1

UC Leuven-Limburg Lerarenopleiding

Vestiging Heverlee Hertogstraat 178, 3001 Heverlee

Tel. +32 16 37 56 00

LESONTWERP Bachelor Secundair Onderwijs

Naam: Sara Michels

Vakkencombinatie: Wiskunde - Aardrijkskude

Stagebegeleider DLO: Mevr. Verstappen

School: Sint-Pieters College

Onderwijsvorm: A-stroom

Richting: Latijn

Klas: 2D

Lokaal: 303

Aantal leerlingen: 22

Les gegeven door: Sara Michels

Vak: Aardrijkskunde

Onderwerp: 3.2 Gebieden met weinig of geen

landbouwmogelijkheden: IJsland

Vakmentor: Mr. Jacquemin

Datum/Data: 18 november 2016

Lesuur/-uren: 7e lesuur (14u50-15u40)

BEGINSITUATIE Situering in de lessenreeks De les is een onderdeel binnen het 2de thema ‘Landbouwlandschappen’. In eerdere lessen zagen de leerlingen verschillende landbouwlandschappen/types. In de vorige les zagen ze de verschillende factoren die landbouw beïnvloeden en de toepassing op de gebieden met veel landbouwmogelijkheden. In de volgende les zien de leerlingen gebieden met beperkte landbouwmogelijkheden. Relevante voorkennis (en/of kennis die nog niet aanwezig is)

-! De leerlingen kunnen de verschillende landbouwtypes onderscheiden, een omschrijving ervan geven en ze herkennen a.d.h.v een afbeelding.

-! De leerlingen kunnen de verschillende factoren die landbouw beïnvloeden opsommen en verklaren. -! De leerlingen kunnen een atlas begruiken. -! De leerlingen kunnen gebruik maken van een determineertabel voor het klimaat. -! De leerlingen kunnen een klimatogram lezen en gebruiken. -! De leerlingen kunnen een reliëfkaart gebruiken.

Belevings- en ervaringswereld & Actualiteit De leerlingen hebben in het nieuws al wel eens iets gehoord over vulkaanuitbarstingen op Ijsland. De meest recente is deze van de Katla, eind augustus. Tijdens het EK voetbal kwam Ijsland ook even in de actualiteit. Via deze weg zijn de leerlingen eventueel al te weten gekomen dat Ijsland een laag bevolkingsaantal heeft en zagen ze misschien al enkele beelden van het landschap. Leerniveau van de klasgroep, klassfeer, … / DIDACTISCHE VERANTWOORDING Welke (vak)didactische principes en werkvormen komen in je les aan bod? Waarom kies je voor deze aanpak? In deze les over ‘Gebieden met weinig of geen landbouwmogelijkheden: IJsland’ leren de leerlingen a.d.h.v. de atlas, kaarten, grafieken en afbeeldingen op welke manier de verschillende factoren de landbouw in IJsland beïnvloeden en welke soorten landbouw er bijgevolg wel mogelijk zijn. Aan het begin van de les vraagt de leerkracht aan de leerlingen wat ze over IJsland weten. Hierdoor worden de leerlingen gemotiveerd omdat ze zelf mogen/ kunnen zeggen wat ze allemaal weten over IJsland. De leerkracht noteert de woorden op het bord en kan hierbij dus steeds inspelen op de antwoorden van de leerlingen. Deze woorden blijven een hele les op het bord staan zodat iedereen ze steeds kan bekijken.

