neologismen en neologismen en verdwenen verdwenen woordenwoorden

College: taalveranderingCollege: taalveranderingSebastian Lenders, Jana KupkeSebastian Lenders, Jana Kupke21.12.200721.12.2007

Wat betekentWat betekentsterftakssterftaks? ?

A)A) verzamelnaam voor asbelasting en verzamelnaam voor asbelasting en grafrechten grafrechten

B)B) extra belasting geven over de extra belasting geven over de inkomsten vn AOW‘ers, bestemd voor inkomsten vn AOW‘ers, bestemd voor het instandhouden van ouderen het instandhouden van ouderen voorzieningenvoorzieningen

C)C) belasting op nalatenschap belasting op nalatenschap

C. belasting op nalatenschappen C. belasting op nalatenschappen

Als het aan de Nederlandse Volkspartij voor Vrijheid en Als het aan de Nederlandse Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) ligt, wordt het woord successierecht binnenkort Democratie (VVD) ligt, wordt het woord successierecht binnenkort uit de Nederlandse woordenboeken geschrapt. Het moet, aldus de uit de Nederlandse woordenboeken geschrapt. Het moet, aldus de liberale leider Mark Rutte, die het een ‘verwarrende term’ vindt, liberale leider Mark Rutte, die het een ‘verwarrende term’ vindt, plaatsmaken voor het nieuwe, volgens de VVD duidelijker woord plaatsmaken voor het nieuwe, volgens de VVD duidelijker woord sterftaks. De partij opperde dit plan eerder deze week, waarbij ze sterftaks. De partij opperde dit plan eerder deze week, waarbij ze tevens aangeeft van mening te zijn dat de belasting op tevens aangeeft van mening te zijn dat de belasting op nalatenschappen in Nederland te hoog is. Het geval wil echter dat nalatenschappen in Nederland te hoog is. Het geval wil echter dat het woord successierecht algemeen ingeburgerd is. Daardoor is het woord successierecht algemeen ingeburgerd is. Daardoor is de kans klein dat sterftaks het woord successierecht zo een, twee, de kans klein dat sterftaks het woord successierecht zo een, twee, drie zal vervangen. Sterftaks is niet alleen een onbekend woord, drie zal vervangen. Sterftaks is niet alleen een onbekend woord, het is misschien ook wel onbemind. Het klinkt – mede doordat het het is misschien ook wel onbemind. Het klinkt – mede doordat het met het werkwoord sterven is gevormd – niet heel aangenaam. met het werkwoord sterven is gevormd – niet heel aangenaam. Geen wonder dat journalisten die over het voorstel van de VVD Geen wonder dat journalisten die over het voorstel van de VVD berichten, spontaan een alternatief bedachten: erftaks. Maar of dat berichten, spontaan een alternatief bedachten: erftaks. Maar of dat in staat is om successierecht te verdringen, valt eveneens te in staat is om successierecht te verdringen, valt eveneens te betwijfelen.betwijfelen.

Wat betekent Wat betekent chippilchippil??

A) chip die proefpersonen als een pil inslikken A) chip die proefpersonen als een pil inslikken om, gedurende de tijd dat de chip zich in het om, gedurende de tijd dat de chip zich in het spijsverteringskanaal bevindt, onderzoek te spijsverteringskanaal bevindt, onderzoek te kunnen doen naar bepaalde kunnen doen naar bepaalde lichaamsfunctieslichaamsfuncties

B) anticonceptiepil B) anticonceptiepil met door een chip met door een chip gereguleerde afgifte van de werkzame stofgereguleerde afgifte van de werkzame stof

C) In kermisch materiaal gehulde chip met de C) In kermisch materiaal gehulde chip met de identiteitsgegevens van de drager, die oraal identiteitsgegevens van de drager, die oraal wordt toegediend, o.a. aan astronautenwordt toegediend, o.a. aan astronauten

A. chip die proefpersonen als een pil inslikken om, A. chip die proefpersonen als een pil inslikken om, gedurende de tijd dat de chip zich in het gedurende de tijd dat de chip zich in het

spijsverteringskanaal bevindt, onderzoek te kunnen spijsverteringskanaal bevindt, onderzoek te kunnen doen naar bepaalde lichaamsfuncties doen naar bepaalde lichaamsfuncties

