KONINKLIJK

OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP

TE AMSTERDAM.

JAARVERSLAGIN DE

VIER-EN-VUFTIGSTE ALGEMEENE VERGADERING

OP MAANDAG 20 MEI 1912,

UITGEBRACHT DOOR DEN VOORZITTER

Jhr. Dr. J. SIX.

Dr. N. G. VAN HUFFEL.

DE TECHNIEK VAN PLOOS VAN AMSTEL

IN ZIJN PRENTWERK

BESTAANDE UIT 46 IMITATIES VAN TEEKENINGEN.

JAAAVEASLAGIN DE

Vier-en-v-ijf-tigst 0 Algeme en e Vergadering

OP 20 MEI 1 912.

UITGEBRACHT

DOOR DEN VOORZITTER

Jhr. Dr. J. SIX.

ee4en./• •

3 en stad is als een levend organisme. Groeit het geheelzoo hebben ook in de oude deelen wijzigingen plaats. Menkan niet verlangen in het hart der stad de oudheid onge-wijzigd terug te vinden. Maar is het daarom noodig op-zettelijk een brok van het Leven uit te snijden en er eenbeprijsvraagde onverschilligheid voor in de plaats te zetten?Het was niet bijzonder mooi wat de Dam ons te zien gaf geen plein als de groote markt te Haarlem maar het

had toch altijd nog met dit en de andere oud-hollandsche pleinen gemeen,dat, tegenover de allesbeheerschende massa van een groot gebouw, de afwisse-lende verscheidenheid van bescheidener kleine behuizingen stond die, hier opzichzelf meest onbelangrijk, toch samenwerkten tot den indruk van het geheel.

Dat alles wordt gesloopt en met de leelijke huizen die verdwijnen gaatook, volkomen onnoodig, het mooie beurspoortje verloren en de bijzondermooie gevelresten daar naast, weer iets van het weinige dat wij nog vanonzen grooten DE KEYSER over hebben. Wat helpt het of de bouwdeelen ervan be-waard blijven om misschien ergens anders weer te worden opgesteld ?

Wat wij er voor in de plaats zullen krijgen, het mag door jurys be-kroond zijn, het is onnationaal in aard en in opzet, een navolging van watde alleenheerschers van onze Buren maakten in de steden die zij bouwden,oneigenaardig voor het hart van de groote koopstad der aloude republiek.

Het is alsof Amsterdam de groeikoorts heeft zoo wordt gebroken hieren daar en overal. Laat ons hopen dat wij enkel met de stofwisseling vaneen gezonde ontwikkeling zullen blijken te doen te hebben.

4

Gelukkig ten minste dat wij voorloopig een ander stuk geschiedenisop den Dam niet willekeurig vernietigd zien dat nog het Paleis aan zijnbestemming blijft beantwoorden, nog de luister van den staat verhoogt, zoo-lang H. M. de Koningin, onze geeerbiedigde beschermvrouw er de Natie ende vreemde staatshoofden blijft ontvangen. De geschiedenis van de laatsteeeuw is niet ongedaan te maken. En waarom zijn er toch die het wenschen.De kleeren maken den man niet in waarheid en de raad zetelende in hetvoormalig stadhuis geeft haar leden niet de wijsheid der raden van weleerwier beginsel uit volgzaamheid tegenover burgemeesteren bestond.

Eenige malen heeft het Genootschap aanleiding gevonden zich uit tespreken over voorgenomen slooping. Wij richten ons tot den Raad van Schoon-hoven toen men daar de fraaie toren der groote kerk wilde afbreken en totdien van Amersfoort toen de Kamperbinnenpoort bedreigd werd. Ook werdtot de ver. Eigen Hulp te Vlissingen een vertoog gericht toen deze het OudeWaaggebouw, waarin haar Winkel gevestigd is door een onoogelijk plat dakwilde ontsieren.

Te Haarlem schijnt men het er thans wel over eens dat de laatstepoort niet mag gesloopt worden. Hoe dan aan de eischen van het verkeermoet voldaan worden, ligt niet meer op den weg van ons Genootschap tebeoordeelen, maar dat die poort zoo mogelijk een doorgang moet blijven enniet enkel rariteit moet worden staat wel vast.

Wij staan overal, waar wij niet met roerende goederen te doen hebbenin een zeer eigenaardige verhouding tegenover het Leven. Kunstmatig latenzich verouderde vormen niet beschermen, geen kleederdrachten tegenover demode, geen windmolens tegenover stoomgemalen, laat staan Dieselmotoren,geen plaggen hutjes in strijd met de woningwet. Men spreekt van een Open-lucht Museum, waar men voor onze kindskinderen die dat alles niet meergekend zullen hebben van iedere woningsoort, van alle molens, van karrenen wagens naar hunnen aard een voorbeeld wil bewaren.

Zulke boerenwoningen dienen dan toch bewoond te worden door man-nen en vrouwen van zuiver ras in de landseigen dracht. De friesche paarden,de tesselsche schapen molten misschien nog geen gevaar loopen, ik weet hetniet, de hollandsche koeien, die hard door de groningsche blaren verdrongenworden, roepen om opname in deze arke Noach's waar mannetjes en wijfjes,naar hunnen aard, het ras veel meer dan dagen en maanden zullen hebbente doen voortbestaan.

Zelfs afgezien van menschen en dieren, vraag ik mij of of de weten-schappelijke waarde van wat het Openlucht Museum voor ons bewaren zal,ook al wordt met de meeste zorg gekozen en overgebracht, wel zoo- heelgroot kan zijn ; of het niet veel meer een bevrediging voor de kijkgragemenigte, dan een legger voor de beschavingsgeschiedenis zal worden. Dit

5

hangt voor een groot deel natuurlijk of van de hooge ernst en de grootenauwgezetheid waarmede een zaak als deze wordt aangevat. Aan de bestevoornemens bij de stichters twijfel ik niet, maar zullen die, wanneer de mid-delen niet al te ruim vloeien, te verwezenlijken zijn ? Zijn voor de wetenschapniet betrouwbare opmetingen en afbeeldingen van honderd huizen meer waarddan een willekeurig voorbeeld dat alleen al hun verscheidenheid moet weer-spiegelen.

Het is waar dat ook dit niet gemakkelijk te verkrijgen is. Over deschoone plannen omtrent de Amsterdamsche huizen, in een vorig jaarverslagvermeld, kan ik U niets naders meedeelen. Het hapert waarschijnlijk ookhier in hoofdzaak aan geld.

Als maar ooit het Rijk het contract nakomt voor jaren met ons ge-sloten en ons een vergaderzaal in 's Rijks Museum aanwijst, wat zouden wijdan niet al met onze inkomsten kunnen doen. Wie weet wanneer er weeraan 's Rijks Museum gebouwd wordt, wat nog gebeuren kan !

Onderwijl vergaderen wij nog in „de Munt" en hebben wij na hetoverlijden van onzen vorigen concierge J. E. KLEIN, die ons jaren lang trouwen ijverig gediend had, een nieu we concierge moeten aanstellen. Wij meenenin SCHENDSTOK een gewillig opvolger gevonden te hebben.

Door den dood van KLEIN is de uitgeschreven vergadering van 13November niet doorgegaan. Door het vergevorderde jaargetijde bleef detweede vergadering in April achterwege. Overigens vonden zij geregeld plaats.

23 October 1911 zette Dr. N. G. VAN HUFFEL de techniek der prent-teekeningen in Holland in de XVIII e eeuw uiteen.

27 November 1911 las Prof. D. H. BRUGMANS over het tijdschrift deKoopman.

II December 1911 ging Dr. P. LEENDERTZ den oorsprong van het ver-haal van Floris en Blancefloer na.

15 Januari 1912 liet de Heer E. W. MOES ons de kunst van AbrahamBloemaert en zijn zoons zien.

29 Januari 1912 vertelde de Heer VAN BEURDEN van Kasteelen, yolks-legenden en sagen van Noord-Limburg.

12 Februari 19 J 2 behandelde Jhr. Dr. J. Six oud-grieksche weefsels,26 Januari 1912 sprak Dr. C. P. BURGER Jr. over Peter en

Zacharias Heyns.I I Maart 1912 liet de Heer J. L. WILLEM SEYFFARDT teekeningen en

prenten zien van Damrak en Dam.25 Maart 1912 lichtte Dr. K. E. VAN GELDER zijn lezing over 's Graven-

hage met lichtbeelden toe.I 5 April 1912 gaf de Heer C. G. 'T HOOFT een kunstbeschouwing over

Jan van der Heyden.

6

En heden 27 Mei zal de Heer M. J. VAN KALCKEN het verschil vanoud en nagemaakt metaalwerk aantoonen en wensch ik U nog een kortemededeeling te doen over de zolderschilderingen te Enkhuizen, die, zooals ikU in een vorig jaarverslag mededeelde met ondersteuning van het Genoot-

. schap, van onder de dekkende verflaag te voorschijn worden gebracht enwaarvan ik het geluk had de beteekenis te vinden.

Ten slotte rest mij de aangename taak, U alien leden, commissieledenen medebestuurderen te danken voor den steun mij in het afgeloopen jaarin het belang van ons Genootschap verleend.

Overzieht van den inhoud der Lezingen, in hetvereenigingsjaar 1911-12 in de vergaderingenvan het Koninklijk Oudheidkundig Genoot-

schap gehouden.

ehalve de kunstbeschouwingen in engeren zin, die in het verslag-van den voorzitter zijn vermeld en waarvan een overzicht hier minderop zijn plaats is, werden, gelijk uit datzelfde verslag blijkt, ook ver-schillende lezingen gehouden.

Van deze lezingen zijn sommige sedert in druk verschenen t. w. :de lezing van Prof. BRUGMANS over het tijdschrift : De Koopman in het

10e jaarboek der Ver. Amstelodamum ;die van Dr. P. LEENDERTZ in de inleiding (5 e hoofdstuk) van de door

dezen geleerde bezorgde uitgave van Floris ende Blance-floer in de Bibliotheekvan Middel-Nederlandsche Letterkunde ;

die van Dr. BURGER in aflevering 15 in het werk : De Amsterdamscheboekdrukkers en uitgevers in de I6e eeuw ;

die van den Heer ' T HOOFT in het door de Vereeniging Amstelodamumaan Jan van der Heyden gewijde g-edenkboek.

Ook van deze lezingen kan dus een overzicht worden ontbeerd. Voortsmeende Jhr. Dr. J. Six, dat zijne lezing over Oud-Grieksche Weefsels zichminder voor het geven van een verkort overzicht eigende, met het nog opde vele technische vragen, die daarbij moesten worden behandeld en omdathet door hem gesprokene toch eerst door bezichtiging van de daarbij ver-toonde stollen ten voile begrijpelijk werd. Bovendien zal ook deze lezingin druk verschijnen, in de Jahreshefte des Oestereichischen archaeologischenInstituts 1 9 1 3.

Ten aanzien van de andere lezingen volgt hier het gebruikelijke uittreksel.Den 23 October 1911 las Dr. N. G. VAN HUFFEL to Utrecht over de

techniek der prentteekeningen in de 18 e eeuw,Bij de beschouwing van het prentwerk van CORNELIS PLOOS VAN AMSTEL,

bestaan de uit 46 imitaties van teekeningen wordt men getroffen door de veel-zijdigheid der afgebeelde onderwerpen. Zoowel teekeningen in zwart krijt alsin rood en zwart, in potlood, in sepia en 0. I. inkt, als aquarellen zijn metgroote nauwkeurigheid nagebootst.

8

De eenige aanwijzing, die omtrent de methode PLoos VAN AMSTEL, doorhemzelf altijd streng geheim gehouden, bestaat, vindt men in het verslagvan het bezoek bij Prins Willem V, in 't bezit van den Heer GERRITSEN te's Gravenhage.

Gebruik makende van deze aanwijzingen is spreker er in geslaagd omde methode, waarnaar PLoos krijt- en potloodteekeningen vervaardigde, weerop te halen en enkele krijt- en potloodteekeningetjes in zijn manier te ver-vaardigen.

Tevens is spreker daardoor tot een beter inzicht gekomen in PLoos' werk,en heeft hij bevonden, dat van een enkele methode niet gesproken kan worden.

De potlood- en krijtteekeningen zijn vervaardigd volgens de eigenlijkemethode PLoos VAN AMSTEL, eene zeer eigenaardige doordruk-copieermethodemet behulp van een hard poeder, dat de geverniste koperen plaat plaatselijkkorrelig beschadigt en toegankelijk maakt voor het inbijten van het zuur.

