafvoer via mechanische afzuiging in de keuken, de badkamer en het toilet. Steldat u in plaats van lage temperatuur verwarming (LTV) zou kiezen voor hogetemperatuur verwarming (HTV), dan zou dat lager scoren op energiebesparingen gezondheid. Ook qua kosten bent u dan ongunstiger uit.

+ Energiebesparing+/– Comfort+ Gezondheid+++ Investerings- en onderhoudskosten

Concept 3: Elektrische combiwarmtepomp en lage temperatuur verwarming (LTV).Ventilatie: natuurlijke toevoer, mechanische afvoer.In dit concept is gekozen voor een combiwarmtepomp. Dit systeem haalt dewarmte uit de bodem, en brengt deze van een laag temperatuurniveau(bijvoorbeeld 12°C) naar een voor ruimteverwarming geschikte temperatuur(bijvoorbeeld 55°C). Voor het verhogen van de temperatuur is maar weinigelektriciteit nodig. De combiwarmtepomp dient zowel voor de verwarming alsvoor het warm tapwater. Vaak is een elektrisch element aanwezig vooraanvullende verwarming. Met dit concept kan ‘s zomers ook worden gekoeld.

++ Energiebesparing+ Comfort+ Gezondheid+/– Investerings- en onderhoudskosten

Concept 4: HR-ketel, zonneboiler, lage temperatuur verwarming (LTV).Ventilatie: gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning. Dit concept is te vergelijken met concept 1, met dat verschil dat er voorgebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning is gekozen. Hierdoor scoortdeze variant beter op de punten energiebesparing en binnenklimaat. Bijgebalanceerde ventilatie wordt de ventilatielucht ingeblazen in de woonkamer enslaapkamers. De lucht wordt afgezogen via de keuken, de badkamer en het toilet.De warmte van de afgevoerde ventilatielucht wordt weer gebruikt om debinnenkomende lucht op te warmen. In de kanalen kunnen filters wordengeplaatst. Dit concept geeft over de hele linie de beste resultaten te zien.

++ Energiebesparing++ Comfort+++ Gezondheid+++ Investerings- en onderhoudskosten

9

Onvoldoende – Redelijk +/– Ruim voldoende + Goed ++ Uitstekend +++

Concept 5: Elektrische combiwarmtepomp, lage temperatuur verwarming (LTV). Ventilatie: gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning. Dit concept is vergelijkbaar met concept 3. Het verschil zit in de ventilatie. Inplaats van natuurlijk toevoer/mechanische afvoer is gekozen voor gebalanceerdeventilatie met warmteterugwinning. Verder zorgt – evenals in concept 3 – de warmtepomp voor verwarming van dewoning en het warm tapwater.De lucht kan worden gefilterd door filters in de ventilatiekanalen te plaatsen.Ook kan er eenvoudig en goedkoop worden gekoeld. Hierdoor is een volledigeklimaatbeheersing mogelijk. Dit concept komt zeer sterk uit de bus.

++ Energiebesparing++ Comfort+++ Gezondheid++ Investerings- en onderhoudskosten

Rooster voor natuurlijke ventilatie

Gebalanceerde ventilatie

(*) De investerings- en onderhoudskosten krijgen geen oordeel in het basisconcept: zijfungeren als referentie voor de andere concepten. Voor deze kosten: zie pagina 7.


Om de tafelEen comfortabele en energiebesparende woning is gebaseerd op maatregelen die goedop elkaar zijn afgestemd. De ligging van uw woning en de indeling van de kamers enandere ruimtes zijn daarbij even belangrijk als de (compacte) vorm van de woning en dekeuze van het installatieconcept. In feite heeft alles met elkaar te maken; ondersteunt enversterkt elkaar.Daarom is een nauwe samenwerking tussen de betrokken partijen (architect ofcatalogusbouwer, installateur) van essentieel belang. Hoe eerder u deze partijen om de tafel hebt, hoe meer zij rekening kunnen houden metelkaars werkveld en met de keuzes die u voor ogen hebt. Wie zijn de hoofdrolspelers inhet proces van voorbereiden, ontwerpen en bouwen?

Voor alle duidelijkheid: het maakt uiteraard verschil of u kiest voor een catalogusbouwerof voor een architect. In het laatste geval hebt u ook contacten met de aannemer, deinstallateur en mogelijk een bouwbegeleider. Bij catalogusbouw hebt u alleen met decatalogusbouwer zelf te maken.

De bank Met uw bank of financieel adviseur zult u uw financiële situatie bekijken: hoeveel kuntu uitgeven? U stelt een lijst op met mogelijke kostenposten. Informeer naar demogelijkheden van een Groene Hypotheek. Als uw bank een Groene Hypotheekaanbiedt, kan zij de aanvraag voor u verzorgen.

De gemeenteVraag de gemeente bij uw inschrijving op een kavel naar:- De bouwvoorschriften en het bestemmingsplan;- Informatie over de eisen rond energiebesparend en duurzaam bouwen en de

mogelijkheden van bijvoorbeeld zongerichte oriëntatie;- Een begeleidings- of een voorlichtingstraject;- Subsidiemogelijkheden of andere regelingen (statiegeld, korting bij een lagere EPC, etc.).

De architect en installateurHet uitspreken van uw eigen eisen en wensen is een eerste vereiste. De architectvertaalt uw wensen in een ontwerp. De installateur maakt een dergelijke vertaling opzijn terrein. Het is absoluut noodzakelijk dat beide partijen met elkaar afstemmen,zodat het ontwerp uiteindelijk een geïntegreerd geheel vormt. Met de architect maakt uvan te voren afspraken over de projectbegeleiding.

De aannemerDoorgaans zullen drie of vier aannemers worden gevraagd om een aanbesteding voorde bouw te doen. Bij een aanbesteding gaat het werk over het algemeen naar delaagste inschrijver. Vanzelfsprekend speelt ook uw ‘gevoel’ bij de mogelijkesamenwerking een rol. Het moet klikken.

De catalogusbouwerDoor te kiezen voor een cataloguswoning maakt u een keuze uit reeds ontworpenwoningen, die naar uw wens op details zijn aan te passen. U weet dus van te vorenprecies wat u krijgt. Een catalogusbouwer neemt u veel werk uit handen, zoals deprojectbegeleiding, maar ook het bouwtechnische contact met gemeente. Er komensteeds meer catalogusbouwers die zich toeleggen op duurzame en energiebesparendemanieren van bouwen.

De bouwbegeleiderAls u de begeleiding van de bouw liever niet zelf doet, kunt u daarover afsprakenmaken met uw architect. Ook bestaan er onafhankelijke begeleidingsbureaus die u ditwerk uit handen kunnen nemen. U haalt daarmee deskundigheid in huis en houdt uwhanden vrij voor andere zaken.

De collega-bouwers Het kan geen kwaad contact te leggen met andere bouwers die op dezelfde locatiegaan bouwen. Het kan een mogelijkheid zijn om bepaalde werkzaamheden gezamenlijkuit te laten voeren en daarmee kosten te besparen.Realiseert u de bouw van uw woning tegelijk met die van anderen, dan spreken we vancollectief opdrachtgeverschap.

De buurtGoede afstemming met de buren over wanneer u gaat bouwen wordt op prijs gesteld.Ook het inzicht geven in zaken als de bouwtermijn en het bouwverkeer kan het contactvergemakkelijken. Juist ook voor later. Tenslotte bent u – zoals het spreekwoord zegt –beter af met een goede buur, dan met een verre vriend.

11

Collectief opdrachtgeverschap


De financiering van uw woningWie serieus werk maakt van de energiebesparing in z’n woning, voldoet vaak al voor60% of 70% aan de punten om in aanmerking te komen voor een financieel gunstigeGroene Hypotheek. Voorwaarde is wel dat de stichtingskosten van de woning niet hogerzijn dan € 272.268,–. Bas Rüter van de ‘groene’ Triodos Bank in Zeist licht dezefinancieringsvorm toe en belicht ook andere zaken die voor uw financiering van belangkunnen zijn.

“De Groene Hypotheek is een initiatief van de overheid en heeft als doel om de bouwvan energiebesparende en milieuvriendelijke woningen te stimuleren. De regelinghoudt in dat over een déél van de hypotheek, namelijk € 34.000,– , 1 1/2 % minderrente hoeft te worden betaald dan bij een normale, witte hypotheek het geval zou zijn.Om hiervoor in aanmerking te komen mogen de stichtingskosten (dat zijn de bouwsomén de grondkosten) niet hoger zijn dan € 272.268,–. Bovendien moet in de woningeen aantal energiebesparende en milieuvriendelijke maatregelen worden getroffen.Deze maatregelen zijn opgenomen in de Maatlat Duurzame Woningbouw, te vinden opde Novem-website.”

De looptijd van de Groene Hypotheek is maximaal 10 jaar. Daarna vervalt hetrentevoordeel. Toch benadrukt Rüter het financiële voordeel van de regeling: € 5.100,–in tien jaar. “Zeker voor wie toch al van plan was energiebesparend te bouwen. Het isnamelijk niet zo heel ingewikkeld om maatregelen toe te voegen”, zegt Rüter.“Energiebesparende maatregelen leveren al gauw 60 tot 70% van het totaalbenodigde aantal punten op.” De overige punten worden behaald door specifiekeDuBo-maatregelen.

Wie denkt te voldoen aan deze criteria, vraagt eerst een groenverklaring aan. Deze isverkrijgbaar bij banken die een Groene Hypotheek verkopen, zoals Triodos Bank en ASNBank. “Om zo’n verklaring te krijgen, stuurt de aanvrager een investeringsbegrotingnaar de bank (dit is een kostenoverzicht inclusief planning en betalingstermijnen) eneen exemplaar van het bestek waarin de duurzame maatregelen zijn vermeld. De bankdoet de rest.” Een Groene Hypotheek zal in de meeste gevallen ontoereikend zijn voor het doel vande hypotheek. Voor het andere deel sluit men een aanvullende witte hypotheek af.Rüter: “Dat kan bij dezelfde bank. Je krijgt twee verschillende offertes, met tweeverschillende rentes.”

Het bouwen van een huis impliceert dat met veel verschillende partijen financiëleafspraken worden gemaakt. “Kies daarbij altijd voor zekerheid”, benadrukt Rüter. Tebeginnen met de keuze van de aannemer: heeft het bedrijf ervaring met DuBo, staathet financieel stevig in de schoenen (zodat je niet halverwege de bouw zonderaannemer zit). “Let er op dat het bedrijf al flink wat jaren bestaat en een brede groepaan klanten heeft. Ook is de jaarrekening op te vragen bij Kamer van Koophandel.”Uiteraard maak je als opdrachtgever duidelijke afspraken, zoals over bijvoorbeeld delaatste betalingstermijn. “Het is bij grotere projecten heel gewoon dat de laatste 5% inhet bouwdepot bij de notaris blijft tot de oplevering echt is afgerond. Als particuliereopdrachtgever moet je dat ook vastleggen”, vindt Rüter. “Zo’n afspraak in het contracthelpt ook bij de hypotheekverstrekker. Deze heeft dan in feite een extra garantie dathet huis correct wordt opgeleverd.”

