NAKS TORI65 jaar in Suriname

‘‘No sidon na bakra sturu fu seri yu nengre oso bangi”

2e jaargang no. 11

Aan deze editie hebben gewerkt:

Gladys Waterberg Agnes Burleson-Houwen Joan KasselsDerrel Geldorp Siegmien Staphorst Kortensia Marita Sumter-Griffi thRenate Galdey-Blaaspijp Nancy Lodik Nancy Cecilia Griffi th –EdwardsMaurits Hassankhan Aminata Cairo Maritha KitamanDorenia Babel Julien Zaalman Liesbeth PerotiRamon Hooplot Melvin Boerleider Marlène Babel

Inhoudsopgave

Interactieve Workshop: Vision Board met NAKS jongeren 1

Stamboomonderzoek familie stamvader Robert Griffi th 3

Krioro Mama Prisiri 5

Aminata Cairo krijgt Martin Luther King Jr. Humanitarian Award in USA 6

Over de (huids)kleur zwart: Zwart is echt mooi 7

Conferentie in verband met 150 jaar Keti Koti, 9140 jaar Hindustaanse Immigratie en 150 jaar Chinese Immigratie

Gevolgen van pesten 12

MUZIEK is TAAL ‘Back to the roots, terug naar de bron’ 13

De Erfenis van Chinua Achebe 14

In winti geloven wij in Anana Kedyaman Kedyanpo 16

NAKS allerlei 18

Prostaat kanker in Suriname 25

Gedicht: Y’e kori mi 27

Interactieve Workshop: Vision Board met NAKS jongeren

Arienne van der Hilst is maker van BigYearKickStart (BYKS). BYKS is een programma dat VOS-stu-denten (jongeren tussen de 16-20 jaar) inspireert en empowert. Het maakt hen bewust van hun pas-sies zodat ze een toekomstvisie voor zichzelf kunnen creëren en daarmee met plezier de eerste stap-pen kunnen zetten. In verband met de introductie van dit programma heeft Arienne van der Hilst een workshop bij NAKS verzorgd over hoe je een visie voor jezelf kan maken en dit in actie kan zetten.

Tijdens deze sessie is ze twee uur samen met jongeren op creatieve wijze aan de slag gaan. Hierdoor zijn de NAKS jongeren gaan nadenken over wat zij graag in de toekomst willen en hoe ze daarmee een uitdagend doel voor nu kunnen stellen. Arienne heeft de participanten een korte fi lm (Vision Video) gewezen. Dit is haar persoonlijke motivational video (mindset tool). Alles wat je wil bereiken in je leven is verwerkt in zo’n Vision Video. Daarin zijn inspirerende plaatjes van onder andere mensen, beroepen en plaatsen, hobby’s ver-werkt om je steeds weer de motivatie en drive te geven om door te zetten en voor je droomtoekomst te gaan.

Arienne: “Ik zie graag vele Surinaamse jongeren dit voor zichzelf maken omdat ik uit er-varing weet wat de kracht ervan is in het behalen van doelen. Stel je voor een hele genera-tie enthousiast over hun eigen toekomst en vastberaden ervoor te gaan, No Matter What!

Naast het helpen van de jongeren met visievorming wordt tijdens de workshop ook de succesformule toegelicht. Alles start met een visie, een idee, maar daarna heb je ook een stappenplan nodig om dit ver-volgens te realiseren. Ik werk volgens mijn succesformule:

1. Create your Vision.2. Assemble your Team3. Make your Plan4. Build Yourself Up5. Take Action

Een belangrijk onderdeel in het realiseren van je visie is dankbaarheid. Dankbaarheid voor wat je nu al hebt, ook al streef je naar meer. Meer geluk, meer vrije tijd, meer vrienden, meer geld. Wat het ook mag zijn, oprechte dankbaarheid voor wat je nu al hebt zorgt voor de juiste atmosfeer/energie zodat meer naar je toe kan komen.

Daarnaast zijn er nog andere tools die gebruikt kunnen worden zoals affi rmaties. In grote lij-nen is het denkproces heel belangrijk. Verantwoordelijkheid nemen voor je eigen situatie en het inbeelden van waar je wil zijn (visualiseren). De keus is steeds aan jou. Denk je tijdens ac-tie ondernemen aan slagen of aan falen. Denken aan slagen, waar je wil zijn, roept meer succes op. Denken aan falen en negatieve situaties uit het verleden roept meer ervaring op waarin succes achterwege blijft . Dit is niet altijd even gemakkelijk, maar het levert Zo Veel Op als je het wel doet”.

1

EnthousiastDarell Geldorp, voorzitter van NAKS Wan Rutu, die heeft deelgenomen aan de workshop rapporteert vol enthousiasme: “Wij van Naks Wan Rutu hebben ons opgegeven voor de workshop. Vijf enthou-siaste leden hebben zich aangemeld. Arienne is vol energie van start gegaan met deze groep. Na een brainstorm van alles wat we wilde bereiken werden we aangemoedigd om te focussen op twee doel-en. Een doel dat we op korte termijn willen realiseren en één dat we op lang termijn willen realiseren.

Aan de hand van die doelen werd ons onder andere gevraagd te denken aan mensen die ons emo-tioneel, inhoudelijk en strategisch kunnen ondersteunen om ons doel te bereiken. Vaak den-ken we dat we het allemaal zelf moeten doen. Om echt succes te hebben, hebben we juist onder-steuning nodig, een team dat met ideeën, input en advies komt. Het is jouw doel, jouw idee, jouw visie, jouw Masterpiece en je omge-ving draagt vele puzzelstukjes ervan aan. Deze stukjes komen niet aanwaaien, actie is nodig. Het is aan jou om al die puzzelstukjes te verzamelen.

Indien je doelen probeert te bereiken volgens deze stappen, blijft doorzetten, doorleren, je acties herzien en steeds weer nieuwe energie en plezier genereert zul je zeker succes boeken in je leven. Alles wat jij wil en denkt dat mogelijk is, is mogelijk. Niets is mooier dan voor je droom gaan, uitdagingen aangaan en je eigen visie tot leven zien komen”.

ReactiesNa de workshop was er en korte evaluatie en alle 5 participanten hebben dit als zeer leerrijk en motive-rend ervaren. Enige reacties:

“ Ik was vroeger al bezig met visualisatie maar ik heb er nooit echt werk van gemaakt. Wel wat informatie verzameld maar nooit wat aan gedaan. Nu ben ik geïnspireerd om eraan te werken vooral nu ik kan gaan focussen op mensen die me erbij gaan helpen. Ik ga ervoor!” Darell

“Ik vond deze workshop heel interessant ik heb geleerd dat ik mensen erbij moet halen om mijn doelen te bereiken. Ik heb altijd al mijn doelen op papier gezet maar ik weiger om met mensen te praten over mijn doelen en mijn plannen maar ik heb hieruit gehaald dat je dat toch wel nodig hebt om meer uit je toekomst te halen. Dus ik ga daar aan werken” Merrelyn

“Ik vond het een inspirerende workshop ik heb er veel van geleerd. Ik zal op pad gaan om mijn doel te bereiken. Ik ga mijn Vision Board alvast in orde maken, zodat ik weet wat ik in mijn toekomst wil berei-ken.” Nico

In de volgende workshop met de NAKS jongeren wordt de visie verder uitgewerkt in de vorm van een Vision Board. De visie wordt dan niet alleen opgeschreven maar ook uitgebeeld door middel van plaatjes en foto’s die je inspireren en motiveren. We kijken ernaar uit en hopen nog meer enthousiastelingen te hebben, want dit is heel leerrijk en je kan je leven op een positieve wijze veranderen. 2

Stamboomonderzoek familie stamvader Robert Griffi th

Ik ben al zeker 23 jaren bezig met genealogie onderzoek van de familie. Mijn grootvader was een familie mens. Hij was trots op zijn familie en zorgde ervoor elke zondag na de kerk de familie te bezoeken. Ik had het voorrecht om dat samen met hem te doen, reeds als meisje van vier jaar. Bij de bezoeken werd steeds de vraag door mij gesteld van “Opa, wie is die persoon?” En dan kwam de verklaring “zij is mijn nicht” of “hij is mijn neef ”. De broers en zussen van mijn opa waren mij bekend. Dat had hij duidelijk aan ons uitgelegd. Mijn grootvader was het oudste kind van de tien. Op 15 jarige leeft ijd overleden zijn ouders: eerst zijn moeder tijdens bevalling van het tiende kind en na zes maanden zijn vader. De broer van zijn vader en de moeder van zijn oma van moederszijde hebben de verantwoordelijkheid genomen voor de verdere zorg en opvoeding van de kinderen. Verder heeft de Evangelische Broeder Gemeente ook hulp geboden.

Om te kunnen overleven heeft hij in een vroeg stadium de oversteek naar Guyana gemaakt om daar te werken. Hij heeft ervoor gezorgd dat zijn broers en zussen een goed leven leden. Die verantwoordelijkheid had hij. Aan zijn kleinkinderen heeft hij die sociale gave ook overgedragen. Op een gegeven moment wa-ren van de tien kinderen slechts drie over: mijn grootvader plus twee zusjes waaronder het laatste. Op een feest kreeg ik de ingeving om de informatie, verteld door mijn grootvader en die ik vergaarde tijdens de bezoeken samen met mijn grootvader aan de familie, vast te leggen. Sommige momenten deed ik dat heel enthousiast, dan weer liet ik het een poos liggen. Maar belangrijk is dat ik de informatie heb vastgelegd.

InformatieverzamelingZoals bekend ontmoeten familieleden elkaar bij overlijden of op jaardagen. En ik ben dan degene die uitleg geeft over hoe de familierelatie in elkaar zit. Ik ben dus langzamerhand, zonder er zelf bij stil te staan, de vraagbak geworden van de familie. Door internet (email en op facebook) is het zoeken naar

Philip Griffi th

familie informatie ook gestimuleerd. De familie Griffi th is een grote familie af-komstig van Guyana, die gemigreerd is naar Suriname. Bij het heengaan van mijn grootvader, degene die de familie bij elkaar bracht, is besloten een familiereünie te houden. Dat is toen niet gebeurd maar er was nog hoop, want toen was 1 van de 10 zussen van opa nog in leven. Twee jaren na overlijden van mijn grootvader ging zij ook heen. Je kunt je wel voorstel-len dat de behoeft e voor het houden van de familiereünie weer aan de orde kwam.