Het is dus een etsmethode.De teekeningen in Sepia en 0. I. inkt zijn vervaardigd volgens de

waarschijnlijk in Frankrijk uitgevonden lavismethode, waarbij om zoo te zeggengeetst wordt door te schilderen met salpeterzuren op de koperen plaat.

Ook wordt hier echter gebruik gemaakt van de aquatintmethode, enwel op een wijze, die zeer hoed van PLoos afkomstig kan zijn, in ieder gevalzeer afwijkt van de meest gebruikelijke.

Voor de kleurendruk, waarbij uitsluitend van vlakke tinten wordt ge-bruik gemaakt, is de lavismethode gevolgd om de plaat of platen kleur-houdend te maken, en de eigenlijke methode PLoos, om op die platen vol-komen gelijkvormige op elkaar passende omtrekken te verkrijgen.

Deze methode wijkt af, en staat beneden die van JANINET, die eenaquatintgrein gebruikt, en slechts drie grondkleuren rood — geel -- blauw,terwiji de tinten zooals violet, purper, en de kleuren zooals groen doorsuperpositie der grondkleuren worden verkregen.

Eindelijk vertoonen verschillende der sepiareproducties de sporen vande bergeau, het uit de zwarte-kunst techniek bekende instrument, hier uit devrije hand aangewend.

De beste krijtteekeningen zooals het mansportret van C. VISSCHER ende klavierspeelster van G. Dou zijn van den hand van den leerling en helpervan PLODS,. JOHANNES KONNLEIN.

Vele der krijtteekeningen en potloodteekeningen zijn zonder twijfel vande hand van PLoos zelf; er bestaat althans geen redelijken grond om dit tebetwisten, daar hij zonder twijfel bekwaam teekenaar genoeg was om zelfs eenprent als de koekebakster van METZU te vervaardigen.

In de aquatint- en lavisprenten, evenals in de prenten waarbij de ber-ceau gebruikt is, heeft BERNARD SCHREUDER de hand gehad, die ook in de 7

9

prenten, die hij later na den twist met PLoos, voor een Hoornsche Maat-schappij heeft gemaakt, uitsluitend van dit procede gebruik maakte, en abso-luut niet van de eigelijke methode PLoos VAN AMSTEL.

Den 25en Maw,/ hield Dr. H. E. VAN GELDER uit 's-Gravenhage, eenelezing over het I 7 e eeuwsche 's-Gravenhage.

Een Groot gedeelte van den avond was gewijd aan de vertooningvan een zeer uitgebreide reeks van uitmuntend geslaagde lichtbeelden voor-stellende eenige plattegronden van de uitbreiding dier stad in de 16° enI 7 e eeuw en eene menigte stadsgezichten uit de tweede helft, van laatst-genoemde eeuw, waarbij de spreker telkens vooral de aandacht vestigde opden allengs in omvang en aanzien toenemenden huizenbouw, ook in verbandmet de openbare gebouwen, en met duidelijke vermelding van de verande-ringen, Welke de meeste dier stadsgedeelten sedert hebben ondergaan. Dereeks werd besloten met eenige afbeeldingen der feestelijke ontvangst vanWillem III en Maria bij hun bezoek aan Den Haag in 1691, als Koning enKoningin van Engeland.

In zijne inleiding gaf de spreker eenige zeer belangwekkende beschou-wingen over het eigenaardig karakter, hetwelk 's-Gravenhage reeds Binds dentijd harer stichting heeft onderscheiden van alle andere steden in Holland.Noch in den Grafelijken tijd, noch tijdens de Republiek behoorde Den Haagtot de steden in den gewonen zin, zoodat het ook niet vertegenwoordigdwas in de Staten van Holland. Sinds de dagen van Graaf Willem II enFloris V bestond de bevolking van Den Haag, behalve het Hof, eigenlijkalleen uit de zeer aanzienlijken, die door bonne ambten in de onmiddellijkenabijheid van het Grafelijk Hof moesten zijn, en, aan de overzijde van deoude beek, uit eene zich langzamerhand uitbreidende vestiging van kleineburgers, neringdoenden, die hoofdzakelijk van het Hof en de aanzienlijkenleefden. Aileen in den tijd van het Bourgondische Huis, toen het eigenlijkeHof uit Den Haag verdween en Holland min of meer van uit de ZuidelijkeNederlanden geregeerd werd, ontwikkelde zich ook to 's-Grav-enhage eenigeigen bedrijf, met name de lakenindustrie, Welke eenige tientallen jaren zeerbloeide, doch ten slotte de concurrentie met de kapitaalkrachtiger steden, alsLeiden, Delft, Schiedam en Gouda, niet heeft kunnen volhouden. Gedurendede eerste helft der 16° eeuw en in de eerste jaren van den tachtigjarigenoorlog geraakte Den Haag meer en meer in verval.

De tijd van opkomenden bloei dagteekent van de eerste jaren na deafzwering in 1581, toen, aanvankelijk voorloopig, doch weldra voorgoed, delandsregeering der nieuwe Republiek, zoowel de Staten van Holland als deStaten-Generaal, Den Haag als vasten zetel kozen. Door het voortdurendverblijf der buitenlandsche gezanten en van het Stadhouderlijk Hof, inzonder-heid in den tijd van Frederik Hendrik, werd nu allengs Den Haag een

2

I0

weeldestad, zonder noemenswaardige eigen nijverheid of handel, maar inhoofdzaak levende van de pracht en praal, Welke door Hof en gezantenwerden ten toon gespreid. Meer en meer werd Den Haag ook de plek,waarheen zeer vermogende personen uit andere steden, zoodra zij eenregeeringsambt verwierven, voorgoed hunne woonplaats overbrachten, zoodat,vergeleken met andere steden en in verhouding tot de bevolking, hetaantal vermogenden aldaar aanmerkelijk grooter was dan zelfs in de grootstehandelssteden.

De bevolking zelve was in den loop eener eeuw aanzienlijk toege-nomen. Volgens Guicciardini bedroeg omstreeks 156o het aantal huizen moo;Bor rekende reeds 2000 ; maar omstreeks i 68o was dit getal reeds gestegentot 6000, groot en klein, en de vermeerdering van bevolking hield daarmedegelijken tred. De bovenbedoelde vergelijking van vermogens werd door denspreker geput uit de Kohieren van den 200sten penning van Amsterdam in1631 (een uitgaaf van het Kon. Oudheidkundig Genootschap), en die vanDen Haag uit 1627 ; daaruit kan opgemaakt worden, dat het gemiddeldevermogenscijfer te Amsterdam bedroeg ongeveer f 5600, doch dat van DenHaag bijna driemaal meer.

Het eigenaardig karakter der Hof- en weeldestad spreekt ook uit denblaam, die zoowel door sommige Hagenaars zelven als door bewoners vanhet oyerige Holland vaak werd uitgesproken over het wufte en lichtzinnigein de levenswijze der aanzienlijken en ook van de burgerij in het algemeen,in tegenstelling tot de spaarzamer neigingen in de centra van handel ennijverheid. De spreker verwees daarbij naar het ongeveer een kwart-eeuwgeleden verschenen werkje van mr. Betz, over het Leven in Den Haag inhet laatst der I 7 e eeuw. Wel heeft die schrijver misschien wel eens wat over-dreven, en te veel gegeneraliseerd, maar ook de journalen uit dien tijd zelf,van den jonge Constantijn Huygens en van Coenraad Droste geven wel den-zelfden indruk.

JAARVERSLAG VAN CONSERVATOREN.

C-t

7

ze / ee2eyb./

oor wijlen Mej. C. G. KOOP alhier, werden aan het Genootschapverschillende lijfsieraden en meubelstukken gelegateerd onder deverplichting deze ten alien tijde in de verzameling van het Genoot-schap te bewaren. In verband met deze voorwaarde kon niet het

geheele legaat worden aanvaard. Met dankbaarheid jegens de erflaatster zijhier echter geconstateerd, dat het Genootschap door deze milde beschikkingin het bezit kwam van eene fraaie Engelsche tafelklok (de kast van belijmdmahoniehout, versierd met bronzen beslag, hoog M. 0,43, met kap M. 0,65,breed M. 0,335, het uurwerk met slag en speelwerk, g-eteekend Eduard Wick-stead, London; 2 e helft i88 eeuw) en van een bijbehoorende console, eveneensvan belijmd mahoniehout, die vermoedelijk later in Holland is vervaardigd.Met erkentelijkheid zij voorts vermeld, dat Mej. K. W. P. KRONING, aan viehet vruchtgebruik van dit meubelstuk was vermaakt, daarvan ten behoevevan het Genootschap afstand deed.

Overigens vallen er geene aanwinsten te vermelden.Wat het bewaren der verzamelingen betreft, zoo is het ons aangenaam

er op te kunnen wijzen, dat in de tentoonstelling der oude kleederdrachten,in 's Rijks Museum, eene belangrijke verbetering is g-ebracht, verbeteringWelke ook aan de voorwerpen toebehoorende aan ons Genootschap ten goedeis gekomen.

De Conservatoren,

A. PIT.C. W. H. BAARD.

2*

Verslag van de Commissie voor den Atlasvan Amsterdam.

ok dit jaar is het ons vergund mede te kunnen deelen, dat de be-langstelling van de leden voor onze verzameling niet minder isgeworden. Integendeel, de talrijke opkomst bij de kunstbeschouwinggehouden door ons lid den Heer J. L. W. SEYFFARDT over het

Damrak en het Rokin in de I 9de eeuw, waarvan het m- eerendeel der teeke-ningen en prenten uit onze verzameling afkomstig was, gaf blijk, dat onzeverzameling door de leden wordt op prijs gesteld. Ook toen wij een beroepdeden op de vrijgevigheid van de leden van ons genootschap, om belangrijkeprenten voor onzen atlas aan te kunnen koopen op de onlangs gehoudenveiling Wurfbain, bleek het ons weder, dat, waar het onze atlas gold, ruimebijdragen geschonken werden. Hoewel wij er noode toe over gingen omfinantieelen steun te vragen, waren wij er toe genoodzaakt, daar het onstoegestane crediet ons niet toereikend scheen. Het is ons vergund, zeker weluit naam van alle leden een woord van dank te brengen aan de volgendeHeeren : Jhr. Mr. J. F. BACKER, G. C. E. CRONE, Mr. Chr. P. VAN EEGHEN,

C. P. VAN EEGHEN Jr., D. S. GRANAAT, G. VAN DER HORST Hz., J. JONKMAN,

E. DE LANGEN, A. G. LAST, E. A. LEHMANN en EDWIN VOM RATH.

Het ligt in de bedoeling van onze commissie om, waar wij op den-zelfden avond vergaderen met de commissie van den atlas van Zeden enGewoonten, zooveel mogelijk eenheid in de verzamelingen te brengen doorverwijzingen wederzijds, waardoor ze een grooter arbeidsmateriaal kunnengeven voor belangstellenden. Met genoegen merkten wij wederom dit jaarop, dat ook door niet-leden onze verzameling geraadpieegd werd, wel eenbewijs, dat onze atlas, die gemakkelijker toegankelijk is, dan de rijks- ofstedelijke verzamelingen, in een werkelijke behoefte voorziet.

Vandaar, dat wij het zeer zouden betreuren, indien de AlgemeeneVergadering ter eeniger tijd inging op het plan, door onzen voorzitter in hetvorige jaarverslag geopperd, om eventueel den atlas van Amsterdam in hetStedelijk Museum onder te brengen, een plan, dat naar onze meening nietstrookt met de bedoeling van de verschillende schenkers en begunstigers,die onzen. atlas tot een der belangrijksten op het gebied van oud- en heden-daagsch Amsterdam hebben gemaakt.

Alvorens wij onze aankoopen uit de laatste veiling vermelden, wenschenwij met een enkel woord onzen vriend, wijlen E. J. KLEIN, den vriendelijken

13

en hulpvaardigen concierge te herdenken, die ons steeds op onze bijeenkomsten met de grootste welwillendheid van dienst was.

Behalve met den kalender voor 1912 met afbeelding van den Vijgendam,dien wij van den Heer S. A. DE FLINES ten geschenke ontvingen en eenigephotographien en prentbriefkaarten, werd onze verzameling verrijkt met devolgende prenten en teekeningen uit de collecties Wurfbain, Slagregen enKroese : Plattegrond van Amsterdam door Hogenberg, idem door Visscher,omstreeks 1625, idem door Bormeester, omstreeks 168o, R. Zeeman, Deblockhuisen op den Amstel, Profielen van de stad met adres van Cl. deJonghe, R. van der Hoeyen en F. de Wit. Afbeelding van het afgebrandeoude stadhuis, gezicht op den Dam door Schenk, gezicht op het Y bij hettolhuis door Van der Laan, verschillende schetsteekeningen door G. Lamberts,een dossier over het Muntgebouw, verschillende historiepreuten, waaronderde vertooningen in 1648, stadsgezichten van het Y, Vers op het luyden derBengel van de timmerwerf, de kettingmolens bij de Willemssluis in 1820door Lamberts, afbeeldingen en ontwerpen van de beurs en de korenbeurs,afbeeldingen van de Nederl. Bank in 1865, teekeningen van Greive van detentoonstelling van voedingsmiddelen in 1889. spotprenten op den suiker-handel, teekening van de brouwerij „'t Roode Hart" door Lamberts, een dossierover het Lootsje en Wijnand Fokkink, afbeeldingen van gevelsteenen, eendossier over de Nieuwe kerk, idem over philantropische stichtingen, een dossierover luchtverschijnselen te Amsterdam, enz.