Het inschakelen van een bouwbegeleidingsbureau of -begeleider kan handig zijn, zekerals je bijzondere bouwwensen hebt. “De meeste architecten willen wel met jemeedenken, maar bij de mensen in de uitvoering ontbreekt het vaak aan ervaring ofaffiniteit met energiebesparing. Dan kan het helpen om iemand in te huren die daaropspeciaal gaat letten.” Deze begeleidingsbureaus verdienen hun kosten volgens Rütermeestal gemakkelijk terug. In de Gouden Gids zijn dergelijke begeleidingsbureaus tevinden.

Bas Rüter

Het zal zeker niet de eerste keer zijn dat de bouw van een woning pas ná de gesteldeplanning wordt afgerond en dat budgetten worden overschreden. Als opdrachtgeverdoet u er daarom goed aan een zekere marge in te bouwen, zodat verrassingen vaakkunnen worden opgevangen. “Bestemmingsplannen en bouwprocedures verlopen vaaktraag. Als het zo is, dat je de grond moet kopen voor je toestemming hebt om tebouwen, dan vereist dat langdurig dubbele rentelasten.” Een ander aandachtspuntontstaat door het feit dat de opleverdatum meestal niet met zekerheid is aan te geven.“Zorg er dus voor, dat je het huis dat je verkoopt, niet verkoopt met een hardeopleverdatum, want dan sta je op straat.” Ook adviseert Rüter om voor de post‘onvoorzien’ een bedrag van 10% of meer te reserveren. “Als er dan wat tegenvalt in debouw, dan kun je dat altijd behappen.”

De bouw van een woning is niet te zien als een financieel op zichzelf staand iets,benadrukt Rüter. “Ook het wónen kost geld, al zijn we er meestal weinig toe geneigddat op voorhand mee te nemen in het financiële plaatje.” Rüter noemt hethuurwaardeforfait, de onroerend zaak-belasting, de vaste lasten voor water, gas enelektra, de waterzuivering en het rioolrecht: al die kosten zullen moeten wordenmeegenomen in de beoordeling. “Staar je dus niet blind op de hypothecairemaandlasten, maar maak de rekensom op basis van wat je aan woonlasten kuntverwachten. Als je dát doet, kom je later niet voor verrassingen te staan en wordtwonen in je zelfgebouwde woning veel aangenamer. Want daar draait het tochallemaal om.”

Bas Rüter is adjunct-directeur en manager Groene Fondsen van Triodos Bank, Zeist.

13

“Wie serieus werk maakt van deenergiebesparing in z’n woning, voldoet vaak alvoor 60% of 70% aan de punten om inaanmerking te komen voor een financieelgunstige Groene Hypotheek.”

De gemeente en uDe gemeente is een belangrijke speler bij de totstandkoming van een door u zelf tebouwen woning. Ze levert – in veel gevallen – de grond, ze beoordeelt dewelstandsaspecten en ze verschaft de bouwvergunning. Daarnaast kunt u bij de meestegemeenten terecht voor informatie over energiebesparende maatregelen. Dat varieert vanbrochures bij de kaveluitgifte tot een persoonlijk advies bij uw ontwerpschets. Somsbehoort zelfs een bezoek aan een (energiebesparende) voorbeeldwoning tot demogelijkheden, zoals in de Hengelose wijk ‘Het Broek’.

Ten aanzien van nieuwbouw vervullen gemeenten een eigen taak: zij moeten eroptoezien dat de nieuwe woningen voldoen aan strenge kwaliteitseisen ten aanzien vanveiligheid en leefbaarheid. Daarnaast werken gemeenten met belangrijkeenergiedoelstellingen: het terugdringen van broeikasgassen, zoals dat is bepaald in hetKyoto-protocol. Door het stimuleren van energiebesparende maatregelen kan eengemeente beide doelstellingen combineren: energiebesparend bouwen is goed voor hetmilieu en levert een betere woonkwaliteit op.

Raymond Frank is DuBo-inspecteur bij de gemeente Hengelo en direct betrokken bij deduurzaam gebouwde wijk ‘Het Broek’. De gemeente is bij uitstek gefacilliteerd omenergiebesparend en duurzaam bouwen in goede banen te leiden. “Voor de woningendie in deze wijk worden gebouwd, geldt een basispakket met energiebesparende enduurzame maatregelen. De koper van een kavel moet dat pakket beschouwen alsminimumeis.” Het rendement van dit pakket voor de bewoner is volgens Frank eenbesparing van 200 tot 450 kubieke meter gas per jaar. Bovendien verhogen demaatregelen het comfort van de woning: "Ons motto is: duurzaam, plezíerig wonen.Het is niet de bedoeling dat de bewoners in deze wijk een Spartaans leven gaanleiden.” Wie verder wil gaan met maatregelen wordt door de gemeente met raad endaad terzijde gestaan.

“Vraag de gemeente om een adviserend gesprek.”

De gemeente Hengelo legt de nadruk op het stimuleren van gebouwgebondenmaatregelen. “Daarmee richten we ons op maatregelen die ná de bouw niet of moeilijkte realiseren zijn”, zegt Frank. Hij benadrukt het vroegtijdig meenemen van diemaatregelen. “De beste energiebesparende effecten ontstaan al op de tekentafel.” Ingesprekken met geïnteresseerden loopt hij persoonlijk de bouwontwerpen door en geefthij suggesties. “Het leuke voor mensen is te ontdekken dat de meeste mogelijkhedenintussen zo zijn ingeburgerd dat ze nauwelijks duurder zijn dan de mindermilieuvriendelijke varianten.”

Is de Hengelose aanpak te vergelijken met die op meer plaatsen in ons land? Frank:“Gemeenten hebben op veel terreinen een behoorlijke mate van zelfstandigheid. Datbetekent dat energieambities en werkwijze per plaats verschillen. Toch is het zo datmen bij elke gemeente informatie kan inwinnen en ook een aanvraag kan doen vooreen adviserend gesprek. Is de deskundigheid niet aanwezig binnen een kleinegemeente, dan kan naar een grotere worden doorverwezen.”Mocht u geen voorbeeldwoning in de buurt hebben, dan bent u namens Frank vanharte uitgenodigd om een kijkje te nemen in het informatiecentrum in Hengelo. Hetcentrum is te bezichtigen tot eind 2004. U treft er allerlei energie- (en duurzame)maatregelen in levende lijve aan. Adres: Kolbleistraat 8 te Hengelo. Wel even bellenvan te voren: Gemeente Hengelo, afdeling Bouwen, 074 245 96 47. Of kijk op dewebsite www.hengelo.nl.

Raymond Frank is inspecteur Duurzaam Bouwen bij de gemeente Hengelo.


Raymond Frank

Keuzes, keuzes, keuzes (1)Zonneboiler of zonneboilercombi. Mechanische of gebalanceerde ventilatie.Warmteterugwinning met bypass. Voor de beginnende zelfbouwer is het nog een heelgepuzzel om wegwijs te worden in de wereld van de installatietechniek. Laat staan als jeeen afgewogen beslissing moet nemen. Freek den Dulk van het Ontwerp- enadviesbureau Piode in Zeist, heeft een eenvoudig foefje. “Draai het om. Begin niet vanuitapparatuur te denken, maar vanuit je behoefte. Wat heb je nodig aan comfort, wat benje gewend?”

Elke nieuw te bouwen woning moet aan wettelijke eisen voldoen. Zo is dat in hetBouwbesluit vastgesteld. Een EPC (Energie Prestatie Coëfficiënt) van ten hoogste 1,0 iséén van die eisen. Dit getal geeft een bepaalde mate van energie-efficiëntie van eenwoning weer. “Voor de meeste ontwerpen is het niet al te moeilijk om binnen diewettelijke grens te blijven”, zegt Den Dulk. “Met goede isolatie, eenwarmteterugwinning op ventilatielucht en een HR-ketel kom je al een heel eind. Maarniet in alle gevallen is daarmee de kous af. Veel bewoners vinden het belangrijk dat erextra comfort of gezondheid aan hun woning wordt toegevoegd. Hoe haal je diemeerwaarde in huis?”

Particulieren die zich oriënteren op hun installatie, adviseert Den Dulk na te gaan hoehun wensen en gewoonten liggen. Zijn vragen concentreren zich op vooral driegebieden: ventilatie, verwarming en warm watergebruik. “Houd je ervan om af en toezelf een raam open te kunnen zetten of wil je dat de ventilatie voor je geregeld wordt?Zijn er meerdere badkamers gepland? Wil je behalve verwarmen in de winter ookkunnen koelen in de zomer? Stel je extra hoge eisen aan de kwaliteit van de lucht (inverband met cara)? Ben je gevoelig voor tocht? Dat soort vragen.”

Op basis van de antwoorden kan in samenspraak met de installatieadviseur totconcrete voorstellen worden gekomen. Deze adviseur zal op basis van uw wensen ookkijken hoe één en ander is in te passen binnen de EPC. Den Dulk: “De EPC werkt alseen soort energiebudget: je moet het ermee doen. Blijf je onder de 1,0 dan zit je goed.Kom je erboven, dan zul je aanvullende maatregelen moeten treffen.” Den Dulk geefthet voorbeeld van het ‘s zomers kunnen koelen van de woning. “Dat kost extra energie.Het beste is natuurlijk om de woning zó te ontwerpen dat deze zo lang mogelijk koelblijft. Maar voor veel mensen is dat onvoldoende.” Volgens Den Dulk kunnen zij danhet beste kiezen voor een verwarmingssysteem dat werkt met bodemwarmte. “Want”, zozegt hij, “de bodemtemperatuur (van ca. 10 graden) kan worden gebruikt om het huisin de winter te verwarmen en het in de zomer te koelen. Dat vraagt in principe alleenwat energie voor het pompje dat het koude water rondpompt.” Uiteraard zijn deinvesteringen hoger dan bij een normale HR-combiketel. “Maar als het je wens is om tekunnen verwarmen én te koelen dan komt de combinatie prijstechnisch zeer gunstig uitde bus. En bovendien veel energiezuiniger dan een traditionele cv met een lossekoelunit. Het is ook mogelijk om te koelen met bodemwarmte zonder gebruik van eenwarmtepomp. Maar ook dat is dan relatief duurder omdat je een aparte bron moetmaken.”

“Denk niet vanuit apparatuur, maar vanuit behoefte.”

De EPC zegt niets over het gedrag. Iemand die een zeer energie-efficiënte woningheeft, kan daar nog steeds zeer inefficiënt mee omgaan. “Daarom is het ook zobelangrijk dat de installatie die wordt gekozen, aansluit bij het ‘gewone’ gedrag van debewoner. Eigenlijk moet het zo zijn dat hij niets extra’s hoeft te doen of te laten. Hethuis moet op een natuurlijke wijze bij je gedrag passen. Omdat er tegenwoordig heelveel kan in de techniek en we ook heel veel weten over energiebesparing en comfort,kunnen we gerust de bewoner centraal stellen”, meent Den Dulk. “De techniek pastzich aan de mens aan en niet andersom.”

