Zwanger door incest

Informatie voor hulpverleners over het verwerkingsproces

Stic

hti

ng

Am

bu

lan

te F

iom

Landelijk bureau Fiom

Kruisstraat 15211 DT ’s-Hertogenbosch t (088) 126 49 00info@fiom.nl

Fiom GroningenPoststraat 29712 ER Groningent (088) 126 49 10groningen@fiom.nl

Fiom LeeuwardenHarlingerstraatweg 98913 AA Leeuwardent (088) 126 49 20leeuwarden@fiom.nl

Fiom ZwolleEmmastraat 118011 AE Zwollet (088) 126 49 30zwolle@fiom.nl

Fiom LeidenHaven 322312 MJ Leident (088) 126 49 40leiden@fiom.nl

Fiom AlkmaarGedempte Nieuwesloot 501811 KT Alkmaart (088) 126 49 60alkmaar@fiom.nl

Fiom BredaNonnenveld 1274811 DW Bredat (088) 126 49 70breda@fiom.nl

Fiom EindhovenPloegstraat 15615 HA Eindhovent (088) 126 49 80eindhoven@fiom.nl

Fiom NijmegenSint Annastraat 86524 GA Nijmegent (088) 126 49 50nijmegen@fiom.nl

Fiom MaastrichtStationsstraat 376221 BN Maastrichtt (088) 126 49 90maastricht@fiom.nl

www.fiom.nl

Zwanger door incest

Informatie voor hulpverleners over het verwerkingsproces

2

Colofon

Dit is een uitgave van:Stichting Ambulante Fiom

e-mail: info@fiom.nlwebsite: www.fiom.nl

Auteur: Ellen GiepmansVormgeving: Studio Wittenberg, SchijndelDruk: NPC, SchijndelUitgave: 2e druk, oktober 2011

Met dank aan (voormalige) Fiom-collega’s en ervaringsdeskundigen. Deze brochure werd financieel mogelijk gemaakt door het ministerie van VWS.

3

Inhoudsopgave

1. Inleiding 5• Doel• Ervaring

2. Incest en zwanger: twee thema’s 7

3. Signaleren 9

• Signalenzwangerschapdoorincest• Zwijgen

4. Hulp 13

• Fasenindehulpverlening • Groepshulpverlening

5. Verwerking 19

• Fase1 het eigen verhaal Handvattenvoordehulpverlener

• Fase2emoties Handvattenvoordehulpverlener

• Fase3erkenning, rouw en integratie Handvattenvoordehulpverlener

• Fase4betekenis geven

6. Valkuilen 29

7. Cijfers en wetgeving 33• Wetgeving• Meldrecht

8. Literatuurlijst 37

4

“Het kind is verwekt uit geweld, maar op het moment van zwangerschap is het mijn kind.”

1. Inleiding

Eenzwangerschapismeestalietsmoois.Erwordtnaardekomstvanhetkindjeuitgekeken. Maarwatalsdezwangerschapisveroorzaaktdoorincest?Alseenmeisjeofvrouwzwangerisgeraaktomdatzedoorhaarvader,broer,opa,oomofneefseksueelismisbruikt? Datdezezwangerschappenvoorkomenismisschienmoeilijkvoortestellen,tochbestaanze.Wantjuistbijincestisveelalsprakevanonbeschermdeseks.Datbetekentdateenvrouwelijkslachtofferrisicolooptzwangerteraken.Eenzwangerschapdievaakomgevenismetgeheimhouding,netalsdeincest.Eengeheimbinneneengeheimdus.

Doel DeStichtingAmbulanteFiom(Fiom)wileenbijdrageleverenaanhetzichtbaarenbespreekbaarmakenvandezeproblematiek.Hetdoelvandezebrochureishulpverlenersalerttemakenophetbestaanvanzwangerschappendoorincest.Hetontwikkelenvaneenprofessioneelbewustzijnkanhelpeninhet(h)erkennenvanditsoortzwangerschappen.Hulpbiedenbijdeverwerkingvaneenzwangerschapdiedoorincestisontstaan,komtdanbinnenbereikenbiedtdegetroffenvrouwenwaarzerechtophebben:erkenningenprofessioneleondersteuning.Hetdoelvoorhen:hetheroverenvanderegieoverhuneigenleven.Inprincipeisdeinformatieindezebrochurebruikbaarvoorallehulpverleners1diewerkenmetvrouwelijkecliënten.Hetisvanbe-

5

1 Uit interviews met deze vrouwen blijkt dat deze doelgroep bij verschillende hulpverleners terecht komt o.a.: het algemeen maatschappelijk werk, de huisarts, de V.S.K., psycholoog, slachtofferhulp, herstellingsoord, haptonoom, paragnost, vrijgevestigde (regressie-) thera-peuten, het ziekenhuis, GGZ.

6

langdatzijalertzijnopsignalendiewijzenopervaringenmetsek-sueelmisbruikendegevolgendaarvan.Meerspecifiekisditboekjegerichtophulpverlenersdieinhunwerktemakenkunnenkrijgenmetvrouwendieinhetverledenzwangerzijngeweestdoorincest,mogelijkincombinatiemetproblemenrondom(tiener)moeder-schap,abortus,afstandteradoptieofzwangerschapsverlies. Basiskennisoverdeverwerkingvanseksueelmisbruikervaringen,hetprocesvantrauma&herstel,wordtbekendverondersteld.

Ervaring Veelinformatieindezebrochureisafkomstigvanervaringsdeskundigen.DeStichtingAmbulanteFiomstarttein1999alspiloteenverwerkingsgroepvoorvrouwendiezwangerzijngeweestdoorincest.Ditgebeurdemedenaaraanleidingvandezoektochtvaneencliëntenaargepastehulp.Zijgafaandatzezichnietthuisvoeldeinhetbestaandehulpverleningsaanbod.Deverwerkingsgroepabortus,verwerkingsgroepafstandteradoptie,verwerkingsgroepongewenstekinderloosheid,verwerkingsgroepincest:overalherkendezeweliets,maarzemistehetcontactmetlotgenotendienetalszijzwangerwarengeweestdoorincest. In2002/2003werddegroepherhaaldmetgebruikmakingvandeeerderopgedaneervaringen.Depilotisgeëvalueerdineenkwalitatiefonderzoek(Giepmans,2003).Voorditonderzoekzijnnegenvrouwengeïnterviewddiezwangerzijngeweestdoorincest.Hunervaringenzijnindezebrochureverwerkt.

7

2. Incest en zwanger: twee thema’s

Datdegevolgenvanseksueelmisbruikingrijpendenlangdurigzijn,isbekend.Wanneervrouwendoorhetmisbruikzwangerzijngeraakt,zijndegevolgennogernstiger.(VanHeerbeek&VanDuuren).Dekernvandezeverzwaringwordtgevormddoordemanierwaaropdezwangerschapisontstaan(seksueelmisbruik)enderelatiemetdemisbruikerdienuookdebiologischevaderwordt.Ditbepaaltdeverhoudingtussendevrouwenhaar–ongeboren–kind.

Volgenservaringsdeskundigengaatdezwangerschap‘eenlaagjedieper’danhetseksueelmisbruikopzich.Hetschuldgevoelwordtgroter.Zekerwanneerersprakeisgeweestvanmeerderezwangerschappen,kaneenvrouwzichafvragenhoezedezwangerschaphadkunnenvoorkomenenhoezedevrucht/hetkindhadkunnenbeschermen.Zekanzich(mede)verantwoordelijkvoelenvoordeafloopvandezwangerschap. Uitonderzoekkomtnaarvorendatdemeestevrouwententijdevandezwangerschapjongerzijndan19jaar2. Ookblijktdatniemandvanderespondentenvantevorenbangwasvooreenzwangerschap: zestondenernietbijstil.Veelvrouwenzijnbezigmethet

overlevenvanhetgeweld; zehebbengeen(juiste)seksuelevoorlichtinggehadendenken

bijvoorbeelddatzealleenzwangerkunnenwordenalszegeslachtsgemeenschaphebbenalszeongesteldzijnofdatbaby’salleenuitliefdewordengeboren.