2

Na deze brainstorm toont de leerkracht nog een filmpje. De leerlingen worden opnieuw gemotiveerd omdat er een ander soort media gebruikt wordt. In dit filmpje worden er kort verschillende bewegende beelden van IJsland getoond. De leerlingen kunnen op die manier nog enkele extra kernwoorden vinden. Hierna worden er op de presentatie 2 foto’s getoond van landbouw in IJsland. Ik koos hierbij voor stilstaande beelden omdat deze nu eventjes kort aan bod moeten komen en er later in de les pas dieper wordt op ingegaan. De leerlingen zullen deze beelden niet verwachten omdat ze deze kernwoorden niet zeiden tijdens de brainstorm. Op die manier kan de leerkracht overgaan naar de probleemstelling. In een volgend stadium van de les worden enkele begrippen van de vorige les opgefrist. Dit is noodzakelijk omdat de leerlingen deze begrippen in deze les ook zullen moeten gebruiken. De leerlingen krijgen de bijhorende figuren te zien op de PowerPoint-presentatie, zo zou het voor hen makkelijker moeten zijn om die leerstof te reproduceren. Ook hier schrijft de leerkracht de begrippen op bord en kan ze dus inspelen op de antwoorden van de leerlingen. In een volgende lesfase wordt IJsland gesitueerd op een wereldkaart. Ook hier is het belangrijk dat de leerlingen dit weten zodat ze alvast enkele gegevens hieruit kunnen afleiden. Hiervoor gebruiken de leerlingen de atlas. De leerkracht laat de leerlingen zelfstandig het gevraagde opzoeken. Deze vaardigheid leerden ze immers het jaar voordien en deze zouden ze dus moeten beheersen. In de volgende onderwijsleergesprekken moeten de leerlingen zelf op zoek gaan naar de bijhorende gegevens in het werkboek om het kader te kunnen aanvullen. Ze moeten dus telkens eerst de gegevens zoeken waarna ze op de verschillende vragen kunnen antwoorden die de leerkracht stelt. De gegevens die de leerlingen nodig hebben worden ook steeds geprojecteerd in de presentatie, zo weet iedereen welk gegeven ze moeten onderzoeken. Aan het einde van elk onderwijsleergesprek moeten de leerlingen de antwoorden noteren in het kader. Deze antwoorden worden steeds getoond in de presentatie zodat de leerlingen het antwoord zeker correct zullen noteren. De opzoekactiviteiten worden dus steeds klassikaal uitgevoerd, op die manier is het makkelijker om bij te sturen wanneer leerlingen fouten maken of moeilijkheden ondervinden. De leerkracht vult aan het einde van elk onderwijsleergesprek de belangrijkste kernwoorden van elke factor aan op het bord. Dit laatste is belangrijk voor de laatste lesfase. In deze fase blikt de leerkracht terug naar de kernwoorden op bord om op die manier een logische overgang te creëren naar de verschillende landbouwtypes. De belangrijkste voor- en nadelen worden hierbij herhaald. De landbouwtypes worden steeds ontdekt aan de hand van een onderwijsleergesprek. De leerkracht stelt telkens verschillende vragen over wat de leerlingen kunnen zien op de afbeeldingen. Ook hier kan de leerkracht bijsturen bij eventuele (denk)fouten of moeilijkheden. De verschillende antwoorden worden ook hier getoond in de presentatie. EINDTERMEN & LEERPLANDOELEN Situering in de eindtermen: (Vakoverschrijdend en/of vakgebonden) Uit: D/2008/7841/038 (http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/secundair-onderwijs/eerste-graad/vakgebonden/a-stroom/aardrijkskunde/eindtermen.htm) 3 Het natuurlijk milieu 3.3 Weer en klimaat De leerlingen kunnen ET19 met voorbeelden illustreren dat weer en klimaat de plantengroei en de activiteiten van dier en mens beïnvloeden. 4 De mens en het landschap 4.1 Het landelijk landschap De leerlingen kunnen ET21 een landelijk landschap herkennen, beschrijven naar uitzicht en functies en eenvoudige observeerbare kenmerken ervan vergelijken met een landelijk landschap elders. Situering in het leerplan: VVKSO-Brussel, leerplan aardrijkskunde eerste graad, tweede leerjaar, September 2008, Brussel. D/2008/7841/038 4.12 Landbouwlandschappen 3. In een gebied met fysische beperkingen in Europa het verband zoeken tussen landbouwtype en fysische omstandigheden. ALGEMEEN LESDOEL A.d.h.v. foto’s, grafieken en kaarten onderzoeken op welke manier de verschillende factoren de landbouw in IJsland beïnvloeden en welke soorten landbouw er bijgevolg wel mogelijk zijn. SCHOOLAGENDA (Van de leerlingen. Verwijs naar het werkblad en/of de pagina’s in het werk- en/of handboek.) SMARTSCHOOL

3

BRONNEN (Noteer alle gebruikte bronnen, volgens BIN.)