Freek den Dulk is eigenaar van Piode, ontwerpen adviesbureau BNA, in Zeist.15

Freek den Dulk

16

Keuzes, keuzes, keuzes (2)Het uit elkaar rafelen van de keuzemogelijkheden bij het installatieontwerp, helpt uwwensen en behoeften beter in beeld te krijgen. Op deze pagina is de vraag- enantwoordbenadering van deskundige Freek den Dulk (pagina 15), vertaald naar eenlijst praktische invalshoeken. Elk item geeft een aandachtspunt weer, waarop telkenstwee mogelijke reacties worden gegeven. In het ‘waarom’ worden deze reactiestoegelicht. U kunt deze lijst naar wens aanvullen met elk ander onderwerp binnen decategorieën comfort, gezondheid, energiebesparing en kosten.

GOED BEKEKEN, SLIM GEBOUWD EEN NADERE VERKENNING

Met het oog op technische oplossingen “Zoveel techniek als nodig” “Liever weinig techniek”

Waarom?Mensen vinden het soms vervelend om van de techniek afhankelijk te zijn. Aande andere kant is de techniek vergevorderd en maken schakelklokken en het zelf‘denken’ van apparatuur het leven makkelijker.

Met het oog op de verwarmingsbron “Alleen verwarmen” “Verwarmen én koelen”

Waarom?Wie prijs stelt op een koele woning in de zomer kan de mogelijkheden van eenwarmtepomp onderzoeken. Voor een relatief lage meerprijs kan dezeverwarmingsbron geschikt worden gemaakt om ‘s zomers te koelen. Er wordtdan gebruik gemaakt van een koude omgeving zoals de bodem onder uwwoning.

Met het oog op duurzame energiebronnen “Nog geen plannen” “Zonnepanelen (en PV-cellen)”

Waarom?Zelfs als u momenteel nog niet kiest voor toepassing van een zonnecollector ofPV-panelen, is het verstandig om met eventuele toekomstige plaatsing rekeningte houden. Let bij het ontwerp op de dakoriëntatie (zuid) en breng alvast debenodigde dakdoorvoeren aan. Een dakkapel kan het beste op het noordenworden gesitueerd.

Met het oog op het afgiftesysteem (1) “Zichtbare verwarming, kans op stoten” “Verwarming ‘verborgen’”

Waarom?Vloerverwarming en wandverwarming zijn onzichtbaar, nemen geen ruimte inbeslag, er bestaat geen kans op stoten of branden en ze schelen aanzienlijk inde schoonmaak. LTV is trager in het opwarmen. Dit nadeel kan wordenondervangen door de verwarming ‘s avonds op een wat lager niveau te latenbranden. Dankzij een goede isolatie van de woning kost dat nauwelijks energie.

Technisch bedieningsgemak

17

Met het oog op het afgiftesysteem (2) “Lekkere stralingswarmte, gezondere lucht” “Maakt niet uit”

Waarom?Lage temperatuur verwarming werkt met lagere watertemperaturen in hetafgiftesysteem. Hierdoor verbrandt er geen stof (geen luchtjes als u stookt) en iser minder luchtcirculatie die de stof door de ruimte verspreidt. Uit onderzoekkomt LTV naar voren als de gezondste manier van verwarmen. Met name vanbelang voor cara-patiënten.

Met het oog op warm tapwatergebruik “Eén badkamer” “Twee badkamers”

Waarom?Het is zeer oncomfortabel als je tijdens een lekkere warme douche wordt verrastdoor warmwatergebruik elders in huis. Het goed afstemmen van de warmtebronop de behoefte voorkomt dat probleem. Zeer goede resultaten kunnen wordengeboekt met een combinatie van een HR-ketel en een indirect gestookte boiler.De keurmerken HR (voor de ketel) en HRWW (voor de boiler) garanderen eenhoge mate van energiezuinigheid. De mate van comfort leest u af aan hetCW-keurmerk.

Met het oog op ventilatie “Ventilatie zo veel mogelijk zelf regelen” “Ventilatie wordt voor me geregeld”

Waarom? Gemak dient de mens: gebalanceerde ventilatie doet z’n werk zonder dat uraampjes of roosters hoeft te openen. Uitzetten mag niet: dat is ongezond en jekrijgt er hoofdpijn van. Maar er zijn ook mensen die hun ventilatie handmatigwillen regelen. Bij natuurlijke ventilatie kan dat. De mechanische afzuiging in debadkamer, de keuken en het toilet is overigens vanuit het bouwbesluit verplicht.

Met het oog op onderhoud “Absoluut minimaal” “Beetje onderhoud is geen probleem”

Waarom? Voor ouderen kan frequent onderhoud (vervanging, schoonhouden en dergelijke)een probleem zijn.

Met het oog op toekomstige woonfuncties “Geen plannen” “Mogelijk krijgen kamers andere functie”

Waarom?Als u nu kleine kinderen hebt, zullen hun slaapkamers na verloop van tijdveranderen in tiener- en studeerkamers. Daarom houdt u nu vast rekening meteen ruimere capaciteit van de radiatoren. Met het oog op de toekomst is ookhet leggen van loze leidingen (voor bijvoorbeeld ‘n internetverbinding)verstandig.


Een goed gebruik“Vergt energiebesparende apparatuur meer aandacht in het gebruik dan ‘gewone’apparaten?”

“Wat moet ik doen aan onderhoud?”“Mag ik nu wel of niet bij-ventileren als ik gebalanceerde ventilatie heb?”Paul Overman, werkzaam bij een van de grotere leveranciers van cv-toestellen,zonlichtsystemen en ventilatiesystemen in ons land en bovendien lid van de commissiedie zich met de energieprestatie-normering bezighoudt, geeft antwoord op enkeleveelgestelde vragen. Zijn insteek: “De techniek moet brengen wat de opdrachtgever ervanverwacht. Een goede gebruiksaanwijzing is hierbij onmisbaar.”

Er is haast geen apparaat in huis dat helemaal zonder onderhoud kan. Hoe zit dateigenlijk met energiebesparende apparatuur: vergt deze geen extra aandacht? “Nee”, ishet duidelijke antwoord van Paul Overman. “Net zoals bij traditionele apparatuur zorgje regelmatig voor het schoonmaken van filters en het eventueel bijvullen enontluchten van de cv. Maar daar blijft het bij.” De meeste apparatuur meldt zichtrouwens zélf als er onderhoud moet worden gepleegd: “Middels een display of ‘ledje’op het toestel of een tekst op de kamerthermostaat. Het wordt je makkelijk gemaakt." Iets anders is het gebruik van apparatuur die functioneert onder speciale condities.Zoals in een woning die nét is opgeleverd. Overman: “Na de oplevering hangt er vaaknog zo veel bouwstof, dat de filters er binnen no time mee vol zitten. Het beste kun jeze dan gewoon maar vervangen, want uitwassen helpt niet. Het is handig om aan deinstallateur een paar setjes extra te vragen.”

Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning is voor Overman de comfortabelste,zuinigste en gezondste manier van ventileren. “Het is bovendien een systeem dat veelkan hebben. Er wordt wel eens getwijfeld over het open zetten van een raampje,bijvoorbeeld in de slaapkamer. Ik vind dat zo’n raampje gewoon open mag. Hetsysteem blijft z’n werk doen, en de warmterugwinning blijft werken. Anders is hetnatuurlijk, als je in de winter ramen en deuren tegen elkaar open zet, maar ookdaarmee berokken je geen schade. Wel zal deze extra ventilatie leiden tot wat extraenergiegebruik.”

Overman geeft een advies over luidruchtige ventilatiesystemen. “De oorzaak is vrijwelaltijd het ontbreken van de juiste geluiddempende slang tussen de ventilator en de toe-en afvoerkanalen. Soms is de gebruikte slang niet eens een geluiddempende. Maar ookkan er een geluiddempende slang zijn aangesloten die niet exact past bij hetventilatortype.” Overman adviseert mensen die klachten over geluid hebben, de slangte (laten) controleren. De specificaties waaraan de slang moet voldoen, moeten door deleveranciers kunnen worden geleverd.

“Net zoals bij traditionele apparatuur zorg jeregelmatig voor het schoonmaken van filters enhet eventueel bijvullen en ontluchten van de cv.Maar daar blijft het bij. Het wordt je makkelijkgemaakt.”

Paul Overman

19

Ventilatiefilter uitnemen

Dat brengt Overman ook bij de ‘bescheiden’ die volgens hem in elke woning standaardaanwezig moeten zijn. “Niet alleen zijn de inregelstaten van de installatie van belang,maar bijvoorbeeld ook zaken als de EPC-berekening en een tekening van hetkanalensysteem.” Overman attendeert ons op de Europese wet die vanaf 1 januari2006 ook in Nederland van kracht is: vanaf die datum moeten woningen bij deverkoop, of anders om een bepaalde tijd, worden geïnventariseerd op energie. “Debedoeling is dat energiegebruik onderdeel wordt van de verkoopprijs. Zorg dus dat jeals particuliere opdrachtgever je gegevens verzamelt en bewaart, dan kost het invullenvan een ‘energiekaart’ te zijner tijd nauwelijks werk. Sterker nog: opnieuw meten kostgeld.”

Overman is een groot voorstander om de klant op voorhand te voorzien van allebenodigde informatie over de woning – inclusief een handleiding in een begrijpelijketaal. “De woning moet zijn afgestemd op wat de bewoner ervan verwacht. Dat kanalleen als ook het gebruik van de installatie duidelijk en helder is.” Volgens Overmanwordt vanuit overkoepelende organisaties steeds meer aandacht besteed aan dit soort handleidingen. Bij geen of onvoldoende informatie adviseert hij de bewoners om bij deaannemer of installateur aan de bel te trekken. “Vraag er om, desnoods in eengesprek!”

Paul Overman is werkzaam bij AGPO in Breda en lid van de normcommissie EPC.

Eenvoudig schoonmaken

Deel 2

Een kijkje achter de schermen

Treed binnen!

In dit deel van deze brochure maakt u kennis met tien particuliere opdrachtgevers. Ookzij koesterden het plan om een woning te bouwen die is afgestemd op hun wensen enbehoeften. De één nam voor zijn droomhuis een architect in de arm. De ander zocht zijnheil bij een catalogusbouwer. Sommigen opereerden solo, anderen bouwden gezamenlijkin collectief opdrachtgeverschap.

Ondanks die verschillen in aanpak en uitvoering hebben de tien opdrachtgevers in dezebrochure één ding gemeen: zij kunnen de bouwperiode afsluiten met een prachtige,comfortabele woning waarin energiebesparende maatregelen met succes zijn toegepast.Hoe dat zo is gekomen, vertellen zij u graag zelf. Treed binnen en laat u inspireren!