3

De tante die toen overleed, had het familieboek van haar ouders en dat werd aan mij overgedragen om verder onderzoek te doen. Ik begon op een laag tempo de informatie weer te verzamelen. En zoals bekend was er geen toegang tot het nationaal archief. Het aanvragen van informatie over de stamboom ging stroef. Soms werd er iemand van de burgerlijke stand benaderd om te helpen, maar dat was vaak zonder resultaat. De doorbraak kwam toen een neef vanuit de Verenigde Staten van Amerika mij informatie gaf over de site “My Heritage”. Ik ben toen enthousiast begonnen, toen bleek dat je na het invoeren van 250 personen moet betalen voor de dienstverlening. Ik ben toen tijdelijk gestopt, totdat een van onze familieleden bereid bleek de kosten op zich te nemen. Overal waar ik nu additionele informatie over het maken van een stamboom kan inwinnen ben ik als de kippen bij om na te gaan of ik op de juiste weg ben. En ja hoor: nu zal eindelijk de familiereünie van de familie Griffi th gehouden worden, waarbij de stamboom besproken zal worden.

Reünie Er zullen van die grote familie 200 leden uit Suriname, Nederland, USA, Guyana mee doen aan de reünie. De informatie die we moeten verzamelen zal betrekking hebben op familieleden die komen uit:• Robert Griffi th en Susan Topp• Albert Nathanile Patrick Griffi th• Mathilda Susanna Griffi th• Th omas Adolphus Griffi th• Eduard Newport Griffi th

Vanwege het niet kunnen vinden van alle informatie, mede vanwege aangevreten en vernietigde boeken van het Centraal Bureau voor Burgerzaken, hebben wij ons voor de eerste reünie moeten beperken tot de stamvader Robert Griffi th. We kunnen niet alle familieleden Griffi th tevreden stellen. We beginnen te werken met die informatie die wij hebben kunnen inwinnen met als basis het familieboekje van mijn overgrootouders van 1880 en wat het archief tot nu toe te bieden heeft . Het doel is de familie beter te leren kennen en om informatie over de familie uit te wisselen. Ik heb een goed gevoel gehad bij het zoeken naar informatie over de familie, soms had ik ook van spanning slapeloze nachten en ook het gevoel dat ik de ondersteuning heb van hen die mij zijn voorgegaan. Dat deel van de familie dat meedoet, kijkt uit naar die dag De rest van de familie die vanwege omstandigheden niet kunnen participeren, zullen deze keer dan moeten genieten van de beelden die vastgelegd zullen worden.

Gebroeders Griffi th Reünie

Dit artikel is een bijdrage van Kortensia Marita Sumter-Griffi th, geboren uit Walter Weygand Griffi th en Nancy Cecilia Griffi th –Edwards. 4

Met de herdenking en viering van de af-schaffi ng van de slavernij op 1 juli 1863, nu 150 jaar geleden, in het vooruitzicht, pre-senteren stichting Mosaic Th e Hague, Stich-ting NAKS Nederland en de Surinaamse Culturele Vereniging De Molenwijk "Krioro Mama Prisiri", een Afro-Surinaamse mu-ziek- en dansfestival in Den Haag.

De organisaties nemen het voortouw op andere festiviteiten die ter herdenking van de afschaffi ng van de slavernij in Den Haag zullen plaatsvinden. Den Haag is de plaats waar 150 jaar geleden door de Nederlandse regering, onder leiding van professor Th eodor Th orbecke, de slavernij in Suriname en de overige Nederlandse koloniën werd afge-schaft .

Tijdens dit festival zal de rol van de Krioro Mama, haar identiteit en waardigheid mid-dels woord, zang en dans worden belicht. Het festival wordt op Moederdag, zondag 12 mei 2013, in Th eater de Vaillant aan de Hobbemastraat 120, in Den Haag, ge-houden. Het omvat o.a. Soko Psalmen en Lobi Singi.

Soko Psalmen zijn stichtelijke klaagliederen die onze Afro–Surinaamse voorouders tijdens de slavernij zon-gen, verzorgd door de groep A SA GO Nederland. Lobi Singi zijn liederen waarin onze voorouders de liefde in al haar facetten (passie, teleurstellingen, confl icten , enz.) bezongen. Dit onderdeel wordt door de wel bekende cabaretier Dino Burnet verzorgd.

De heer Drs. Laurens Olijfveld, die zijn sporen als wetenschapper en kenner van het slavernijverleden heeft verdiend, verzorgt een lezing over de “Krioro Mama", haar rol toen en nu. Hij zal het publiek kennis laten maken met vele aspecten uit de slaventijd, vanuit Afrika en Suriname, die nu nog na 150 jaar een rol spelen in de diverse Afro- diaspora gemeenschappen over de wereld. De diverse zang- en danspresentaties worden interactief met het publiek onder leiding van de muziek formatie Kankantri uitgevoerd.

De boodschap die de organisaties aan de vooravond van Keti Koti met het festival wil uitdragen, is om liefde, eenheid, vrede, voorspoed en welzijn voor deze en komende generaties na te streven en te behouden en om in vrede en blijdschap met elkaar te leven, zoals een waarachtige moeder, haar moederschap met liefde naar al haar kinderen uitdraagt.

Krioro Mama Prisiri

5

“Mijn beslissing om mijn academisch werk aan gemeenschaps-werk te koppelen is niet altijd toegejuicht of begrepen. Maar dit is wat ik moet doen en dit is waar mijn familie mij vanaf mijn jeugd al op heeft voorbereid. Het was vaak een eenzame onderneming, die uiteindelijk is opgevallen en beloond. Onlangs werd mijn jarenlange werk beloond. Geheel onverwacht kreeg ik de Martin Luther King Jr. Humanitarian Award van SIUE (Southern Illinois University) voor mijn bijdrage aan gemeen-schapswerk en voor de manier waarop ik de waarde van cultuur aan mijn studenten overdraag. Ik geloof dat universiteiten een betere bijdrage kunnen en zelfs moeten leveren aan de gemeen-schap. Ik ben blij dat ik mijn steentje daaraan kan bijdragen.”

Ik zie mijzelf als kunstenaar en genezerAminata vervolgt: ”In vele traditionele gemeenschappen zijn de kunstenaars de genezers van de gemeenschap. Ze zijn ook vaak de buitenbeentjes. Zo zie ik mijzelf ook: als een kunstenaar en genezer. Ik ben in Nederland in een Surinaamse familie opgegroeid waar expressie in kunst, culturele expressie en gemeenschapswerk de gewoonste zaak van de wereld waren en wist niet beter dan dat alle Surinaamse families zich met kunst en gemeenschapwerk bezig hielden. Ik kom voort uit de familie Baarn (moeder) en Cairo (vader) en mijn ouders hebben mijn avontuurlijke aard altijd ondersteund. Nadat ik de middelbare school had afgemaakt ben ik op 18 jarige leeft ijd naar Amerika vertrokken. Ook al zijn er be-hoorlijk wat tranen gevallen bij het afscheid op Schiphol, mijn ouders wisten dat ik hun voetsporen volgde. Mijn ouders waren namelijk beiden in de jaren 50 naar Nederland vertrokken om invulling te geven aan hun onderwijsdromen.” Basis geestelijke gezondheidOp 18 jarige leeft ijd ben ik Kentucky, V.S., aangekomen. Ik had een beurs voor 5 jaar om mijn Bachelor’s studie te behalen. We zijn 28 jaar verder en ik ben nog steeds hier in Kentucky. Ik heb eerst psychologie en licha-melijke opvoeding gestudeerd, de combinatie van lichaam en geest. Na mijn bachelor’s graad zou ik in de eerste instantie verder studeren in dans- en bewegingstherapie, maar ik heb uiteindelijk een Master’s graad gehaald in de Klinische Psychologie. Naast mijn psychologie studie heb ik de danskunst beoefend en heb met diverse dansbedrijven gedanst. Ik heb professioneel gedanst maar heb ook altijd mijn dans gebruikt in gemeenschaps-werk. Na mijn Master’s heb ik als psycholoog gewerkt en heb een aantal jaren met een Afrikaans dansgezel-schap gedanst in Baltimore, Maryland. In Baltimore kreeg ik diverse mogelijkheden om cultuur, dans, gemeen-schapswerk en geestelijk gezondheidswerk gecombineerd uit te oefenen. Ik wist dat ik hiermee had gevonden waar ik jarenlang naar zocht: dit was het voor mij! Ik wist hoe belangrijk het was om sterk te staan in je cultuur en hoe dat bijdraagt aan een sterk gevoel van balans. Voor minderheden die sowieso al een exclusieve positie in de Amerikaanse gemeenschap innemen is dat gevoel van eigenwaarde en eigen kennis helemaal belangrijk.Ik gebruik mijn academische vaardigheden om een bijdrage te geven aan de gemeenschap.

Academische vaardigheden “Ik ben daarom terug gegaan naar school en heb een Master’s en Ph.D. in anthropologie gehaald. Anthropologie is de studie van cultuur maar is ook de wetenschap die erop gericht is om mensen te helpen hun eigen verhalen te vertellen. Mijn passie is om mensen de waarde van hun eigen cultuur bij te brengen en hen te helpen hun eigen verhaal te vertellen. Ik gebruik mijn academische vaardigheden om een bijdrage te geven aan de gemeenschap, vooral minderheidsgroepen, die ondervertegenwoordigd zijn. Ik heb in Amerika met Afrikaanse vluchtelingen, Latino werkmigranten, en andere groepen gewerkt. Ik werk nu 4 jaar op de Southern Illinois University Ed-wardsville en begin meer en meer mijn pad te bewandelen voor de soort anthropoloog die ik wil zijn.”

Suriname is mijn basisMaar wat ik ook doe, Suriname is nooit ver van mijn bed. Suriname is mijn basis. Ik heb een Nederlandse achter-grond, ben in Amerika opgegroeid, maar mijn roots zijn in Suriname. Wat ik ook doe, een deel van mijn werk zal altijd ook betrekking hebben op Suriname.”

Aminata (r) neemt haar award in ontvangst

Aminata Cairo krijgt Martin Luther King Jr. Humanitarian Award in USA

6

Volgens de doctoren heeft het gebruik van deze huidverblekende middelen een onaanvaard-baar en levensbedreigend niveau bereikt. De arts Patrick Matthew wordt geciteerd die aan-geeft dat er alarmerende niveaus van kwik zijn verwerkt in de producten,die reeds bij 1 per-soon tot kanker geleid heeft . Andere gevolgen kunnen zijn: hersenbeschadiging en eff ecten op de ongeboren vrucht van zwangere vrouwen. Volgens de arts is het dringend nodig om maat-regelen te treff en om vooral vrouwen, de hoofdgebruikers van deze producten, te beschermen.