Onze werkzaamheden hadden het gewone verloop, de nieuwe prentenwerden ingeruimd, de portretten zijn alphabetisch gerangschikt en een nieuweklapper is aangelegd, daar de oude door de vele vervvijzingen en bijschriftenniet langer te gebruiken was.

J. L. WILLEM SEYFFARDT.L. A. WEINRICH.C. H. G. DE VRIES.

Mei 1912.

Verslag van de Commissie voor de Bibliotheek.

ns verslag kan dit jaar bijzonder kort zijn, daar door ons Beenbuitengewone aankoopen gedaan werden. Tot hare spijt was decommissie nog niet in de gelegenheid te beginnen met een reor-ganisatie van onze boekverzameling. Daar wij echter van oordeel

zijn, dat om eenigszins afdoende alles te regelen een paar weken noodigzijn, waarin de bibliotheek niet te raadplegen is, hebben wij besloten dit werktot de zomermaanden uit te stellen. Behalve de verslagen en mededeelingenvan andere genootschappen, die wij geregeld ontvangen, werd door onsalleen aangekocht de nieuwe uitgave van het Biographisch woordenboek vanNederland.

J. L. WILLEM SEYFFARDT.C. H. G. DE VRIES.N. BEETS.

AMSTERDAM, 20 Mei 1912.

Verslag van de Commissie voor den Atlasvan Zeden en Gewoonten.

}X"4410"-----

aar in de laatste jaren het verslag uitgebracht moest worden dooreen lid der Commissie, die, bij gebrek aan medewerking alleen hetwoord moest voeren, kunnen wij nu tot ons genoegen constateeren,dat de Commissie, met nieuwe krachten aangevuld, in pleno Naar

verslag kan indienen,In de eerste plaats achten wij bet een droeven plicht, met een woord

te herdenken ons medelid, den Heer VINCENT VAN GOGH, in den loop vandit jaar overladen. Als neef van D. FRANKEN Dz., den stichter van onzenatlas, in de Commissie gekomen, gaf hij enkele malen blijk van zijn belang--stelling- door het aanbieden van geschenken, en zou ook zeker meer mede-werking gegeven hebben, indien zijn gezondheidstoestand beter ware geweest.

De Heer J. W. ENSCHEDE wenschte de commissie te verlaten, die nuaangevuld werd met Mejuffrouw IDA PEELEN en den Heer A. J. J. PH. HAAS.

Waar in langen tijd door de onvolledigheid der Commissie niets aan deinrichting en schikking gedaan had kunnen worden, was ons eerste werk, degeheele verzameling door te zien, ten einde de nieuwe laden, die de collectienog niet kenden, op de hoogte er van te brengen. Het bleak ons, dat hetbeter was, voorloopig nog niet voort te pan met de beschrijving der prenten,doch eerst een zekere indeeling te maken, waardoor de verzameling over-zichtelijker werd en het voor ons gemakkelijker werd na te gaan, wat reedsaanwezig was en Welke groep aangevuld diende te worden.

Aan dit werk is nu met kracht begonnen, uit hoeken en gaten nogverstopte prenten te saam gelezen en in breede lijnen een systeem van rang-schikking opgezet en gevolgd.

Weinig aankoopen warden door ons gedaan, daar wij niet de kanswilden loopen doubletten aan te schaffen slechts mochten wij de gelegenheidniet laten voorbij gaan, om ten minste enkele prenten te bemachtigen op deveiling-Wurfbain. Het is naar aanleiding deter aankoopen, dat wij — en ditin overeenstemming met, en ook namens de Commissie voor den Atlas vanAmsterdam — eene opmerking- wenschen te maken.

Daar het ons in vroeg-er jaren, onder den vorigen Penningmeester,

16

wel is waar nooit aan geld ontbrak voor onze vrij bescheiden aankoopen,maar het ons evenmin had mogen gelukken, te weten te komen, over welkjaarlijksch bedrag wij konden beschikken, wendden wij ons voor deze veilingtot den huidigen Penningmeester, met verzoek ons op te geven, welk bedragvoor ons in kas was. In zijn antwoord deelde hij ons mede, dat voor aan-koopen ten behoeve van beide atlassen een bedrag van f 15o.— niet kon wordenoverschreden, daar het Genootschap in de laatste jaren belangrijke subsidies hadmoeten uitgeven, als b.v. Arentsburch en Enkhuizen. Dit uiterst geringe, jain den tegenwoordigen tijd van hooge prijzen op veilingen, nagenoeg waarde-looze bedrag verwonderde ons in die mate, dat wij het wenschelijk achtten,de staat van Inkomsten en Uitgaven eens te raadplegen.

Hierop vonden wij vermeld de volgende posten (Verslag p9I I)Bijdrage uit het Museumfonds ten behoeve der Atlassen van het Genoa-

schaft ... f 297.5oRente Fonds Franken.Volgens het Jaarverslag van 1899 is het Legaat van den Heer

FRANKEN, groot f 10,000.— bestemd, „tot uitbreiding der ver-zamelingen van het Genootschap". (Zie Inkomsten en Uitgaven

Oud Fonds voor afbeeldingen betreffende Zeden en Gewoonten. „ 271.06te zamen dus een bedrag van f 933,56, waarover de beide atlassen dit jaarhadden kunnen beschikken, zonder dat nog eenige bijdrage uit de gewoneinkomsten van het Genootschap er bij gevoegd was, en men mag toch ver-onderstellen, dat het Bestuur, aan wien, volgens de Statuten Art. 6, laatstealinea, is opgedragen de regeling der bedragen, waar over elk jaar door deverschillende commissies voor hunne afdeeling kan worden beschikt, ten minsteeen minimum bedrag daarvoor afzondert.

En waar dit bedrag uit vaste inkomsten ten behoeve der verzamelingen

(Atlas van Amsterdam, Atlas van Zeden en Gewoonten, Bibliotheek, Munt-en Penningverzameling) aanwezig moet zijn, blijkt nu, dat slechts f 150.—disponibel is. Indien de Commissie voor den Atlas van Amsterdam niet vanverschillende kunstliefhebbers bijdragen had gekregen, en, dank zij de goedeverhouding tusschen beide commissies, ons niet in de gelegenheid had gesteld,daarvan bescheidenlijk mede te genieten, dan ware het ons onmogelijk ge-weest, iets van beteekenis aan te koopen.

De Commissies voor beide Atlassen achten het wenchelijk, dit puntonder uwe aandacht te brengen en er met kracht op aan te dringen, dat hetBestuur voortaan de geldmiddelen, die voor de verzamelingen geschonkenzijn, niet voor andere doeleinden gebruikt, maar beschikbaar houde voorhunne oorspronkelijke bestemming. Zij zouden, naar aanleiding hiervan, aanhet Bestuur willen verzoeken

17

I°. Jaarlijks een bedrag uit de gewone Inkomsten van het Genootschap uitte trekken, bestemd ter uitbreiding der verzamelingen, en de verschillendecommissies, met het beheer daarvan belast, in kennis te stellen van desom, waarover ieder van haar kan beschikken, naast de inkomsten uitMuseumfonds en andere boven genoemd.

2°. De, in den loop van een jaar niet verbruikte inkomsten der Commissies,niet aan te tasten, doch op een afzonderlijk hoofd, van iedere Commissiehet hare, te boeken.

Het kan toch voorkomen, dat in den loop van een jaar en hierbijhebben wij weder speciaal het oog op onzen Atlas — de commissie niet inde gelegenheid is geweest, aankoopen te doen van eenige beteekenis, terwijleen ander jaar er aanleiding is, een bijzonder belangrijk en kostbaar stukmachtig te worden. Alleen door besparing harer gelden kan het de Commissiedan mogelijk zijn, de aan haar zorgen toevertrouwde Atlas te verrijken meteen prent, daar eigenaardig thuisbehoorende.

Er zijn te weinig Atlassen van Zeden en Gewoonten in ons land, dandat het niet wenschelijk is, dat Franken's stichting- naar behooren aangevulden uitgebreid kan worden.

Aangekocht werden door ons op de veiling-WurfbainMayors Paardemarkt buiten Amsterdam. Prent van J. Hugtenburg.Verschillende oude Adreskaarten van winkels en Fabrieken. Deze uit den

acrd der zaak hoogst zeldzame blaadjes, zijn meest versierd met aardigeafbeeldingen van het bedrijf of den handel, die door den eigenaar wenduitgeoefend.

Ratel-wachts Nieuwe-Jaers Wenschingh, Aen de Burgers en Inwoonders derStadt Amsterdam, op het Jaer 1685.

Karremans Nieuwe-Jaars Zegenwensch op 't Jaar 1715.Verschillende afbeeldingen van Doolhoven en de daar vertoonde wonder-

werken.Een groote verzameling en afbeeldingen van Wondermenschen, Acrobaten,

Reuzen, Dwergen en andere kermistypen.De reus Johan Hartman Reychard, te zien geweest op het Leidscheplein.

Merkwaardige afbeelding, waarop de reus aan het publiek vertoond wordt.Kalefateren van een brik op de Oosterburgergracht. Teekening van Greive.

Mei 1912.

De Commissie voor den Atlas

van Zee/en en Gewoonten,

A. G. C. DE VR1ES.

A. J. J. PH. HAAS.IDA C. E. PEELEN.

ONTVANGSTEN.

Aan Saldo in Kas op 1 Mel 1911 .

Gewone Ontvangsten.

Aan Contribution .. .. f 2875,—

77 Rente van tijdelijk belegde gelden :Coupons Pandbrieven . . I 401—Prolongatierente . . . . „ 25,5o

17 165,5o

„ Zaalhuur .. 392,50„ Restitutie Duinwater. . 16—

Buitengewone On tvangsten.

Voor bijdrage uit het Museumfonds ten behoeveder Atlassen van het Genootschap .

Werken, door het Genootschapuitgegeven.

Rekening A (cohier voor 1632)verkochte exemplaren ..... f 1,8o

Rekening B (Noord-Hollandsche Oud-heden) verkochte exemplaren . .

)1 24,70•

Fonds D. Franken Dzn.

Gekweekte rente Pandbrieven .

Prolongatierekening.

Voor aflossing van belegging .

UITGAVEN.

Gewone Uitgaven.

Huur van het GebouwBelasting ..Duinwater .Verlichting .Verwarming .Concierge . .Onderhoud meubilair en schoonhoudenOnkosten en bijdragen ..Drukwerk, Convocaties en expeditie.Jaarverslag . .

Buitengewone Uitgaven.

f Iwo,—

7) 244,9822,95

77

1) 134,847, 66, 25

606,05

I 1 3,0377

188,5177

87,3 I77

7/ 354,I4i

/7 I3ijdrage Arentsburgh . .. c 100, -

,1 n Gewelfschildering Enkhuizen „ IOC), -

li » Huldiging Jan v/d Heiden . " 50, -

Uitgaven voor de Verzamelingen.

77 Voorwerpen I,, Penning- en Muntverzameling . .

• ,,

,, Bibliotheek ...

71

77 Atlas van Amsterdam .

,,

I,

77 van Zeden en Gewoonten .77

Rentelooze Geldleening.

Voor uitgeloot Aandeel N°. 12 .

Prolongatie-Rekening.

Voor belegd a deposit°

Saldo in Kas op 3o April 1912 .

60,—--,-

47,50112,96286,33

Jaarlijksche Algemeelle Staat Vail de lilkomstell ell UitgavenVAN HET KONINKLIJK OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP over 1911-1912.

481

50

f 635

” 3449

, 305

26

,1 365

77 1500

2918

,, 250

„ 5o6

17 I 00

27 2000

f 5774

" 506

o6}

79

85i

13

f 6280 981 f 628o 98i

bedroeg op I Mei 1911 . . . . f 13138,15

gekweekte rente dit jaar . . . „ 365,—

Batig Saldo of Reserverekening”

f 5o6

200077

n 13994

, "95

17 5°6,79 f 3674,854

I 37541—Gewone Uitgaven f 2918,064Buitengew. „ 250,—Uitg. vid Ver-zamelingen .

o6

5I

95i

DEBET.