21

Ecologische woningen,collectief opdrachtgeverschap met architect

OpdrachtgeversBewonersvereniging De Kersentuin (voor de koopwoningen)Woningcorporatie Portaal (voor de huurwoningen)

OntwerpArchitectenbureau Kristinson, Deventer

AdviesBureau BIEB (Bouwen in eigen beheer), Eindhoven

AannemerSlokker, Huizen

InstallateurHEK installatiemaatschappij, Den Bosch

Opgeleverd2003

EPC0,54 - 0,69

In De Kersentuin zijn de volgendeenergiebesparende maatregelen genomen:

Bouwkundig• Zongeoriënteerd• Grote ramen op het zuiden, kleine ramen op

het noorden• Extra isolatie • HR++-glas• Verbeterde kierdichting

Installatie• Warmtelevering• Lage temperatuur verwarming in de vorm van

wandverwarming en aanvullend vloerverwarming

• Mechanisch (vraaggestuurd) ventilatiesysteem• 4 m2 PV-cellen voor zonne-energie

BouwkostenVariërend van ca. €160.000,– tot €300.000,– (incl. grond, incl. BTW)

SubsidieGeen

Meer informatiewww.kersentuin.nlArchitectenbureau Kristinsson Tel. 0570 61 50 35

22

Ronald Koekkoek

GOED BEKEKEN, SLIM GEBOUWD EEN KIJKJE ACHTER DE SCHERMEN

Initiatief zoekt nemerZou u reageren op een advertentie, waarin uw gemeente u uitnodigt om uweigen woning te bouwen, in een splinternieuwe, duurzame omgeving, samenmet andere belangstellenden? In 1996 stond een dergelijke advertentie met deLoesje-spreuk ‘initiatief zoekt nemer’ in het Utrechts Nieuwsblad. Het was hetprille begin van De Kersentuin: een bewonersinitiatief dat is gestart met eengroepje enthousiaste pioniers waaronder Ronald Koekkoek. Het initiatief zouuitgroeien tot een wijk van 65 koop- en 28 huurwoningen, met meer dangewone aandacht voor ecologische en sociale aspecten. De Kersentuin moestlééfbaar zijn. Een dorp in een stad.

Terwijl hij uitkijkt op één van de autoluwe straten in de wijk en, en passant, degemeenschappelijke was- en computerruimtes aanwijst (‘en onder dat bouwblokligt de overkluisde parkeergarage’) gaat Ronald in op één van de hamvragen bij

een dergelijke prestatie. Waarligt de sleutel tot dit succesen wat kunnen anderezelfbouwers ervan opsteken?“Elke zelfbouwer begint metuitgesproken ideeën over hoehij of zij wil wonen. Misschienwel de belangrijkste les, voormij in ieder geval, is geweestom onze individuele engezamenlijke doelen zo

duidelijk mogelijk in beeld te krijgen. Voor je het weet, word je te veel afgeleiddoor andere invalshoeken (van de gemeente, de architect of de aannemer) enben je geneigd mee te buigen. Dan ontstaan woningen waar je niet tevredenmee bent.” Weten wat je wilt dus – persoonlijk en gezamenlijk.

Dat De Kersentuin veel nadruk legt op de persoonlijke wensen, blijkt misschienwel het meest uit de verscheidenheid binnenshuis. Ronald, grijnzend: “Niemandhad ons gewaarschuwd dat als je zo veel keuzes hebt, je deze het liefst ookallemaal uitgetekend wilt zien. Wat de architect en aannemer wel eens totwanhoop dreef.” Ronald noemt alleen al de vier uitgevoerde trapvarianten inéén rij woningen. “Wat niet wil zeggen dat iedereen tot het uiterste wilde gaanin z’n individuele opdrachtgeverschap. Er waren natuurlijk ook mensen die minof meer voor ‘standaard’ kozen. Aan alles hangt tenslotte ook een prijskaartje.”

Betaalbaarheid was een groot goed bij de initiatiefnemers. “We wilden een wijkmet een grote bewonersdiversiteit. Om die reden zijn er duurdere en goedkoperewoningen in De Kersentuin. Dat ook de duurdere woningen in absolute zinbetaalbaar blijven, is het resultaat van de integrale benadering van de kwaliteit.Het is niet één extreem aspect dat bijvoorbeeld heel duurzaam ofenergiebesparend is; het zijn alle dingen bij elkaar. Zo lukte het ons te bouwenmet relatief goedkope standaardoplossingen: gebruikmakend van de techniekenen materialen die op de markt zijn.” Voor het benodigde comfort benutten debewoners van De Kersentuin de restwarmte van de elektriciteitscentrale, zoalsdat overal in Leidsche Rijn gebeurt. Alle woningen hebben wand- envloerverwarming en er is een zelfdenkend mechanisch ventilatiesysteem, waaropje zelf invloed kunt hebben. “Het is ingesteld op een gezonde hoeveelheidventilatie. Je kunt zelf kiezen om meer of minder te ventileren. Met een druk opde knop bedien ik het hele systeem. Heel comfortabel allemaal.”

Een droom komt uit? “We begonnen allemaal met een droom. Maar indroomkastelen kun je niet wonen, dus zul je met elkaar aan de slag moeten omze te realiseren. Dat is hier gelukt. Er is zo veel gerealiseerd van wat wij wilden!”

Van jong tot oud(er) in De Kersentuin

Project 1 Leidsche Rijn

Interieur, linksboven één van de trapvarianten

Ecologische woningen, Leidsche Rijn

“Het duurzame en energiebesparendekarakter van onze woningen is bereiktdoor te bouwen met relatief goedkopestandaardoplossingen. We hebben hetniet in de extremen gezocht.”

Stadswoningen,collectief opdrachtgeverschap met architect

OpdrachtgeversJan Konings en Suzanne Remmen binnencollectief opdrachtgeverschap

OntwerpRob Smits, 3D-0D Buro voor architectuur,Eindhoven

AannemerOlijslagers, Veghel

InstallateurZonnenberg, Uden

Opgeleverdeind 2003

EPC0,85

Met het oog op energiebesparing en comfort zijnde volgende maatregelen relevant:

Bouwkundig• Zongeoriënteerd• Extra isolatie• HR++-glas

Installatie• Warmtelevering• Lage temperatuur verwarming in de vorm van

vloerverwarming•Gebalanceerde ventilatie met 95%

warmteterugwinning

Bouwkosten€260.000,– (excl. grond, incl. BTW)

SubsidieGeen

Meer informatieRob Smits, 3D-0D Buro voor architectuur,Eindhoven Tel. 040 281 09 84

24

Jan Konings


Thuishaven“Het mooiste is een huis dat zich kan blijven vormen naar de manier waaropje leeft. Voor veel mensen ligt dat anders: hun opgeleverde woning moet áfzijn. Voor mij is de oplevering slechts het begin van een nieuwewoonperiode. Ik weet niet hoe en wat het wordt: we zien wel.” Aan hetwoord is Jan Konings, één van de opdrachtgevers van een rij stadswoningenop het schiereiland Katendrecht. Op zijn uitdrukkelijke wens en die van zijnpartner Suzanne Remmen is hun woning zo aanpasbaar mogelijk gemaakt,zodat aan de verschillende ruimtes na verloop van tijd weer andere functieskunnen worden gegeven. Dit in tegenstelling tot de reguliere woningbouw,waar een slaapkamer altijd een slaapkamer blijft en een keuken een keuken.“Aan die traditie is best wat te veranderen natuurlijk. Als je maar vanuit hetgebruik in de toekomst denkt. In andere delen van de wereld zijn ze datmeer gewend dan wij hier. Neem mijn oude Marokkaanse buurman. Hij

feliciteerde mij hartelijk metmijn nieuwe woning door alseerste te zeggen: ‘dat isgoed voor je zoon’. Dat istypisch toekomstgerichtdenken.”

“Het klinkt misschien gek,maar bij de totstandkomingvan onze plannen hebbenwe geen moment stilgestaan

bij iets als een energieprestatie of zelfs maar het bouwbesluit. We haddenalleen oog voor onze wensen – wat willen we wel, wat willen we niet. Eénvan onze wensen was vloerverwarming: dit systeem vinden wesupercomfortabel, de warmte voelt prettiger aan dan bij een gewoneinstallatie en je hebt geen last van obstakels in huis. Dat vloerverwarming –bleek mij later – ook nog eens energiebesparend is, vind ik fantastisch.” Detweede wens lag in het verlengde van de aanwezige warmtelevering inKatendrecht. Ook dat kwam Konings goed uit. “Je moet weten dat ik in mijnvorige woning regelmatig werd wakker gehouden door het lawaai van éénvan de apparaten. Daar krijg je dan een soort allergie van. Voor mij dus zoweinig mogelijk apparaten!” Ook die wens werd ingewilligd: warmteleveringmaakt elke ketel overbodig.

Toen Konings inschreef op deze kavel in Katendrecht, waren er nog netvoldoende over om ook enkele vrienden en bekenden voor het project tevragen. “Het gevolg was, dat we als een gezamenlijke ploeg de architecthebben aangestuurd. Ook ‘deelden’ we bijvoorbeeld de aannemer en deinstallateurs.” Hoewel de woningen collectief zijn opgezet, wilde degemeente een individuele uitstraling van de afzonderlijke woningen. “Dusheeft de architect voor ons keurig verschillende gevels ontworpen.”“Ik hou van een huis waar verschillende plekken zijn, waarin je naar gelangje stemming of het moment van de dag, kunt verblijven. Elke ruimte eenandere sfeer, licht of donker, zelfs warm of koud. Liefst had ik een heleverdieping onverwarmd gelaten, maar dat stond de regelgeving niet toe. Opmijn verzoek heeft de architect een daktuinhuisje ontworpen – precies,zonder verwarming! – van waaruit je een prachtig uitzicht hebt over ditgebied. Ik houd van de ruimte hier, het water, de beweging. Een haven zitvol verrassingen. Van het ene moment op het andere schuift er een zeereusvoor je neus. Ja, dat kun je wel zeggen van dit plekje: mijn thuishaven.”

Uitzicht op de Maashaven

Project 2 Rotterdam Katendrecht

“Ik hou van een huis waarverschillende sferen zijn, waarin je naargelang je stemming of het moment vande dag, kunt verblijven.”

Stadswoning in aanbouw, Rotterdam Katendrecht

Eerste verdieping tijdens de bouw, nog vóór de aanleg van de vloerverwarming

Als een vorstDe aantrekkelijke ligging en de verwachte lage bouwkosten waren tweebelangrijke motieven voor Arnold Bergstra om zich in te schrijven voor eenkavel aan het Rotterdamse Noordeinde. In dit stukje oud Kralingen zoudenin particulier opdrachtgeverschap 12 stadswoningen, 2 appartementen eneen bedrijfsruimte gaan verrijzen. Paleis Noordeinde, zoals het project al snelwerd genoemd, werd in 1999 opgeleverd. De ruime stadswoningen tellendrie woonlagen, en een daktuin die vanaf de tweede verdieping te bereikenis. “Als ik terugkijk, dan zijn de kosten te laag ingeschat geweest. Daar staattegenover dat de huizenprijzen flink zijn gestegen.”