Naar aanleiding van dit artikel hebben wij Ramon Hooplot bereid gevonden om deze keer een bijdrage te leveren in de vorm van een artikel over “De Kleur Zwart’. Het gaat er immers om dat degenen die deze huidverblekende middelen gebruiken hun zwarte huidskleur niet mooi vinden en liever een lich-tere huidskleur willen.

Zwart meestal negatieve verwijzing; het was ooit andersZwarte bal (zwart balletje bij stemming; afwijzende stem), Afpersing, Zwarte lijst, Zwarte markt. Hebt u zich weleens afgevraagd waarom de meeste verwijzingen naar de kleur zwart een nega-tieve of vernederende betekenis hebben? Het was niet altijd zo. De wereld, zoals wij die nu kennen, is letterlijk op zijn kop. Veel dingen die eens positief waren, worden nu als negatief gepresenteerd.Mensen van Afrikaanse oorsprong zijn geprogrammeerd te denken dat zwart iets is waarvoor men zich moet schamen. Het is vreemd dat mensen die aan de wereldcultuur, wetenschap, religie en be-schaving gaven, zo weinig weten over hun voorouderlijke afk omst. Het enige dat wij moeten doen is onze historie te bestuderen en de percepties die wij over onszelf hebben zullen direct veranderen. Zwart is een van de sterkste kleurenZwart als kleur heeft het vermogen om alle stralen van kleur en licht aan te trekken. Zwart absorbeert zo-wel licht als kosmische straling. Deze kleur is een van de sterkste kleuren die er bestaan. Onze eeuwenoude Afrikaanse/Egyptische voorouders plaatsten vaak zwarte dekstenen op hun piramiden en obelisken van-wege de krachten die inherent aan de kleur zwart waren verbonden. Sommige van ‘s werelds heiligste iconen, zoals standbeelden en andere afb eeldingen inbegrepen, geven de Afrikaanse eerbied voor de kleur zwart weer. Men kan altaren van de Zwarte Madonna over heel Europa vinden. De grote steen in Mekka, genaamd de Ka’bah is een zwarte monoliet die bijzonder belangrijk is voor de Islamitische gemeenschap.

Zo luidt de titel van een artikel in het tijdschrift Caribbean van 16 januari 2013. Daarin hebben wij gelezen dat in het eiland Antigua and Bar-buda tenminste 1 persoon kanker bleek te heb-ben vanwege het langdurige gebruik van een pro-duct dat ervoor moet zorgen dat de donkere huid lichter van kleur wordt. In het artikel wordt vermeld dat doctoren in dat land bezig zijn met de voorbereiding van een actie om te bewerk-stelligen dat middels wetgeving de import en het gebruik van deze producten wordt verboden.

Over de (huids)kleur zwart: Zwart is echt mooi

7

Zwart is altijd een bron van kracht en invloed geweest De feiten zijn heel duidelijk. Zwart is altijd een bron van kracht en invloed geweest en zal zo blijven doorgaan en dat kan men zien op de volgende lijst:a) Zonne-energie cellen zijn zwartb) Droge batterijcellen worden gevoed door zwarte chemicaliënc) Rechters dragen zwarte toga’sd) Heksen en tovenaars dragen zwarte kledinge) Priesters en nonnen dragen zwarte toga’sf) Geslaagden dragen zwarte hoofddeksels en toga’s; eng) Limousines bestuurd door chauff eurs zijn zwart.

Het wetenschappelijke, religieuze en sociale gebruik van de kleur zwart is gebaseerd op bewijs dat door de tijden heen is vergaard met betrekking tot de bruikbaarheid van die kleur. Zwart is een ge-nerator van energie. Energie wordt naar zwarte stoff en toegetrokken alwaar die kunnen worden op-geslagen gedurende een bepaalde periode en gebruikt worden wanneer er behoeft e daartoe bestaat.

Zwart als kleur betekent niet ‘dood’Bij begrafenissen, dragen de nabestaanden van de overledene zwarte kleding om de kracht en ener-gie te krijgen die nodig was om door de harde tijden te komen. Zwart als kleur betekent niet dood. In de Afrikaanse en Oosterse traditie, symboliseert de kleur wit dood. Rouwklagers bedekken zich met witte as als een symbolisch gebaar van rouw. Wanneer een vuur dooft , is hetgeen dat over-blijft witte as. Daarom geloven zij dat wanneer het vuur in de mens dooft , is wit de juiste kleur om dood te weergeven. Bij militaire begrafenissen, symboliseert een ruiterloos wit paard de ge-storven soldaat. Op Moederdag dragen miljoenen mensen een witte anjer om zo hun gestor-ven ouder te symboliseren. Zelfs de Bijbel verwijst naar de dood die rijdt op een bleek (wit) paard.

Wit vertegenwoordigt traditioneel het afwezig zijn van leven. Zoals wij jaarlijks zien, is de grond in hartje winter bedekt met een deken van wit. Alle leven houdt op te bestaan totdat de lente weer aanbreekt, wanneer de sneeuw smelt en nieuw leven uit de zwarte aarde ontspringt. In het verhaal van Sneeuwwitje, werd zij uit de dood gewekt door een kus van de charman-te prins, dat wil zeggen, de zoon/zon die traditioneel werd beschouwd als lang, donkeren knap.

De Zwarte Mensen de vaders en moeders van de beschavingIn het oude Egypte werd de god der aarde voorgesteld door een zwarte afb eelding van Osiris, die vaak de “Heer van het perfecte zwart” werd genoemd. In feite, was de oorspronkelijke naam van Egypte Kemit dat letterlijk Het zwarte land betekende. De oude Kemetanen die worden be-schouwd als de vaders en moeders van de beschaving, noemden zichzelf De Zwarte Mensen. Dit is in hiëroglyfi sche vorm geschreven als persoon (of personen) die naast een stuk houtskool staan.

De negatieve verdraaiing van het zwart zijn De manier waarop wij het zwart zijn waarnemen, is door de afgelopen 6000 jaar heen drastisch veranderd. Hetgeen eens goed was, wordt tegenwoordig in een negatief licht beschouwd. De negatieve verdraaiing van het zwart zijn is zelfs van toepassing op het voedsel dat wij eten. Denk daar maar eens aan wanneer u de vol-gende keer een plak donkere chocoladetaart eet; die is zwart. Wit beschuit gebak, is echter wit als sneeuw. We moeten het idee in onze geest elimineren dat zwart staat voor het slechte en dat wit staat voor het goede.

Verandering begint in onze geestOm ons denken op de juiste weg te doen gaan, moeten we eerst de behoeft e voor een verandering erken-nen. De eerste stappen naar een verandering beginnen in onze geest. Verander je geest en geloof dat zwart staat voor leven en kracht. Versterk dat idee met historisch bewijs en het zal als werkelijkheid wor-den geaccepteerd. Zwart is echt mooi!! 8

NAKS vormt onderdeel van een samenwerkingsverband voor de organisatie van de Conferentie getiteld “Bonded Labour, Migration, Diaspora and Identity Formation: Th e Legacy of Slavery and Indentured Labour in Historical and Contemporary Context”, die van 6 t/m 10 juni a.s. gehouden zal worden in het Stardust Hotel. NAKS TORI biedt u hierbij een kort verslag van de voorbereidende activiteiten aan. We hebben bij het opstellen van dit verslag dankbaar gebuik kunnen maken van het verslag dat de voorzit-ter van het Organisatiecomite, M.S.Hassankhan op 28 januari 2013 aan de comitéleden heeft gestuurd.

Deelnemende organisatiesHet initiatief voor het houden van de conferentie is afk omstig van de Universiteit, te weten het IMWO en IGSR. Bij de instellingsvergadering waren de volgende instanties betrokken: IGSR (Institute for Graduate Studies and Research), IMWO (Instituut Maatschappij Wetenschappelijk Onderzoek, NAS (Nationaal Archief Suriname), Federasi fu Afrikan Srananman, NAKS, CUS (Culturele Unie Suriname), NSHI (Nationale Stichting Hindostaanse Immigratie en VHJI (Vereniging Herdenking Javaanse Im-migratie Suriname). Getracht zou worden om tenminste een vertegenwoordiging vanuit de Chinese gemeenschap te krijgen in de organisatie. Dat is helaas niet gelukt. Wel zijn de Opleiding Geschie-denis van het IOL en GOPIO-Suriname bereid gevonden om de organisatie te ondersteunen. Van te voren was ook medewerking toegezegd door SILA (Suriname International Ladies Association).

De Afro-Surinaamse organisatie onder leiding van dhr. R. Bottse was in de aanloopfase van de instal-latie van de commissie benaderd om mee te doen in de organisatie en een gezamenlijke conferentie te houden, maar dat is afgewezen door de heer Bottse, die aangaf dat zijn organisatie een aparte conferen-tie voor/over de Afro-Surinamers zou organiseren. Dr. Hans Breeveld vertegenwoordigt NAKS in het Organisatiecomité en vervult de functie van ondervoorzitter.

Paper- en panelvoorstellen, tentatief programmaPer 24 januari 2013 bedroeg het aantal binnengekomen en toegezegde papervoorstellen 104. Er zijn in totaal vier uitgewerkte panelvoorstellen ingediend, die als zodanig zijn goedgekeurd, terwijl er nog twee panels in de maak zijn.

Openingssessie en twee keynote sprekersDe bedoeling is dat tijdens de openingssessie de voorzitter van het organiserend comité, de directeur van het IGSR, de voorzitter van het BVU het woord voeren. De conferentie wordt geopend door de Minister van Onderwijs en Volksontwikkeling.Tijdens de openingssessie komen twee keynote sprekers aan het woord:1. Prof. Stephen Small – University of Berkeley, Californië en van de UVA. Hij is specialist op het gebied van herdenking van slavernij en van African diaspora.2. Dr. Vijayalakshmi Teelock : Zij is hoofd van het Department of History and Political Science aan de University of Mauritius. Zij heeft verschillende publicaties over slavernij. Zij is onder voorzitter geweest van de Truth and Justice Commission van Mauritius i.v.m. slavernij en indentured labour.