-! Cox K., Leysen, R., Van Boven, M. & Wauters, J. (2010). Werkmap aardrijkskunde 2. Kontich: Dilligentia. -! Goyvaerts, E. & Verspagen, F. (2011). Meridiaan 2B. Mechelen: Plantyn. -! De Maeyer, P., Tibau G., Daenekint, D., et al. (2015). De Boeck Atlas. Antwerpen: Uitgeverij De Boeck -! Explore the Stunning Waterfalls, Mountains, and Glaciers of Iceland, geraadpleegd op 15 oktober 2016 via

http://video.nationalgeographic.com/video/travel-source/road-trip/151127-iceland?source=relatedvideo -! Visible Earth: Iceland, geraadpleegd op 15 oktober 2016 via http://visibleearth.nasa.gov/view.php?id=69920

& http://visibleearth.nasa.gov/view.php?id=62109

LEERMIDDELEN & MEDIA Computer (PowerPoint) Beamer + projectiescherm Krijtbord + krijtjes

4

Didactisch lesontwerp

Leerdoelen KRACHTIGE LEEROMGEVING

Lesfasen & timing Onderwijs- en leeractiviteiten Media Leerinhoud

Lln kunnen de verschillende factoren die landbouw beïnvloeden opsommen en omschrijven.

Instapfase 10min

Lkr stelt zichzelf voor. Ik ga meteen met de deur in huis vallen.

•! Wat weten jullie allemaal over IJsland? Lkr schrijft kernwoorden op het bord. Ik heb hier een kort filmpje van iemand die een roadtrip heeft gemaakt doorheen IJsland.

•! Weet iemand wat dat juist is, zo’n road trip? We kijken eventjes naar het filmpje en kijken daarna of we het bord nog wat kunnen aanvullen. Lkr toont foto’s landbouw IJsland. Deze foto’s zijn allemaal gemaakt in IJsland.

•! Wat zien jullie op de foto’s? •! Zijn dit beelden die jullie verwacht hadden in

IJsland? Waarom wel? Waarom niet? Lkr linkt het beeld met de woorden op bord.

PROBLEEMSTELLING: In deze les gaan we zien op welke manier de verschillende factoren de landbouw beïnvloeden en welke landbouwtypes er, ondanks de beperkingen, bijgevolg wel mogelijk zullen zijn. Er zijn dus bepaalde factoren die een invloed hadden op de landbouw. Jullie hebben het in de vorige les gehad over gebieden met veel landbouwmogelijkheden en zagen daarbij de verschillende factoren.

•! In welke 2 groepen konden we die factoren onderverdelen?

Lkr noteert 2 groepen op bord. •! Welke factoren behoren tot de eerste/tweede

groep? Lkr noteert factoren op bord.

PPT: IJsland BORD Filmpje National Geographic BORD PPT: foto’s landbouw IJsland PPT: verschillende factoren BORD BORD

http://video.nationalgeographic.com/video/travel-source/road-trip/151127-iceland?source=relatedvideo PROBLEEMSTELLING: A.d.h.v. foto’s, grafieken en kaarten onderzoeken op welke manier de verschillende factoren de landbouw in IJsland beïnvloeden en welke landbouwtypes er bijgevolg wel mogelijk zijn. 3) Factoren die de landbouw beïnvloeden Fysische omstandigheden:

-! Klimaat -! Reliëf -! Bodem

Culturele omstandigheden: -! Bevolkingsdichtheid -! Milieubescherming

5

Lln kunnen IJsland situeren op een kaart van Europa en de wereld.