De opdrachtgevers van Paleis Noordeinde formeerden bij aanvang van hetproject een kopersvereniging. Hieruit werden werkgroepen samengesteld dieop het gebied van het bouwen en de financiën contacten onderhielden metde architect en andere partijen. De werkgroepen prepareerden ook de

beslissingen voor de helebewonersgroep in dealgemene vergadering. “Hierzijn bijvoorbeeld deenergiebesparendemaatregelen gekozen.” Opadvies van de werkgroep, dearchitect en de adviseur diede opdrachtgeversprocesmatige ondersteuningbood, zijn meer maatregelen

genomen dan toen ‘standaard’ was. “Met een lage EPC konden we eenberoep doen op subsidie.”

Arnold is bekend op het terrein van milieu en energie. Hij studeerdemilieuhygiëne, hield zich bezig met windmolenenergie en werkt bij een GGDop het gebied van milieuveiligheid. Toch is zijn woning niet volgepakt methightech-apparatuur wat je op grond van die achtergrond misschien zouverwachten. “Energiebesparing zit vaak in eenvoudige oplossingen. Zo leekhet mij een goed idee om de HR-ketel niet op zolder te zetten, wat je vaakziet, maar in een kast op de eerste verdieping. De zolder blijft dan vrij alswoonruimte en de leidingen voor verwarming en warm tapwater zijn kortzodat je snel de gewenste temperatuur hebt. Hierdoor bespaar je ook nogeens energie.” Boven op de gezamenlijke maatregelen, koos hij voor eenhotfill-aansluiting voor de wasmachine en een onlangs aangebracht pakketPV-cellen (tip: de aannemer had bij voorbaat al een doorgang door het dakgemaakt). De helft van het elektriciteitsgebruik in de woning wordt geleverddoor zonlicht.

Door het particulier opdrachtgeverschap is Arnold veel ervaringen rijker. “Nuzou ik er een handleiding over kunnen schijven. Maar toen had ik juistbehoefte aan een zelfbouwhandleiding. Als aanstaande opdrachtgeverswaren we afgekomen op een advertentie en we kenden elkaar niet. Nochwisten we wat er van ons als opdrachtgever werd verwacht. Ik heb datgebrek aan informatie vooral gevoeld op de momenten dat we in dealgemene vergadering beslissingen moesten nemen over cruciale zaken.Gaan we wel of niet voor een schuin dak bijvoorbeeld. Om die reden heb ikbesloten, om ook in de werkgroep Bouwen zitting te nemen. Zodoende wistik precies wat er wanneer op de agenda kwam, ik beschikte over achter-grondinformatie en ik kon mij goed voorbereiden. Dat is dus wel een les:blijf erbij, dan blijf je op de hoogte.” Arnold is nog steeds enthousiast overhet zelfbouwen van een eigen woning: “Ik zou het weer aandurven. Eens eenzelfbouwer, altijd een zelfbouwer.”

PV-cellen op het 'Paleis'

Arnold Bergstra

Stadswoningen,collectief opdrachtgeverschap met architect

OpdrachtgeversCollectief van opdrachtgevers

OntwerpArchitectenbureau Akropolis, Rotterdam

AdviesBureau BIEB (Bouwen in eigen beheer), Eindhoven

AannemerIBC Woningbouw, Rotterdam

InstallateurDorst Installatietechniek, Middelharnis Verdel Installatietechniek, Oudewater Bemar, Ittervoort

Opgeleverd1999

EPC0,90 (de toenmalige eis was 1,2)

In de stadswoningen zijn de volgende collectieveenergiemaatregelen genomen. De maatregelenmet + betreffen alleen de woning van ArnoldBergstra.

Bouwkundig• Grote ramen op het zuiden, kleine ramen op

het noorden• HR++-glas• Extra vloerisolatie

Installatie• HR-ketel (modulerend)• Lage temperatuur verwarming in de vorm van

radiatoren• Gebalanceerde ventilatie met

warmteterugwinning• PV-cellen +• Hotfill +• Korte leidingen +


Subsidie€900,– voor DuBo-maatregelen

Meer informatieArchitectenbureau Akropolis Tel. 010 414 88 66Bureau Bieb Tel. 040 252 54 62

Project 3 Rotterdam Noordeinde

26 GOED BEKEKEN, SLIM GEBOUWD EEN KIJKJE ACHTER DE SCHERMEN

Interieur

Stadswoningen, Rotterdam Noordeinde

“Toen had ik behoefte aan eenhandleiding voor zelfbouwers. Nu zou ik er zelf een kunnen schrijven.”

Afbouwwoningen,collectief opdrachtgeverschap met architect

OpdrachtgeversFamilie Marcel en Joke Metselaar (binnen eencollectief van 24 opdrachtgevers)

OntwerpArchitectenbureau van Klooster

AannemerUBA Bouw bv, Uithoorn

InstallateurHeilker Installatietechniek bv, Woerden

Opgeleverd2002

EPC0,90

In de woningen zijn de volgende maatregelengenomen m.b.t. energie. De maatregelen met +betreffen alleen de woning van de familieMetselaar.

Bouwkundig• Zongeoriënteerd• Grote ramen op het zuiden, kleine ramen op

het noorden• Extra isolatie• HR++-glas• Tochthal

Installatie• Warmtelevering• Radiatoren, convectors• Elektrische vloerverwarming in badkamer+• Ventilatie: mechanische toe- en afvoer

BouwkostenHoekwoning met achteruitbouw ca. € 245.000,– (excl. grond, incl. BTW)Tussenwoning ca. € 127.500,– (excl. grond, incl. BTW)De woningen komen in aanmerking voor eenGroene Hypotheek en het Politiekeurmerk

SubsidieGeen

Meer informatieArchitectenbureau van KloosterTel. 030 271 24 62

28

Marcel Metselaar met dochter Tessa


Doe-het-(laatste)-zelf De wijk ‘Hofstad IV’ in Houten kenmerkt zich door een stijl die je vanorigine aantreft in de jaren dertig: veel grote, statige huizen. Niets verraadtdat zich tussen deze woningen 24 afbouwwoningen bevinden: woningen diezo worden opgeleverd dat de aanstaande bewoners de laatste klussen ineen ‘doe-het-zelf-sfeer’ kunnen afronden. Zoals het plaatsen van de keuken,het inhangen van de deuren en het inrichten van de douche en het toilet.Daarvoor ontvangen zij een pakket met afbouwmaterialen. En – veelbelangrijker – een veel gunstiger kostenplaatje. De woningen in Houten‘liggen’ gemiddeld € 90.000,– lager dan vergelijkbare woningen in de wijk,meldt de informatie van architect Jacques van Klooster. Ook MarcelMetselaar, opdrachtgever/eigenaar van één van de hoekpanden, constateerteen aanzienlijke besparing: “Zelf afbouwen betekent dat je bespaart opkosten voor arbeidskracht en projectontwikkeling en dat je niet betaalt voorhet bouwrisico – iets wat je natuurlijk wel zelf moet dragen.”

De ontwerpfase met deafbouwwoningen in Houtenis al in volle gang als MarcelMetselaar bij toeval eenannonce ontdekt waarbijmelding wordt gemaakt vaneen open plaats in hetproject. Hij kan met vrouwJoke en dochter Tessa dehoekkavel kopen. Ontwerp

en uitstraling van het woonblok zijn dan al grotendeels rond (“we konden zoaanschuiven”), maar ze hebben nog wel inspraak in de indeling van hunwoning. Verder moeten de contractuele punten nog ‘op de i’ worden gezet,vóór de eigenlijke bouw kan beginnen. Marcel neemt namens de bewonerszitting in een driekoppige bouwcommissie die de bouwvergaderingenbijwoont. “Ik ben iemand die kien is op de cijfers en de centen. Ik wil graagweten waarom en waarvoor er kosten in rekening worden gebracht en vinddat alles tot in de puntjes duidelijk moet zijn als je iets ondertekent. Dat isop zich niet vreemd: de andere partij denkt net zo. Alleen bij bewoners ismen die houding vaak minder gewend.” Behalve voor de financiële kant vande zaak, was de bouwcommissie er ook voor de bewaking van de voortgangen voor de toestemming van bestekswijzigingen. Zo bleven de bewonersdirect bij het bouwproces betrokken.

Afbouwwoningen kunnen in principe zo energiebesparend gemaakt wordenals de opdrachtgever dat zelf wil. Hoewel de Houtense woningen goedscoren op energie-efficiëntie – ze komen in aanmerking voor een GroeneHypotheek – heeft energiebesparing bij de bewoners geen prioriteitgekregen. De installatie wordt voor een belangrijk deel bepaald doorwarmtelevering. Op geen enkele manier ontbreekt het Marcel daardoor aancomfort, toch is warmtelevering niet zijn eerste keuze. “Warmteleveringbetekent dat je aardgas buiten de deur houdt. Als fervent koker mis ik dat.Ik heb dat opgelost door een propaanfles aan te schaffen.” Hoeveel defamilie in dit huis aan energie gaat besparen, is nog niet bekend: “Wehebben nog geen afrekening gehad.” De kans op besparing lijkt echtergroot, in het goed geïsoleerde huis en met bewoners die slim omgaan methun thermostaat en er bovendien op letten dat de warmte niet zomaar dooreen open raam ontsnapt. “Doen we het niet voor het milieu, dan toch zekerwel voor de portemonnee. De aard van het beestje.”

Keuken

Project 4 Houten

Zicht op de woonkamer

Afbouwwoningen, Houten

“Slim omgaan met de thermostaat enervoor zorgen dat de warmte nietzomaar door een open raam ontsnapt.”

Duurzame cataloguswoning,individueel opdrachtgeverschap metcatalogusbouwer

OpdrachtgeversElly en Karel van der Heijde, Urk

Ontwerp/aannemerDe Jong Houtsketelbouw, Zwolle

InstallateurBreman, Meppel

Opgeleverd2002

EPC0,80

Energiebesparende maatregelen:

Bouwkundig• Zongeoriënteerd• Woonkamer op het zuiden; keuken, hal en

garage op het noorden • Hoge isolatiewaarde vloer, wanden en dak • Extra aandacht voor naad- en kierdichting• HR++-glas

Installatie• Zonneboilercombi (met zonnecollector van

4,2 m2) voor verwarming en warm tapwater• Afgifte verwarming: radiatoren• Gebalanceerde ventilatie met

warmteterugwinning


SubsidieGeen subsidie, wel een statiegeldregeling (€ 2.268,– retour bij de toepassing van DuBo-maatregelen)

Meer informatieDe Jong Houtskeletbouw Tel. 038 465 55 43

Uit overtuigingDe woning van Elly en Karel van der Heijde in Urk had een feestelijkeprimeur: het was de eerste in hun wijk die het predikaat DuBo-woningkreeg. De woning voldeed dan ook ruim aan de door de gemeenteopgestelde eisenlijst op het gebied van energiebesparing, milieu enveiligheid. “Zelfs de krant kwam langs”, zegt Elly die lesgeeft aan groep 4 en5 van de basisschool. “Het is leuk om die aandacht te krijgen, en een beetjereclame te maken voor de goede zaak.”