Aan Kassa .

" Prolongatierekening voor belegd . .

r Effecters voor 14 Pandbrieven Nat. Hypotheek-bank, op heden to staan komende. . .

CREDIT.

Per Rentelooze Geldleening er resto ., p

, Oud Fonds voor afbeeldingen betreffende

Zeden en Gewoonten . ..

Fonds D. Franken Dzn.„

bedroeg op I Mei 1911 . . . . f 3242,81

plus batig Saldo der jaarreke-ning over 1911/12:

Gewone Ontvangsten • f 3449,—Buitengew one „ ,, -1---Bijdragen Museumfonds

371 voor aankoopen . . " 305,—

Rest batig saldo 1911/12 „ 79,14471 3321

f 17696 i64 f 17696 164

f 600

77271

„ 13503

, Golden belegd in door het Genootschap uitge-geven werken.

Rek A (Cohier v. 1632 ) . . .B (Noord-Holl. Oudheden) ./7

3 C (Munten-Catalogus) . .D (Stedenschennis) ..."

E (Twaalf Maanden) . ."

• f 11,05

1) - 1-

11 135,51

// 30,19

, 1039,074

I 1215824,

af: Surplus op verkoop rekening B . , 20,45

1 3

66

f 305

Id.Id.

, 17,50 , 52,50

" „ 20,- , 100,-» 3 n/) 5 17

f 152 50

Juli I

1912.Jan. 10

17152 50

DEBET.

Aan3 Cps. Nat. H. Bank h f 17 ,50 f 52,5o

77 5 77Id. n 20,- , 100-

77Id. Id.

CREDIT.

I 152

71152

f 305

Per Betaling aan den Penningmeester. 50

50

BALANS op 30 April 1912.

De Penningmeester, AMSTERDAM, 20 Mei 1912.

(w. g.) J. F. M. STERCK.

Nagezien en accoord bevonden 28 Mei 1912.

( W. g.) G. PORTIELJE.

(w. g.) P. LEENDERTZ Jr.

Staat van Ontvangsten en Eitgaven van het Museum-Fondsvan het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap over 1911/12.

AMSTERDAM, 20 Mei 1912.

(w. g) J. SIX.

1911.

Juli I

I17

1912.Jan. I

I7)

1\T A A M S

Beschermyrouw Hare Majesteit de Koningin.Beschermheer Z. K. H. Prins Hendrik der Nederlanden.

OPRICHTERS.

Z. M. KONING WILLEM III.

Z. K. H. DE PRINS VAN ORANJE.

Z. K. H. PRINS HENDRIK DER NEDERLANDEN.

Z. K. H. PRINS FREDERIK DER NEDERLANDEN.

L. Lingeman . . . . (Overl.) Abcoude.

J. D. Lodeesen . . . » Amsterdam.

C. F. Lurasco .

Dr. S. I. Mulder . » »

Frederik Muller . . » x

N. Pieneman ... » »

Ch. Rochussen . » Rotterdam.

Hk. Salm ..... . » Amsterdam.

Prof. Dr. J. G. de Hoop

Scheffer .... >> »

Dr. P. Scheltema . . >> »

H. J. Scholten . • • >> Haarlem.

H. J. Schuymer Hzn. >> Amsterdam.

J. G. Schwartze .. >> »

Jh. Dr. J. P. Six . . » »

E. B. Swalue. . . . . »

Mr. P. J. Teding

van Berkhout .

Prof. Dr. J. A. Alberdingk

Thijm (Overl.)

Dr. D. J. Veegens. . » »

W. J. de Voogt. . . » »

J. de Vos Jzn . . . . » »

A. Willet. . . . . . » »

Mr. F. de Wildt . . » »

C. Becker (Overl.) Frankfort.

L. M. Beels van

Heemstede .. Amsterdam.

H. Binger

D. D. Buehler

A. J. de Bull ..

M. Calisch

D. Henr. de Castro Mz.

P. L. Dubourcq. . .

C. P. van Eeghen .

Mr. A. J. Enschede . Haarlem.

D. Franken Dz. V esinet.

P. F. Greive ... Amsterdam.

Mr. J. R. Corver HooftW. J. Hofdijk . Arnhem.

H. G. Jansen . . . (Bedankt) Amsterdam.

J. W. Kaiser (Oven.) Leiden.

H. F. C. ten Kate . . 's Gravenhage.

Mari ten Kate . . .

D. van der Kellen Jr. Amsterdam.

J. W. Kerkhoven .

Mr. H. J. Koenen . »

G. D. K011e ..

J. H. Leliman. . (Bed ankt)

Mr. J. van Lennep (Oven.)

De ledenlijsten even den toestand weer van October 1913.

2t

EERELEDEN.

Mr. G. van Tienhoven, Oud-Commissaris derKoningin in de Provincie Noord-Holland.Haarlem.

Mr. Dr. W. van Leeuwen, Commissaris derKoningin in de Provincie Noord-Holland.

Jhr. Mr. A. ROell, Burgemeester van Am-sterdam.

Jhr. Mr. Victor de Stuers . . 's Gravenhage.

Dr. P. J. H. Cuypers .. . Roermond.Directeuren van Teyler's

Stichting Haarlem.

G. van Arkel Amsterdam.A. W. Weissman C. W. Bruinvis Alkmaar.Prof. Dr. G. Galland . . . Charlottenburg.Mgr. J. J. Graaf Haarlem.Prof. Dr. A. E. J. Holwerda, Leiden.G. M. Kam Nijmegen.Mr. S. Muller Fz ... .. Utrecht.J. A. Royer 's Gravenhage.R. W. P. de Vries . Amsterdam.

BESTUUR.

VAN MEI 1912 TOT MEI 1913.

Jhr. Dr. J. Six, President.Prof. Dr. H. Brugmans, Vice-President.Mr. Dr. S. van Brakel, 1

Secretarissen.Mr. N. Beets,

J. F. M. Sterck, Penningmeester.Dr. A. Pit,C. W. H. Baard, Conservatoren.

EERELID VAN HET BESTUUR.

J. Taanman.

Commissie voor het Museumfonds.

Jhr. Dr. J. Six.

3*

22

Commissie van Toezicht tot instandhouding van gebouwen en

voorwerpen, die belangrijk zijn voor de kennis

van het leven van het voorgeslacht.

G. van Arkel. A. W. Weissman.G. J. Gonnet.

Commissie voor de Bibliotheek.

J. L. Willem Seyffardt. Chr. H. G. de Vries.

Commissie voor den Atlas van Amsterdam.

J. L. Willem Seyffardt. L. A. Weinrich.Chr. H. G. de Vries.

Commissie voor den Atlas van Afbeeldingen betreffendeZeden en Gewoonten.

J. W. Enschede.A. J. J. Ph. Haas.

Dr. A. G. C. de Vries.

Commissie voor de uitgave en ondersteuning van periodiekeen andere werken.

Chr. H. G. de Vries. I Jhr. B. W. F. van Riemsdijk.

Conservator van de Numismatische verzamelingen.

H. G. du Crocq.

23

GEWONE LEDEN.

C. J. K. van Aalst Amsterdam

A. E. d'Ailly

Prof. A. Allebe

C. W. H. Baard »

Jhr. Mr. J. F. Backer

Mr. W. Bakker G.Gz. >>

Ch. Beels »

Mr. Nic. Beets Jr. >>

J. M. M. van Belle. . >>

J. W. H. Berden >>

Mr. N. P. van den Berg. • • »

F. J. Bergendahl

Mr. Z. van den Berg >>

Jhr. H. Theding van

Berkhout Jr.

K. van Beverwijk >>

Mr. J. Bierens de Haan . >>

Mr. W. B. BIijdenstein . >>

J. J. Blusse >>

M. H. Boas >>

J. Theod. Boelen >>

Prof. Dr. R. C. Boer. .. >>

Prof. Dr. U. P. Boissevain.

Prof. Dr. L. Bolk .. . »

A. Mae »

Adr. Born »

Jhr. J. A. L. van den Bosch . »

D. van Bosse »

J. M. van Bosse Mr. Dr. S. van Brakel . »

Dr. Joh. C. Breen

G. H. Breitner

Evert Breman >>

Dr. J. J. Brouwer

Prof. Dr. H. Brugmans . >>

Dr. C. P. Burger Jr

W. A. Churchill

J. T. Cremer

G. C. E. Crone

Eduard Cuypers Amsterdam.

J. Th. J. Cuypers

Jhr. Mr. W. G. Dedel .

Th. F. A. Delprat

Arn. C. Dentz

Th. C. Dentz

Mr. Th. G. Dentz van Schaick

A. Dubourcq »

Mr. Chr. P. van Eeghen.

C. P. van Eeghen Jr. ...

S. P. van Eeghen . »

J. E. Elias

J. W. Enschede

F. Enthoven

F van Essen >>

A. N. J. Fabius >>

Prof. Mr. D. P. D. Fabius. . >>

S. A. de Flines >>

D. Fuldauer >>

J. F. Gebhard Jr.

B. L. Gompertz >>

D. S. Granaat >>

J. Gratama

J. H. Groenewegen

K. Groesbeck

J. G. de Groot Jamin Jr.

Dr. J. H. Gunning Wz .

A. J. J. Ph. Haas

A. Th. Hartkamp

Dr. M. de Hartogh

E. Heldring

Max Henkel

Mr. M. F. Hennus

L. C. van Heukelom . ..

J. M. Hillesum

J W Holman

P. H. Holman

C. G. 't Hooft

J. D. Hooglandt

>>

>>

>>

>>

24

H. S. Hordijk Amsterdam.G. van der Horst Hz ..Dr. H. F. R. Hubrecht .. »C. Huisken F. 's Jacob J. A. joling Dr. C. W. Janssen P. Janssen Hzn G. H. Jiskoot Mr. D. B. le Jolle »J. Jonkman Prof. Mr. D. Josephus Jitta . )Dr. N. M. Josephus JittaProf. A. J. der KinderenMgr. B. H. KlOnne .... W. P. Kops Prof. Dr. D. J. Korteweg . . . »Mr. G. M. Kruimel J. de Kuyser E. S. Labouchere E. de Langen »J. A. Langerhuizen ... .. »Prof. Dr. 0. Lanz ... »Dr. P. Leendertz Jr E. A. Lehmann Rud. Lehmann J. H. W. Leliman »Mr. Henrick S. van Lennep.K. van Lennep G. Leonhardt »F. Lieftinck JHz. »F. Lugt »Joh. H. Lugt Pz H. A. Matthes »A. May »Paul May »R. May »C. B. Posthumus Meyjeo.Dr. W.Posthumus Meyjes .Dr. M. A. Mendes de Leon. . »Anton W. M. Mensing.

Bernard F. M. Mensing . . . . Amsterdam.J. ter Meulen Jr Ch. Miseroy C. N. J. Moltzer J. Ezn . . . . »Abr. Muller Hugo Muller J. J. F. Muller M. van Notten Dr. B. W. Th. Nuyens . . . »P. Nijhoff »Mej. Dr. J. A. Nijland . L. C. J. van Ogtrop . .. . »Dr. A. Pit G. Portielje Mr. H. P. G. Quack . .. D. Rahusen )Mr. E. N. Rahusen Edwin vom Rath R. vom Rath )Mr. R. van Rees A. Rehbock )C. Rehbock >>.C. D. Reich Jr. Jhr. B. W. F. van Riemsdijk . >>A. Roelvink >>Mr. W. Baron ROell . >>H. J. Scharp >>.A. Scheltema Beduin .. >>Mr. L. M. de Jong

Schouwenburg )J. L. Willem Seyffardt .R. Sequeira Jr )L. Serrurier )Jhr. C. C. Th. Six )Prof. Jhr. Dr. J. Six . .. )Mr. Th. Stuart )J Taanman W. van der Tak )Mr. G. M. den Tex . .. )Dr. C. B. Tilanus .. )F. L. Edema van der Tuuk. . )

25

J. F. Verster Amsterdam.

Mr. G. Vissering

E. Vita Israel

T. Vorstius »

Mr. J. R. Vote

M. P. Voilte

Dr. A. G. C. de Vries.

C. H. G. de Vries ... »

Mr. G. L. de Vries Feyens .

J. Vriesendorp

F. G. Waller

Mr. W. S. J. van Waterschoot

van der Gracht

L. A. Weinrich

L. A. Weissenbruch Lz.. . »

G. Wendelaar »

Joh. G. Wertheim »

Mr. W. J. M. Westerwoudt . . »

Dr. F. C. Wieder >>

F. J. W. Wilde

Prof. Dr. Jan to Winkel .