Afgelopen weekend berichtte de krant de eerste Afgelopen weekend berichtte de krant de eerste resultaten van onderzoek bij hardlopers dat verricht resultaten van onderzoek bij hardlopers dat verricht

was met behulp van chippillen. Voor het begin van een was met behulp van chippillen. Voor het begin van een wedstrijd kregen enige hardlopers de chippil oraal wedstrijd kregen enige hardlopers de chippil oraal toegediend om zo de mogelijkheid te creëren de toegediend om zo de mogelijkheid te creëren de

hartslag en de kerntemperatuur van het lichaam tijdens hartslag en de kerntemperatuur van het lichaam tijdens de sportieve prestatie te meten. De chippil kenmerkt de sportieve prestatie te meten. De chippil kenmerkt

zich verder doordat hij na afloop van de activiteit zich verder doordat hij na afloop van de activiteit tijdens welke de metingen worden verricht, het lichaam tijdens welke de metingen worden verricht, het lichaam weer langs natuurlijke weg kan verlaten. Hierin wijkt hij weer langs natuurlijke weg kan verlaten. Hierin wijkt hij

af van de meeste ‘echte’ pillen. De chippil dankt zijn af van de meeste ‘echte’ pillen. De chippil dankt zijn naam dan ook niet aan de werking – het is geen naam dan ook niet aan de werking – het is geen

geneesmiddel – maar aan de wijze waarop de chip in geneesmiddel – maar aan de wijze waarop de chip in het lichaam wordt gebracht. het lichaam wordt gebracht.

neologismenneologismen

1. Definities1. Definities2. Soorten neologismen2. Soorten neologismen

2.1 ongelede nieuwe woorden2.1 ongelede nieuwe woorden

2.2 nieuwe samenstellingen2.2 nieuwe samenstellingen2.3 nieuwe afleidingen2.3 nieuwe afleidingen2.4 nieuwe werkwoorden2.4 nieuwe werkwoorden2.5 betekinsveranderingen2.5 betekinsveranderingen

3. Neologismen en woordenboeken3. Neologismen en woordenboeken3.1 Hoe vindt men 3.1 Hoe vindt men nieuwe woordennieuwe woorden??

3.2 Wanneer worden 3.2 Wanneer worden nieuwe woordennieuwe woorden in in een woordenboek opgenomen? een woordenboek opgenomen?

3.3 Steeds meer woorden in het woordenboek?3.3 Steeds meer woorden in het woordenboek?

1. Definities1. Definities Maarten van Nierop (1975):Maarten van Nierop (1975):„„De titel nieuwe woorden duidt niet uitsluitend De titel nieuwe woorden duidt niet uitsluitend

„neologismen“ aan, … maar ook oude woorden „neologismen“ aan, … maar ook oude woorden met een nieuwe betekenis … . Voorts vreemde met een nieuwe betekenis … . Voorts vreemde woorden die de laatste jaren internationaal en woorden die de laatste jaren internationaal en Nederlands zijn geworden, ... en vaktermen die Nederlands zijn geworden, ... en vaktermen die sinds kort allemanswoorden geworden zijn … . sinds kort allemanswoorden geworden zijn … . Ook nieuwe uitdrukkingen … en gevestigde Ook nieuwe uitdrukkingen … en gevestigde begrippen die een eigentijdse dimensie gekregen begrippen die een eigentijdse dimensie gekregen hebben … .“hebben … .“

kortom: alles wat nieuw toegevoegd is aan een kortom: alles wat nieuw toegevoegd is aan een taal taal

1. Definities1. Definities

neologismen zijn dus vooral:neologismen zijn dus vooral: nieuwe ongelede woordennieuwe ongelede woorden nieuwe afleidingen en samenstellingen uit nieuwe afleidingen en samenstellingen uit

al eerder bestaande woordenal eerder bestaande woorden nieuwe werkwoordennieuwe werkwoorden woorden die een betekenisverandering woorden die een betekenisverandering

hebben doorlopenhebben doorlopen

2. Soorten neologismen2. Soorten neologismen

2.1 nieuwe ongelede woorden2.1 nieuwe ongelede woorden Ariane van Santen (1996)Ariane van Santen (1996)