Aan de grondprijs in de wijk heeft de gemeente Urk een statiegeldregelingverbonden: wie voldeed aan de DuBo-eisen, kreeg € 2.268,– retour. Datwas meegenomen, maar niet dé reden voor de keuze van Elly en Karel.“Vanuit onze overtuiging – we zijn Christen – vinden we dat we goed om

moeten gaan met hetmilieu. We wilden dat meelaten spelen in de bouw vanons huis.” Elly en Karel zijndaarom bewust op zoekgegaan naar een bouwer diehen in die wens tegemoetzou kunnen komen. “Wekwamen terecht bij eencatalogusbouwer in Zwolle.Hij werkt standaard al met

veel energiebesparende en duurzame maatregelen, zodat we met onzewoning ver boven de eisen van de Dubo-lijst uitkwamen.”

De woning van het gezin Van der Heijde is dichtbij de straatkant gebouwd,om zo veel mogelijk profijt te hebben van de ruime tuin aan de achterzijde.Die tuin ligt op het zuiden, vanuit de woonkamer kijk je er zo op uit. Op dekoudere noordkant zijn de keuken, de hal en de garage gesitueerd. Hetschuine dak biedt plaats voor meer dan 4 m2 zonnecollectoren, die zijnaangesloten op een zonneboilercombi. Deze boiler voorziet het gezinruimschoots van zowel warm tapwater als van verwarming. Er wordtgebalanceerd geventileerd. Ook dat bevalt uitstekend. “Nooit een bedomptebadkamer of luchtjes van het koken. Je kunt in principe alle ramen ofbuitendeuren dichthouden, de ventilator doet gewoon z’n werk.”

Behalve het comfort ziet Elly nog ‘n pluspunt van gebalanceerde ventilatie:geluidsreductie. “Veel mensen in onze buurt vonden veel opties uit de DuBo-lijst te duur en zagen ervan af. Nu wil het geval, dat er in de wijk eendiscotheek staat die van tijd tot tijd flink kabaal kan maken. Als ik de ramensluit, heb ik daar helemaal geen last van. Ons ventilatiesysteem werkt tochwel, dus ook dat is geen punt. Maar de mensen die van gebalanceerdeventilatie hebben afgezien, hebben nu toch een probleem: het geluid van dedisco kunnen zij niet tegenhouden zonder ook hun ramen enventilatieroosters te sluiten.”

“Kijk dus verder dan energie alleen”, is de boodschap die Elly zelfbouwersmeegeeft. “Voor energiebesparende installaties moet je vaak wat meerbetalen. Maar het is wel zo dat die investering zich achteraf altijdterugbetaalt. Niet alleen qua geld, maar ook qua leefgenot. Als ik in deschoenen stond van iemand die aan zelfbouw begon, en ik had demiddelen, dan zou ik zeker kiezen voor goede, energiebesparendemaatregelen. Juist ook vanwege het comfort.”

Dochter Elisabeth met bouwtekening

Project 5 Urk

Elly, Janneke, Elisabeth en Hein van der Heijde


“Mensen schrikken wel eens terug vande prijzen. Maar achteraf haal je dekosten er altijd uit, niet alleen qua geldmaar ook qua leefgenot.”

DuBo-woning, Urk

Zicht op de woonkamer, openslaande deuren naar de tuin

Bron voor alle dag“Ons uitgangspunt was een woning te bouwen, die bij ons past en diegemaakt is van eigentijdse materialen die goed zij voor ons en het milieu.We zijn niet heel jong meer. Het moest in één keer goed.”En het ging goed bij de woning van Harry en Ada de Man. Het echtpaarzocht contact met aannemer Wim Mourits van wie zij voorbeelden kenden.Mourits nam hen op zijn beurt mee naar architect Teun Verstand. Ook datklikte. “Vanaf de eerste kennismaking tot de oplevering werkten we als eensoort ‘driemanschap’. De sfeer was uitstekend, er werd goed naar elkaargeluisterd en er was aandacht voor details. Opvallend was het streven naareen perfecte uitvoering.” Als voorbeeld geeft Harry aan dat er op debouwplaats geregeld van het bestek werd afgeweken, als een onderdeel neteven wat mooier kon worden afgewerkt. “Je zou zeggen dat die extra zorgook extra tijd en geld zou kosten, maar de woning is binnen het budgetgebleven en conform de gebruikelijke bouwtijd opgeleverd.”

Ada en Harry denken metzichtbaar plezier terug aande bouw en desamenwerking met hunaannemer en architect. “Wezijn ook elke dag op debouw gaan kijken. Daarmeewil ik niet zeggen datiedereen het op onze maniermoet doen. Sommigen

willen misschien meer afstand tot het bouwproces. Maar wat ik wel wilzeggen, is dat je de partijen kiest die bij je passen. Voor ons is dat heelessentieel geweest.” Teun Verstand, de architect, werd meer dan eenarchitect. Hij werd vriend en inspirator. Helaas is hij deze zomer overleden.“We zijn er trots op in zijn huis te wonen.”Ada geeft aan hoe de specifieke vorm van het huis is ontstaan. “Als ideegebruikte de architect de zogenaamde flow-forms, die wij ooit zelf hebbengemaakt.” Een flow-form is een aardewerken schaal waardoorheen volgenseen vast patroon water loopt. Door de vele bewegingen van het water komthet intensief in contact met lucht, wat het extra zuurstof geeft. “Met eenhuis, zei de architect daarover, gebeurt iets vergelijkbaars. Je kunt er nieuweinspiratie opdoen en energie verzamelen om er elke dag weer tegen tekunnen. Het huis kan op deze wijze ook een bron voor je zijn.”

‘Huize de Man’ is een bijzonder comfortabel huis. De toren draagt daarletterlijk toe bij: hij ondersteunt een zonnecollector die water opwarmt voorzowel het warm tapwater als voor de verwarming. “Schijnt de zon ook maareven, dan hebben we er al profijt van. Als de zon weinig schijnt wordtautomatisch bijverwarmd. In de winter tapt hij zichzelf af om bevriezen tevoorkomen.”Op het dak aan de voet van de toren, ligt een sedem-dakbedekking. Ditvoorkomt te grote opwarming in de zomer: de woning blijft dan koel zoalseen kelder dat kan zijn. Voor de woonkamer kozen Harry en Adawandverwarming. De wanden zijn afgewerkt met het (goed ademende)leemstuc. “Lage temperatuur verwarming is niet alleen heel comfortabel”,vindt Ada. “Ik heb met ademhalen veel minder last van stof – iets wat ik inons vorige huis wel had.” Centraal in de ruime woonkamer staat een kacheldie als het kouder wordt aangaat. “Eén uurtje stoken en je hebt er de heledag plezier van. Er zit zelfs een kleine ruimte in, die als oven voor het broodkan dienstdoen. Heeft een mens méér luxe nodig?”

Biowoning,individueel opdrachtgeverschap met aannemeren architect

OpdrachtgeversHarry en Ada de Man

OntwerpTeun Verstand †

AannemerMourits Biobouw, Wim Mourits, Halle

InstallateurBosman, Halle

Opgeleverd1998

EPC1,00

De woning van de familie De Man herbergt eengroot aantal duurzame maatregelen. Daarvan zijnmet name de volgende maatregelen gericht openergiebesparing en comfort:

Bouwkundig• Zongeoriënteerd • Windvang bij voordeur • Grote ramen op het zuiden, kleine ramen op

het noorden • Extra isolatie• Geen kruipruimte• HR++-glas• Tochthal• Aangebouwde berging/garage

Installatie• Zonneboilercombi (voor verwarming en warm

tapwater)• Wandverwarming (keramische stenen)

gedeeltelijk door zonnewarmte verwarmd • Lemen houtkachel in woonkamer• Centraal stofzuigsysteem• Hotfill-aansluiting voor vaatwasser en

wasmachine (zonnegascombi)• Vloerverwarming in de badkamers, radiatoren

in de slaapkamers• Ventilatie: mechanische toe- en afvoer


SubsidieGeen

Meer informatieMourits Biobouw Tel. 0314 63 12 89

34

Ada en Harry de Man

Maquette van de woning


Project 6 Doetinchem

“Voor de bouw wilden we gebruikmaken van wat deze tijd te biedenheeft aan gezond en energiebesparendbouwen. Het moest in één keer goed.”

Zicht op kamer en tuin, rechts de houtkachel

Biowoning, Doetinchem

A dream with a missionDe Alles-in-één-woning voldoet aan zo’n beetje alle kwaliteitseisen die jemaar kunt bedenken: het huis is extra toegankelijk, veilig,gebruikersvriendelijk, aanpasbaar, energiebesparend en ook nog eensvriendelijk voor het milieu. Het initiatief voor deze bijzondere woning ligt bijeen ‘gewone’ bewoner uit Leiden, Alex van Loon, die het idee samen met degemeente uitwerkte. Het plan werd uit noodzaak geboren: Alex en zijnvrouw Lian hebben een meervoudig gehandicapte dochter die zij, ook nu zijgroter wordt, thuis willen blijven verzorgen. Alex: “Daarvoor was onzevooroorlogse woning ongeschikt. Voor de hulpmiddelen van Minze – haarrolstoel, de aangepaste zitstoel, de loopwagen, en sinds kort ook een tillift –is gewoon veel ruimte nodig. Om nog maar te zwijgen over de onhandigedrempels, de smalle doorgangen en de steile trappen in het huis.”

“Het was ons geluk dat er inonze straat twee bouwkavelswaren. De gemeente wildedaar twee zeer duurzamewoningen realiseren dievoldoen aan de eisen vanhet WNF. Gezien onzespecifieke problematiekstelde de gemeente beidekavels voor gezinnen met

een gehandicapt familielid beschikbaar.” Alex heeft zelf voor beidewoningen het programma van eisen geschreven. Gericht op een drempelloze,meegroeiende, ruime woning. Maar het werd meer dan dat. “Gaandewegpasseerden andere woonkeurmerken de revue. Vaak met heel verstandigeideeën; in alles zat wel wat. We vonden het met elkaar (gemeente, architecten wij) een uitdaging om ook die eisen ‘in te bouwen’. Vandaar: de Alles-in-één-woning.”

Van meet af aan stond vast dat het ook een energiebesparende enmilieuvriendelijke woning moest worden. De woning is volgens Alex’s plancompact ontworpen, op de begane grond (waar ook Minze haar plek heeft)is comfortabele vloerverwarming, in elke ruimte is natuurlijke lichtinval enbij de indeling is rekening gehouden met warme en koele delen in het huis.Bij de installatie die is toegepast, was het volgens Alex nog wel mogelijkgeweest om een stapje verder te gaan. “Maar om daarover in een vroegstadium te kunnen beslissen hadden we te weinig kennis in huis. Soms zegje ‘ja’ zonder te weten waartegen je ‘ja’ zegt, en als het eenmaal in hetbestek staat, is het te laat.”