F. L. Wurfbain

C. N. Wybrands

Jhr. W. F. van der Wyck. . »

J. J. S. R. Zimmerman ..

B. C. E. Zwart

A. M. Tromp van Holst. . . Amersfoort.Mr. W. E. J, Baron van

Balveren Arnhem.

Mr. A. C. Bondam

G. J. Landweer Assen.K. J. L. Alberdingk Thijm . . Baarn.Mevr. van Reenen-VOlter . . Bergen.M. Onnes van Nyenrode . . . De Bilt.P. Th. van Hoorn Bloemendaal.

Joan H. A. Kruimel . .. »

H. D. Willink van Collen . . . Breukelen.P. Langerhuizen Lz . Crailoo

bij Bussum.Dr. Jan Veth Bussum.

R. P. J. Tutein Nolthenius . . Delft.

J. L. Schouten Delft.

Mr. S. van Gijn Dordrecht.Jhr. A. J. D. Coenen van

's Gravesloot Driebergen.

.amEdW. J. Kernkamp .

W. Jz. Tuyn »

A. W. Sijthoff Feldafing

bij Munchen.A. L. H. Obreen .. . 's Graveland.Mr. C. Bake 's Gravenhage.

Dr. Abr. Bredius .

B. J. A. Bruynesteijn. »

J. A. Frederiks

Prof. Mr. R. Fruin . »

H. Ph. Gerritsen . .. »

Dr. C. Hofstede de Groot. »

Mr. J. E. Henny . ... >>

Mr. W. J. Snouck Hurgronje >>

A. 0. van Kerkwijk

Dr. M. P. Rooseboom . . . »

Jhr. P. H. A. Martini Buys.

Mej. Ida C. J. Peelen . . .

C. W. Lunsingh Scheurleer.

Jhr. Mr. Th. H. F. v. Riemsdijk

Aug. Sassen

D. F. Scheurleer . .. »

Jhr. J. W. Six

W. P. van Stockum Jr.

A. J. P. van Strijen . »

J. W. IJzerman ....

Prof. Dr. C. W. Vollgraff . Groningen.H. H. Beels Haarlem.

Mr. H. J. D. D. Enschede. »

Mr. Ch. Enschede . .. »

C. J Gonnet

M. G. van Kalcken . ... »

Jhr. J. A. P. Repelaer van

Spijkenisse . . .. »

Jhr. A. W. G. van Riemsdijk

Jhr. H. H. Roell .... 7,

E. Voet Jr

z 6

P. Smidt van Gelder . . . . Heemstede.J. F. M. Sterck .....

Mr. P. G. van Tienhoven

C. Salm Hzn Santpoort.

Jhr. Mr. F. van Ryckevorsel. 's Hertogenbosch.A. A. Ganderheyden . . . Hilversum.J. W. Hanrath

J. W. F. Haverkamp .

P. A. Pijnappel

Jhr. W. Six »

Mr. W. B. Buma .. Huizum by."

Leeuwarden.Dr. J. H. Holwerda Jr. . . Leiden.J. B. van Loenen ....

J. H. L. van der Schaaff

W. K. F. Zwierzina

Mr. W. H. de Beaufort . . Leusden.C. van Tyen Monnikendam.

J. L. de Raadt Maiden (N. H)

W. J. J. C. Bijleveld . . . . Oegstgeest.

J. J. Graaf Overveen.

J. C. v. d. Loos . . Nieuwerkerkaid Ijssel.

Mr. J. C. Wurfbain . .. Rheden.F. Schmidt Degener. .. Rotterdam.Mr. J. P. van Wijngaarden

J. R. H. Neervoort van de Poll Rijsenburg.C. J. A. Bredius Schoten bij

Haarlem.C. J. A. Begeer .. Utrecht.Dr. N. G. van Huffel .

Prof. Dr. W. Vogelsang.

Mr. A. J. van Vollenhoven

W. J. de Wilde

P. de Clercq Veenwouden.

J. A. Laan Wormerveer.

C. A. Middelhoven . .. . Zaandam.G. J. Honig Zaandijk.

J J Honig

Mr. J. de Vries v. Doesburgh. Leeuwarden.

2 7

Lijst van Genootschappell ell Maatschappijen.WAARMEDE HET

KONINKLIJK OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP,

door het ontvangen van Verslagen en Werken,

geregeld in betrekking staat.

Ministerie van Binnenlandsche 'Laken.Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving van de

Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst.Koninklijke Bibliotheek, 's Gravenliage.

Algemeen Rijks Archief, )

Koninklijk Penningkabinet, )

Nederlandsche Oudheidkundige Bond.Gemeentebestuur van Alkmaar.

z z Amsterdam.

z 7, Leiden.

z )) Nijmegen.

z z Rotterdam.

» z Utrecht.

Teyler's Genootschap te Haarlem.

Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden.

Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te Mia'delburg.

Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant te 's Hertogenbosch.

Limburg's Provinciaal Genootschap voor Geschiedkunde, Wetenschap, 'Taal en Kunst te Roermond.

Friesch Genootschap van Geschied- Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden.,

Museum van Oudheden in Drenthe te Assen.

) 2, ) te Groningen.

Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen te Utrecht.

Historisch Genootschap te Utrecht.

Stedelijke Bibliotheek te Haarlem.

Bibliotheek der Universiteit te Amsterdam, Leiden, Utrecht en Groningen.

Leeskabinet te Rotterdam.

Dordrechtsch Museum te Dordrecht.

Vereeniging Oud Dordrecht te Dordrecht.

Museum te Edam.

West-Friesch Museum te Hoorn.

Zaanlandsche Oudheidkundige Vereeniging te Zaandijk.

28

Vereeniging Amstelodamum, Amsterdam.Vereeniging Architectura et Amicitia, )

Maatschappij Arti et AmicitiT )

Vereeniging Rembrandt

Vereeniging Fl 'hit Amersfoort.Vereeniging „Die Haghe" 's Gravenhage.

Aachener Geschichtsverein, Aachen.Historische und Antiquarische Gesellschaft, Basel.Verein von Alterthumsfreunden im Rheinlande, BO/lh.

Historische Gesellschaft in Bremen, Bremen.

Societe d'Archeologie de Bruxelles.

Cambridge Antiquarian Society, Cambridge.

Anhaltsche Geschichtsverein, Dessau.Bergische Geschichtsverein, _Elberfeld.

Gesellschaft ftirbildende Kunst und vaterlandische Altertiimer, Emden.Maatschappij van geschied- en oudheidkunde, Gent.Verein fur Hambtirgische Geschichte, _Hamburg-.Redaction der Heidelberger Jahrbiicher, Heidelberg.Verein fur Alterthumskunde in Thtiringen, Jena.

innische Altertums-Gesellschaft, fielsingfors.F

Geschied en Oudheidkundige Kring, Kortrijk.

Societe d'Art et d'Histoire du Diocese de Liege, Luik.

Verein fur Ltibeckische Geschichte und Alterthumskunde, Lubeck.

Cercle archeologique, litteraire et artistique, Mechelen.Verein fur Geschichte und Alterthumskunde in Westfalen, Miinster.Oudheidkundige Kring van het Land van Waas, Sint Nikolaas.

Germanisches Museum, Neurenberg.Societe Francaise d'archeologie pour la conservation et la description des monuments, Parijs.Bibliotheque d'Art & d'Archeologie, Parijs.Commission Imperiale Archéologique, St. Petersburg.

Verein fur Rostock's Alterttimer, Rostock.

Mecklenburgische Geschichtsverein, Schwerin.Koninklijke Akademie van letteren , geschiedenis en oudheidkunde to Stockholm.

Noorsch Museum, Stockholm.

Dr. N. G. VAN HUFFEL.

DE TECHNIEK VAN PLOOS VAN AMSTEL

IN ZIJN PRENTWERK

BESTAANDE UIT 46 IMITATIES VAN TEEKENINGEN.

PiF76 -T, q-- -1, -1, -T, 'I" Th----- 'I" '1") "1" 7v- '1" .1" .1" --- .1" .1" Th--- 'I" -- '1`. ------- 'I" '1`• ---- 'I'. 'N6')ei

Dr. N. G. VAN HUFFEL.

DE TECHNIEK VAN PLODS VAN AMSTEL

in zijn prentwerk bestaande uit 46 imitaties van teekeningen.

e prentteekening is de afdruk van eene gegraveerde of geetstekoperen plaat, Welke bedoelt een zoo getrouw mogelijke reproductievan eene teekening weer te geven.Het veld der prentteekeningen is dus ruim

Er valt of te beelden l e potlood en krijtteekeningen, ook in zwart enrood krijt, 2 e sepia, 3e 0. I. inkt en 4e aquarellen.

Het aandeel dat Nederland in deze eigenaardige techniek heeft gehad,die vrijwel gelijktijdig hier en in Frankrijk omstreeks 176o opbloeide, is grootgeweest.

Wie kent niet het prentwerk van Cornelis Ploos van Amste1?Welnu, over dat prentwerk wensch ik u een en ander mede te deelen,

dat u tevens beschouwen kunt als de basis van een werkje dat ik over Ploosen zijn tijd denk uit te geven.

Dit is Been onnut werk, omdat hetgeen over Ploos van Amstel doorvon Alten is geschreven, weinig of niets over diens techniek bevat, en de lijstvan prenten die von Alten aan Ploos toeschrijft wel eens herzien mag worden,terwijl overigens von Alten's werk de eenige bron over dit onderwerp is 1).

1) Cornelis Ploos van Amstel Kunstliebhaber and Kupferstecher. Eine Studie von F. vonAlten Kamerherr in Oldenburg Leipzig Rudolph Weigel 1864.

4.

32

Tevens is het mij mogelijk eenig licht te brengen in de duistere twisttusschen Ploos en Bernard Schreuder en althans met eenige waarschijnlijkheidbeider rechten naar waarde te schatten.

Hoewel in deze proeve van experimenteel kunsthistorisch onderzoekgeen plaats is voor uitgebreide historische bijzonderheden omtrent personen,wil ik Hoch curiositate qua niet nalaten hier even te vermelden, dat CornelisPloos van Amstel den naam zijns grootvaders droeg, die een oudere broe-der was van Gerard Ploos van Amstel, een van Wiens rechtstreeksche afstam-melingen mej. C. C. Ploos van Amstel de vriendelijkheid had, mij inzage tegeven van de familiepapieren Welke in het bezit van dezen tak van hetgeslacht zijn. Cornelis Ploos van Amstel heeft geleefd van 4 Januari 1726,op welken datum hij geboren werd, ten huize van zijn oom te Weesp, tot21 December 1798. Hij schijnt een aanzienlijk vermog-en verworven te hebbenin den houthandel en staat bekend als iemand die een buitengewoon krachtigwerkzaam aandeel heeft gehad in het kunstleven te Amsterdam in de tweedehelft van de 18 e eeuw. Het huffs Bontekoning & Aukes dat nog bestaat, teldeeenmaal Ploos onder de deelhebbers. Ploos was hartstochtlijk verzamelaar, enals men leest wat hij aan kunstschatten heeft bezeten, dan komt u het wateraan de lippen.

In den laatsten tijd schijnt het nog al eens voor te komen dat deechtheid van teekeningen, of komstig uit de nalatenschap Ploos van Amstel,in twijfel wordt getrokken.

Men zal wel doen daarbij in 't oog te houden dat blijkens nog aan-wezige correspondentie, Ploos herhaaldelijk kostbare teekeningen liet copieeren,en dat het maken van dergelijke copieen ook noodig was voor het vervaar-digen der prentteekeningen, zoodat niet dadelijk aan kwaden opzet behoeftgedacht te worden 1).

Wat intusschen na zijn dood met dergelijke copieen is gebeurd, ismoeilijk te zeggen, bijv. met de copieen van de graven en gravinnen vanHolland en West-Friesland, die hij volgens een brief aan den Heer Wijnmet bijzonder verlof van de WelEdele Heeren Burgemeesteren van Amsterdamhad mogen laten copieeren op het raadhuis, hetgeen hem 500 gulden hadgekost, en die hij niet ter reproductie Wilde afstaan.

Omstreeks 1760 begint Ploos met de uitgave van zijn bekend prentwerk.Hij had waarschijnlijk, min of meer toevallig, eene methode gevonden

die het hem gemakkelijk maakte om sommige teekeningen door koperdrukte vermenigvuldigen.

1k zeg, waarschijnlijk toevalligerwijze, omdat de analyse van zijn werk,

1 ) 1k ben in het bezit van een copie die gemaakt is naar de teekening van Ostade

eertijds in 't bezit van den burgemeester Jonas Witsen, gereproduceerd als N o . 7 van het

prentw erk.