Conferentie in verband met 150 jaar Keti Koti, 140 jaar Hindustaanse Immigratie en

150 jaar Chinese Immigratie

9

Inschrijving van participantenNu de voorstellen voor papers min of meer binnen zijn kan binnen twee weken een tentatief program-ma gereed zijn en kan de inschrijving voor de conferentie van start gaan. Hiervoor zal een Perscam-pagne moeten worden opgestart, teneinde meer bekendheid aan de conferentie te geven.

Het inschrijfgeld is:A. Voor buitenlands deelnemers: USS 100,- per persoon;B. Voor ingezetenen: SRD 150,- per persoon.

OVERZICHT PANELSESSIES TIJDENS DE CONFERENTIE• IDENTITY AND INTEGRATION 1 • SLAVERY, INDENTURED LABOUR AND HEALTH ISSUES • BONDED LABOUR/SLAVERY: NEGLECTED FORMS• HISTORIOGRAPHY AND NEW PERSPECTIVES ON SLAVERY AND INDENTURED LABOUR MAROONS• INDENTURED LABOUR AND INDIAN DIASPORA IN SMALLER ISLANDS• SURINAMESE HINDUSTANI IN DIASPORA: HEALTH, STRENGTH AND RESILIENCE• ETHNICITY, NATIONALISM AND DEMOCRACY IN PLURAL SOCIETIES • RETURN MIGRATION• RHYTHMS OF RESISTANCE: WORK, PLEASURE AND THE BODY AS A SITE OF INDEN-

TURED MEMORY INDENTURED LABOUR, MIGRATION AND GENDER RELATIONS• MIGRATION AND TRANSNATIONAL BONDS AND RELATIONS • ETHNIC RELATIONS, ETHNOCENTRISM AND NATIONAL AWARENESS IN A PLURAL SO-

CIETY• DIASPORA AND DEVELOPMENT• MIGRATION AND THOSE WHO WERE LEFT BEHIND• LEGACY OF DUTCH SLAVERY IN THE USA• EXTRA ORDINARY EXAMPLES OF THE LEGACY OF INDENTURED LABOUR• MIGRATION, RELIGION AND SOCIETY• MIGRATION AND CULTURAL CHANGE• ISLAM AND MUSLIMS IN DIASPORA: THE EXPERIENCES OF A MINORITY GROUP IN

PLURAL SOCIETIES• RELIGION AND AFRO SURINAMESE• ARCHIVES AND THE LEGACY OF SLAVERY AND INDENTURED LABOUR

Legacy of Slavery and Indentured LaborPast, Present and the Future Conference on Bonded Labour, Migration,

Diaspora and Identity Formation in Historical and Contemporary Context. June 6th – 10th, 2013 , Stardust Hotel, Paramaribo, Suriname

Voor nadere informatie: IMWO, ADEK Universiteit van Suriname, telefoon 462003; E-mail: diasporaconfsur@yahoo.com

10

Pesten komt voor onder alle leeft ijden en overal ter wereldTijdens de discussie kwam onder andere naar voren dat pesten een ingesleten fenomeen is dat van alle tijden is, onder alle leeft ijden en overal ter wereld voorkomt. Het is daarom lastig om een pasklare oplossing voor het pesten te geven. Het blijkt dat pestgedrag, niet alleen op scholen voorkomt, maar ook onder volwassenen op de werkvloer. Pesten komt zelfs in verpleeghuizen onder ouderen voor. Het leed dat door pesten veroorzaakt wordt is enorm. Pesten maakt van het leven van betrokkenen een hel. Soms wordt dat leven zo ondraaglijk dat het slachtoff er uit wanhoop er uitstapt.

Hoe is het mogelijk dat ouders en leerkrachten niets merken?Men vraagt zich af of de pestprotocollen die er op de scholen bestaan wel werken. Hoe is het mogelijk dat de leerkrachten op de scholen van deze kinderen niets gemerkt hebben van het pesten? Ook de ouders van deze slachtoff ers hebben aangegeven dat hun kinderen thuis niets over het pesten verteld hebben en dat zij zelf niets aan hun kinderen gemerkt hebben.Op de Nederlandse televisie is er een brede discussie avond gehouden, waarin gepeste kinderen, hun ouders, de kinderen die zich schuldig maken aan dit wangedrag, leerkrachten en andere deskundigen aan het woord kwamen.De kinderen gaven tijdens de discussie aan, dat zij geprobeerd hebben om het pestgedrag van hun mede leerlingen aan te kaarten bij de leerkracht, maar dat deze hen niet serieus nam. Th uis durfden zij uit schaamte niet over het pesten te praten. Hun vriendjes wisten meestal van het pesten af, maar durfden daar niets van te zeggen.

Degenen die pesten hebben juist een probleemLeerkrachten merkten op dat het pesten vaak stiekem, of buiten de school gebeurt waardoor het hen niet altijd opvalt. De kinderen die zich schuldig maken aan pestgedrag gaven aan dat zij dit doen uit jaloezie, onzekerheid, of omdat zij thuis problemen hebben. Vaak hebben de ouders van deze kinderen geen invloed op hen. Deze bekentenis van de kinderen zal in begeleiding van kinderen die gepest wor-den, gebruikt worden om ze te helpen inzien, dat wanneer zij gepest worden, er met hen niets vreemds aan de hand is ,maar dat dit wangedrag alles zegt over degene die zich daaraan schuldig maakt.

Nederland is recentelijk opgeschrikt door de zelfmoord van twee jonge mensen. Een 20 jarige jongen en een 15 vijft ien-jarig meisje, maakten een eind aan hun jonge leven. Beiden lieten in een afscheidsbrief aan hun ouders weten dat zij het leven niet langer aankonden, omdat zij jarenlang gepest en buitengesloten zijn op school. De dood van deze twee jonge mensen heeft de discussie in Nederland over het pesten en de gevolgen daarvan weer doen oplaaien. Ook in Suriname is het gedrag van pesten bekend. Vandaar dat Agnes Burleson-Houwen, die de Sociale Rubriek van NAKS Tori verzorgt het belangrijk vond om nader in te gaan op dit onderwerp.

Gevolgen van pestenSociale Rubriek

a11

Agnes Burleson-Houwen

Mensen die pesten proberen zich zogenaamd op te trekken door anderen naar beneden te duwen. Dit gegeven zal maken dat de aandacht die er altijd was voor het slachtoff er, verschuift naar degene die pest en zijn sociale omgeving. Verder kwam naar voren, dat wanneer een leerling aangeeft gepest te worden, de leerkracht daar altijd serieus op in moet gaan. Hij of zij zal gesprekken moeten initiëren tussen slach-toff er en degene die pest.

Strengere aanpak van degenen die pestenDe ouders van beide partijen moeten daarbij betrokken worden. De protocollen moeten strenger ge-hanteerd worden. Slachtoff ers van pesterijen zijn erbij gebaat als bij de eerste signalen meteen tot actie overgegaan wordt. Als gesprekken niets opleveren, moet er een schorsing van de leerling volgen, en in het ergste geval verwijderen van school. Er werd geopperd om het pesten strafb aar te stellen. Slachtoff ers van pesten stimuleren om erover te pratenKinderen die gepest worden werd aangeraden hoe moeilijk ook thuis daarover te praten. Op ouders werd een beroep gedaan om beter op signalen van hun kinderen te letten. Zij kregen het advies om als het kind over het pesten wil praten, beter door te vragen; bijvoorbeeld waar gebeurd het pesten, wat deed jij toen, hoe voelde jij je ,wat deden de anderen. Als een kind aangeeft dat het op school gepest wordt, moeten de ouders het kind zoveel mogelijk steun en begrip geven. Kijk als ouders waar je kind goed in is, en moedig je kind aan. Ga met de leraar praten en vraag wat er op school gedaan kan worden.

Wake-up call!De zelfdoding van deze twee jonge mensen is aangegrepen als een wake-up call, wij hebben met zijn al-len de plicht om waakzaam en alert te reageren op signalen die wijzen op pestgedrag.

12

Schrijf dertig woorden op (Bijv. uit liedteksten, theater, verhalen, spreuken, odo’s, rituelen, maar ook gewone taal uit het Au-kaans, Saramakaans, Sranan e. a. talen), waarvan je denkt dat ze uit Afrika afk omstig zijn. Zoek op internet in de Afrikaanse woordenboeken (Twi, Fante, Ewe/Fon, Yoruba, Igbo/Ibo, Kikongo) of je die woorden in een Afrikaanse taal in min of meer dezelfde vorm en betekenis kunt vinden. Dit was één van de tentamen opdrachten uit het college Inleiding tot African Studies van het Instituut voor de Opleiding van Leraren (I.O.L) verzorgd door dhr. Hein Eersel.

Voor de eerste periode van het college jaar 2013, is door NAKS (afdeling NAKSmuziekschool ‘Mi Agida’) op verzoek van het Instituut voor de Opleiding van Leraren, afdeling Muziek, een module verzorgd getiteld: Inleiding tot African Studies. Deze module bestond uit de volgende onderdelen: A) Historische achtergronden in een relatie met culturele, artistieke, sociale en economische vlak B) Th eoretische onderbouwing van Afrikaanse muziek, de structuur van Afrikaans – Surinaamse muziek analyse van de website www.aatpm. African arts, traditional & popular music. C) Praktische uitvoering van Afrikaanse Surinaamse muziek, waarbij spel, dans, drama, kostuum, etc aan de orde komt. Achtergronden van muziekstijlen, ritme patronen van de kwa kwa bangi en har’ kaw’na spelen en noteren, enz.,D) Afrika in onze mensen en in onze cultuur/taal. E) Transformatie van punt A, B, C naar de beroepspraktijk, lesideeën, het ontwerpen van een lesblad voor de toepas- sing van Afrikaans-Surinaamse muziek in de klas, VOJ & VOS onderwijs.

MUZIEK is TAAL ‘Back to the roots, terug naar de bron’

De verschillende vakonderdelen uit deze module werden verzorgd door: Humbert Oosterwolde, Hein Eersel en Liesbeth Peroti. Het onderdeel van dhr. Hein Eersel handelde over: - Kennisoverdracht en nieuwe kennis verwerven- Op zoek naar antwoorden, onderzoek, hoe en hoeveel, beperking- Taalwetenschap- Creooltalen- Afrikaanse talen, welke komen in aanmerking.