„ „Nieuwe ongelede woorden, woorden met Nieuwe ongelede woorden, woorden met een arbitraire relatie tussen vorm en een arbitraire relatie tussen vorm en betekenis, zijn zeldzaam“betekenis, zijn zeldzaam“

oudere voorbeelden: oudere voorbeelden: colacola

rastarasta

betablokkerbetablokker

2. Soorten neologismen2. Soorten neologismen

2.2 nieuwe samenstellingen2.2 nieuwe samenstellingen

komen zeer vaak voorkomen zeer vaak voor samenstellende delen waren al in het Nederlands samenstellende delen waren al in het Nederlands

bekendbekend krijgen als samenstelling en nieuwe betekenis die krijgen als samenstelling en nieuwe betekenis die

geen „optelsom“ is van de enkele delengeen „optelsom“ is van de enkele delen voorbeelden:voorbeelden: zonnehemelzonnehemel

risicogenrisicogenvruchtennectaarvruchtennectaar

2. Soorten neologismen2. Soorten neologismen

2.3 nieuwe afleidingen2.3 nieuwe afleidingen

al bestaande woorden krijgen door het al bestaande woorden krijgen door het toevoegen van een voor- of achtervoegsel toevoegen van een voor- of achtervoegsel een nieuwe betekeniseen nieuwe betekenis

voorbeelden:voorbeelden: heraanbetalingheraanbetaling

aangenaamheidaangenaamheid

2. Soorten neologismen2. Soorten neologismen2.4 nieuwe werkwoorden2.4 nieuwe werkwoorden

ook een soort afleidingook een soort afleiding worden heel vaak van al bestaande zelfstandige worden heel vaak van al bestaande zelfstandige

naamwoorden afgeleidnaamwoorden afgeleid voorbeelden:voorbeelden: faxenfaxen

persconfererenpersconfererenkoppenkoppen

reden voor dit verschijnsel: efficiencyreden voor dit verschijnsel: efficiency moeten bij de verbuiging aan de grammatica moeten bij de verbuiging aan de grammatica

worden aangepastworden aangepast

2. Soorten neologismen2. Soorten neologismen2.5 betekenisveranderingen2.5 betekenisveranderingen nieuwe betekenissen van al bestaande nieuwe betekenissen van al bestaande

woorden of uitdrukkingenwoorden of uitdrukkingen spontane betekenisveranderingen: spontane betekenisveranderingen: goedzakgoedzak metaforisch gebruik van woorden: metaforisch gebruik van woorden: accordeonaccordeon verkortingen om een niet-gewenst verkortingen om een niet-gewenst

betekenisaspect te verdoezelen: (betekenisaspect te verdoezelen: (reclame)actiereclame)actie verbijzonderingen met vaak eufemistische verbijzonderingen met vaak eufemistische

effecten: effecten: aanwijzingen, aflevenaanwijzingen, afleven pars pro toto: pars pro toto: dakdak grammaticale verschillen: grammaticale verschillen: ontgroenenontgroenen

3. Neologismen en 3. Neologismen en woordenboekenwoordenboeken

3.1 Hoe vindt men 3.1 Hoe vindt men nieuwe woordennieuwe woorden??

woordvormingen die eerder nog niet voorkwamen woordvormingen die eerder nog niet voorkwamen en niet in het woordenboek staanen niet in het woordenboek staan

in kranten, magazijnen, tijdschriften, op tv en in kranten, magazijnen, tijdschriften, op tv en zelden ook opgevangen in gesprekken of op radiozelden ook opgevangen in gesprekken of op radio

geschoolde mensengeschoolde mensen taalliefhebberstaalliefhebbers worden in neologismen-woordenboeken en op worden in neologismen-woordenboeken en op

lijstjes door taalkundigen verzameldlijstjes door taalkundigen verzameld

3. Neologismen en 3. Neologismen en woordenboekenwoordenboeken

3.2 Wanneer worden 3.2 Wanneer worden nieuwe woorden nieuwe woorden in een in een woordenboek opgenomen?woordenboek opgenomen?

criteria:criteria: moet door de algemeenheid worden gebruiktmoet door de algemeenheid worden gebruikt

dus geen jongerentaaldus geen jongerentaal moet ongeveer al drie jaar lang worden moet ongeveer al drie jaar lang worden

gebruiktgebruikt nieuwe samenstellingen als ze niet doorzichtig nieuwe samenstellingen als ze niet doorzichtig

zijn en verklaring nodig hebbenzijn en verklaring nodig hebben

3. Neologismen en 3. Neologismen en woordenboekenwoordenboeken

kritiek op deze criteria:kritiek op deze criteria: woordenboeken omvatten nooit dezelfde woordenboeken omvatten nooit dezelfde

woordenwoorden afhankelijk van uitgeverijafhankelijk van uitgeverij afhankelijk van subjectieve beslissingen van afhankelijk van subjectieve beslissingen van

redacteurs en lexicografenredacteurs en lexicografen computerprogramma‘s worden steeds computerprogramma‘s worden steeds