Lesfase 1: 5min

Op pagina 57 en 58 hebben we verschillende gegevens van IJsland. Op pagina 59 staan de vraagjes die we er bij zullen oplossen, de antwoorden ervan noteren we in de tabel bij de verschillende factoren. OLG (situering): Maar wat er niet bij de gegevens staat, is waar op de aardbol IJsland juist gelegen is. We gaan met ander woorden IJsland eerst even situeren en we gebruiken daarvoor onze atlas.

•! Welke kaart ga je daarvoor gebruiken? •! Op welke pagina vind je die kaart terug? •! Wat is bij benadering de breedte- en

lengteligging van IJsland? •! Wat kan je hieruit afleiden i.v.m. het klimaat?

PPT: kaart IJsland Atlas p.42, p.45, p.138 of p. 140

3.2) Gebieden met weinig of geen landbouwmogelijkheden

Lln kunnen a.d.h.v. gegeven cijfers de bevolkings-dichtheid berekenen en uitleggen waarom dit gunstig is voor de landbouw.

Lesfase 2: 5min

OLG (bevolking): Nu kunnen we de gegevens in de tabel aanvullen. Om te beginnen zou ik graag willen weten wat de bevolkingsdichtheid van IJsland is.

•! Wat betekent bevolkingsdichtheid? •! Met welke gegevens gaan we dit berekenen? •! Wat verwachten jullie? •! Wat is dan de bevolkingsdichtheid van

IJsland? Dit mogen jullie noteren op pagina 59 bij ‘bevolking’. Even ter vergelijking:

-! Oppervlakte van IJsland = 3x oppervlakte van België. Hoeveel inwoners telt België? Gaat de bevolkingsdichtheid in België dus hoger of lager zijn dan deze in IJsland?

-! Als het centrum van Leuven dezelfde bevolkingsdichtheid zou hebben als IJsland dan zouden er maar 20 mensen wonen. Nu wonen er ongeveer 30 000.

•! Waarom zou die bevolkingsdichtheid zo laag zijn? Welke andere factoren kunnen hier nog een rol in spelen? (Leg uit.)

•! Hoeveel mensen werken er in de IJslandse landbouwsector?

Dit mogen jullie noteren op pagina 59 bij ‘bevolking’.

Werkboek PPT: kader bevolking PPT: info IJsland PPT: kader bevolking + wist-je-datjes PPT: info IJsland

Oefening 18: landbouwmogelijkheden in IJsland onderzoeken

1.! Beïnvloedende factoren: 1.1! Bevolking

-! Bevolkingsdichtheid: 3,12 inwoners/km²

-! Actieve bevolking in de landbouw: 8200 personen

6

Dat wil dus zeggen dat er 2,5% van de totale bevolking in de landbouwsector werkt.

•! Heeft de bevolking dus een gunstige of ongunstige invloed op de landbouw? Waarom?

PPT: kader bevolking + invloed & verklaring BORD

! Gunstig voor de landbouw: Veel ruimte voor landbouw. Er is wel maar 2,5% actief in de landbouwsector.

Lln kunnen a.d.h.v. een reliëfkaart en afbeeldingen de invloed van het reliëf op de landbouw uitleggen.

Lesfase 3: 5min

OLG (reliëf): We dachten daarjuist dat het reliëf misschien wel eens de oorzaak kan zijn voor die lage bevolkingsdichtheid.

•! A.d.h.v. welke gegevens op pagina 57-58 zouden we iets over het reliëf kunnen afleiden?

•! Wat valt er meteen op aan het reliëf? (Kijk zowel naar de reliëfkaart als naar de foto’s.)

•! Welke reliëfvormen zie je vooral op de foto’s? Kijk vooral naar de achtergrond.

•! Gaat men daar goed aan landbouw kunnen doen?

•! Zijn er veel vlakke gebieden? Waar bevinden deze gebieden zich?