Surinaamse woorden die afk omstig zijn uit Afrika. Enkele resul-taten van de studieopdracht van de docent dr. H. Eersel zijn:Buku - betekent boek in het Ki kongoPimba - M’pembe betekent wit in het Ki kongoMasini - (Saramacaans) - betekent ‘machine’ en ‘ook’ in het Ki kongoSabi - kuzaba betekent ‘weten’ in het Ki kongoBuku - boek in het Ki kongoSoso - betekent ‘alleen’ in het IgboNene of nana - betekent grootouder of oudere vrouw in het Akan/TwiKumba - ‘kobo’ betekent navel in het BantuApintin - boodschap/drum (Aucaans) – Mpintin drum in Akan/TwiConfo - betekent priester in het TwiKra - ziel in het Twiée -(Saramacaans), betekent Ja in Ibgo/Nigeria Duku - hoofdoek in het Twi

Gebruikte literatuur• Agorsah, Kofi E. Prof 1996. Africa our native land

Black Studies and International Studies, Portland USA.

• Nketia, Kwabena, Prof., International Folk Music Journal, University of Legon.

• Saighoe, F. Dr. 2002, Th e Structure of African Music, University of Cape Coast.

• Weltak, Marcel, 2000. Afrikaans-Surinaamse muziek • Bilby, Kenneth, 2000. Aleke. Tijdschrift voor Suri-

naamse Taalkunde, Letterkunde, Cultuur en Geschiedenis. • Guda, Trudy, 100 jaren Banya • Kongo, Sabana (www.aatpm.com) African Art, Tradi-

tonal and Popular Music. • Internet, woordenboeken Twi, Fante, Ewe/Fon, Yo-

ruba, Igbo/Ibo, Kikongo

13

De Afrikaanse schrijver Chinua Achebe overleed op 21 maart jongstleden. Deze schrijver is in Suriname niet erg bekend, maar NAKS TORI raadt u aan om op zoek te gaan naar literatuur van deze grote schrijver. Mede dankzij zijn inspanningen en literaire werken is het nu een stuk moeilijker geworden voor een koloniaal den-kende Euro-peaan om te beweren dat het moderne Afrika geen eigen literatuur heeft gecreëerd. Hieronder een bijdrage die wij hebben overgenomen om u nader kennis te laten maken met de overleden schrijver en u te informeren over zijn betekenis voor de wereldliteratuur (zie bronvermelding www.the grapepub.com). Met dank aan Gladys Waterberg.

Wijlen Dr. Ivan Van Sertima, auteur van de monumentale studie Th ey Came Before Columbus, was niet slechts een beroemd antropoloog en linguïst, hij was net zo goed een vooraanstaand literatuur-criticus. Zo had hij eens een boek uitgebracht met essays waarin Caribische literatuur bediscussieerd werd: “Caribbean Writers”. Nadat dit af was vroeg hij aan zijn uitgever of hij wellicht ook een verge-lijkbaar boek over Afrikaanse schrijvers uit zou mogen brengen. Er werd gereageerd alsof men water zag branden: "Afrikaanse schrijvers? Hoe kom je erbij? De Afrikanen hebben niet eens een schrift !", Van Sertima antwoordde: "Meneer, u heeft ook geen eigen schrift . Het schrift dat de Britten gebrui-ken is Romeins, net zoals de Spanjaarden of de Duitsers geen schrift hebben, het is allemaal Romeins schrift . Los daarvan, Afrikanen hebben wel degelijk schrift en ontwikkeld zoals het Mandeschrift , het Akanschrift , het Meroïtisch schrift , het hiërogliefenschrift , enz. "Oké, je hebt wat dat betreft een punt, maar dan nog stuit je op het probleem dat Afrikanen geen literatuur hebben!", "O ja? Heb je Camara Laye al gelezen, of Amos Tuatuola, of Camara Laye, Yambo Ouolegem of Chinua Achebe?"

Er kan niet frequent genoeg op gewezen worden dat de Europeanen niet slechts het land van de mensen van kleur gekoloniseerd hebben, doch eveneens de beeldvorming. Die kolonisatie van de beeldvorming is waarschijnlijk van nog grotere importantie dan de kolonisatie van het land, om-dat de kolonisatie van de beeldvorming gelijk staat aan de kolonisatie van de geest, wat het voor de kolonisator fantastische resultaat oplevert dat de gekoloniseerde in zijn lot gaat berusten en er dus geen geldverslindende legers op de been hoeven worden gebracht om de status quo te handhaven.

Chinua Achebe bezocht een missionarissenschool. Eén ding dat wellicht goed was aan betreff ende school was dat het een bibliotheek had die er toe deed, en dat de leerlingen middels onorthodoxe regels gestimuleerd werden om zoveel mogelijk te lezen. Met opmerkelijk resultaat, want buitenproportioneel veel voormalig leerlingen van de school in kwestie zijn later schrijver geworden. Bovenal zou niemand minder dan Chinua Achebe daar één van worden. Achebe was een excellente leerling en kreeg daarom een beurs om te gaan studeren. Hij koos aanvankelijk voor medicijnen, maar bleek meer interesse in de literatuur te hebben. Hij verloor zijn beurs omdat hij overstapte, maar dankzij fi nanciële ondersteuning van zijn broer kon hij toch een cursus Engelse literatuur, religieuze studies en geschiedenis afronden.

De Erfenis van Chinua Achebe

14

Chinua Achebe ergerde zich mateloos aan de manier hoe Afrikanen afgebeeld werden in de door Euro-peanen geschreven literatuur: de Afrikaan was eeuwig en altijd achterlijk, onwetend en statisch, terwijl de Europese karakters zich positief ontwikkelden in het licht van de omstandigheden. De boeken van schrijvers als Joseph Conrad en Arthur Joyce Lunel Cary werden om voor Achebe onbegrijpelijke re-denen de hemel in geprezen; Achebe vond namelijk dat ze een nogal oppervlakkig beeld schepten van Afrika en haar inwoners. Dat betreff ende boeken een vertekend beeld verschaft en was overigens niet vreemd, want het was immers literatuur dat geschreven was om het kolonialisme te rechtvaardigen. Achebe bedacht dat Afrikanen hun eigen verhaal moesten schrijven, en de literatuur die hij pro-duceerde diende als antwoord op de koloniale literatuur waar Afrikaanse intellectuelen mee ge-hersenspoeld werden. In zijn eerste boeken zoals het klassieke Th ings Fall Apart (1958) en No Lon-ger at Ease (1961) herschrijft hij in feite Mr. Johnson van Joyce Cary, vanuit een Afrikaans perspectief.

Achebe was niet de eerste Afrikaanse schrijver, maar hij was wel één van de eerste moderne Afrikaanse schrijvers die een venster op Afrikaans verschaft e vanuit een Afrikaans perspectief. Zijn Afrikaanse perspectief verhinderde trouwens niet dat de aantrekkingskracht van zijn werk universeel was. Zo is het meesterwerk Th ings Fall Apart in maar liefst 50 talen vertaald en zijn er 12 miljoen exemplaren van verkocht. Achebe wordt gezien als de grootste prozaschrijver die het moderne Afrika heeft gekend, wat hem overigens niet belette om de massa te bereiken omdat hij zo schreef dat mensen hem begrepen. Achebe gaf waardigheid aan de Afrikanen in het algemeen en aan de Afrikaanse literatuur in het bij-zonder.

Anderzijds won Achebe nimmer een Nobelprijs, maar als we de Nigeriaanse fi losoof Chinweizu mo-gen geloven dan is dat in zekere zin een bewijs dat hij aan de goede kant van de geschiedenis staat, aangezien de Nobelprijs een politieke prijs is. De winnaar van de Nobelprijs staat niet noodza-kelijkerwijs aan de top van zijn vakgebied; een Nobelprijswinnaar is niet de equivalent van de win-naar van een Olympische gouden medaille. Opvallend is namelijk dat Nobelprijswinnaars uit zgn. ontwikkelingslanden doorgaans merkwaardige koloniale literatuur produceren. In die zin is de No-belprijs niets meer of minder dan de ultieme beloning voor het produceren van koloniale literatuur!

Kwamé Anthony Appiah heeft Achebe wel de peetvader en vader van de Afrikaanse literatuur genoemd. Ze-ker wat betreft de Engelstalige literatuur uit Afrika afk omstig is dat wel gerechtvaardigd, want Achebe heeft veel andere Afrikaanse schrijvers beïnvloed. Wat niet wegneemt dat er tot op de dag van van-daag tenenkrommende koloniale lectuur wordt geproduceerd en beloond, ook in Nederland (Rob-ert Vuijsje). Desalniettemin, mede door de inspanningen van de op 21 maart jongstleden overleden Chinua Achebe is het nu een heel stuk moeilijker geworden voor een koloniaal denkende Europe-aan om met droge ogen te beweren dat het moderne Afrika geen eigen literatuur heeft gecreëerd.

Alle boeken van Achebe onderzoeken het gebruik en misbruik van macht door degenen die deze macht verkrijgen. In “Th ings Fall Apart” wordt de absolute patriarchale macht van de hoofdfi guur over zijn huishouding geanalyseerd. In “Arrow of God” is de focus op religieuze en sociale macht van Ezeolu, de hoofdpriester. Zijn boeken “No Longer at Ease” en “A Man of the People” gaan over bu-reaucratische macht, terwijl “Anthills of the Savannah” betrekking heeft op de macht van een Afri-kaanse dictator. Met de eigen woorden van Achebe ”ik ben bezorgd over de corruptie van macht die plaatsvindt wanneer iemand eenmaal een machtspositie heeft verworven en het maakt daar-bij niet uit of het een professionele politicus is of een leerkracht, militair of zelfs een schrijver”.

15

Anana Kedyaman Kedyanpo is in Winti de universele Geest of God, de hoogste waarde van het geestelijke leven. Het is de Eeuwige Geest die de werkelijkheid mogelijk en zichtbaar maakt. En voor de mens is dat de grootste inspiratiebron, waaruit hij kracht put. Anana maakt het le-ven mogelijk en in het leven zit alles. Daarin voltrekt het gebeuren zich. Zonder het leven zou de mens het gebeuren niet meemaken en zouden er geen voorstellingen noch voorspellingen zijn.

Het boek ‘A NYAME’ weergeeft de fi losofi sche vastlegging van wintiprincipes, zoals die in de winti-kampu aan gelovigen worden medegedeeld. Echter worden deze principes aan een kant gezet, door het accent te leggen op de handelingen die de bonuman pleegt. Buiten de wintikampu wordt daar nauwelijks gebruik van gemaakt om beter op zichzelf te letten.