noodzakelijker om nieuwe woorden opzoeken noodzakelijker om nieuwe woorden opzoeken te te kunnen (bijvoorbeeld: het corpus INL)kunnen (bijvoorbeeld: het corpus INL)

nog in ontwikkeling: programma om nog in ontwikkeling: programma om betekenisveranderingen op betekenisveranderingen op

te zoekente zoeken

3. Neologismen en 3. Neologismen en woordenboekenwoordenboeken

3.3 Steeds meer woorden in het3.3 Steeds meer woorden in het woordenboek?woordenboek?

vergeleken zijn nieuwe uitgaven van vergeleken zijn nieuwe uitgaven van woordenboeken altijd dikker dan de ouderewoordenboeken altijd dikker dan de oudere

hoog gerekend komt één nieuw woord per dag per hoog gerekend komt één nieuw woord per dag per jaar in een woordenboek terechtjaar in een woordenboek terecht

maar: alleen de algemeen bekende en gebruikte maar: alleen de algemeen bekende en gebruikte woordenschat groeit, omdat:woordenschat groeit, omdat:

woorden worden regelmatig ook geschraptwoorden worden regelmatig ook geschrapt

modewoordenmodewoorden

geschiedenis van woord afhankelijk van ding -> geschiedenis van woord afhankelijk van ding -> nieuwe zaken = nieuwe woorden nieuwe zaken = nieuwe woorden

duiden nieuwe maatschappelijke verschijnsel aan duiden nieuwe maatschappelijke verschijnsel aan maar ook nieuwe woorden zonder nieuwe zakenmaar ook nieuwe woorden zonder nieuwe zaken vaak in bepaalde sociale klassen maar ook sport vaak in bepaalde sociale klassen maar ook sport

en politieken politiek extreme vormen: scholieren en studenten -> geen extreme vormen: scholieren en studenten -> geen

doordringen tot algemene taal doordringen tot algemene taal voorbeelden:voorbeelden: opleuken (later: pimpen)opleuken (later: pimpen) drie keer niksdrie keer niks wil je niet wetenwil je niet weten

modewoordenmodewoorden elke tijd eigen favorietenelke tijd eigen favorieten bloeitijd niet langbloeitijd niet lang komen en gaan zonder emige aanwijsbare komen en gaan zonder emige aanwijsbare

aanleidingaanleiding veel afkomstik uit Engels -> anglicismenveel afkomstik uit Engels -> anglicismen te veel Engelese woorden = Engelse ziektete veel Engelese woorden = Engelse ziekte

Soort verdwenen woord?Soort verdwenen woord?

verdwenen woordenverdwenen woorden woord verdwijnt -> niet tegen te houden woord verdwijnt -> niet tegen te houden

-> met maatschappelijke verschijnsel te -> met maatschappelijke verschijnsel te makenmaken

grote en kleine verandering hebben invloedgrote en kleine verandering hebben invloed verdwijnen gaat ongemerktverdwijnen gaat ongemerkt door jongere generatie niet meer gebruiktdoor jongere generatie niet meer gebruikt

-> minder mensen kennen het dan nog-> minder mensen kennen het dan nog

-> moment dat het niemand meer kent -> moment dat het niemand meer kent

Verdwenen woordenVerdwenen woorden

verdwijnen gebeurt geruisloosverdwijnen gebeurt geruisloos 1999 ~ 5488 woorden uit Grote Van Dale 1999 ~ 5488 woorden uit Grote Van Dale

verdwenen -> veroudertverdwenen -> veroudert agrarische woorden verdwenen -> anedere agrarische woorden verdwenen -> anedere

samenleving (achtermeid) samenleving (achtermeid)

-> namen van gereedschappen verdwenen-> namen van gereedschappen verdwenen

-> vele vervangen door automatisering-> vele vervangen door automatisering technische ontwikkeling invloedtechnische ontwikkeling invloed taal = sterk en dynamisch taal = sterk en dynamisch

Verdwenen woordenVerdwenen woorden

Wanneer woord definitief verdwenen?Wanneer woord definitief verdwenen?

-> als het niet meer in het woordenboek -> als het niet meer in het woordenboek staat?staat?