•! Hoe zie je dat? •! Waar gaan de meeste inwoners bijgevolg dus

wonen? Wat we daarnet hebben besproken i.v.m. het reliëf gaan we ook eventjes noteren in de tabel op pagina 59. Lkr overloopt de tabel en duidt steeds een andere leerling aan.

•! Gaat het reliëf dus gunstig of ongunstig zijn voor de landbouw? Waarom?

Werkboek PPT: kader reliëf PPT: reliëfkaart PPT: kader reliëf + invloed & verklaring BORD

1.2! Reliëf

-! Hoogte: 0 tot 2000m, enkele toppen

hoger dan 2000m. -! Meest voorkomende reliëfvorm:

gebergte -! Weinig vlakke gebieden, eerder klein

en geleden aan de kust ! Ongunstig voor de landbouw: Er zijn weinig grote vlaktes. Het bergachtige binnenland is weinig geschikt voor landbouw.

Lln kunnen a.d.h.v. afbeeldingen de invloed van de bodem op de landbouw uitleggen.

Lesfase 4: 5min

OLG (bodem): •! Welke woorden staan er op bord die te maken

hebben met de factor ‘bodem’? Lkr toont foto’s op ppt. De foto’s op de ppt zijn op dezelfde plaatsen genomen als de foto’s in ons boek. Lkr overloopt verschillende bodems a.d.h.v. foto’s.

Werkboek PPT: beeld filmpje PPT: foto’s bodems (4)

7

•! Weten jullie hoeveel vulkanen er eigenlijk zijn in IJsland? (200 vulkanen waarvan 20-tal actieve.)

•! Kennen jullie misschien de naam van een vulkaan?

Ze hebben voor ons al een stuk van de tabel ingevuld. Er is dus onder andere vulkanische bodem aanwezig op het eiland. Het zal misschien gek klinken maar zo’n vulkanische bodem is heel vruchtbaar omdat er veel mineralen in zitten.

•! Wat is het grootste nadeel van zo’n bodem? Waar is zo’n bodem gelegen?

•! Gaat de bodem dus gunstig of ongunstig zijn voor de landbouw? Waarom?

PPT: Eyjafjallajökull PPT: kader bodem + invloed & verklaring BORD

1.3! Bodem

-! Vulkanische bodem, lavavelden, ijskappen (gletsjers), ijsmeren en poolwoestijnen

! Ongunstig voor de landbouw: Vruchtbare bodem maar bedekt met ijs of lava.

Lln kunnen a.d.h.v. een klimatogram en kaarten de invloed van het klimaat op de landbouw uitleggen.

Lesfase 5: 10min

OLG (klimaat): Tenslotte gaan we ook nog een klimaat bestuderen. Ik heb hier een determineertabel.

•! Welk gegeven hebben we hiervoor nodig? •! Van welke stad is het klimatogram?

Zoek nu eventjes per 2 wat het klimaat is.

•! Wat is het klimaat in IJsland? Lkr legt kort de werkwijze uit.

Dit mogen jullie noteren op pagina 59 bij ‘klimaat’. We gaan ook de groeimaanden onderaan in de vakjes van het klimatogram groen kleuren. (Lkr duidt vakjes aan) ��

•! Wie weet nog wat de 2 voorwaarden zijn voor groeimaanden? Bijvraag: Onder welke omstandigheden kunnen planten groeien? ��

•! In welke maanden wordt er aan de eerste voorwaarde voldaan?

•! In welke maanden wordt er aan de tweede voorwaarde voldaan?

•! In welke periode kan men dus aan landbouw doen? �

Werkboek PPT: determineer-tabel PPT: kader klimaat PPT: klimatogram

1.4! Klimaat

(Determineertabel in bijlage)

-! Klimaattype: koud gematigd Voorwaarden groeimaanden:� Niet koud: Tm ≥ 10°C Nat: Nm≥2.Tm

-! Aantal groeimaanden: 2

8

Dit mogen jullie noteren op pagina 59 bij ‘klimaat’. Ik heb hier 2 foto’s van IJsland die genomen zijn door satellieten van NASA.