2 Giepmans (2003), Van Son, Ensink en Akkermans (2003), Van Duuren en Van Heerbeek (1997).

8

Deangstvoorzwangerschapiswelaanwezignadeeerstezwangerschap,evenalsdehoopdathetmisbruikstopt,bijvoorbeeldbijterugkeernaarhuisnadebevalling.Plegersnemenechterzeldendeverantwoordelijkheidomdezwangerschaptevoorkomendoorvoorbehoedsmiddelente(laten)gebruiken.Ooknietnadeeerstezwangerschap(VanDuuren&VanHeerbeek).

Voorervaringsdeskundigenzijnincestendezwangerschapdoorincesttweeapartethema’s. Hoeweldezwangerschapsamenhangtmethetmisbruik,noemdendegeïnterviewdevrouwenverschillenderedenendiedezwangerschapvoorhenonderscheiddevandeseksueelmisbruikervaring:• “Zwanger door incest is een dimensie verder dan incest. De

zwangerschap is zo een eigen ervaring en voor sommigen geldt dat ook voor de bevalling en de kinderen”.

• dezwangerschaptastdeidentiteitmeeraandanhetseksueelmisbruikopzichzelf.

• deontwikkelingvanmoedergevoelens.“Het kind is verwekt uit geweld, maar op het moment van zwangerschap is het mijn kind. Op dat moment ben je moeder. Je wilt het beschermen. Dat is ongeveer het ergste wat een moeder kan overkomen: het gevoel dat het jouw schuld is dat het kind er niet meer is. Of dat reëel is of niet: dat gevoel heb je”.

• dezwangerschapzorgtvooreenanderschuldgevoel:“Misbruik wordt je aangedaan; bij de zwangerschap is er ook sprake van eigen handelen. Je hebt zelf wel of niks gedaan. Het gaat niet alleen over jezelf maar ook over de kinderen die in je groeien. Daar voel je je schuldig over. De gevoelens zijn complex”.

• dezwangerschapkanookinpositievezinanderszijndanhet

“Zwanger door incest is een dimensie verder dan incest...”

9

misbruik:“Het misbruik was verschrikkelijk. Je wilt niet meer leven. Door de zwangerschappen hield ik het vol: als je zwanger bent besta je echt. En doe je er dus wel toe. Het is iets moois. Toch ben ik blij dat mijn kindje het niet gered heeft”.

• demisbruikervaringinhetverledenismeereen‘afgerondgeheel’datgeenrelatieheeftmetnu.Wanneereenvrouwbevaltenhaarkindgroeitopinhetgezindanwordtzijdagelijksgeconfronteerdmethaarvader,hetmisbruikendegevolgendaarvan.Vrouwendienietwetenwaarhunkinderenzijn,blijveninonzekerheid.Eenvrouwvanwiedekinderenvermoordzijnnadegeboorte,zei:“Door incest is mijn lijf beschadigd, maar ik neem mijn leven terug. Ik kan veel dingen overdoen. Maar mijn kinderen komen niet meer terug”.

• tenslotteishettaboeop‘zwangerdoorincest’groterdanhettaboeopseksueelmisbruik.Ditmaaktdezwangerschapnogmoeilijkerbespreekbaar:“het gaat het voorstellingsvermogen van mensen te boven: dat komt niet voor”’.

3. Signaleren

Aandebuitenkantkunjenietzienofeenzwangerschapdoorincestisontstaan.Dehulpverlenerisafhankelijkvandeinformatiediedevrouwgeeft.“Als je niet wilt dat iemand het weet, dan komt diegene dat ook niet te weten”. Devrouwenkomenbijnanooitrechtstreeksmetdezeproblematiekbijdehulpverleningterecht.Vaakzijnandereklachtenaanleidingomhulptezoeken,bijvoorbeeldklachtendietemakenhebbenmetdemanierwaaropdezwangerschapisgeëindigd: eenmiskraamofdoodgeboorte; (illegaal)afbrekenvandezwangerschapdooreen

abortusbehandeling; debabyisgeborenengroeitopbijdemoederen/ofhaarfamilie;

10

debabyisteradoptie(illegaal)afgestaan; ookkomthetvoordatdebabynadegeboortewordtgedood.Hetismeestaldeplegerdiebepaaltwatergebeurt.

Dezwangerschapdoorincestwordtaldannietbewustverzwegen.Intuïtievandehulpverlenerspeeltduseengroterol.Alshijofzijbijvoorbeeldsterkhetgevoelheeftdaterietsnietkloptvanwatmenhoortenziet,ishetbelangrijktebeseffendatzwangerschapdoorincestvoorkomtendathetmogelijkeenverklaringkanzijnvoorbepaaldeklachten.

Adequatesignaleringisvangrootbelang.Hetbewustbeseffendatdezezwangerschappenbestaan,hetlettenopsignalenenhetserieusnemenvandeeigentwijfelsvandehulpverlener,kunnenhelpenbijhetherkennenvandezeproblematiek.

Signalen van zwangerschap door incest Uitverschillendebronnenkomenaanwijzingennaarvorendiekunnenwijzenopeenzwangerschapdoorincestofopeenzwangerschapdoorincestdieinhetverledenheeftbestaan. Detekenenzijnnietopzichzelfstaand,maarmeestalverbondenmetelkaar.Signalenkunnenzijn:• vaagantwoordgevenopconcretevragenalshetontstaanvan

dezwangerschapofwiedeverwekkeris• eenwenstotabortusofafstanddienietheldergeformuleerdis• geenofeennegatievebelevingvandezwangerschap• moeilijkpraten;steedsdichtklappen;vermijdenvan(oog)

contact• schuldenschaamtegevoelens• moeitemetvertrouwen• eennegatiefzelfbeeld,problemenmethetaangevenvan

grenzen• deindrukdatdevrouwineenisolementleeft

11

• spijbelenoflangereperiodeshelemaalnietopschoolverschijnen

• dwangdooroudersomeenbepaaldekeuzetemakentenaanzienvandezwangerschapzoalsabortusofafstandteradoptie

• relatiemetpleger:bijvoorbeeldveelcadeautjesontvangen,iemands‘prinsesje’zijn

• verstoorderelatiemetmoeder• geentoestemmingkrijgenomalleeningesprektegaanmet

eenhulpverlener• verstoordeontwikkelingindepuberteit• signalenvanseksueelmisbruik• eenonbedoeldezwangerschapzondertoelichting• psychiatrischeziektebeeldenzoalsdepressie,

zelfmoordneigingen,automutilatie,borderlinesymptomenen/ofdissociatie

• psychiatrischeziektebeelden/(oorlogs)traumabijouders

Uitinterviewsmetervaringsdeskundigenkomtverdernaarvorendathetgeenuitzonderingisdateenvrouwofmeisjevakerdanéénkeerzwangerisgeraaktdoorincest.Meestalbeginthetseksueelmisbruikdooreenfamilielidalopzeerjongeleeftijd(zolangzezichkunnenherinneren)ofindepuberteit.

Zwijgen

Ookalishetduidelijkdatdevrouwzwangerisgeraaktdoorincest,erkunnenredenenzijnwaaromzijdaaroverblijftzwijgen(ophetmomentzelfendaarna).Angstenschaamtezijndaarvoormeestaldebelangrijksteargumenten.Devrouwkanbijvoorbeeldbangzijnvoordeplegervanincest.Hijkanhaarintimiderenofchanteren.Hijkandreigendevrouw,hethelegezinofzichzelfietsaantedoenalszijoverhetmisbruikendedaaruitvoortkomendezwangerschapgaatpraten.Veelslachtoffersvoelenzichverantwoordelijkvoor

12

hetgezinen/ofblijvenloyaalaandeplegeromdathijimmershunvader,opa,broerofoomis. “Ik heb mezelf ook lang genoeg voor de gek gehouden. De angst houdt je tegen. Ik denk dat het afhankelijk is van je situatie. Zolang ik nog thuis woonde, had ik het niet kunnen vertellen”.Wanneernietoverhetseksueelmisbruikgesprokenwordt,ishetvoordemeestevrouweneenlogischgevolgomookoverdezwangerschaptezwijgen.Eénvrouwomschreefdezwangerschapalseengeheimbinneneengeheim.“Je bent bang dat als je over het misbruik gaat praten, je ook over de zwangerschappen moet beginnen. Als je praat over het misbruik, dan gaan de zwangerschappen wroeten. Dat wil je niet”.