VerdwijnwoordenboekVerdwijnwoordenboek

-> gevoel voor nostalgie-> gevoel voor nostalgie

‚‚De verdwijning van de De verdwijning van de commensaal‘ van Drs. Pcommensaal‘ van Drs. P

We hebben nou al sinds een maand of zevenWe hebben nou al sinds een maand of zeven

Een man die in de achterkamer woontEen man die in de achterkamer woont

Je kan met commensalen veel belevenJe kan met commensalen veel beleven

Maar zoiets is beslist nog nooit vertoond:Maar zoiets is beslist nog nooit vertoond:

Er ligt al weer een juffrouw in het trapportaalEr ligt al weer een juffrouw in het trapportaal

Die onnatuurlijk om het leven is gekomenDie onnatuurlijk om het leven is gekomen

Mijn vader zegt: ‘Dat heb je van die commensaalMijn vader zegt: ‘Dat heb je van die commensaal

Had jij die stiekemerd maar nooit in huis genomen‘Had jij die stiekemerd maar nooit in huis genomen‘

oorlogswoordenoorlogswoorden Tweede Wereldoorlog -> vooral Tweede Wereldoorlog -> vooral

bezettingstijdbezettingstijd na 1945 weer snel verdwenenna 1945 weer snel verdwenen alleen alleen bunker bunker geblevengebleven nog in verhalen, documentaires en nog in verhalen, documentaires en

historische beschouwingen over die tijdhistorische beschouwingen over die tijd Van den Toon:`‘We zijn en blijven van Van den Toon:`‘We zijn en blijven van

mening dat de invloed van vijf mening dat de invloed van vijf bezettingsjaren, ook op lexicaal vlak, van bezettingsjaren, ook op lexicaal vlak, van weinig directe betekenis is geweest.‘ weinig directe betekenis is geweest.‘

LiteratuurLiteratuur Grezel, Jan Erik:Grezel, Jan Erik: „We stellen inburgeringseisen aan nieuwe Nederlandse „We stellen inburgeringseisen aan nieuwe Nederlandse

woorden“. Interview met Ton den Boon, hoofdredacteur van woorden“. Interview met Ton den Boon, hoofdredacteur van Van Dale. In: Van Dale. In: Onze Taal 2005/11, p. 292-295.Onze Taal 2005/11, p. 292-295.

Horst, Joop van der en Kees van der Horst:Horst, Joop van der en Kees van der Horst: Geschiedenis van het Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw. Den Haag 2000.Nederlands in de twintigste eeuw. Den Haag 2000.

Jansen, Frank:Jansen, Frank: Hoeveel nieuwe woorden staan er dagelijks in de krant? In: Hoeveel nieuwe woorden staan er dagelijks in de krant? In: Onze Taal 1998/2-3, p. 39-41.Onze Taal 1998/2-3, p. 39-41.

Jansen, Frank:Jansen, Frank: Van Van luchtschipper luchtschipper tot tot millenniumbabymillenniumbaby. Honderd jaar Nederland . Honderd jaar Nederland en Nederlands in oude en nieuwe woorden. In: Burger, Peter en Jaap en Nederlands in oude en nieuwe woorden. In: Burger, Peter en Jaap

de de Jong (red.): Taalboek van de eeuw. Zutphen 1999, p. 11-27. Jong (red.): Taalboek van de eeuw. Zutphen 1999, p. 11-27. Lemmens, Marcel:Lemmens, Marcel: „De britten hebben gepersconfereerd“. De vorming van „De britten hebben gepersconfereerd“. De vorming van

nieuwe werkwoorden. In: Onze Taal 1999/7-8, p. 196-197.nieuwe werkwoorden. In: Onze Taal 1999/7-8, p. 196-197. Reinsma, Riemer:Reinsma, Riemer: Signalement van nieuwe woorden. W. P. woordenboek van Signalement van nieuwe woorden. W. P. woordenboek van

2000 neologismen. Amsterdam 1975. 2000 neologismen. Amsterdam 1975. Reinsma, Riemer:Reinsma, Riemer: Taalcahiers. Neologismen. Den Haag 1999. Taalcahiers. Neologismen. Den Haag 1999. Sterkenburg, Piet van:Sterkenburg, Piet van: Neologismen in woordenboeken. In: Santen, Ariane Neologismen in woordenboeken. In: Santen, Ariane

van en Marijke van der Wal (red.): Taal in tijd en ruimte. Leiden 1997, van en Marijke van der Wal (red.): Taal in tijd en ruimte. Leiden 1997, 337-345.337-345.

www.trouw.nlwww.trouw.nl//degidsdegids//schrijfschrijf/article466361.ece/article466361.ece www.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Woordenboeken/toekomst.htmlwww.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Woordenboeken/toekomst.html www.vandale.nlwww.vandale.nl