33

er op wijst dat de eerste proeven genomen zijn naar aanleiding eener toeval-lige ontdekking.

De methode !Ploos van Amstel staat voor zooverre mij bekend,nergens beschreven, en gold als voor de geschiedenis verloren. von Alten,die het 'even van Ploos uitvoerig beschrijft, en daarbij een lijst van ± 15oprentteekeningen geeft, die hij op rekening van Ploos stelt, zegt omtrent hetprocede niets. Wanneer wij ons beperken tot de 46 prentteekeningen diePloos in aflevering-en van ± 4 stuks in 't Licht heeft gegeven, zoo is het alhaast ondoenlijk om van een bepaald procede te spreken, omdat de afge-beelde teekening-, en zoo zeer verschillend van factuur zijn, dat men aan eenenkel procede van reproductie niet denken kan.

Naast krijtteekeningen en met Oost-Indische inkt gewasschen pentee-keningen vindt men zeer uitvoerige sepia-teekeningen en aquarellen.

Het ligt dus min of meer voor de hand, dat de techniek van Ploosniet als een enkel procede te formuleeren is, en de moeilijkheid was hoofd-zakelijk gelegen in het splitsen van het werk naar de verschillende werkwijzendie in enkele prenten duidelijk leesbaar werden naarmate proefnemingen hetvermoeden van de manier waarop ze gemaakt zijn, versterkten.

von Alten geeft het relaas van het bezoek dat Ploos bracht aan PrinsWillem V, die het verlang-en had te kennen gegeven om zijne werkwijze teleeren .kennen. Nadat hij ten paleize was verschenen, vergezeld van zijn helperBernard Schreuder en van C. Buijs, voorzien van al de noodige ingredienten,waarbij een kleine drukpers, ging de voorstelling als volgt toe.

Een copie van een teekening van Rembrandt, voorstellende de appel-schillende vrouw, werd aan de achterzijde gegomd en bestrooid met een derpoeders waarvan Ploos zich bediende.

Aldus werd deze copie op een g-evernist koperen plaat gelegd en metde randen daaromheen gevouwen, vastgeplakt. Toen trok Ploos met een softde omtrekken na, waarna de calque werd weggenomen en de koperen plaatwerd geetst, geinkt en afgedrukt.

De Prins herhaalde met een tweede plaat en een copie van dezelfdeteekening, deze manipulatie en Ham na afloop der behandeling, een afdruk mede.

Deze afdruk geeft getrouw het krijteffect van de krijtteekening vanRembrandt weer.

Ik moet bekennen dat de beschrijving- van von Alten mij nog vrij welin 't duister liet, en dat ik begonnen ben met te zoeken naar poeders die opde vernis van de koperen plaat afgedrukt, door een of andere vloeistof, langsden weg der chemische reactie, in staat zouden zijn om de vernis plaatselijkte vernietigen en open te maken voor de inwerking van de etsvloeistof.

Na eenig zoeken bleek mij echter dat een hard poeder, dat instrument-makers altijd als slijpmiddel bij de hand hebben, n.l. de amaril, de vernis

34

gemakkelijk zoodanig beschadigt, dat de ingedrukte amarilkorrels, gaatjesmaken die de etsvloeistof toelaten tot het koper.

De amaril, die ik gebruikt heb, was zeer fijn, zoodat het effect hetmeeste weg heeft van fijn zwart krijt, genaamd Conte.

Mijn eerste model was een der prentteekeningetjes van Cootwijk, naareen etsje van Ostade.

(Cootwijk heeft van dit etsje een prentteekeningetje in kleuren gemaakt.)Dun postpapier was nog niet doorschijnend genoeg om een doortrek

copie te maken, bovendien mocht ik geen al te dun papier gebruiken, zooalsu weldra zult inzien.

Vrij stevig papier, gedrenkt in benzine of terpentijn, was echter volkomenvoldoende, om het origineel met potlood, getrouw lijntje voor lijntje te kunnencopieeren.

Vooral op papier, in terpentijn gedrenkt, schrijft het potlood prachtig.De copie, aldus verkregen, bestreek ik aan de achterzijde met een

papje van amarilpoeder en zeer verdund gomwater, zoodat een dun amaril-laagje aan het papier bleef kleven.

Aldus geprepareerd, werd deze copie op de geverniste koperplaat gelegden om de randen daarvan heengevouwen en aan de achterzijde vastgeplakt,waarna ik alle lijntjes, waaruit de figuur was samengesteld, weer met een zeerhard potlood natrok. Het papier mag daarbij niet scheuren, en moet dusvrij sterk zijn. Toen ik het papier had weggenomen, en de plaat in salpeterzuurlegde, kwam de figuur in fijne gasbelletjes op, en verkreeg ik als resultaateen plaatje, waarvan de afdrukken de krijtkorrel zeer goed weergeven.

Bij een tweede plaatje, naar een teekeningetje van Lancret, was deetstijd korter, en verkreeg ik daardoor in plaats van het krijteffect, de naboot-sing van een potloodteekeningetje. Hoe ondieper n.l. de plaat is geetst, deste grijzer is de afdruk, hoe dieper, des te zwarter de afdruk.

Wat ik in deze plaatjes nu nog niet heb gedaan, maar waar eigenlijkalles op aan komt om fraaie schaduweffecten te krijgen, dat is het etsen inverschillende toner, maar daarbij is het oog van den kunstenaar noodig.Zoodra n.l. de plaat in de etsvloeistof komt, ziet men de figurer opkomen,en nu moet men die lijntjes of partijen, Welke slechts heel Leer moeten zijn,reeds na korten tijds etsen, met vernis toedekken.

Dan legt men de plaat weer in 't bad, en etst de diepere partijendoor, en zoo tot to en meermalen toe.

Ploos zelf zegt in een brief aan den Heer Prins, die geregeld zijneprentteekeningen kocht:

„maar een ongeluk aan de plaat bij het inbijten, dat menigvuldigmoet geschieden, veroorzaakt door het loog aan de grondvernis en hetinvreten van het schijwater, heeft een jaar arbeids van mij vernietigd".

35

Dit zou geweest zijn een portret van Jan Lievens en zou uitgekomenzijn als N°. 41.

De vernis wordt gemakkelijk vernietigd door eene oplossing van bijtendepotasch, ook wel loog genoemd.

Blijkbaar is dit ongeluk aan de plaat overkomen, waarna het salpeterzuur,de beschadigde plaats heeft aangevreten en gevlekt.

De brief, waarin dit staat, bevindt zich in het Prentencabinet van hetRijks-Museum te Amsterdam.

a ben nu gekomen tot de mogelijkheid om het werk van Ploos teschiften, niet het werk zooals von Alten het beschrijft, maar vooreerst de 46bladen waaruit de origineele uitgave bestaat.

Wanneer wij n.l. ter zijde leggen die nummers Welke zeker geheel, ofbijna geheel op boven omschreven wijze zijn vervaardigd, zoo zijn dit deNos. 2, 3, 4, 8, 9, IO C II I 12, 14, 15, 18, 19, 20, 23, 26, 27, 28.

Daarbij wil ik dus eenige oogenblikken stil staan.Door de studie van dit onderwerp kwam ik in aanraking met den Heer

H. Ph. Gerritsen te 's Gravenhage.Hier vond ik verscheidene van de calque's die Ploos heeft gebruikt,

en door de bezichtiging van dit materiaal ben ik in de gelegenheid gekomennog iets naders omtrent de prenten van Ploos mede te deelen.

In de eerste plaats dan, begon Ploos met het maken van een doortrekmet rood krijt op geolied papier.

Met de beteekende kant werd dit papier op een gewoon vel van watsteviger papier, door de walspers gehaald, zoodat de teekening in spiegel-beeld hierop stond afgedrukt, en nu werd deze copie zeer zorgvuldig naarhet origineel voltooid.

Ploos bestreek dan de achterzijde met gom en strooide daarop, nietzooals ik gedaan heb, amarilpoeder, maar kopervijlsel. Enkele dezer patronenzijn in het bezit van den Heer Gerritsen.

Ploos moet wel veel zorg hebben besteed aan het maken van ditkopervijlsel van egale fijnheid.

In de verzameling Gerritsen bevindt zich voorts nog eene teekeningvoorstellende verschillende roulettes enz. waarmede Ploos waarschijnlijkretoucheerde.

De techniek der krijtimitaties is daarmede nog niet geheel opgelost.Wanneer men bijv. het portret door C. Visscher beschouwt of dat van

Goltzius, zoo ziet men den geheelen grond van de Arent gekorreld.Het is wel zoo goed als zeker dat deze korrel verkregen is door de

plaat opnieuw te vernissen, nadat ze reeds in hoofdtrekken bewerkt was, endan de vernis te beschadigen door er een met poeder bestrooid gegomd papierop te leggen en door de walspers te halen, en daarna zwak te etsen.

36

Er zijn in de verzameling van den Heer Gerritsen eenige aanwijzingendat Ploos op deze wijze handelde, n.l. in enkele proefdrukken kan men duidelijkwaarnemen dat na een eerste béwerking, de plaat nog eens van een korrelis voorzien die de Witte plekken in de afdruk van de eerstverkregen plaattoedekken en een vloeiender aanzien geven.

Nu werd op deze wijze al het licht uit de plaat weggenomen, maar datwerd dan weer door polijsting verkregen, met een bruneerstaal, evenals bijde manier in zwarte kunst. Aldus is het niet te verwonderen dat het makenvan een dergelijke plaat slechts langzaam vorderde, en veel smaak en bedreven-heid vereischt.

Hoewel het nu Ploos voorzeker aan smaak niet ontbrak, had hij Been tijden zonder twijfel ook niet de bedrevenheid in het hanteeren van 't gereedschapom prenten als de portretten door Dou, Goltzius en Visscher te maken, hetgeenhij ook zelf erkent.

Hij sloot een contract met Johannes KOrnlein, in Welk contract te lezenstaat dat het aangegaan wordt uit hoofde van de meerdere bedrevenheiddie KOrnlein in 't graveeren heeft, en waarin KOrnlein zich voorts verbindtom het geheim dat hem wordt toevertrouwd niet te verraden.

Tot zijn sterfjaar 1772 heeft KOrnlein dan voor Ploos vervaardigd:N°. 14 Klavierspeelster naar G. Dou,

77 15 Landschap

Berghem,

77 18 Vrouwenbuste H. Goltzius,

19 Mansportret

C. Visscher,

77 20 Paard

Ph. Wouwerman,alle meesterwerken van techniek.

Eenvoudiger onderwerpen zooals de Werfjes van Saftleven N o. 2 enN°. 3 van het werk, de Flensjesbakster van Metzu, de beide Hondjes vanVan Mieris, mogelijk ook de Kaartspelers van Van Mieris en No. 5 het grooteLandschap van Adriaan van de Velde, kunnen op rekening van Ploos zelfworden gesteld.

Zeer merkwaardig is No. 18, het Vrouwenportret van Goltzius, dat inhet Museum Fodor berust.

De reproductie die KOrnlein heeft gemaakt wijkt zeer veel van hetorigineel af.

De hand n.l. die in de reproductie op een boek rust, dat recht overeindstaat, houdt in 't origineel een doek vast en is slecht geteekend.

In de collectie van den Heer Gerritsen nu, bevinden zich drie studienvan handen, waaruit die met het boek ten slotte gekozen is.

Hoewel Ploos in 't algemeen alle zorg besteedde aan zeer nauwkeurigeweergave der oorspronkelijke teekeningen, was de slecht geteekende hand ophet origineel hem blijkbaar te machtig.

37

De reproductie van KOrnlein is over 't algemeen veel krachtiger dande teekening, misschien wel wat al te forsch in de opwerking met rood krijt,maar als prent is ze eenig in haar snort, en er is Been der dikwijls zoo duurbetaalde fransche crayon-imitaties die met deze of met de Klavierspeelster vanDou in het strijdperk kan treden.

De arbeid van KOrnlein staat als iets geheel aparts in het cadre vande crayontechniek, ook het overigens zeer fraaie Rembrandtportret door Josi,staat op een lager plan.

Wat de kleurendrukken betreft, ben ik van meening dat Ploos niet zooessentieel in de methode is als bijv. Janinet i).

Ploos drukt iedere kleur afzonderlijk in vlakke tint, en maakt, om deomtrekken volkomen op elkaar te doen passen een vruchtbaar gebruik vanzijne doortrekmethode, die natuurlijk een uitstekend, bijna niet te overtreffenhulpmiddel is, om op verschillende koperen platen dezelfde figuren volkomengelijkvormig in omtrekken af te beelden.