Nogmeerredenenomtezwijgenzijnzakenalsschuldgevoel.Somszieteenvrouwzichzelfalsmoordenaar,verradervanhetkindenschaamtzezichoverwatergebeurdis.Ofhetkomtgewoonnietbijhaaropomheterovertehebben.Haarwereldisvaakklein,zeleeftgeïsoleerdofheeftgeenideemetwiezeeroverzoukunnenpraten.Afentoezendtzewelsignalenuitmaarkrijgtgeeneffectievereactieswaardoorzehaarwoordeninslikt.Herinneringenwegduweniseenmanieromteoverleven(dissociatie).Devrouwenkunnenooklangetijdtehorenhebbengekregendatzetochnietgeloofdwordenalszeermetiemandovergaanpraten:iedereenzaldenkendatzegekzijn.Zetwijfelenaanzichzelfen/ofvoelenzichslecht.Vaakdenkthetslachtofferinkwestiedatzijdeenigeisdiezwangerisgeraaktdoorincest.Ofzeervaarthetalsverraadaanhaarouderswanneerzijovervroegergaatpraten.

Debeladenheidvandeproblematiekbemoeilijkthetdoorbrekenvanhetstilzwijgen.

“Zolang ik nog thuis woonde, had ik het niet kunnen vertellen”

13

Meestalluktditpasalsvrouweninstaatzijnomoverhunincestervaringtespreken3.Hiervoormoetenzezichveiligvoeleneniemandhebbendiezevertrouwen.Ditkaniemanduitdedirecteomgevingzijn,maarookeenhulpverlener.Opwelkmomentvrouwenookoverhunervaringengaanpraten,hetheeftgevolgenvoorderelatiemethunomgeving.Hetisvanbelangomhiertijdensdehulpverleningbijstiltestaan.

4. Hulp

Seksueelmisbruiktwordeniseentraumatischegebeurtenis.Dattraumatischeervaringenverliesvanbasisveiligheid,vanbasisvertrouwentotgevolghebben,wordtalsbekendverondersteld. Wanneereenvrouwalsgevolgvanincestzwangerraakt,leidtditdaarbijooktotverliesvanhaarjeugd(zewordtmoeder),vandezwangerschapofvanhetkind(bijoverlijdenofafstandteradoptie).VolgensHerman(1993) zijnonmachtenisolementdekernervaringenvaneenpsychischtrauma.Hethersteliseropgerichtdatdevrouwweerdemachtkrijgtenzichverbondenvoeltmetanderen.‘Herstelisalleenmogelijkbinnendecontextvanrelaties;hetkannietineenisolementplaatsvinden.Inhaarhernieuwdeverbondenheidmetanderenmaaktdeoverlevendezichopnieuwpsychischevermogenseigendiedoordetraumatischeervaringzijnbeschadigdofvervormd.Dezevermogensliggenophetvlakvanvertrouwen,autonomie,initiatief,competentie,identiteitenintimiteit.Zoalszeoorspronkelijktotstandzijngekomen,zomoetenzeookweerwordenopgebouwd:inrelatiemetanderemensen’.

3 Andersom komt ook voor: het verwerken van de zwangerschap vormt de aanleiding om over de (andere) ervaringen van het seksueel misbruik te gaan praten.

14

Indevrouwenhulpverleningwordtuitgegaanvandeoverlevingskrachtvanvrouwen.Geprobeerdwordtdedoorslachtoffersontwikkeldeoverlevingsstrategieënomtebuigenvanoverlevennaarzorgenvoorzichzelf.Samenmetdedesbetreffendevrouwwordtgekekennaarhaaroverlevingsstrategieën;watisdefunctie,hoehelpthethaar,hoebelasthethaar,watwilzewijzigenenwatisdaarvoornodig.Overlevenwordt,binnendebeschikbaremogelijkheden,hethernemenvanderegieoverheteigenleven. Fasen in de hulpverlening

Hethulpverleningstrajectisteverdelenindriefasen:1. Intake2. Werkfase3. Afsluiting

Tijdensdeintakeishetvangrootbelangvertrouwenoptebouwenensamenmetdecliëntetebepalenwathaardoelenzijn.

Indewerkfasekandoormiddelvanverschillendewerkvormen(praten,tekenen,beeldhouwen,visualiseren)gewerktwordenaanhetrealiserenvandedoelstelling.Dezekanbijvoorbeeldbetrekkinghebbenopdevolgendethema’s:• derelatiemethet(ongeboren)kind:moederkindrol,gevoelens

engedrag;kinderenuitdeanonimiteithalenenuitzoekenwelkeplaatsdekinderendieverwektzijndoorincestkrijgeninhethuidigegezin;inhethierennu;

• afhankelijkvanhoedezwangerschapisgeeindigd: rouwenomhetverlorengeganemoederschap afstandteradoptie:uitzoeken:wel/nietopzoekgaannaar

kinderen5

5 Zowel afstandsmoeders als adoptiekinderen kunnen zich inschrijven in het contactregister van de Fiom als zij wel gevonden willen worden, maar zelf geen zoekactie willen of kun-nen starten. Hierdoor staat geregistreerd dat zij biologische moeder zijn van een kind.

15

wanneermoederenkindeengezinvormen:hoemetelkaaromtegaan;

• watenwanneerwel/nietvertellen;• derelatiemetdeplegervoorennahetbekendwordenvan

dezwangerschap;vadermoederrolendaarmeeverbondengevoelensengedrag,welofgeenaangiftedoen;

• derelatiemeteventueleandere,nietmisbruiktekinderen,familie,vriendenenvriendinnenvoorennahetbekendwordenvandezwangerschap;veranderingeninderelaties,veroordeling,steun;

• uitvindenofmenopnieuwmoederdurftteworden;• waardenennormen:cultuur/religie/levensbeschouwing;• lerenomgaanmet(ambivalente)gevoelensalsverdriet,schuld,

schaamte,boosheid,verlies,wraakzucht,macht/onmacht,(wan)hoop,agressie,eenzaamheid,liefde;

• intimiteit/seksualiteit;deeigensocialisatie,man/vrouwverschillen,intimiteitenseksualiteitinhethuidigegezinvandevrouw;

• identiteit;zelfbeeld,deeigensocialisatie,moederschapenpartnerschap,eigenwaarde;

• sociaalnetwerk/vangnet;waarissteuntevinden;• toekomstperspectieven;doelen,acties. Methodiekendie(onderandere)kunnenwordeningezet:seksespecifiekehulpverlening,emancipatorischehulpverlening,systeemgerichtehulpverlening,psychoeducatie.

Dewerkfasekenmerktzichdoorhethelpenvandevrouw,methetactiefengerichtordenenvandeervaring.Aangeziendebelangrijkstewerkvormhetgesprekis,zijndevolgendecommunicatieveaspectenvanbelang:• heterkennenvandeautonomieendeskundigheidvandecliënte

overzichzelfenhaarleven;• hethanterenvangesprekstechniekenbijvoorbeeldopenvragen,

16

geslotenvragen,doorvragen,verhelderen,terugkoppelen,metacommunicatie;

• hetverkenneninenbuitenhetgeëigende;• hetexpliciterenvanwatmenbewustofonbewustniethardop

magofdurfttezeggen;• nonverbalecommunicatie,bijvoorbeeldhouding,stemgeluid,

oogcontact,ademhaling;• logischeredenering,consistentie,argumentatie,congruentie.De afsluitende fasekenmerktzichdoorhet‘binnenhalenvandewinst’:welkestappenheeftdecliëntekunnenzetteninhetheroverenvanderegieoverhaareigenleven.Hetafscheidnemenkaneenconfrontatieopleverenmeteerdereverlieservaringenenhetisvanbelanghiervoldoendetijdvoortenemen.Afscheidsrituelenkunnenbehulpzaamzijninhetloslatenvandehulpverlening;vandezetijdvanwerkenaanzichzelf.

Groepshulpverlening Hetverwerkingsproceskanwordendoorlopendoormiddelvanindividuelehulpverleningen/ofgroepshulpverlening.OpbasisvandeervaringenmetdepilotgroepvandeFiom,kanwordengeconcludeerddatookvoordezevrouwen(h)erkenningenondersteuningviagroepswerkextrakanbijdragenaanhetherstel.