Dankzij een overwaarde op het vorige huis kon de familie de stap naar deAlles-in-één-woning zetten. Dat neemt niet weg dat er lang moest wordengepuzzeld om alles financieel rond te krijgen. Zijn rol als particulieropdrachtgever vond Alex niet altijd even makkelijk. “Zonder ‘drive’ kom je erniet”, zegt hij. Desgevraagd geeft hij aan waar hij zijn kracht vandaanhaalde: de Canadese band Rush. ‘A spirit with a vision is a dream with amission’, één van de regels uit een song, is hem op het lijf geschreven. “Voorons is het heel belangrijk dat Minze in ons gezin kan opgroeien. Daarnaasthopen we met dit huis ook anderen op ideeën te kunnen brengen.” De VanLoons zetten daarmee niet alleen een nieuw concept neer. Ze geven ook eenstatement af: “Kijk, gemeenten, instellingen en, niet te vergeten, mede-ouders: dit kan dus echt!”


Warm tapwater op zonne-energie

Alex, Lian, Sjors, Minze, Kiki en Paco van Loon

Alles-in-één-woning,gedeeld opdrachtgeverschap (particulier engemeente) met architect

OpdrachtgeversFamilie Van Loon, Leiden

OntwerpArchitektenburo ir Henri Stol bna, Lisse

Advies Dubo-maatregelen: Bureau Nibe, Bussum

AannemerBouwbedrijf RA van Leeuwen, Alphen a/d Rijn

InstallateurPonsioen Installatie Techniek BV, Alphen a/d Rijn

Opgeleverdeind 2003

EPCca. 0,64

Met het oog op comfort en energiebesparing zijnde volgende maatregelen genomen:

Bouwkundig• Compacte bouw • Warme ruimtes intern• Alle ruimtes natuurlijke lichtinval• Wasruimte grenzend aan balkon, tevens interne

droogruimte• Loofbomen langs voorgevel gehandhaafd

(natuurlijke zonwering)• Extra isolatie• HR++-glas• Binnenmuren kalkzandsteen

Installatie• HR-ketel• Zonneboiler met 4 zonnepanelen voor tapwater• Gebalanceerde ventilatie met

warmteterugwinning• Vloerverwarming (LTV) verblijfsruimten beneden• Close-in boiler keuken (korte leidingen) • Zonnenergiecentrale van 4 cellen (in bestelling)

Casco bouwkosten, incl. architect en adviesca. €310.000,– (excl. grond, incl. BTW)

SubsidieVoor de zonneboiler €700,–

Meer informatieAlex van Loon Tel. 010 576 89 58Gemeente Leiden, Wim Griffioen Tel. 071 516 57 47Architektenburo ir Henri Stol bna Tel. 0252 21 69 62

Project 7 Leiden

De woonkamer: één week voor de officiële verhuizing

Alles-in-één-woning, Leiden

“De Alles-in-één-woning is gericht optoegankelijkheid, praktisch gebruik encomfort. Daarmee zou het concept ook heelbruikbaar zijn voor bijvoorbeeld senioren.”

Duurzame woning,individueel opdrachtgeverschap metcatalogusbouwer

OpdrachtgeversAbigaël Lasscher en Ferdinand Nauta,Enschede

OntwerpTuns en Horsting architecten BV, Hengelo

AannemerGroothuis Woningbouw, Harbrinkshoek

InstallateurBrenorm, Hasselt

Opgeleverdeind 2002

EPC0,76


Bouwkundig• Zuidoriëntatie• Vrijwel geen ramen op het noorden • Extra isolatie

Installatie • HR-ketel• Vloerverwarming als hoofdverwarming en

radiatoren als bijverwarming• Zonneboiler voor warm tapwater• Gebalanceerde ventilatie met

warmteterugwinning


Subsidie€1.100,– energiepremie voor een EPC lager dan 0,90

Meer informatieGroothuis Woningbouw Tel. 0546 48 00 00

38

Abigaël Lasscher, Ferdinand Nauta en hundochters Heather-Rose en Mignonne


VanzelfsprekendOm te kunnen bouwen in de wijk Oikos in Enschede kregen Abigaël Lasscheren Ferdinand Nauta te maken met een lijst Duurzaam Bouwen-maatregelen(DuBo). De maatregelen varieerden van algemeen milieuvriendelijk(bijvoorbeeld het gebruik van hout met een FSC-keurmerk) tot specifiekenergiebesparend (bijvoorbeeld de toepassing van een tochtportaal enenergie-efficiënte installaties). “Het was de bedoeling om vooraf – bij deindiening van het bouwplan – aan te geven welke maatregelen je wildetoepassen. Elke maatregel uit de lijst correspondeerde met een aantalpunten. Pas als je minstens 100 punten haalde, vond de grondverkoopplaats.” Volgens dit idee zijn in 2002 36 woningen met de DuBo-lijstgebouwd. Om de extra inspanningen mogelijk te maken, heeft de gemeenteEnschede een aangepaste, lagere grondprijs gehanteerd.

Of het lastig was die 100punten te halen? “Ookzonder die eis hadden wijaan de norm voldaan”, zegtAbigaël. “Al vóór we dezekavel wilden kopen, haddenwe een duidelijk beeld vanonze wensen. Zo wilden wijbijvoorbeeldvloerverwarming vanwegede behaaglijkheid, warm

tapwater dat door de zon werd verwarmd – omdat we het zo’n slim systeemvinden – en een grijswatercircuit omdat het in feite onnodig is om metgezuiverd water je toilet door te spoelen. Toen de kavel in beeld kwam enwe een ontwerp gingen maken, hebben we deze eisen kunnen inbrengen. Zobehaalden we vrijwel vanzelf onze punten.” Abigaël is werkzaam bij deafdeling Bouwen van een naburige gemeente. Het beoordelen vanbouwtekeningen is haar dagelijkse werk. “Natuurlijk scheelt dat: ik wist alredelijk goed wat ik moest kiezen.”

Comfort en energiebesparing gaan volgens Abigaël heel goed samen. “Wezijn een gewoon modern gezin dat net zoveel van comfort houdt als iederander. Maar dat sluit niet uit dat je tegelijk ook aandacht kunt geven aanhet milieu.” Abigaël vergelijkt het met de vanzelfsprekendheid waarmee oudpapier en GFT van de rest van het afval worden gescheiden “Een kleinemoeite. Je wilt niet anders meer.” Toch is duurzaam en energiebesparendbouwen nog niet voor iedereen vanzelfsprekend. “Nog steeds kijkensommige mensen me wat ongelovig aan als ik zeg dat ik met eengebalanceerd ventilatiesysteem absoluut een prettig en gezondbinnenklimaat heb. Of schrikken ze als ze ontdekken dat we voor het toileten de was regenwater gebruiken.”

“Het is lastig om die mensen op andere gedachten te brengen”, ervaartAbigaël ook vanuit haar werk. “Onbekendheid met wat er kan en hoe hetwerkt, is een belangrijke factor.”Uit een enquête onder de bewoners in Oikos kwam een aardige anekdotenaar boven. Eén huishouden had in de vorige nieuwbouwwoning ook al eenzonneboiler. Deze heeft daar de eerste (zomer)maanden dat ze er woondenper ongeluk helemaal zonder bijverwarming warm tapwater geleverd. Ditbleek achteraf. Deze bewoners hebben dus, zonder het te weten, maandenachtereen heel comfortabel kunnen afwassen en douchen op niets meer danzonnewarmte. “Kijk”, zegt Abigaël, “Met zulke verhalen krijg je zelfs degrootste twijfelaar over de streep.”

Vloerverwarming

Project 8 Enschede

Zicht op keuken en eethoek

Duurzame cataloguswoning, Enschede

“Het feit dat je bewust omgaat metenergie betekent niet dat je terug moetnaar de prehistorie.”

Pure efficiëntie Wie een huis bouwt op IJburg, komt aan of vlakbij het water te wonen. Zoook Erik van Leeuwen, zelfbouwer van de eerste houten woning op IJburg.Hij koos zijn kavel op één van de drie Rieteilanden. Hier lopen de tuinen totaan de rietkragen en het water. De woning is gemaakt volgens het prefab-principe. Binnen drie dagen kon de ruwbouw worden neergezet. Nog geenweek later was de woning wind- en waterdicht. Dat het ‘hout’ moest worden, stond voor Erik vast. “Een houten woningbiedt een ongeëvenaard comfort. Vóór ik wist op welke plaats ik zou gaanbouwen, had ik zo'n typische klassieke Amerikaanse woning voor ogen, meteen veranda ervoor. Toen IJburg zich echter aandiende als mijn toekomstigebouw- en woonplek, en er geschakeld gebouwd ging worden, voelde ik opmijn klompen aan dat ik mijn beeld moest bijstellen. Ik ben dus ‘omgegaan’:klassiek werd modern. Maar het hout is gebleven.”

Erik wilde een aanpasbarewoning. Met name voor hetkunnen uitoefenen van zijntandartspraktijk. “Claudia,de architecte, heeft voor mijtoen een huis ontworpen datzonder al te veelkunstgrepen met mijnwensen kan meegroeien.Door het gebruik van tweeenorme draagbalken die

samen met een speciale houtconstructie zijn toegepast, zijn dragendebinnenmuren overbodig. In de woning kan dus relatief eenvoudig metwanden geschoven worden.” Het ontwerp van Erik's woning is in zijnelementaire vorm te vergelijken met twee op elkaar gestapelde dozen: ondereen grote met daarop een kleine. Heel basic. “Ik houd van pure eneenvoudige vormen.” Die eenvoud heeft volgens Erik ook een praktischvoordeel. “Een compacte woning gebruikt bij voorbaat weinig energie.”

Ook de installatie koos Erik met het oog op efficiëntie. Erik: “Lagetemperatuur verwarming is een heel efficiënte manier van verwarmen. Ikheb het toegepast in de vorm van vloerverwarming. Mijn huis is aangeslotenop warmtelevering. Omdat ik wilde weten of een zonneboiler erbij misschiennog méér rendement zou opleveren, heb ik een onderzoekje laten doen.Maar nee, een combinatie van een zonneboiler en warmtelevering – tweeheel efficiënte systemen – is eigenlijk dubbelop. Ik verwacht hoe dan ooklage stookkosten.” Erik is iemand die de invloed van zijn energiebesparingop mondiaal niveau relativeert. “Al vind ik wel dat iedereen met betrekkingtot het milieu verantwoordelijk is voor zijn eigen doen en laten. Maak jetroep – om het zo maar even uit te drukken – dan moet je dat zelfopruimen. Of beter nog: voorkom het gewoon.”

Dat uitgangspunt is duidelijk doorgevoerd in de bouw van de woning. Deconstructie is ontworpen volgens een vaste, telkens terugkomende maat,waardoor bij de fabricage zo weinig mogelijk afval ontstaat. Bovendienworden de bouwelementen in de woning herhaald: hierdoor kon industrieelen dus materiaal- en kostenbewust worden geproduceerd. Bepalend voorzowel het economische als milieuvriendelijke gebruik, is uiteraard deaanpasbaarheid van het huis. En zo zijn alle aspecten van de woning opefficiëntie bekeken. “Het ontwerp, de installatie, de productie en het wonen.Dit zijn allemaal losse onderdelen. Maar je zult zien dat als je die per gevalbekijkt, je woning er in z'n totaliteit door verbetert.”