Over de kleuren heen, drukt hij een zwarte plaat af, die op zich zelfeen volkomen getrouw beeld van de aquarel in zwart geeft, dus een teeke-ning die dezelfde verdeeling van licht en donker geeft als de aquarel.

Deze methode is geheel verschillend van die van Janinet, die geloofik, hooger geschat moet worden als kleurendrukker, in alle geval als zoekernaar de beste methode.

Janinet verkrijgt n.l. tinten door superpositie van de grondkleurenrood, geel, blauw, aldus het voetspoor volgende van Le Blond, maar meteen ander grein.

Het grein, dat Ploos voor de kleurendruk gebruikt, is zeer fijn, enwaarschijnlijk ook verkregen door een uiterst fijn poeder in de vernis tedrukken en dan te etsen.

Een dergelijk grein is op velerlei wijzen te verkrijgen, bijv. door directebijting van de gepolijste plaat met salpeterzuur (au lavis) en in de aquatint-manier.

De aquatint met het stofgrein staat op rekening van Le Prince Hetwordt verkregen door fijn harspoeder op de koperen plaat te stuiven, vervol-gens de plaat te verwarmen totdat de harskorreltjes vastbakken en dan te etsen.

Het zuur bijt dan kanaaltjes rondom de korreltjes, die als zwarte cir-keltjes om Witte stippen afdrukken.

1k kan dat grein echter bij Le Prince niet ontdekken, evenmin bij Janinetof bij Ploos, wel echter bij Prestel, terwijl het in 't begin van de 19e eeuwalgemeen gebruikt wordt evenals het vloeigrein.

1) Francois Janinet. Parys. 175 2- 1 813.

2) Jean Baptiste Le Prince 1734-1781.

5

3 8

Het vloeigrein wordt verkregen door eene harsoplossing in spiritus uitte gieten over de plaat. Als de spiritus verdampt is blijven uiterst fijne hars-korreltjes achter, waartusschen weer de etsvloeistof inbijt.

Ploos van Amstel heeft echter alles bereikt met de doordrukmethodevan poeders, hetzij met stiften voor de imitatie van krijt, hetzij om een egaletoon te krijgen, met de pers.

Waar die toon bij eerste bijting niet vloeiend genoeg was, werd dande plaat een tweede maal gegreind en de lichtplekken werden door poetsenverkregen.

Een uitzondering hierop maken de prenten waarin Bernard Schreuderde hand heeft gehad, zooals bijv. de Citherspelers van Van Mander, deOmroeper van du Sart, het Kerkje van Saenredam, de Knaap van Rem-brandt, de Regenten van de Bray e. a.

Deze /waste plaat en die van N°. 38, ii, 42 en 46 had Schreuderblilkens oftschriften oft enkele afdrukken in mijn bezit reeds omstreeks 177ogemaakt. Ploos gaf dus met dadelijk de prenten die gereed waren nil,voorzeker om wat afwisseling in de uitgave te brengen.Dat hil zoolang gewacht heeft met het uitgeven der nog van Schreuderafkomstige platen is zeer verklaarbaar nit de zucht zoo weinig mogeljkvoedsel te geven aan de haat die Schreuder tegen hem koesterde en zichuitte in allerlei onaangename insinuaties jegens Ploos.Wal daar van zij, Schreuder heeft zich in alle geval zeer onnet gedragenen de aanspraken die hi/ lief gelden op de uitvinding van Ploos zijndoor niets gemotiveerd.

Met Bernard Schreuder had Ploos een analoog contract als met KOrnleinen met Cornelis Brouwer.

De origineelen berusten alle drie bij den Heer Gerritsen, waar ook tevinden is een zeer merkwaardige staat van taken die Ploos in 1782 heeftopgemaakt.

Daarop komt onder andere, een post van 99 gulden voor, als extraaan Schreuder uitbetaald voor de Knaap van Rembrandt.

Overigens is het aandeel, dat Schreuder in het werk van Ploos heeftgehad, volledig of te Leiden uit de prentteekeningen die, uit zijne nalatenschapafkomstig, in mijn bezit zijn geraakt.

Al degenen, waarin de karakteristiek van Schreuder's methode zichtbaaris, zijn in die verzameling door hemzelven aan de achterzijde van zijn hand-teekening voorzien.

De karakteristiek van Schreuder is het gebruik van de bergeau uit.de vrije hand.

De bergeau is het werktuig om platen voor mezzotint gereed te maken.

39

Het is een boogvormig stuk staalplaat met fijne zaagpuntjes op deboog, en met dit werktuig hobbelt men in vier richtingen over de koperplaat,n.l. evenwijdig aan de zijden en diagonaalsgewijze 1).

Men voorziet aldus de geheele plaat van braam, van uiterst fijneopgewelde koperruggetjes waaraan nu de inkt blijft hangen, zoodat de plaategaal fluweelig zwart afdrukt.

Daar waar men licht wil hebben wordt de braam weer weggepolijst, zoodatde geheele teekening door polijsting ontstaat zonder een enkel graveer- of etslijntje.

Van dat poetsen am licht aan te brengen, heeft Ploos bij zijn grein,verkregen door doordrukken van poeders in de vernis, en daarna etsen,eveneens veel gebruik gemaakt, Schreuder echter is de eenige althans deeerste Hollander, die de bergeau uit de vrije hand gebruikt.

Geheel oorspronkelijk is Schreuder's methode niet, het is zelfs twijfel-achtig of het een zelfstandige methode genoemd kan warden.

In 1752 heeft Joannis Martyn reeds een Historia Plantarum Rariorumuitgegeven, te Nurnberg, waarin de platen op analoge wijze bewerkt zijn,bovendien met gebruikmaking van schablonen.

De omtrekken der afgebeelde planten zijn n.l. eerst geetst, daarna iswaarschijnlijk de plaat beplakt met uitsparing van de of te beelden figuren,die daarna met de bergeau van een schaduwgrein zijn voorzien, en in groenzijn afg-edrukt, terwijl de bloem en uit de hand gekleurd zijn.

Schreuder heeft zonder twijfel van de bergeau gebruik gemaakt, bijv.,blijkens een proefdruk van den Omroeper van du Sart die de figuur van denOmroeper nog geheel wit vertoont, zoodat deze figuur eerst daarna met debergeau uit de vrije hand is geschaduwd.

De bewerking is echter zoo uiterst fijn, dat ik nimmer de bergeau zouhebben geconstateerd ware mij niet een proefdruk van „de Schuur vanOstade" van Schreuders hand ge\A-Orden, me/ nzarge, hetgeen bij prentteeke-ningen zoowat nooit voorkomt. Op de marge nu van die proefdruk, staan deprobeersels met de bergeau duidelijk te lezen.

Nadat Ploos met Schreuder in conflict is gekomen in 1778, staat deuitgave van het prentwerk dat tot 29 sulks was aangegroeid sedert de eersteserie in 1765 verscheen, een tijd stil.

Schreuder die zich door Ploos onvoldoende betaald achtte is in zijnmanier voor een Hoornsche Maatschappij gaan werken, en Ploos zit blijkbaaronthand, doch gaat in 1781 door met uitgeven, nu met een serie sepia- en0. I. inkt-imitatien naar Ter Burgh, Netcher, Backhuizen, Lucas van Leyden,Thomas Wijck en Allard van Everdingen

1) De berceau bewerkt dus de plaat systematisch (tegenwoordig geschiedt het machinaal),Schreuder werkt er echter mede in de richting van de na te bootsen penseelstreek, geheelepartijen blank latend, in plaats van ze blank te polijsten.

5*

40

Sommige dezer zijn van twee platen gedrukt, zooals de Ter Burgh engeheel bewerkt door poetsen en opnieuw greinen en weer poetsen, een uiterstbewerkelijk procede dus, maar niet zoo heel moeilijk.

Dit interessante deel der techniek is mij eerst geheel duidelijkgeworden uit de proefdrukken van een der zeegezichten van Bakhuizen, n.l.„de avondstond."

1k had er 5 te mijner beschikking, en toen deed zich de volgendemoeilijkheid voor.

De r e staat, zeer donker van toon, is een afdruk van de geetste plaatzonder meer, en grof van structuur, omdat hier de korrel, die de vernis heeftbeschadigd, als zwarte inktpuntjes optreedt.

De 2 e staat is gepoetst en vertoont dus lichtreflexen, bijv, op het zeilvan het schip.

Nu vertoonen van twee andere drukken de eene die lichtreflexen wel,en de andere niet, zoodat deze laatste eigenlijk voor de 2 e zou geplaatstmoeten zijn, wanneer echter de veel fijnere structuur van het grein dit nietbelet had.

Dat bracht mij tot de wetenschap dat van die twee, degene zonderde lichtreflexen de 3 e is.

Immers de 3 e is uit de 2 e verkregen door verder poetsen en polijsten,doch is nog ruw van aanzien, maar toen is de koperen plaat opnieuwgegreind.

Dat bracht in de eerste plaats mede een vloeiing van de eerst zooruwe korrel, daar nu de open plekjes gevuld werden, maar tevens een dekkingvan de lichtreflexen, die nu in de 5 e staat weer blank geslepen zijn.

Het is onmogelijk om uit te maken of Ploos voor deze prenten hulpheeft gehad, ze moeten eenvoudig g-eheel op zijn naam blijven staan.

Wel zijn er aanwijzingen, dat hij zijne methode heeft geleerd aanElizabeth van Woensel, maar de sporen die daarvan overgebleven zijn, zijnonbeteekenend en geheel in de crayonmanier.

Eerst in 1786, dat is zes jaren na Schreuders dood, heeft Ploos deplaten uitgegeven die hij nog van hem had liggen, n.l. naar Jacob de Bray,Jan Steen, Saenredam en Bega, met nog zes van zijn eigen hand, en daar-mede eindigde de uitgave in 1787.

Ploos, die zeer prinsgezind was, kwam natuurlijk in minder aangenamepositie, bovendien was hij al wat ouder en de tijdsomstandigheden warenongunstig, zoodat het Been verwondering behoeft te baren dat in 1787 delaatste prenten zijn verschenen.

Wanneer wij dus nu recht willen doen aan zijn medewerkers, dan kande lijst der 46 prenten voorzien worden van de namen KOrnlein en Schreuderwaar het zeker is dat deze artisten een groot aandeel in de vervaardiging

41

der platen hebben gehad, en die wij op hun naam zullen stellen, onverminderdhet recht dat Ploos op de geheele door hem bekostigde uitgave behoudt,gemaakt volgens een door hem gevonden procede. Dat de uitgave hem geenv oordeel heeft aangebracht toont een balans van 22 Maart 1781, die meteen tekort van eenige duizenden guldens sluit, ongerekend echter de voorraadkoperen platen, „alle nog zeer goed tot de druk, behoorende bij zijn uitge-geven werk op io Maart 1781."

Dan volgt de inventaris dezer platen met de stock.Voorts bevat dat stuk een aantal berekeningen en notities, bijv.

Vertimmeren, maken van persen en instrumenten f 983.13Jongen van Rembrandt 30o d. = „ 600.-1)

extra Schreuder , 99•-L. Mayer „ 133.10 (drukloon)

(de betaling aan zijn medewerkers geschiedde altijd per afgedrukt exemplaar).Eindelijk de balans.Betaald Ontvangen

Debet Credittot 1771 . f 13358.18 1758 tot

1775 ” 7712. 7 1771 1 10169.181776 r 2929. 6 1775 ” 3412.121777 • ,, 1109.15 1776 n 6421. 2

I 25110. 6 f 20003. I 2

LUST DER 46 PRENTEN MET VERMELDING VAN DE TECHNIEK EN DEN MAKER.

P. v. A. = Ploos v. Amstel. S. = Schreuder. K. = KOrnlein.

Gebezigde techniek (zuiver of gecombineerd):J O . Doordrukken met de Stift (Crayonimitaties).2°. Greinen door in de pers een poeder in de vernis te drukken, en te etsen

en wel bij herhaling, afgewisseld door poetsen, op een of meer platen(Sepia en 0. I. inkt, kleurendrukken).

3°. Schaduwen met de Berceau uit de vrije hand.

No. I. De titel, waarbij hij het werk opdraagt aan den Burgemeester JonasWitsen. 1 Febr. 1765.Afgedrukt van 2 platen, de eene plaat met de omtrekken op de ge-wone wijze geetst, de andere met een fijn grein, en de Witte hoogin-gen zoo diep ingesneden dat daarin geen inkt kwam.

1) 300 d = 3oo drukken.