•! In welke maanden zijn de foto’s genomen denken jullie?

•! Vinden we ergens tussen de gegevens op pagina 57 en 58 terug hoeveel dagen/ jaar dat er volledige sneeuwbedekking is?

Dit mogen jullie noteren op pagina 59 bij ‘klimaat’.

•! Welk vegetatietype is er in IJsland denken jullie?

•! Hoe kan je dat bepalen? •! Op welke pagina vind je die kaart terug? •! Wat is het vegetatietype?

Dit mogen jullie noteren op pagina 59 bij ‘klimaat’.

•! Gaat het klimaat dus gunstig of ongunstig zijn voor de landbouw? Waarom?

PPT: kader klimaat PPT: foto’s NASA PPT: kader klimaat Atlas p. 47 BORD

-! Sneeuwbedekking: 55 dagen/jaar

-! Vegetatietype: toendra en ijswoestijn ! Ongunstig voor landbouw: Er is voldoende neerslag, vaak als sneeuw. De temperatuur is echter 10 maanden koud.

Lln kunnen a.d.h.v afbeeldingen de verschillende landbouwtypes in IJsland onderscheiden en uitleggen waarom ze mogelijk zijn.

Lesfase 6: 10min

Lkr overloopt snel de verschillende factoren en benadrukt de voor- en nadelen van elke factor door het in een groene en een rode kleur aan te duiden op het bord. OLG (landbouwtypes): We hebben verschillende voor- maar ook veel nadelen maar toch gaat men in IJsland aan landbouw kunnen doen. Op de volgende pagina staan 3 foto’s van landbouwtypes in IJsland.

•! Wat zie je op afbeelding nr. 5? •! Waarvoor dient het hooi? •! Bij welk landbouwtype hoort deze afbeelding?

Dit mogen jullie noteren op pagina 61. •! Wanneer zou men die activiteiten wel kunnen

uitvoeren? •! Waarom zou men die activiteiten wel kunnen

uitvoeren? (Tip: er is iets speciaals aan de hand met het gras.)

Dit mogen jullie noteren bij de verklaring.

BORD Werkboek PPT: foto 5 + kader

2.! Landbouwtypes

2.1! Veeteelt Het hooiland met snelgroeiend gras in de korte zomer levert voedsel voor het vee tijdens de winter.

9

•! Wat zie je op afbeelding nr. 6? •! Waarom rijdt de herder met zijn paard achter

de schapen aan? •! Moet de herder hier veel schapen naar een

andere wei leiden? •! Bij welk landbouwtype hoort deze afbeelding?

Dit mogen jullie noteren op pagina 61. •! Waarom trekt de herder met zijn schapen

steeds naar een andere plaats? Dit mogen jullie noteren bij de verklaring.

•! Wat zie je op afbeelding nr. 7? •! Bij welk landbouwtype hoort deze afbeelding?

Dit mogen jullie noteren op pagina 61. •! Is het in IJsland eigenlijk warm genoeg voor

tuinbouw? Men moet daar dus zelf warmte creëren. •! Hoe gaat men dat doen denken jullie? Denk

aan de verschillende bodems die we daarjuist zagen.

Men gebruikt dus het water van de vele heetwaterbronnen om de serres te verwarmen.

PPT: foto 6 + kader PPT: foto 7 + kader

2.2! Extensieve veeteelt

De schaapherder trekt met de kudde van plaats naar plaats op zoek naar voldoende gras.

2.3! Tuinbouw Groenten en fruit wordt in serres nabij de steden gekweekt. De serres worden verwarmd met geothermische centrales.

10

BORDSCHEMA

Kernwoorden IJsland

Fysische omstandigheden:

-! Klimaat ! Neerslag = ok + temp. = 10 maanden te laag

-! Reliëf ! weinig grote vlaktes + gebergte

-! Bodem ! vulkanische bodem = vruchtbaar MAAR ijs of lava

Culturele omstandigheden:

-! Bevolkingsdichtheid ! veel ruimte

-! Milieubescherming