Allegeïnterviewdevrouwendiegroepshulpverleninghebbengehad,benadrukkendemeerwaardevandegroep:“Een hulpverlener heeft er dan wel voor geleerd, maar de één op één situatie weerhoudt je er soms toch van om bepaalde dingen te zeggen. Je schaamt je omdat je denkt dat je de enige bent en omdat je niet weet welke woorden je moet gebruiken. Een groep relativeert heel erg. En wat jij niet durft, durft een ander wel”.

“Een groep relativeert heel erg. En wat jij niet durft, durft een ander wel.”

17

Ookkomthetvoordatdeelnemersineengroepbepaaldedingeneerstbijanderenzienendaarnapasbijzichzelf:“Bij een ander zie je dat beschermen van het kind onmogelijk was. Ze had alles gedaan wat ze kon. Duidelijk. Pas later zie je dat je er zelf ook alles aan gedaan hebt. Het kon niet anders”. Sommigenvindenhetprettigdatdevrouwenindegroepookkritischevragendurfdentestellen,ietsdatzebijhulpverlenersweleensmistenomdatdiezichzobegripvolopstelden.Doordatzemetverhalenvanlotgenotengeconfronteerdworden,gaanveelvrouwenkritischnaarzichzelfkijken.Deherkenning,bevestiging,hetlotgenotencontact,desteun,zorgdenervoordatdegroepsvormpositiefbeleefdwerd.Eenvrouwzei:“Je weet wat je allemaal kan doen om de ander te helpen. Toen het proces op gang kwam, was de begeleiding alleen maar een steuntje in de rug. Tijdens het proces van vertellen en doorvoelen heb je elkaar nodig”.Hetprocesdatdevrouwenindegroepdoorlopenhebben,verschildevanelkaar.Deenevrouwhadhaargevoelensinverbandmetdezwangerschapminofmeereenplaatsgegeven;eenanderevrouwwerdzichnupasbewustvanhaaremoties,nadatzeindegroepvoorheteerstwoordenaanhaarervaringkongeven.Zijhadhetideedathaarprocestoenpasbegon.Goedevervolghulpverleningisdanvanbelang.

Doordeelnameaandegroepzeggendedeelneemstersdatzijdezwangerschapbetereenplaatshebbenkunnengeven.Hetoverheerstnietmeer;hetisdeelgewordenvanwiezenuzijn.Eenvrouwuitdetweedepilotvertelde:“De wereld is veel mooier na de groep.” Bijeenanderevrouwzijn“de diepe pijn en het verdriet eruit”.Hetgevolgvandegroepisvolgenseenderde: “overleven wordt ‘leven’. Er zijn ook leuke dingen in het leven naast stress en eenzaamheid. Ik mag er zijn en mijn kinderen, geboren door incest, ook!”

18

Groepshulpverleningisnietvooriedereengeschikt.Algemenecriteriavoordeelnamezijn:• kunnenomgaanmetvertrouwelijkeinformatie;• zichaanafsprakenkunnenhouden;• instaatzijnomnaardeeigensituatietekijken;• bereidzijnoverdeeigensituatietepraten;• instaatzijnnaaranderenteluisteren;• beschikkenoversteunuitdeomgeving.

Specifieke criteriaVoorvrouwendiezwangerzijngeweestdoorincestishetdaarnaastnodigomextraaandachttebestedenaandeverhoudingdraagkracht/draaglast.Deincestervaringdientinzoverreverwerkttezijndathetgeenbelemmeringvormtomzichindegroepopdegevolgendaarvantekunnenrichten.Extraindividueleondersteuningdooreenhulpverlenerisnoodzakelijk.

Contra-indicaties Afhankelijkvandesamenstellingvandegroepkaneenactuelezwangerschapeenredenzijnomnietdeeltekunnennemenaangroepshulpverlening.Voorbeeldenvananderecontraindicatieszijnpsychiatrischeklachten/ziektebeeldenenmiddelengebruikwaardooreenvrouwnietaanbovengenoemdecriteriakanvoldoen.

“Bij een ander zie je dat beschermen van het kind onmogelijk was. Ze had alles gedaan wat ze kon. Duidelijk. Pas later zie je dat je er zelf ook alles aan gedaan hebt. Het kon niet anders.”

19

5. Verwerking

Tijdensdehulpverleningverloopthetverwerkingsprocesbijdemeestevrouwenvolgenseenbepaaldpatroon.6

Deteonderscheidenfasenzijnnietstriktgescheiden,zekunnenelkaaroverlappen.Hetbetreftheteigenverhaal,emoties,erkenning,rouwenintegratie.Betekenisgevenisookeenbelangrijkpunt.

Fase 1 Het eigen verhaal Deeerstestapopwegnaarherstelishetbespreekbaarmakenvandezwangerschap.Hetpratenhierovermeteenhulpverlenerluktmeestalpasalseenvrouwhetgevoelheeftdatdehulpverlener:• echtinhaargeïnteresseerdis,• opregelmatigetijdenbereikbaaris,• veiligheidkanbieden,• deverhalenkanaanhoren,• deskundigis,• emotieskanlatenzijnenzienzondererdooroverspoeldteworden• endevrouwserieusneemt.

Handvatten voor de hulpverlener

Eenhulpverlenerkancliëntenstimulerenhetonderwerpaantekaartendoor:• demogelijkheidvaneenzwangerschapstandaardtenoemenin

hetrijtjevangevolgenvanseksueelmisbruik.Hetaandeordelatenkomenalseenreëlemogelijkheid.

“Bij een ander zie je dat beschermen van het kind onmogelijk was. Ze had alles gedaan wat ze kon. Duidelijk. Pas later zie je dat je er zelf ook alles aan gedaan hebt. Het kon niet anders.”

6 Peter John Schouten, psychodramatherapeut, ontwikkelde vanuit zijn ervaring met het werken met mannelijke cliënten met seksueel-misbruikervaring (Fiom, AMW, TransAct) een therapiemodel. Vrouwen die zwanger zijn geraakt door seksueel misbruik, doorlopen tijdens hun verwerkingsproces over het algemeen dezelfde fasen.

20

Hetnietbenoemenvergrootvolgenseenvrouwhettaboe.“Je moet laten weten dat het vaker gebeurt en reageren alsof het normaal is. Niet alsof het een freaky probleem is, zo van: het kan nog erger. Maar gewoon als een gevolg van het seksueel misbruik,”.Ookalkomtergeen(bevestigend)antwoord:hetfeitdateenhulpverlenerhetmisbruikeneenzwangerschapaankaartgeeftdecliëntedeinformatiedathetbespreekbaaris.Zijkaneropeenlater(veiliger)momentopterugkomen;

• alerttezijnopeenmogelijkezwangerschapinhetverleden,hetdurvensignaleren,ernaardurvenvragenineengesprekdoorhetstellenvangerichtevragen,eventueelmetdeintroductie:“Ik stel soms pijnlijke vragen, je hoeft niet te antwoorden, dat is aan jou”.Daarbijishetuiteraardaandecliënteomtebepalenhoegedetailleerdzeeroverwilvertellen;

• gerichttevragennaarhetontstaanvanzwangerschappen;hetaantalzwangerschappen,vragenofseksueelcontactvrijwillig/gewenstwas;

• seksueelmisbruikervaringenteexpliciterenzonderversluierdtaalgebruik;

• voldoendetijdtenemen:alsiemandveertigjaarhaarmondheeftgehoudenzijneenpaargesprekkenmeestalnietgenoegomdeproblematiekaandeordetestellenentestartenmethulpverlening;

• rekeningtehoudenmetdeleeftijdenontwikkelingsfasevanjongecliënten7;

• teerkennenwaardegrensligtvandeeigendeskundigheid,dezetebesprekenendecliënteteverwijzen;internofextern.

Herman(1993;228)geeftaandat‘dereconstructievanhetverhaalbegintmeteenoverzichtvanhetlevenvandecliëntvoorafgaandaanhettraumaenvandeomstandighedendietothetgebeurde

7 In gesprek gaan met jonge vrouwen vraagt specifieke deskundigheid. Lezenswaardig: : ‘Ik heb ook wat te vertellen’, communiceren met pubers en adolescenten van Martine F. Delfos.