42

No. 2. H. Zaftleven, Schuitmakerswerf, crayon met geetste lijntjes, P. v. A.

n 3 .n 7, 7, ,7 ” ,, 77

77 4. Adriaan v. d. Velde, Landschap, crayon met geetste lijntjes. P. v. A.(Deze drie zijn de eenige met geetste lijntjes, die niet onw.aarschijn-lijk met een werktuig getrokken zijn).

n 5. Rembrandt, Vrouwtje, leunende over een onderdeur. P. v. A. en S.Schaduwgrein met de bergeau, in kleur gedrukt.

6. Rembrandt, Jongen, leunende in een nis. P. v. A. en S.In kleur gedrukt.

7. A. v. Ostade, Interieur van een Herberg, in kleuren gedruki, vanverschillende platen. P. v. A. en S.Deze "Vaal is ook door Yaninet gedrukt en wel in drie kleuren, terwigde tinten verkregen zijn door superpositie, bilv. violet door rood overblauw to drukken.Schreuder heeft het geheele ets-werk van Ostade oft de wijze van Ploosen buiten diens voorkennis gemaakt voor het Zwolsche GenootschaftArtium Tri stis Manua... Enkele dezer 51 drukjes zijn goea', vele echterzeer gebrekkig.

n 8. Hendrik Averkamp, De Koning van Bohemen op het ijs.In kleuren gedrukt. P. v. A. en S.

n 9. Anthony van Dijk, Het portret van Jan van Goyen. K.Rood en zwart kilt.

n TO. Jan van Goyen, Markt. Krill met Oost-Indische Ina P. v. A.

7, I I. Beestenmarkt. Kriji met Oost-Ina'iscke ink/. P. v. A

n I 2. Gerard Dou, Klavierspeelster. Rood en zwart krill.(Het meesterwerk van KOrnlein.)

n 13. Ludolf Bakhuizen, Oorlogschip. Oost-Indische ink/. K.

n 14. Gabriel Metzu, De Flensjesbakster. Krift. P. v. A.15. Nicolaas Berghem, De vrouw op de Muilezel. K.

Krijt en Oost-Indische inkt.

n 16. A. Bloemaert, De Maagd met het Kindeke. P. v. A. of K.Clair-Obscur van twee platen, evenals de 11E6'1

n 17. A. van Ostade, De Vioolspeler voor de Herberg. P. v. A.In klenren gedrukt.

7, 18. H. Goltzius, Vrouwenportret. Zwart en rood krill.

Deze prent wijkt van het origineel zeer veel af, de hand n.l. die ophet boek rust, houdt in 't origineel een doek vast, en is slecht geteekend.Ploos heeft drie handenstudies laten maken eer hij die met het boekuitkoos. (Een meesterstuk van KOrnlein.)

n 19. C. Visscher, Mansportret. Zwart krill. K.

4-3

N°. 20. Ph. Wouwerman, Een man met een paard. Krill en O. I. ink/. K.(Uitgegeven in 1772, het sterfjaar van KOrnlein.)

21. P. Saenredam, Een kerkje. In kleuren. P. v. A. en S.77

22. K. van Mander, Citherspelers. Pen en 0. I. inkt. S.n23. Govert Flink, Mansportret. Zwart krift. S.n24. P. Coops, Riviergezicht. In kleuren. P. v. A.n25. A. Brouwer, Dronken Boer in een Herberg. S.

77

26. F. van Mieris, De kaartspelers. Zwart krilt. P. v. A.n27. Slapend hondje. Zwart krill. P. v. A.

77 77

28. Zittend hondje. Zwart krift. P. v. A.77 77

29. Cornelis Dusart, De omroeper. Pen en 0. I. inkt. S.nUitgegeven in 1777. (1778 ruzie met Schreuder.)

30. Gerard ter Burch, Een beer staat bij een zittende dame die van eennpage een drinkglas krijgt. Sella. P. v. A.Gedrukt van twee platen. Gepoetst door drukgrein.

31. Caspar Netcher, Dame met Guitaar. 0. I. inkt. P. v. A.n32. Ludolf Bakhuizen, Schepen in den morgenstond. P. v. A.n

Zwaar in 0. I. ink/.

n 33. Ludolf Bakhuizen, Schepen in den avondschemer. P. v. A.Zwaar in 0. I. 101, twee malen gegreind, 5 malen bewerkt.

n 34. Lucas van Leijden, Salomon's eerste rechtspleging.Clair obscur. Pen en gele 0. I. ink/. P. v. A.

35. Thomas Wijck, Poort, muur, daarvoor iemand met een ezel.nGele 0. I. inkt. P. v. A.

36. Allard van Everdingen, Dorpsgezicht. Gele O. I. ink/. P. v. A.nN. 30-36 zijn technisch alle volmaakt identiek.Als Ploos hierbij kulp heel/ gehad dan mod het die van C. Brouwergeweest zijn, Wiens prent naar Pijnacker bijv. in lien /rant is, maarer is seen enkele aanwijzing voor.

37. Jacob de Bray, Regenten van het armenkinderhuis to Haarlem. S,77

Pen en 0. I. inki. Uitgegeven in 1786, zes jaren na Schreuder's dood., 38. Jan Steen, De Rechtsgeleerde. Pen en 0. I. inkt. S.

39. Simon van der Does, Kudde geiten. P. v. A.77

0. I. ink/. Technisch als 30-36.40. Jan van der Meer, Valei met oud kasteel. O. I. inkt. P. v. A.

77

Hoewel directe aanwijzing ontbreekt, acht ik Brouwer den maker vandeze Arent, die sterk van alle anderen afwijkt.

41. Jan Saenredam, De varkenslagter. Pen en 0. I. inkt. S.n

42. Cornelis Bega, Boereninterieur. Pen en Sepia. S.n

n 43 . Gerbrand van den Eeckhout, De botanikus. P. v. A.Sepia. (Als 30-36).

44

No. 44- Karel du Jardin, Schaapskooi. 0. I. inkt. P. v. A.Van twee platen gedrukt zeer fraai.

„ 45. Jan Luiken, De alchimist ? Sepia. P. v. A., 46. Jacob Esselens, Riviergezicht. Krijt en O. I. inks. S.

Met zekerheid kunnen dus 5 prenten op naam van Kärnlein gesteldworden, en 9 op dien van Schreuder, terwijl de overige op naam van Ploosmoeten staan.

Wanneer wij ons afvragen „is de techniek van Ploos van Arnstel doel-treffend geweest" ? dan luidt het antwoord in allen deele bevestigend.

Voor het reproduceeren van krijt- en potloodteekeuingen is de door-drukmethode met behulp van een poeder, in principe superieur in vergelijkingmet het gebruik van de roulette.

Het resultaat dat KOrnlein in een portret als dat van Visscher bereiktheeft, is dan ook het volmaakte nabij, en voor een niet gering deel is datte danken aan de groote vrijheid die de willekeurige Jigging der korrels aande lijn geeft, en die juist daarom de ongedwongenheid van de krijtstreepzoo fraai weergeeft.

Het multiple doordrukgrein, door poetsing verlucht is eveneens zeerdoeltreffend voor de nabootsing van de penseelstreek met inkt en sepia,vooral wanneer de toetsen van een afzonderlijke plaat worden afgedrukt,zooals in de prent naar ter Burch.

Deze wijze van bewerking is bijzonder logisch gedacht en daardooruitstekend geslaagd.

Het gebruik van de bergeau uit de vrije hand is in zooverre vanbeteekenis, dat de penseelveeg er werkelijk meesterlijk door weergegevenkan worden, maar Schreuder heeft er lang niet altijd het logisch gewenschtgebruik van gemaakt, en hoe krachtig van toon de prent naar de Bray ookmoge zijn, de methode Ploos zooals die in de ter Burch gevonden wordt, zounog beter resultaat hebben gegeven.

Het grein voor de kleurendrukken is op zich zelf weinig beteekenend,en de methode is omslachtig en niet moeilijker maar minder geniaal dan dievan Le Blon en Janinet. De groote waarde van de methode die Le Blonheeft in praktijk gebracht is gelegen in het gebruik der Brie elementairekleuren, rood — geel — blauw.

Het fotografeeren "door kleurenfilters maakt het tegenwoordig gemakke-lijk om de noodige platen daartoe vereischt te vervaardigen, maar het isbeen wonder dat de arbeid, door Le Blon besteed aan meestal zeer grootemezzotintplaten tot een finantieel echec heeft geleid.

Janinet heeft in de zooveel kleinere platen een gemakkelijker arbeids-veld gekozen, maar niettemin verdient de subtiele bewerking der voor de

45

verschillende kleuren bestemde platen die door superpositie de fijne nuancenleveren die zijne prenten kenmerken, hoogen lof.

Ploos van Amstel heeft van het mengen van de elementaire kleurendoor superpositie, met het doel om tinten to verkrijgen, slechts een zeerondergeschikt gebruik gemaakt, niettemin bekleeden zijne kleurendrukken,naast de ongeevenaarde reproducties van sepia- en krijtteekeningen eenebelangrijke plants, in het tafereel der 18 e eeuwsche plaatdrukkunst.

Vergrooting van de hand van het vrouwenportret door H. Goltzius (No. 18) met de

doordrukmethode met kopervijlsel, gemaakt door J. KOrnlein volgens

de vinding van C. Ploos van Amstel.

I

Vergrooting van No. 19, (de omroeper van Cornelis Dusart), door B. Schreuder

met:de berceau en fijne roulette geschaduwd, en in de zwarte kunst-

manier door polijsten afgewerkt.

II

1{' I I t

Vergrooting van No. 30, (de broek van den knaap), geetst poedergrein in de zwarte

kunst-manier gepolijst, door C. Ploos van Amstel.

III

IV

Achterzijde van de copie van een teekeningetje, Voorzijde van de calque die aan de achterzijde

gegomd en bestrooid met amaril. gepoederd is. (Men ziet het poeder door-

(Dr. N. G. van Huffel). schijnen door het dunne papier.

Afdruk van het geetste plaatje, gemaakt met behulp Copie van een etsje van A. van Ostade, door

van deze calque door Dr. N. G. van Huffel, Dr. N. G. van Huffel, volgens de methode

(imitatie potlood). Ploos van Amstel vervaardigd,

(imitatie zwart krijt).

Proefdruk van den omroeper van C. Dusart, nog slechts ten deele gepolijst, de figuur van den omroeper

geheel ongesehaduwd. (Verzameling Rijks Prentenkabinet to Amsterdam).

V

Afdruk van den omroeper van C. Dusart, afgemaakte plaat.

VI

De in hoofdzaak door etsen verkregen le plaat van No. 30, (Verzameling H. Ph. Gerritsen, den Haag).

VII

De 2e plaat van No. 30.

VIII

De afdruk van de twee over elkaar gedrukte platen, nadat de 1e plaat eerst door polijsten voltooid was.

De tweede plaat accentueert dus enkele schaduwen en lijnen.

IX

De

scha

apsk

ooi

van

K.

du J

ardi

n (N

o.

44)

in

proe

fdru

k,

waa

rop

de

poli

jsti

ng m

et h

et s

chra

apst

aal

fraa

i w

aarn

eem

baar

is

.

X I

De

afdr

uk v

an d

e vo

ltoo

ide

plaa

t va

n de

sc

haap

skoo

i va

n K

. du

Jar

din

. D

e gr

ove

korr

el

in

de

eers

te p

laat

, ge

dekt

do

or d

ie v

an

een

twee

de.

De gebruikte kleuren zijn geweest :

Plaat a. De tronie en de handen, gele oker envermiljoen.Het potje : gele omber, vermiljoen eneen weinig gele oker.De beker en 't stoeltje : gebrand lood-wit en indigo.Schoenen en grond : drukkerszwart.

Plaat b. De tronie : ongebrande gele omber, engebrande bruine omber.De mouwen : loodwit gebrand tot citroen-kleur.De beker : gele of ongebrande omber.De broek : lak en loodwit, de grondgele oker en vermiljoen.

Plaat c. De tronie : vermiljoen.De muts : indigolak, vermiljoen, geleomber.Het wambuis : gele omber, indigolak.De schoenen en grond : indigo en lood-wit.De handen : ongebrande omber, ge-brande omber.

Plaat d. Is in zijn geheel met drukkerszwart, enwordt over alles heen gedrukt.

(Brief aan Hentzy 18 Maart 1785).

XII

a

b

C

d

C

Proefstuk door Ploosgemaakt voor de Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen, gedrukt van 4 platen a. b. C. d. over elkaar.

De afdruk e is de reproductie van het gekleurde drukje.

CORRECTIE:

Door afsnijding van de foto die gediend heeft voor

het cliche afgedrukt op Plaat IV N o. 3 is het woord

„ongeretoucheerd" helaas verworden tot „geretoucheerd".

De reproductie is die van een ongeretoucheerden afdruk.

it

- -

Ty!). M. J. PORTWLIE, Amsterdam,