Velen zien winti als een soort geest waar je in trance van kan raken. Die geest komt je dan zeggen wie of wat hij is (of wie of wat je bent), waar hij vandaan komt en wat er allemaal met je aan de hand is. Anderen zien een tafel met daarop een krabasiwatra en de vele met pemba witgemaakte fl essen in een bepaalde volgorde geregeld. Ook bestaat het typische beeld van ‘yu e go teki wan wasi (rituele reiniging door te baden) ‘fu set’ den sani fu yu’ of een kratafra, enzovoort.

Een vaker gehoord gezegde is: ‘Mi e seti den winti pot’ tapu den presi’. Vertaald zou dat zijn: het ritueel regelen of zetten van die winti op hun respectievelijke plaatsen. En als dat is gebeurd, krijg je te horen dat je bijvoorbeeld voor die ingi moet dansen of je moet voor hem bepaal-de sieraden kopen. Anderen krijgen weer te horen dat ze lukuman moeten worden. Het weinige dat de gelovige die de wintikampu bezoekt, onthoudt is: ‘het goede neem je mee en het kwade laat je achter’.

In de wintikampu gebeurt veel meer dan a wasi of ‘a bar’ f ’a winti’. Er wordt systematisch uitleg gegeven over de relatie die de mens heeft met Anana Kedyaman Kedyanpo. Zelfs de band met de doden, dat is de koppeling met het verleden en regels waaraan het gedrag onderworpen is, worden door de bonuman aangehaald.

In winti is het gedrag bepalend voor goed leven. Om het gedrag van de mens juist te schatten, is het be-langrijk om een juiste afweging tussen tussen goed en kwaad te maken.

A Nyame is:• De Eeuwige Geest van het leven, het is de Alomvattende en Oneindige Kracht (zonder begin noch

eind). Niets kan zich A Nyame voorstellen of daar een voorspelling van maken, omdat A Nyame zo is en niets anders.

• Eeuwige Levenskracht, de Kracht des levens en is Het Leven zelf. A Nyame is de oorzaak van het bestaan van het universum met alles erop en eraan.

Naar de leer is A NYAME/Anana Kedyaman Kedyanpo de uiting van Het Leven en het aardse leven is daar onderdeel van.

In winti geloven wij in Anana Kedyaman KedyanpoWinti-rubriek

16

Anana Kedyaman Kedyanpo verklaart zichzelf door het leven en de belevenissen. Dat is de geloofs-kracht. In gebed (a begimofo) wordt dat aangeduid als:A ben de bifo, bifo ben-de ben de, di tron ben-de tide (dat wat er was, voordat het er was en vandaag is geworden).

De kracht van Anana Kedyaman Kedyanpo wordt kortweg genoemd: Kracht Anana.

Door de uitwerking van deze Kracht op het leven, kent de mens zijn plaats in het bestaan. Kracht Anana in de mens wordt Akara oft ewel Kra genoemd. Daardoor weet de mens dat hij leeft . De kra kan belast of onbelast zijn. Als de akara/kra het leven van een voorouder in het lichaam van een pasgeborene voorzet, is het belast met hoe het gegaan is in het vorige leven. Volgens de traditie gaan zowel positieve als nega-tieve eigenschappen mee in het nieuwe leven.

De voortzetting van het leven door de akara in het lichaam van een pasgeborene, wordt in winti genoemd: “a nasi”. De nasi wordt ontvangen door de akara uit de moederlijn. De onbelaste akara, is geen nasi. Het is de akara die rechtstreeks komt uit Kracht Anana. Deze akara begint het menselijke leven met een geheel nieuwe levensopdracht.

In de akara zit de kracht van de mens te willen, te kunnen en te mogen. Dit voorgaande moet in balans zijn met z’n omgeving, z’n medemens en hetgeen hij door z’n vermogen in staat is te doen. Door de akara weet de mens wat kan, wat hij moet nalaten en waarop hij moet afgaan om te presteren.

Door zich te verdiepen of door geloof te hebben in ANANA ontvangt de mens kennis, wijsheid en vertrouwen die nodig zijn om te overzien en gevaren te doorstaan. Een juiste combinatie van kennis, wijsheid en vertrouwen maakt het leven van de mens compleet.

17

Vervolgcursus fotografi e voor NAKS In januari 2013 werd een vervolg fotografi ecursus gehouden voor NAKSers. Renate Galdey die een van de cursisten was, heeft over de cursus de volgende informatie voor de NAKS Tori lezers.De eerste dag was gericht op theorie, om de theorie van het eerste deel van de cursus op te frissen en te ver-diepen. Vervolgens kregen de deelnemers huiswerk mee. De tweede dag werd het huiswerk - de foto’s die ze geschoten hadden- besproken, aan de hand van de theorie. Daarna werd het programma “Photoshop” behandeld. Een computerprogramma waardoor je de mogelijkheid hebt om je foto’s te bewerken en nog veel meer toepassingen die mogelijk zijn. Opvallend was weer dat de jongste cursisten Edison Pansa en Gavin Yngaard(15) al heel goed op de hoogte waren van de mogelijkheden van het Photoshop programma. Zij willen dan ook echt beginnen met foto’s te maken voor NAKS. De derde dag gingen wij naar Bersaba, Helaas was het een erg regenachtige dag. Maar toch hebben zij diverse opdrachten kunnen uitvoeren. Bijvoorbeeld: hoe maak je zo onopvallend mogelijk een foto, zonder betrokkenen te storen; hoe laat je een object naar de achtergrond verdwijnen, enz. De cursusleider, de heer Pinas heeft beloofd de cursisten op de hoogte te houden van fotografi e wedstrijden. De deelnemers zijn; Edison Pansa, Gavin Yngaard, Renate Blaaspijp-Galdey, Fabian Garant, Henry Bel en Gerley Baarn.

NAKS deelname avondvierdaagse 2013Hoewel we in dit bulletin verslag doen over het eerste kwartaal van 2013, willen we de NAKS TORI lezers het verslag van de deelname van onze groepen aan de AVD niet onthouden.Onze NAKSers hebben op een voorbeeldige manier deelgenomen aan de AVD 2013: ze zagen er prachtig uit en hebben enthousiast en gedisciplineerd meegelopen. Het is altijd heel prettig om te ervaren op welke gewel-dige manier deze ambassadeurs en ambassadrices NAKS hebben uitgedragen.

NAKS Nyofi Krioro heeft de 3e prijs kunnen winnen in de Culturele categorie voor Junioren, een mooie prestatie! De seniorengroep onder leiding van Wan Rutu heeft geen prijs binnengehaald, maar ze waren volgens ons zeer zeker een prijs waard!.Om de woorden van Wilgo Baarn te gebruiken: “De Nyofi 's en Wan Rutu en ook de hele NAKS Famiri na-tuurlijk. We zijn toch zo trots op onze jongeren en Wan Rutu!!!!! we zijn niet weg te blazen of weg te vegen. Jullie zijn in de running en ze krijgen ons niet klein. We gaan ervoor en gaan door!”

NAKS ALLERLEI

18

NAKS ondersteunt NSO keukenproject Sinds half maart is NAKS begonnen met het ondersteunen van het keukenproject van de Naschoolse Opvang (NSO). Een ploeg van vijf NAKSERS is aangesteld om van maan-dag tot en met vrijdag 360 maaltijden klaar te maken voor 4 scholen in de buurt van NAKS. De NAKS keuken was kort geleden gerenoveerd en ingericht met steun van NAKS Clubleden en het SKANfonds. Dat kwam heel goed uit. NAKS is blij met de uitvoering van dit project omdat we hier-mee een bijdrage kunnen leveren aan gezonde en lekkere voeding voor een groot aantal kinderen op dagbasis, waarbij gewerkt wordt met de instructies van voedingsdeskundigen. Voor NAKS en voor de keukenploeg werkt het project verster-kend omdat werkgelegenheid wordt geboden aan 5 NAKSers, drie van NAKS Kaseko Loco: Luciano Tjauw A Hing, Norma Sante en Sergio Dahl en verder Natasja Strok (Wan Rutu) en Urmia Rijssen (Kwanzaa). De bestuursleden Henny Panka en Mariska Hew a Kee vervullen een coördinerende rol hierbij.

NAKS Wan Rutu:Dansworkshops voor behoud traditionele Afro-dansOnder het thema 'Fu Sabi Den Dansi Fu Yu Granwan' organiseert NAKS Wan Rutu een serie dansworkshops van dansstijlen die bij winti worden toegepast. Darell Geldorp, voorzitter, informeert NAKS Tori als volgt.Darell: “In februari zijn wij begonnen met de tra-ditionele Afro-Surinaamse stijlen Aisa en Fodu. Daarna volgen de Leba, Ingi, Ampula, Banya en Laku dansstijlen. Elke winti heeft een eigen pa-troon, lied en ritme. Tijdens de workshops wordt niet alleen gedanst, maar er wordt ook achtergrond-informatie verstrekt over de betreff ende winti,

de danspassen en een verklaring van deze danspassen. De Banya en Laku zijn geen winti dansstijlen. Het waren sociale dansstijlen die door slaven werden opgevoerd. Hierbij wordt achterwaarts gedanst, waarbij bij de banya met de voeten naar achteren wordt gesleept en bij de Laku de benen naar achteren geschopt worden. Deze zijn een voorloper van de Kaseko dansstijl. Tegenwoordig worden ze ook bij de voorouderver-ering gedanst”.

Kanga spelletjesOp de agenda van Wan Rutu voor 2013 staat ook de organisatie van de “Kanga-spelletjes”. Darell “Bij de Kanga wordt aan kinderen spelenderwijs de realiteit van het leven aangeleerd. Deze spelletjes werden in de slavernij door de Kriyoro Mama aan de kinderen bijgebracht. Door middel van al deze activiteiten wil-len wij de gewoonten en gebruiken van de Stadscreolen documenteren en laten vastleggen. Ze mogen niet verloren gaan" , aldus Darell van NAKS Wan Rutu.

19

Tante Augusta, het oudste actieve lid van NAKSKotomisi en van NAKS wordt op 29 augustus 100 jaar en NAKS Kotomisi bereidt zich voor op deze mooie dag! Wat een leeft ijd.Wat een vrouw!Bestuur en leden van NAKS Kotomisi zijn reeds op 29 maart be-gonnen met het inluiden van deze heuglijke dag door uitgebreid bij tante Ella op bezoek te gaan en alvast een feest te vieren. Hetzelfde zal herhaald worden op 29 juni, en dan op naar de 100. Tante Augusta, dit is niet aan vele Surinamers gegund. U bent een voorbeeld voor velen, vooral op het gebied van de bewaking van uw gezondheid!