Tijdens de bouw

Houten huis,individueel opdrachtgeverschap met architect

OpdrachtgeverErik van Leeuwen

OntwerpMIR architecten, Claudia Schmidt, Rotterdam

AannemerFachwerkstatt Zimmerei, Heimbach, Duitsland enBouwbedrijf Nieuwe Maten, Koog a/d Zaan

InstallateurInstallatiebedrijf Dekker, Midden Beemster

Opgeleverdeind 2003

EPC0,90


Bouwkundig• Extra isolatie wanden, vloer en dak • HR++-glas

Installatie• Warmtelevering voor verwarming en warm

tapwater• Lage temperatuur verwarming in de vorm van

vloerverwarming op de begane grond en in de badkamer; radiatoren in de overige vertrekken

• Ventilatie: natuurlijke toevoer, mechanische afvoer

Bouwkosten€190.000,– (excl. grond, incl. BTW)Dit zijn de kosten voor ruwbouw, dakbedekking en kozijnen.

SubsidieGeen

Meer informatieMIR Architecten Tel. 010 465 60 30

Erik van Leeuwen

Project 9 Amsterdam IJburg


Het plaatsen van de ruwbouw

Houten huis, Amsterdam IJburg

“Ik wilde een huis waarin alles efficiënt is.”

Energiebesparende cataloguswoning,individueel opdrachtgeverschap metcatalogusbouwer

OpdrachtgeversBen en Carla Donninger, Lelystad

OntwerpArchitectenbureau Jan Dorenbos, Roodkerk

AannemerBouwbedrijf U. Veenstra BV, Harkema

InstallateurBoerma, Boelenslaan

Opgeleverd2001

EPC0,57


Bouwkundig• Zongeoriënteerd: woongedeelte op de

zuidoostkant• Zware isolatie (18 cm.) • Extra aandacht voor naad- en kierdichting• HR++-glas• Geen kruipruimte

Installatie• Zonneboilercombi (met 4,12 m2 zonnecollector)

voor verwarming en warm tapwater• Lage temperatuur verwarming in de vorm van

vloerverwarming (beneden) en radiatoren(boven)

• Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning en bypass

• PV-cellen (4x 110 Watt)


Subsidie€1.360,– op de PV-cellen

Meer informatieBouwbedrijf U. Veenstra BV Tel. 0512 36 32 27

42

Ben, Carla, Astrid en Bart Donninger


Meteen goed Ben en Carla Donninger schieten nog in de lach als ze terugdenken aan deeerste controle van het gasgebruik van hun nieuwe huis: “Dat was zo laag,dat de meter van de controleur met een luide piep alarm sloeg: ‘hier is ietsaan de hand!’ Alsof we met onze apparatuur hadden zitten knoeien. Wehebben hem verteld dat we weliswaar in een royaal, maar ook zeerenergiezuinig huis wonen. Op basis van de herberekening kregen we dateerste jaar € 500,– op onze rekening teruggestort. Tegenwoordig zijn wezeer laag ingeschaald.”

Ben blijft bescheiden over de energiekwaliteiten van zijn woning. “Decatalogusbouwer heeft er standaard al verschillende maatregelen inverwerkt, zoals HR++-glas en 18 centimeter dikke isolatie in de schil van hethuis. Daarnaast hebben wij aspecten toegevoegd die ons gewoon verstandig

leken.” Zo lieten deDonningers de gehelebegane grond voorzien vanvloerverwarming die isgekoppeld aan eenzonneboilercombi. “Hetsysteem zorgt voor eenheerlijk klimaat in huis.Volledig computergestuurd.We komen er eigenlijk nietaan.” Verder is er

gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning toegepast. Dit systeemhergebruikt de warmte van de afgevoerde ventilatielucht voor het opwarmenvan de verse toegevoerde lucht. “Ook een apparaat waar je geen omkijkennaar hebt. Als je gaat douchen schakel je even op een hogere stand. Zelfsde spiegel in de badkamer beslaat niet.” Ben monteerde zelf PV-cellen ophet dak van zijn schuur. De zon levert maar liefst 85% van hunelektriciteitsgebruik. Omdat de woning grote ramen op het zuiden heeft, kande temperatuur flink oplopen. Daarom hebben Ben en Carla rolluikengeplaatst. Ook in de winter profiteren ze van die investering: “Als het ‘s middags donker wordt gaan de luiken voor de extra behaaglijkheid naarbeneden”, zegt Carla. “En het geeft ook nog een veilig gevoel”, voegt ze toe.

Energiebesparing is voor Ben en Carla de gewoonste zaak van de wereld.Vooral Ben – “een beetje een energiefreak is hij wel” – vindt het leuk omzich ermee bezig te houden vanwege de techniek en het comfort in dewoning. Daarnaast beschouwen Ben en Carla energiebesparing ook alsnoodzakelijkheid in het licht van een gezonder milieu en de toekomst vanhun kinderen. De financiële besparing speelt uiteraard ook mee, al wordt erdoor Ben en Carla ook veel in de maatregelen geïnvesteerd. “Voor je dat erhelemaal uit hebt!”De Donningers zijn mensen van het type ‘doe het meteen, en doe het goed’.Kenmerkend is hun voortvarende keuze voor de kwaliteit van hunenergiemaatregelen en het ‘meenemen’ ervan in de ontwerpfase. Zelfs deloze leidingen voor een toekomstig stofzuigersysteem liggen er al. “Je kuntbeter nú maatregelen nemen die later niet of haast niet meer mogelijk zijn,zoals vloerverwarming of een ander systeem. Bovendien heb je bij de bouwvan de woning ook nog eens het voordeel om energiemaatregelen méé tefinancieren. Daardoor merk je er in feite niet veel van in je maandlasten. Enje bent klaar voor de toekomst.”

Bouwtekening van de woning

Project 10 Lelystad

Woonkamer

Energiebesparende cataloguswoning, Lelystad

“Ik betaal liever een relatief hogerbedrag voor een installatie die klaar isvoor de toekomst, dan in de loop vande tijd te worden geconfronteerd metstijgende (energie)kosten.”


Voor meer informatieIn deze brochure hebt u kunnen kennismaken met tien zelfbouwers. Vanuit niets meerdan een idee ontwikkelden zij een huis in eigen beheer dat voldoet aan hun wensen eneisen. De combinatie van comfort en energiebesparing is daarbij een aantrekkelijke optiegebleken. In dit laatste hoofdstuk worden organisaties genoemd die u verder kunnenhelpen bij het zelf (laten) bouwen van uw huis, en bij het realiseren van comfort enenergiebesparing in het bijzonder. De genoemde sites bevatten ook diverse links naarspecifiekere onderwerpen.

www.iceb.nl

www.vrom.nl

www.sev.nl

www.dubo-centrum.nl

www.eigenhuis.nl

www.duurzame-energie.nl

www.milieucentraal.nl

www.stichtingltv.nl

www.stichtinghrv.nl

www.viba-expo.nl

www.duzon.nl

www.particulieropdrachtgeverschap.nl

www.eigengrondeigenhuis.nl

www.duurzaambouwen.pagina.nl

www.duurzame-energie.pagina.nl

www.novem.nl

Informatie over subsidies vindt u op:

www.vrom.nl/energiepremie

Sinds september 2003 kunt u terecht op www.iceb.nl voor het Informatiecentrum EigenBouw. Het ICEB is een virtueel informatiecentrum voor opdrachtgevers, gemeenten,architecten, catalogusbouwers en andere bij particulier opdrachtgeverschap betrokkenpartijen. Ook is een telefonische helpdesk beschikbaar: 0900 266 67 77. Het ICEB iseen samenwerkingsverband tussen de Vereniging Eigen Huis, Architectuur Lokaal en deSEV, ondersteund door het ministerie van VROM.

‘Bouw uw eigen huis’ is de titel van de informatiemap voor aanstaande zelfbouwers. Demap is uitgegeven door de Vereniging Eigen Huis. U kunt hem bij deze vereniging ookbestellen. Vereniging Eigen Huis: 033 450 77 50.

De brochure waaruit de concepten op pagina 8 en 9 zijn geciteerd, heet ‘Energie opmaat voor vrijstaande woningen’. Deze publicatie – vooral bedoeld voor professionals –is aan te vragen bij het Novem Publicatiecentrum, onder vermelding vanpublicatienummer 1KPWB03.22. Fax: 046 452 82 60. Of e-mail: [email protected].

Swentiboldstraat 21

Postbus 17

6130 AA Sittard

Tel.: 046 420 22 02

Fax: 046 452 82 60

Catharijnesingel 59

Postbus 8242

3503 RE Utrecht

Tel.: 030 239 34 93

Fax: 030 231 64 91

Novem op internet:

www.novem.nl

1KPWB03.23

©Novem, december 2003

Uitgave

Novem

Tekst, research, coördinatie

Rafaël Barnhard, Creative Consultancy, Concept &

Copy, Utrecht

Beeldconcept, vormgeving

Petra Dekker, Dens projecten, Amsterdam

Vormgeving, opmaak

Stan Roncken, Utrecht

Fotografie

Hans Pattist, Krimpen a/d IJssel

Drukwerk

Tailormade, Buren

Ondanks dat deze publicatie met de nodige

zorgvuldigheid is samengesteld kunnen hieraan

geen rechten worden ontleend.

Meer informatie is te verkrijgen bij de Novem

Helpdesk, telefoon 030 239 35 33 en op de website

www.kompas.novem.nl

Novem (Nederlandse Organisatie voor Energie en

Milieu) voert in opdracht van VROM/DGW

Kompas energiebewust wonen en werken uit. Het

doel van dit programma is het leveren van een

bijdrage aan 3 Mton CO2-reductie per jaar in 2010

ten opzichte van 1990.

Het accent ligt op grootschalige implementatie van

'bedrijfszekere' instrumenten om CO2 te

reduceren. Het programma gaat vooral uit van de

mogelijkheden bij doelgroepen in de markt. Deze

doelgroepen zijn gemeenten, woningcorporaties,

projectontwikkelaars (woningbouw en

utiliteitsbouw), institutionele beleggers, eigenaar-

bewoners, particuliere opdrachtgevers,

installateurs, eigenaar-gebruikers (utiliteitsbouw)

en huurders (utiliteitsbouw).

Novem

• Is een agentschap van het Ministerie van

Economische Zaken.

• Voert beleid uit voor verschillende overheden.

• Draagt hiermee bij aan de ontwikkeling naar

een duurzame samenleving.

Als intermediair tussen overheid en markt brengt

Novem relevante partijen samen. Bij Novem vindt

u beproefde oplossingen en instrumenten om

duurzaamheid tot stand te brengen. Novem heeft

inhoudelijke kennis, de juiste contacten én

financiële middelen (overheidssubsidies). Bezoek

www.novem.nl voor informatie over oplossingen,

instrumenten, voorbeeldprojecten, programma 's

en subsidieregelingen.

Nieuwe ervaringen van zelfbouwers met energiebesparing en ... · de energiebesparende concepten het...

Documents

Transcript of Nieuwe ervaringen van zelfbouwers met energiebesparing en ... · de energiebesparende concepten het...