21

hebbengeleid.Decliëntmoetwordenaangemoedigdtepratenoverhaarbelangrijksterelaties,haaridealenendromenenproblemenenconflictendieaandegebeurtenisvoorafzijngegaan.Ditschepteencontextwaarbinnendespecifiekebetekenisvanhettraumakanwordenbegrepen. Devolgendestapishetreconstruerenvandetraumatischegebeurtenisalseenopsommingvanfeiten.Uitdelossefragmentenvanverstardebeeldenengewaarwordingenstellendecliëntendehulpverlenergaandewegeengeordend,gedetailleerd,verbaalverslagsamendatisgesitueerdindetijdeningebedindehistorischecontext.Hetverhaalomvatnietalleendegebeurteniszelf,maarookdereactievandecliënteendievanbelangrijkemenseninhaarleven.Naarmatehetverhaalzichtoespitstopdemeestondraaglijkemomenten,wordthetvoordecliëntesteedsmoeilijkerzichinwoordenuittedrukken.Somsschakeltdecliëntspontaanoveropnonverbalecommunicatiemiddelenzoalstekenen,schilderenofbeeldhouwen’.

Voorbeeldenvanvragendiedehulpverlenerkanstellenoverdetijdwaarindezwangerschapplaatsvond:waargebeurdehet,watgebeurdeerprecies,onderwelkeomstandigheden,heeftdevrouwiemandinvertrouwenkunnennemen,wiewistenernogmeervan,doorwieofhoewerdbeslotenwatermetdezwangerschapgebeurde,wasersprakevan(medische)begeleidingtijdensdezwangerschapentijdensdebevalling,wasernazorg,heeftdecliëntehetkindjeeennaamgegeven. Hetisvanbelangteexpliciteren:“enwatgebeurdeertoen”,totdaterhelderheidis.Interpretatiesoflacunesinvullen,isafteraden.

“Uit de losse fragmenten stellen de cliënt en de hulpverlener gaandeweg een geordend verbaal verslag samen”

22

Begrenzen Wanneerhetzwijgenovereen(vaak)langbewaardgeheimwordtverbroken,isbegrenzingdoordehulpverlenerbelangrijk.Datkandoorbijvoorbeeldonderwerpenteparkerendievoornutezwaarzijn.Nietalleshoeftmeteenverteldteworden.Deeerstepogingenomoverdezwangerschaptepraten,kunnengepaardgaanmeteenzekerematevandissociatie.Hetisbijvoorbeeldmogelijkdatdecliëntehetverhaalverstoptdatzeheeftopgeschrevenofhetaandehulpverlenergeeftmethetverzoekomditbuitendespreekkamertelezen.Dehulpverlenermoetervoorwakendatereengescheidencommunicatiekanaalontstaat.Hetisjuistdebedoelingdatdecliëntehetverhaalindespreekkamerbrengt,waarhetkanwordenverteldenaangehoord.

Ookdecliëntekanbegrenzen.Zijkanzichgeremdvoelen.Ditkantotgevolghebbendatzijhaarervaringminderergmaakt,bijv.door:• inplaatsvantepratenovertweezwangerschappendiehebben

plaatsgevonden,éénzwangerschaptenoemen;• tevertellendatze‘eenbeetjezwanger’isgeweest,waarmeezedan

eenzwangerschapbedoeltdietweemaandenheeftgeduurd;• wanneerdebabynadegeboortedoordevaderisvermoord,in

eersteinstantietevertellendatdebabymeteennadegeboorteisoverleden.

Veiligheid en vangnetHetonderogenzienvandeervaringendiedecliënteheeftmeegemaaktkanheftigzijnvoorallebetrokkenen.Hetisbelangrijkomzorgvuldigaandachttebestedenaandevoorwaardenwaaraandehulpverleningmoetvoldoen.Veiligheidvoordecliëntestaatvoorop.Wanneerhetzwijgenisdoorbrokenenhetgeheimnaarbuitenisgekomen,kandeconfrontatiemethetverledenookbijmensenuitdedirecteomgevingveellosmaken.Decliëntekanbangzijndatallebedreigingendiedoordeomgevingzijngeuit,nudaadwerkelijkwordenuitgevoerd.

23

Dehulpverlenerdientteonderzoekenhoereëeldezeangstisenofhetnodigisombijvoorbeelddepolitieinteschakelen.

Hetkanvoorkomendatdevrouwaanpersonendiezevertrouwt,alwelverteldheeftoverhetseksueelmisbruik,maarnietoverdezwangerschap.Bijvoorbeeldomdatzijdezeervaringnieteerderzelfonderwoordenkonbrengenofomdathaaromgevingalzoschrokvanhetseksueelmisbruik,datzedezwangerschapeneventueleanderegevolgenmaarachterwegeheeftgelaten.

Partner Metnamedepartner8kanbijdeverwerkingeenbelangrijkerolspelen.Hijkrijgtveeltemakenmetdegevolgenvandezwangerschapdoorincest.Sommigepartnerszijntrotsophunvrouwenopdemanierwaaropzijmethaarervaringomgaat.Vrouwenervarenditnietaltijdalsprettig:“Ik voel me op een voetstuk geplaatst; de relatie is niet meer gelijkwaardig. Mensen kunnen hierdoor ook teveel van je verwachten”.En:“Het is ook niet fijn om een uitzondering te zijn of het ergste van het ergste meegemaakt te hebben. Er moet net zo goed ruimte zijn voor de problemen van mijn partner.” Voorpartnerskandezwangerschapservaringookteveelzijn.Hijofzijwilhaarnietgelovenofmenkandeinformatienietaan.

Hetvraagtveelinzetenopenheidvanbeidepartnersomsamendoorhetverwerkingsprocestekomen.Menmoetnietalleenkunnenpratenoverwatdwarszit,maarookgoedkunnenluisteren.Departnerkanhetgevoelhebbendathijmetzijnproblemennergensterechtkanomdathijdatervaartalszwakheidofalsverraadaanzijnpartner.Dehulpverlenerdiedevrouwbegeleidt,kandepartnerindatgevaleenparallelhulpverleningstrajectaanbiedenofditdooreencollegalatendoen.

8 Voor de leesbaarheid is voor de mannelijke vorm gekozen. Daar waar ‘hij’ staat, kan ook ‘zij’ gelezen worden.

24

FamilieVrouwenondervindenvaakweerstandvanfamilie(ouders,broersen/ofzussen),wanneerzijmethunzwangerschapservaringnaarbuitentreden.Zijwordenvoorgekverklaard,ofdefamilieontkentalles.Defamilievindthetmeestalbelangrijkeromeenbepaaldbeeldvandefamilieinstandtehouden,danhetslachtoffertesteunen.Ditervarendemeestevrouwenalspijnlijk:“Ik hoopte zo op steun. Maar door de reactie van de familie heb ik er een trauma bij”.EenanderevrouwherkentzichindewoordenvanNancyVenableRaine(1999):“als ze je ontkennen, nemen ze je stem, maar ook je waardigheid af. Ze ontkennen je wezenlijke zelf dat je al zo lang hebt moeten verstoppen”. Hetkanzijndatmeerderekinderenuithetgezinseksueelmisbruiktzijnenhierdoorzwangerzijngeraakt.Zijkunnendezeconfrontatienietaltijdopgelijkewijzeaanengaanhunervaringnaarelkaaren/ofnaarzichzelfontkennen.Sommigefamiliesstarteneenrechtszaaktegendevrouwomhun(juridische)onschuldtebewijzen.

De omgevingDeomgevinginbrederezin(vrienden,kennissen,collega’s)reageertoverhetalgemeengeschoktwanneereenvrouwverteltdatzezwangerisgeweestdoorincest. Ookinbepaaldehulpverleningsgroepenwaarvrouwenaanhebbendeelgenomen(verwerkingseksuelemishandeling/incest,verwerkingabortus,verwerkingafstandteradoptie)kanhetanderedeelnemersaangrijpen:“De reactie vol afschuw weerhield mij ervan om verder op het onderwerp in te gaan: iedereen viel stil”. Hetbesprekenvandeervaringenkanookleidentotbeterbegripbijdeomgeving.Alseenvrouwverteldheeftoverhetseksueelmisbruik,kandezwangerschapgezienwordenalseenlogischgevolg.Somshebbenvriendenzelfontbrekendestukkenalingevuld,bijvoorbeelddooraantenemendatdevrouweerdereenabortusheeftgehadendaaromgeenkinderenwil.Hetkaneenextraschokzijntehorendathaarkinderennadegeboortezijnweggehaaldenwaarschijnlijknogleven.