Deelname NAKS aan Blakaman dey 2013De Blakaman Dey wordt jaarlijks gehouden op elke eerste zondag van het jaar en wordt georgani-seerd door de Feydrasi Fu Afrikan Srananman. De organisatie NAKS heeft ook dit jaar geparticipeerd aan Blakaman Dey 2013, waarbij Wilgo Baarn na-mens NAKS de artistieke leiding had. De Blaka-man Dey 2013 werd gehouden in de Botanische tuin van Iwan Wijngaarde aan de Previenlaan, een pracht van een tropische tuin. Darell Geldorp maakte voor NAKS Tori het volgende verslagje.

De artistieke leiding van de dag lag in handen van Wilgo Baarn, onze eigen Oom Wil. Hij toverde de Botanische tuin om tot een waar Culture Enter-tainment Park. Vanaf binnenkomst konden de bezoekers genieten van live muziek en al lopend kwam men van alles tegen: zanggroepen, dansgroepen, een lezing, culinar en craft s. Kortom alles wat te maken heeft met de Afro-Surinaamse cultuur.

Door de organisatie Feyderasi Fu Afrikan Srananman werden er 2 awards uitgereikt. Een award voor de bijdrage aan het verheff en van de Blakaman en inzet voor het in-standhouden van de Afro-Surinaamse Cultuur. Die twee awards werden uit-gereikt aan twee bekenden in onze samenleving: Serena Holland en Wilgo Baarn.Aan de sleutelpersonen en de verschillende groepen die hebben geparticipeerd tijdens de Blakaman Dey 2013 werden er oorkondes uitgedeeld, waaronder aan Gisela van Bosse en Lucien Vriese.

Enkele groepen die hebben geparticipeerd tijdens de Blakaman dey 2013 waren:Sisa, Mi Afi , Ama, Sweet Melody, NAKS Kwanzaa, NAKS Wan Rutu, NAKS Okobua, Baka Tyala, Stich-ting Kankantri en Sabi Diri. Zij wisten de bezoekers bezig te houden met hun zang, dans, informatie en percussie. Als slotstuk mochten de bezoekers dansen op de tonen van de muziekformatie Switi Firi, die jong en oud op de benen brachten. 20

Enver Panka dubbele winnaar Suripoku Award 2012Onze Enver is door het Surinaams publiek gekozen tot dubbele winnaar van de Su-ripoku Award 2012. Hij is de beste man-nelijke artiest van 2012 en viel tevens in de prijzen met de groep Suri All StarsStichting Suri Poku (SuPo) heeft het ini-tiatief genomen om jaarlijks de Suri Poku Award uit te reiken. Op deze manier wil SuPo een bijdrage leveren aan de ontwik-keling van de Surinaamse muziek.

Muziek die door een artiest met Surinaamse achtergrond is gemaakt en niet gebonden is aan plaats of stijl. De eerste Suripoku Award Show werd op 6 maart 2013 gehouden in TBL Cinema.Vanaf 4 februari mocht het Surinaamse publiek stemmen voor vijf categorieën: beste vrou-welijke artiest, beste mannelijke artiest, beste nieuwkomer, beste Duo of Groep en Suripoku van het jaar.

Enver, dubbele winnaar is natuurlijk de trots van NAKS. Hij vertelt over zijn 'roots' in NAKS: "Mijn va-der die bestuurslid is van NAKS vond dat mijn broertje en ik een positieve bezigheid moesten hebben. Op mijn negende schreef mijn vader ons in bij NAKS muziekschool. Hij wilde dat wij blokfl uit lessen moesten volgen maar dat vond ik niet spannend en koos ervoor om snaardrumlessen te volgen. Niet lang daarna begonnen de Afro-Surinaamse percussie-instrumenten mij meer aan te spreken en ik stapte over naar het volgen van lessen om de Apintidrum te leren bespelen. Ik was erbij toen NAKS Krioro Pikin in 2000 werd opgericht .Wij deden winti voordrachten, zongen Afrikaanse liedjes en de meisjes leerden hoe zij moesten modeleren in koto’s. In NAKS Krioro Pikin was ik skratyi drummer en background vocalist."

Enkele reacties van NAKSers“Lobi wan ....heel mooi en we zijn met z'n allen heel trots. We blijven geloven, hopen en samen bundelen voor nog meer successen. Makandra wi tranga”“Je bent een voorbeeld voor velen ..... ““Anana wani alasani waka bun gi yu, meki moro lobi hopo no dray baka no fadon, hori faste san yu habi.”

Reactie van Enver aan de NAKS Famiri “Ik bedank een ieder van de organisatie voor de steun, de sabi en de leri. Ook mijn dank aan Dee Dee (Red: wijlen voorzitter NAKS, Elfriede Baarn-Dijksteel), moge haar ziel in vrede rusten. Ik zeg het, omdat dit het bewijs is dat Dee Dee no libi soso s'ma na baka! NAKSers zijn BURGERS MET BAGAGE!!! We gingen voor een award en hij is binnen, omdat we hebben gehoopt, omdat we hebben gebundeld. Gaan we voor alles, nou dan kennen we het recept voor succes en resultaat: hopen en bundelen. Mi lob' unu en gran tangi”.

21

Joan Kassels volgt cursus behoudsmedewerker archievenArchieven zijn van onschatbare betekenis voor or-ganisaties zoals NAKS. Dit besef is al geruime tijd doorgedrongen bij het NAKS bestuur. Maar naast be-sef en inzicht is het zaak dat de nodige deskundigheid wordt ontwikkeld om invulling te geven aan dit besef.Er zijn al twee concrete stappen ondernomen op dit gebied. In de eerste plaats is een ex-terne deskundige belast met het ordenen van alle NAKS documenten zoals cd’s, dvd’s, at-tributen, die in de loop der jaren zijn verzameld. Het is de bedoeling om binnen een jaar ordening

te hebben bereikt hierin. Een tweede stap was het plaatsen van Joan Kassels op de Opleiding Behouds-medewerker Archieven, die georganiseerd wordt door het Nationaal Archief Suriname.

Joan Kassels over het belang van deze opleiding: “Als ik de opleiding heb afgerond kan ik NAKS assisteren bij het ontwikkelen van de meest ideale omstandigheden om documenten en objecten te bewaren. Ik kan ook helpen bij preventieve conservering. Dat betekent dat de organisatie vooraf maatregelen kan treff en om te bewerkstelligen dat datgene wat waardevol is, goed bewaard kan worden. Ook zal ik tijdig aan NAKS kunnen doorgeven wanneer het nodig is om speciale deskundigen in huis te halen. Het gaat erom dat je als behoudsmedewerker op een actieve manier kan meedenken over het behoud en beheer van collecties en dat je hierover kan communiceren met het bestuur, personeel, leden van NAKS en andere gebruikers”.

Joan verder: “Ik stel het zeer op prijs dat NAKS mij in de gelegenheid heeft gesteld deze cursus te volgen. Met de opgedane kennis zal ik mijn bijdrage leveren om samen met anderen het archief van NAKS op een deskundige manier op te zetten”.

Yvonne Wolfgang, bestuurslid NAKS Kotomisi: “Ik sta over een jaar weer op mijn benen....”Dat waren de woorden van Yvonne Wolfgang, nu 75 jaar oud, die een jaar geleden te horen kreeg dat een deel van een van haar benen ge-amputeerd moest worden. Yvonne Wolfgang vertelt haar eigen ver-haal: “Eigenlijk wordt je heel hard getroff en door zo een mededeling. Het lijkt alsof je hele leven instort, alsof een hele grote ramp over je heen komt. Een erg beroerd gevoel. Maar ik ben blij dat ik niet heb toegegeven aan dit gevoel, dat je alleen maar omlaag trekt. Ik heb zoveel stimulans gekregen van mijn kinderen,kleinkinderen, andere familieleden, vriendinnen en van NAKS en NAKS Kotomisi. Deze sti-mulans heb ik omgezet in positief denken. Ik heb aan mezelf geze-gd dat ik mij volledig zou inzetten om binnen een jaar weer te lopen.En het is gelukt. Ik heb een beenprothese. Ik heb geluisterd naar alle adviezen van de dokter. Ik heb alle aanwijzingen van de fysiotherapeut gevolgd. Ik heb zware lichamelijke oefeningen moeten doen, en ik heb volgehouden. Met de hulp van de Heer daarboven, mijn eigen inspanningen en de liefde van mijn omgeving sta ik weer, loop ik weer op mijn vijfenzeventigste! “En wij kunnen heel veel leren uit dit verhaal van Yvonne Wolfgang: geef niet op, hoe moeilijk jouw situatie soms kan lijken.......................!

22

Ledenwerving en danstraining NAKS Wan RutuAl geruime tijd worden de bestuursleden van Wan Rutu gevraagd door buitenstaanders wan-neer er weer nieuwe leden toegelaten worden. De plannen die NAKS Wan Rutu in 2012 had lieten het niet toe om nieuwe leden te werven. Voor het jaar 2013 heeft NAKS Wan Rutu ech-ter grote plannen, waarbij een vergroting van het aantal leden welkom zal zijn. Vandaar dat er in de periode november en december nieuwe leden werden getraind in de basis danspassen.

Het trainingsprogramma had een tweedelig karakter n.l:- De nieuwe leden de basis danstechnieken aan te leren.- De dans instructeurs in opleiding te begeleiden.

Darell, voorzitter NAKS Wan Rutu: “Wij van het bestuur van Wan Rutu willen niet al-leen de leden gelegenheid geven om hun dans- en zangtalenten te exploiteren, maar ze ook trainen om danslessen te verzorgen. Zo willen we werken aan ons 3e doel: de overdracht.De nieuwe leden die na een intake gesprek met het hoofdbestuur werden geselecteerd hebben twee maan-den lang les gehad van deze dansinstructeur i.o. Na elke les werd er geëvalueerd. De leden gaven hun bevindingen over de manier van les geven van de dansinstructeur, de dansles in zijn geheel en tevens hun participatie. De dansinstructeurs op hun beurt gaven de leden enkele tips en huiswerk. Gezegd mag wor-den dat de nieuwe leden heel erg leergierig waren en spontaan met alles meededen en elkaar ook hielpen”.