25

Kinderen Kinderendiedoorincestgeborenzijnenbijdemoederopgroeien,wetennietaltijdwiehunbiologischevaderis.Hieroverkandoordefamilieeenverhaalverzonnenzijn,bijvoorbeelddatdeeigenlijkeopaenomadeoudersvanhetkindzijnendebiologischemoederzijn/haarzus. Demoederkanervoorkiezendewaarheiduitangstvoordeplegeren/ofbeschermingvanhetkindgeheimtehouden.Zekerwanneerhetkindeengoedebanddenkttehebbenmetdepleger,kandemoederhetideehebbendatzehaarkindietsafneemt. Ookkinderendiedoorincestzijngeborenendaarna(illegaal)teradoptiezijnafgestaan,komendewaarheidoverhunafkomstlangnietaltijdteweten.Sommigebiologischemoedersvindendatzijhetrechtniethebbenomhunkindtegaanzoekenofzijnbangdatzijmetdezoekactiehetlevenvanhunkindverstoren.Wanneereenkindzelfnaarzijnofhaarbiologischemoederopzoekgaat,kanditaandekantvandemoederleidentothetweigerenvancontactofterughoudendheidmetinformatieoverdeverwekkeromdatdeseksueelmisbruikervaringeninalleheftigheiddanweerbovenkomen.

Indegevallenwaarbijsprakeisgeweestvaneenillegaleadoptie,zijnervaakweinigaanknopingspuntenomhetkindterugtevinden.Betrokkenhulpverleners(bijvoorbeelddehuisarts,pastoor)kunneneenbelangrijkeschakelvormen.Wanneerhetkindwelopdehoogteraaktvandesituatie,kanditleidentotveelverwarringbijhetkind,waardoordemoeder(nogmeer)schuldgevoelenskrijgt.

“Wanneer het kind wel op de hoogte raakt van de situatie, kan dit leiden tot veel verwarring bij het kind, waardoor de moeder (nog meer) schuldgevoelens krijgt.”

26

Vrouwendiekinderenkrijgenuiteenzelfgekozenrelatie,kunnengaanafwegenofenwanneerzijvertellenoverdezwangerschappendoorincest.Hetkanzijndatdevrouwnaarhaarkinderentoeblijftzwijgenuitangstvoorhunreactie.Ervaringenvanvrouwendiehunkinderenhebbeningelicht,zijnoverhetalgemeenpositief:hetismethenbespreekbaar.Zoafentoekomendekinderenernogeensopterug.

Wanneereencliëntezichafvraagtofzeenzojawanneerzehaarkindmoetvertellenoverhetfeitdathetuiteenincestrelatieisgeboren,kandevolgendeinformatievanpaskomen.Kinderenvanwiedevaderookhunopais9hebbenvaakalhetgevoeldaternietsnietklopt,ookalwetenzenietwiehunvaderis.Deomgevingwilernietoverpratenenhetkindvoeltdatergelogenwordtofkrijgtontwijkendeantwoorden.Ditkan,ookoplatereleeftijd,veelfrustratieenboosheidmetzichmeebrengen,bijvoorbeeldrichtingmoeder,vader/opa,omaofanderemensenuitdirecteomgeving.Voordeinformatieverstrektwordtmoethetbetreffendekinderwelaantoezijnomdewaarheidaantekunnen.Ditkanbijvoorbeeldhetmomentzijnwaarophetveelvragengaatstellenoverdevader.Ermoetrekeningmeegehoudenwordendathetkindgeschoktkanzijnwanneerhethoortwiedevaderis.Zekeralshetaltijdvanopa(alsopa)heeftgehouden.Hetkindkanerlastvanhebbendatdemoederdoorwatergebeurdis,nietvanhemofhaarkanhoudenofhetkindjuist‘doodknuffelt’.Erkanbehoeftezijnaaninformatieoververhoogderisico’soplichamelijkeziektenenerfelijkeaandoeningen. Hethebbenvaneenkinderwenskanbeïnvloedworden:iemanddiealtijdgraagkinderenhadwillenhebben,kanhiervanafzienalshij/zijhoortwiedeeigenvaderis.Ookderelatiemetalaanwezigekinderenkanveranderen.

9 Bron: groepsgesprek georganiseerd door een maatschappelijk werker van de Fiom met vier volwassenen van wie hun vader ook hun opa is/was (1999).

27

Fase 2 Emoties Alsdecliëntehaarervaringheeftverteld,kunnendegevoelensdiedaarbijhoren,wordenonderzocht.Dithoevennietalleendegevoelenstezijnvanonmacht,kwaadheidenpijn.Vaakiserindeervaringookeenelementvanpositievegevoelens:aandacht,liefde,contact.

Indezefasekandecliëntekomenmethaarbelevingen:zeuitspreken,opnieuwdoorleven,enzokomentoteenherschikkingvanhaaremoties.Hierbegintvoorhaarhet‘teruginbeheernemenvanhetverhaal’.Overhetalgemeenkanwordengestelddatcliëntenhetbeheeroverhuneigenervaringenverlorenhebben.Zeervarendaarindeinvloedvandeander,deplegernogheelsterk.Indezefasekanzijveellasthebbenvannachtmerries.

Doordeemotiesengevoelensrondomdeervaringteuiten,tebelevenenuittespreken,krijgtdecliëntedekansderegieweerterugtenemen.Eenbelangrijkonderdeeldaarinis‘macht’. Tentijdevanhetmisbruikwasersprakevaneenmachtsverschildathetvrouwenmoeilijk,zonietonmogelijkmaakteomweerstandtebieden.Verwarringovereigenhandelen,‘gehoorzaamheid’verantwoordelijkheidengrenzenstellenkomenaandeorde.Indezefasekan–metalleemotiesvandien–decliënteeenstartmakenmethetherveroverenvanhaarmacht.

Handvatten voor de hulpverlener

Voordehulpverlenerkanhetnodigzijnomindezefasevoortdurendteonderhandelenovergrenzen.Hetzichnietlatenafleidendoornegatieveinteracties,maarwarm,oprechtempatischengeïnteresseerdblijvenisvanwezenlijkbelang.Wanneerdehulpverlenerkanrekenenopsteunvanuitdeorganisatieisdezehoudingmakkelijkervoltehouden.

28

Fase 3 Erkenning rouw en integratie Heterkennenvandemachtsbalanstussenhulpverlenerencliënte,zijndegelijkwaardigenongelijk,kanhelpenbijhetvoorkomenvanmisverstanden.Hetkanookalsvoorbeeldfunctiedienenvooreengezonderelatiemetelkaar,inditgevaleenwerkrelatie.Hetisvoordecliëntebelangrijkteervarendatzijdemachtteruginhandenkannemen.Heterkennenenrouwenomwatverlorenisgegaanisvoorwaardeomeenstapvooruittekunnenzetten.Hetverledenwijzigenkanniet;verkregeninzichtenkunnenwelhelpenbijhetherstellenvanhetvertrouweninzichzelfenhaarmogelijkheden.

Handvatten voor de hulpverlener

Dehulpverlenerisnietdirectiefmeermaarneemtopeengepastewijzeafstand.Erwordteenmeercoachenderolaangenomen.Vanuitdeexpertisevandehulpverlenerkandeze: bewakenofergeenterugvalnaareeneerderefaseis; decliëntedesgevraagdvanadviezendienen; werkvormenaanreikendiehetintegrerenbevorderen,zoalshet

aandragenvanrituelenofhetorganiserenvaneenbijeenkomstvoorpartners,kinderen,vrienden,ofanderebelangrijkepersonenuitdeomgeving,waarinruimteisvoorhunervaringentijdenshetverwerkingsprocesvandevrouw.

Fase 4 Betekenis geven Hetgevenvanbetekenisaannegatieveoftraumatischeervaringeniseenindividueelproces.Ditdeelisondenkbaarzonderhetdoorlopenvandevorigefasen.Hetkanvoordecliëntemoeilijkzijnomtebeseffenwatdeervaringvanhetseksueelmisbruikendezwangerschapheeftaangericht.

29

Heteenplaatsgevenvandezwangerschap,hetinbalansbrengenvanzichzelf–wiebenik,watwilikkomenindezefaseaandeorde.Inzichtendiezijnopgedaan,vertrouwendatisontstaanengedeeld,helpendaarbij.