Enkele belangrijke activiteiten die NAKS Wan Rutu dit jaar in planning heeft zijn:- Een Banya nanga Laku Prisiri- Een optreden op Aruba- Deelname aan 150 jaar Keti Koti- Deelname aan Carifesta - Een dansshow in samenwerking met een dansgroep uit NederlandDit jaar mag de samenleving weer het goede verwachten van de Afro-Surnaamse dans ambassadeurs.

23

NAKS Wan Rutu en Makeda in theaterspek-takel ‘Geweld tegen vrouwen’Ter gelegenheid van de Internationale Dag van de Vrouw, 8 maart 2013 werd in het NIS een theaterspektakel met als thema “Huise-lijk Geweld” georganiseerd. NAKS Wan Rutu en NAKS Makeda behoorden tot de vele groepen die het podium betraden.Renate Galdey was erbij en maakte een verslagje.

Optreden NAKS Wan RutuNAKS Wan Rutu heeft een mooie show verzorgd, waarbij gekozen werd voor een performance van kinderliedjes en kinderspelletjes van vroeger. Darell Geldorp,voorzitter van NAKS Wan Rutu vertelt dat onze voorouders via spelletjes en liedjes levenslessen doorgaven aan de kinderen. Zo is er bijvoorbeeld een lied “Wasi”, waarbij gewezen wordt op het belang van goed baden als een vorm van persoonlijke hygiëne : altijd baden voordat je uit huis gaat. Het lied “Abra N’abra” gaat over het overwinnen van obstakels: bij het spel is er een symbolische goot waarin er slangen en andere gevaarlijke dieren zijn en toch moet je proberen om over de sloot te springen en de gevaren te trotseren.

Samenwerken is daarbij ook van belang omdat je elkaar helpt om over de sloot heen te springen. Zo is het ook in het normale leven: er zijn vele hindernissen maar die kunnen gezamenlijk met succes overwonnen worden. Tegenwoordig worden normen en waarden in het leven op een andere manieren doorgegeven aan kinderen, maar de liedjes en spelen hebben als methode heel goed gewerkt”. Aldus Darell van NAKS Wan Rutu. De dansgroep telt 16 leden waaronder dansers en zangers. Over het algemeen zijn ze tevreden over hun goede performance.

Optreden NAKS MakedaNAKS Makeda is een vrouwenmuziekgroep die begeleid wordt door Benjamin Koningferander en Ar-tistic Director Liesbeth Peroti. De leden zijn freelance muzikanten die elke week samenko-men om te ‘jammen’ en te repeteren. Ze zagen er rein en krachtig uit in hun witte gedrapeerde stoff en en fel gekleurde hoofddoeken die hun schoonheid bekrachtigde. Het publiek maakte kennis met 15 vrouwen in de leeft ijd 17 tot 60 jaar die trots het podium opkwamen en een muziek-show van 20 minuten waaronder Afro-Surinaamse jazz, kawina, Aucaanse nummers, weggaven. De show was bruizend en energiek. En toen Liesbeth het lied “Kruderi” presenteerde werd een ieder stil. Kruderi is in overleg zijn met jezelf en met God. Het is voor vrouwen, mannen en kinderen. Het is voor een ieder die moeilijke perioden moet overbruggen. De enige die je kan helpen en je vrij kan maken, is de allergrootste Stilte, de Gran Tiri. De show werd heel spannend en gevoelig toen Re-nate Galdey-Blaaspijp als danseres opging in de melodie en tekst van de Makeda artiesten. Het was intens, er zaten aspecten van gevecht en overwinning in. Kortom een geweldige performance. De show werd afgesloten met Roxanne Koningferander( conga en vocal ) die een spetterende performance gaf op twee grote dron’s . De artiesten van NAKS Makeda waren: Astra Slooten (bas), Richelle Hasselnook (Har’ kawina), Cheryl Macknack (Apinti/ Atumpan), Renate Blaaspijp- Galdey (Kot kawina), Carmen Ajerie Chapu/ vocal), Lucia Pinas(Seki Seki/lead), Ilaisa Combo (Drums), Alt sax Rine tjon Kim San,Tenor sax Norma Landsdorf, Trompet Hill Nellstein,Toetsen Darrey Ann Louisville, Lead en toetsen Liesbeth Peroti. 24

Medische RubriekProstaat kanker in Suriname

De vorige keer hebben wij al een artikel over prostaatkanker in NAKS TORI opgenomen. Naar aanleiding van vele vragen hebben wij besloten een vervolgartikel te plaatsen, met dank aan Melvin Boerleider.

Heden ten dagen blijft het woord kanker onder velen in de Surinaamse samenleving nog steeds een ta-boe. Het woord kanker wordt aangeduid met “ takru siki”.

Kanker doodsoorzaak nummer drie in SurinameJaarlijks overlijden er volgens de statistieken in Suriname zo’n 280 mensen aan kanker.Het aantal nieuwe gevallen van kanker per jaar in Suriname is niet bekend, maar als we er vanuit mogen gaan dat Suriname niet wezenlijk verschilt van de rest van de wereld, zal het zo rond de 1850 moeten liggen.

Het lichaam maakt zelf cellen aan die het nodig heeft Het menselijk lichaam bestaat uit miljarden cellen. Die cellen zijn zo klein dat je ze met het blote oog niet kunt onderscheiden. De hele dag door maakt je lichaam nieuwe cellen aan: om te groeien en om beschadigde en verouderde cellen te vervangen. Het aanmaken van nieuwe cellen gebeurt door celde-ling: 1 cel splitst zich in 2 nieuwe cellen, deze nieuwe cellen splitsen zich ook weer in twee nieuwe cellen en zo door.Over het algemeen maakt het lichaam precies die cellen aan die het nodig heeft . De aanmaak van nieuwe cellen wordt gereguleerd door erfelijk materiaal (DNA) dat in vrijwel elke cel zit.

Schadelijke invloeden op de aanmaak van cellen: tumor: teveel cellenTijdens ons leven staan onze cellen voortdurend bloot aan schadelijke invloeden van binnen en van buiten, bijvoorbeeld UV straling (zonlicht), rook, chemicaliën. Meestal is het lichaam zelf in staat om deze schade te herstellen, maar soms raakt een cel zo onherstelbaar beschadigd dat het erfelijk materiaal (DNA) verandert. Als dat gebeurt, is het lichaam niet meer in staat om de deling, groei en ontwikkeling van nieuwe cellen in goede banen te leiden. Op zo’n plek ontstaat dan vaak een overmatige celdeling. Er worden dus meer cellen aangemaakt dan nodig. Hierdoor ontstaat dan een gezwel of tumor.

Prostaatkanker: vaak te laat ontdektKanker bij de mannen wordt veelal in een latere stadium ontdekt, waarbij een curatieve behandeling niet meer mogelijk is. Met curatief wordt bedoeld, het doen genezen van dit ziektebeeld. De meesten verschij-nen bij de huisarts wanneer er al complicaties opgetreden zijn. Slechts 10-15% van alle prostaattumoren n25

worden ontdekt op een vroege, in opzet te genezen stadium door verbeterde diagnostiek.

Bijna geen symptomen in het begin van de kankervormingProstaatkanker geeft in het begin bijna geen symptomen.Enkele symptomen zijn:• Vaker moeten plassen• Pijn bij het plassen• Troebele of bloederige urine

Goedaardige en kwaadaardige tumorenEen tumor of gezwel hoeft niet altijd te betekenen dat u kanker heeft . Een gezwel kan namelijk goedaardig of kwaadaardig zijn. Goedaardige gezwellen (ook wel benigne tumoren genoemd) zijn meestal goed af-gegrensd: ze groeien niet door andere weefsels heen en verspreiden zich niet door het lichaam. Zo kunnen ze dus weinig kwaad doen.Overigens kan ook een goedaardige tumor vervelend zijn. Als de tumor te groot is of op een hinderlijke plek zit, waardoor hij tegen omliggende weefsels of organen drukt, moet hij vaak toch verwijderd worden.Een kwaadaardig gezwel drukt organen en weefsels niet alleen opzij, maar groeit er dwars doorheen. Bovendien kunnen de cellen van een kwaadaardige tumor losraken, door het lichaam gaan zwerven en op nieuwe plekken tumoren beginnen. Als dat gebeurt, spreekt men van uitzaaiingen (metastasen).

Geef kanker geen kansEr is een duidelijk verband tussen kanker en ons eigen gedrag. Bij meer dan de helft van de mensen die aan kanker overlijden heeft een ongezonde levensstijl een belangrijke rol gespeeld bij het ontstaan van deze ziek-te. Met een gezonde leefstijl kun je zelf veel doen om het risico op kanker te beperken. Preventie van kanker kan door stoppen met roken, gezond eten (een dagelijks gevarieerd menu met voldoende groente en fruit), voorzichtig zijn met zon en voldoende beweging. Maar een manier van leven die kanker gegarandeerd voorkomt, is er helaas niet. Vaak is kanker het gevolg van een samenloop van omstandigheden, variërend van je genen, schadelijke stoff en tot en met „gewoon pech dat een cel uitgroeit tot iets kwaadaardigs.

Tips: Door het bezoeken van de google.nl media kun je vele tips verkrijgen, hoe om te gaan met prostaat- kanker, preventie en levenstips. Voor een goed gesprek hierover of onderzoek, raadpleeg dan uw huisarts.

26

Y’E KOR’MI Di mamanten, mi nanga yus’donN’a lanki fu na bediy’e ferter’mi fa yu o set’konna libi fu mi nang yunet’yuru yu kon na oso,dan yu gi mi wan steyf ’fonfon

Luku mi skin A e hat’lek prine sutu mi ala seydat’disi no e go psa moro no wan deyNa wan bigi ley

Mi sidon prakser’fa a e wrokona ini na tonton fu yua e gi mi fu mi lon gwe komopona ini na osom’e frede tak’ wan deyy’o kir’milek wan fowruFu soso

tide mi de bar’yu adjosibika mi e tak bori boriy’e tak ‘losi losimi sref ab’wan yeye d’etyar’mi tudat’mek’tide m’e lusu yu fu tru

Beste lezersIn de vorige NAKS Tori hebben wij per abuis het gedicht van Marlène Babel gehalveerd. We hebben intus-sen als redactie onze verontschuldigingen aangeboden aan Marlène en plaatsen nu het volledige gedicht.

Marlène Babel

27