Sommigecliëntengaaninziendatdoordeinzetenhetprocesindehulpverleningwijsheidisopgedaan.Zijziendatdeervaringenenhetdoorwerkendaarvanhunkeuzevrijheidheeftgebrachtinhethierennu.Zekunnenblijentrotszijnophetfeitdatzedekrachthebben,ofhebbenopgedaan,omnaarbuitentekomenmetwathundaadwerkelijkdwarszitendaarsterkerdoorteworden.

6. Valkuilen

Meernogdanbijveelanderegevoeligeonderwerpenkanhetvoorkomendatdehulpverleneronzekerwordtzodradezetemakenkrijgtmetcliëntendiezwangerzijngeweestdoorincest.Hijofzijwordtmisschiensterkerdanooitgeconfronteerdmetdeeigenwaarden,normenengevoelensvan(on)veiligheid.Devalkuilenzijnnietandersdandiedehulpverlenertegenkankomeninhetwerkenmetincestslachtoffersdienietzwangerzijngeraaktdoorincest,maarmisschienweldieper. Uitpreventiefoogpuntwordthiereenaantalveelvoorkomendevalkuilenbeschreven10.

Negatieve gevoelens Hetverhaalvandecliëntekanwellichtnegatieveofgemengdegevoelensoproepenoverdevrouw.Dehulpverlenermoetzich

10 Gebaseerd op de methodiekbeschrijving Groepshulpverlening aan moeders van seksueel misbruikte kinderen. Fiom & MOVISIE (2004).

30

realiserendatdiegevoelenserzijnenervervolgensafstandvankunnennemen.Ditkandoordeprobleemsituatiezoalsdevrouwdieschetst,teaccepterenalseengegeven.

Waarheidsvinding Alsdecliëntevoldoendevertrouwenervaartombepaaldeervaringenofdetailstebesprekenofhierlateropterugtekomen,kanditbijdehulpverlenerdeindrukwekkendatdevrouw(onderdelenvan)hetverhaalverzonnenheeft11.Hetisdetaakvandehulpverlenerdittebeseffen,ervervolgensafstandvantenemenenteonderzoekenhoediteffectheeftophethulpverleningscontact.Hetisvanbelangteerkennendatdecliënteeenvrouwisdiehulpnodigheeft.Voorhaarishetingewikkeldomomtegaanmetdenegatievemaatschappelijkeoordelen,deveroordelingdoorhaarfamilieenhaareigenschuldenschaamtegevoelens.Zijisgewenddatmensenhaarnietgelovenenomvoorleugenaaruitgemaaktteworden.Zijzalveeldoenomhetgeloofofwelongeloofvandehulpverlenertetestenomerachtertekomenofdehulpverlenervertrouwdkanworden.Dezedientditnietopzichzelftebetrekken:devrouwkanvaaknietanders.Steunvancollega’skandehulpverlenerindezefasegoedgebruiken. Decliënteconfronterenmeteigenexplicieteofimplicietenegatieve(voor)oordelenmoetwordenvermeden.Juridischewaarheidsvindingiseentaakvoorpolitieenjustitie,perspectiefbiedenaancliënteninnoodiseentaakvoordehulpverlener.

‘Blaming the victim’Dekoppelingvanseksualiteit,geweldenkinderen,enhetgedragvandecliëntekanbijdehulpverlenerirritatieenafstandelijkheidoproepen.Deverleidingisgrootommeetegaaninhethanteren

11 Hier kan men een parallel trekken met getraumatiseerde vluchtelingen die bij een asiel-aanvraag niet in direct komen met ‘het hele verhaal’, pas in tweede instantie komt de vol-ledige ervaring naar voren.

31

vaneendubbeleseksemoraal.Diedubbelemoraalbestempeltseksualiteittoteenprimaire,fundamentelebehoeftevanmannendiezichnietkunnenbeheersenenbestempeltvrouwentotdegenendieverantwoordelijkzijnvoordebevredigingvanmannenendebeschermingvanhunkinderen.Decliëntenzullensignalenvan‘blamingthevictim’bijdehulpverlener,hoesubtielook(bijvoorbeelddoortaalgebruik),zekeroppikken.Ditmaaktdehulpverleningssituatievoorhenonveiligenkaneenvertrouwensrelatiemetdehulpverlenerverhinderen.Hetgebruikvansuperlatievenzoals‘afschuwelijk’isinditkaderdanookafteraden.

Houding en machteloosheid Dehulpverlenerkantijdenshet(groeps)hulpverleningsprocesgeconfronteerdwordenmetverschillendegevoelensvanmachteloosheid;bijvoorbeeldtegenoverdejuridischeregelsoftegenoveroverlevingsstrategieën.Somsheeftdevrouwoverlevingsstrategieënontwikkeldwaarvandehulpverlenerbeseftdatzedevrouwgeengoeddoen,mogelijkzelfsbeschadigen.Dehulpverlenermoetdantoezienhoeeenvrouwhaareigenrolinhetmisbruikgrotermaaktdandieis:“Het is allemaal mijn schuld, mijn vader kon niet anders”.Ookkanhetvoorkomendatdevrouwdoorloyaliteitnaardeplegerofsymbiosemetdepleger,gevangenblijftindeincestrelatieenhiermoeilijkeenpuntachterkanzetten. Bijhettebovenkomenvanonmachtsgevoelensmoetdehulpverlenervalkuilenwetentevermijden,zoalsmachteloosheidomzetteninirritatie,meegaanindemachteloosheidenhetbagatelliserenvanmachteloosheiddiezichkanuitenineen‘nietzeurenbenadering’ofeentekrampachtige‘kopophouding’.

Overnemen van emoties Eengoedebalansin‘afstandennabijheid’isessentieel.Hetteveelmeegaanindeangstenwoedevandecliënteendezeemotiesalshetwareovernemenis,hoezeersomsooktebegrijpen,

32

beschadigendvoorallebetrokkenen.Devrouwwordtderuimteontnomenomdeeigenemotiesopeigenwijzeenineigentempoteervarenenteverwerken.Dehulpverlenerverliestprofessioneleafstandenkandecliëntenietmeergoedbijstaan.

Reddersgedrag Deconfrontatiemethetleedvandecliëntekanertoeleidendatdehulpverlenertesolidairwordt.Zekeralseenvrouweensterkemotioneelberoepophemdoet.Ditkanleidentotreddersgedrag.Decliëntewordtdaarmeegesterktinhaarafhankelijkheidenbelemmerdinhetnemenvaneigenverantwoordelijkheidenhetontplooienvaninitiatieven.Ookvoordehulpverlenerzaldezehoudingopdenduurnadeligwerken.Wanneerdezeteveelverantwoordelijkheidopzichneemt,kanditmeestalnietwaargemaaktworden.

Secundaire traumatiseringHetwerkenmetcliëntendiezwangerzijngewordendoorincestbetekentwerkenmetgetraumatiseerdecliënten.Deorganisatiewaardehulpverlenerwerktisverantwoordelijkvoorgoedezorgvoorhaarmedewerkersendientmogelijkhedentebiedenvooroverleg,intervisieensupervisie.Beleidinzakepreventievansecundairetraumatiseringisaanwezig.Hetisbelangrijkdatdehulpverlenerdeeigengrenzenkentofdezeleertteherkennen:zoweltenaanzienvandeinhoudelijkedeskundigheidenhoudingtegenovercliënten,alstenaanzienvanhunvaardighedeneneigenschappen.

“Een goede balans in ‘afstand en nabijheid’ is essentieel.”

33

7. Cijfers en wetgeving

HoeveelvrouweninNederlanddoorincestzwangerzijngeraakt,isnietbekend.Opbasisvandebestaandegegevenskunnenwelschattingenwordengedaanvandeomvangvandegroepvrouwendiezwangerisgeraaktdoorseksueelmisbruik,inclusiefdoor‘vreemden’.VolgensonderzoekvandeRutgersNissoGroep(2006)12heeft39%vanallevrouweninNederlandooiteenseksueelmisbruikervaringmeegemaakt.Bij19%vanallevrouwengebeurdeditvoorhunzestiendejaar.Tweeprocentvandevrouwelijkeslachtoffersvanseksueelmisbruikishierdoorzwangergeraakt.Datis0,8%vandetotalevrouwelijkebevolking.Hiervanheeft: 0,5%eenabortusgehad 0,3%dezwangerschapuitgedragen.Datbetekentdatongeveer14.000kinderenzijngeborenuitseksueelmisbruikbijdegroepvrouwendiein2006tussende19en70jaaroudwaren.Uithetonderzoekkomtnietnaarvorenwatermetdezekinderenisgebeurd:ofzezijnafgestaanofbijvoorbeelddoordevrouwzelfzijnopgevoed.

Wetgeving Voorzoverbekendbestaatergeenspecifiekewetgevingvoorhetveroorzakenvanzwangerschappendoorseksueelmisbruik.Vantoepassingisdewetgevingoverdevolgendestrafbarefeiten:• geslachtsgemeenschap met een minderjarige

Wanneer‘dedadermetiemandbenedendeleeftijdvantwaalfjarenhandelingenpleegtdiebestaanuitofmedebestaanuithet

12 De Rutgers Nisso Groep heeft in 2006 onderzoek gedaan naar de seksuele gezondheid van de volwassen bevolking in Nederland van 19 tot en met 69 jaar. De steekproef had een omvang van 4.147 respondenten, waarvan 1.977 vrouwen.

34

seksueelbinnendringenvanhetlichaam,wordthijgestraftmetgevangenisstrafvantenhoogstetwaalfjarenofeengeldboetevandevijfdecategorie’13.Ookgeslachtsgemeenschapmeteenjongeretussendetwaalfenzestienjaarisstrafbaar.Degevangenisstrafisdantenhoogsteachtjaar.

• het gebruik van seksueel geweld (ongeacht de leeftijd) ‘Hijdiedoorgeweldofeenanderefeitelijkheidofbedreigingmetgeweldofeenanderefeitelijkheidiemanddwingttothetondergaanvanhandelingendiebestaanuitofmedebestaanuithetseksueelbinnendringenvanhetlichaam,wordtschuldigaanverkrachtinggestraftmeteengevangenisstrafvantenhoogste12jarenofgeldboetevandevijfdecategorie(art.242WetboekvanStrafrecht).

Hetmisdrijfverjaart14netalsbijseksueelmisbruikwaarbijdevrouwnietzwangerisgeraakt,na20jaarwanneerdedadermeerderjarigis(tot112006wasdat15jaar).Isdedaderophetmomentwaarophetzedenmisdrijfwordtgepleegdtussende12en18jaar,danwordtdeverjaringstermijntenopzichtevandievandemeerderjarigeverdachte,metdehelftverkort. Isdeverdachteouderdan16jaartentijdevanhetplegenvanhetmisdrijfenishetslachtofferjongervan18jaar,dangeldendevolledigeverjaringstermijn(vandemeerderjarigeverdachte).Determijnvanverjaringbegintopdedagnadathetstrafbarefeitisgepleegd.Washetslachtoffertentijdevanhetmisbruiknoggeen18jaar,danbegintdeverjaringstermijntetellenvanafzijnofhaar18ejaar.

13 Hier art. 243 uit het Wetboek van Strafrecht, titel XIV, Tweede boek: Misdrijven tegen de zeden, zoals opgenomen door Van Son, Ensink en Akkermans (2003).

14 Bron: www.seksueelmisdrijf.nl

35

Meldrecht

Bijactuelesituatiesvanseksueelmisbruikenzwangerschappendiehierdoorzijnontstaan,heeftdehulpverlenerondankszijnbe-roepsgeheimhetrechtomdesituatietemeldenbijbijvoorbeeldhetAdviesenMeldpuntKindermishandelingwanneerhetgaatomeenminderjarigmeisje.MeerinformatiehieroveristevindenindebrochurevanhetMinisterievanJustitie:Horen,ZienenZwijgplicht?Wegwijzerhuiselijkgeweld,kindermishandelingenberoepsgeheim(2009)15.

15 http://www.huiselijkgeweld.nl/doc/publicaties/horen_zien_en_zwijgplicht_2009.pdf

36

Stichting Ambulante Fiom

De Fiom biedt gespecialiseerde psychosociale hulp, informatie en advies aan iedereen die problemen of vragen heeft op het gebied van onbedoelde zwangerschap, tienerzwangerschap en -ouderschap, zwangerschapsverlies, ongewenste kinderloosheid, afstand ter adoptie, adoptienazorg en (inter)nationale zoekacties naar biologische familie.

Naast hulpverlening houdt de Fiom zich bezig met preventie: het voorkomen van problemen of het verminderen daarvan; deskundigheidsbevordering en expertiseoverdracht.

“Misbruik wordt je aangedaan; bij de zwangerschap is er ook sprake van eigen handelen. Je hebt zelf wel of niks gedaan. Het gaat niet alleen over jezelf, maar ook over de kinderen die in je groeien. Daar voel je je schuldig over. De gevoelens zijn complex”.

8. Literatuurlijst

Bakker,F&I.Vanwesenbeeck(2006).Seksuele gezondheid in Nederland 2006.Utrecht,RutgersNissoGroep

Boet,A.(1996).‘No-man’s-Land’; spreken en zwijgen over zwangerschappen als gevolg van seksueel geweld.UniversiteitUtrecht,Doctoraalscriptie

Draijer,N.(1988).Seksueel misbruik van meisjes door verwanten. Een landelijk onderzoek naar de omvang, de aard, de gezinsachtergronden, de emotionele betekenis en de psychische en psychosomatische gevolgen.DenHaag:MinisterievanSocialeZakenenWerkgelegenheid.

Duuren,W.van&Heerbeek,J.van(1997).Seksueel misbruikt door je vader; zwanger van je vader. Zwangerschap als gevolg van seksueel misbruik door de biologische vader. Eindscriptie.Gouda.

Engels,M.A.,L.Stolker,M.Maes(2000).Evaluatierapport Zwanger door incest. Groepshulpverleningaanvrouwendieinhetverledenzwangerzijngeweesttengevolgevanincest.StichtingAmbulanteFiom,DenBosch

Giepmans,E.M.A.(2003).Zwanger door incest: een geheim binnen een geheim. InternrapportStichtingAmbulanteFiom,DenBosch

Herman,J.L.(1993).Trauma en herstel. De gevolgen van geweld – van mishandeling thuis tot politiek geweld.Amsterdam:Wereldbibliotheek.

Raine,N.V.(1999).De Stilte voorbij/ Mijn weg terug. LuitinghSijthoff

Son,vanN.,Ensink,B.&Akkermans,M.(2003).Zwanger ten gevolge van seksueel geweld. Een pilot-studie bij hulpverleners.Delft:Eburon.

StichtingAmbulanteFiom&MOVISIE(2004).Groepshulpverlening aan moeders van seksueel misbruikte kinderen.Utrecht,MOVISIE

37

38

Websites

www.amknederland.nl

www.huiselijkgeweld.nl

www.fiom.nl

www.movisie.nl

www.rutgersnissogroep.nl

www.seksueelgeweld.info

www.seksueelgeweld.nl/partners www.zwangerdoorgeweld.nl

39

40

Zwanger door incest

Informatie voor hulpverleners over het verwerkingsproces

Stic

hti

ng

Am

bu

lan

te F

iom

Landelijk bureau Fiom

Kruisstraat 15211 DT ’s-Hertogenbosch t (088) 126 49 00info@fiom.nl

Fiom GroningenPoststraat 29712 ER Groningent (088) 126 49 10groningen@fiom.nl

Fiom LeeuwardenHarlingerstraatweg 98913 AA Leeuwardent (088) 126 49 20leeuwarden@fiom.nl

Fiom ZwolleEmmastraat 118011 AE Zwollet (088) 126 49 30zwolle@fiom.nl

Fiom LeidenHaven 322312 MJ Leident (088) 126 49 40leiden@fiom.nl

Fiom AlkmaarGedempte Nieuwesloot 501811 KT Alkmaart (088) 126 49 60alkmaar@fiom.nl

Fiom BredaNonnenveld 1274811 DW Bredat (088) 126 49 70breda@fiom.nl

Fiom EindhovenPloegstraat 15615 HA Eindhovent (088) 126 49 80eindhoven@fiom.nl

Fiom NijmegenSint Annastraat 86524 GA Nijmegent (088) 126 49 50nijmegen@fiom.nl

Fiom MaastrichtStationsstraat 376221 BN Maastrichtt (088) 126 49 90maastricht@fiom.nl

www.fiom.nl