Naam onderzoek | Nick ErnstNikolaos/Nicolaas

Wie was Nicolaas?

Er is vrijwel niets bekend over het leven van Nicolaas. Hij was in de vierde eeuw bisschop van Myra in Klein-Azië (nu Zuidwest-Turkije). Al in de zesde eeuw werd hij als heilige vereerd in het Byzantijnse Rijk en in de tiende eeuw ook in het westen. Volgens de overlevering overleed hij op 6 december 343. Na zijn dood deden er verhalen de ronde over de wonderen die hij zou hebben verricht en werd hij heilig verklaard.

In 1087 dreigden de Turken (Seidsjoeken) Myra te veroveren. In christelijk West-Europa wilde men de overblijfselen van de heilige niet in hun ‘heidense’ handen laten vallen. Zeelui uit de Zuid-Italiaanse stad Bari voeren in het geheim naar Myra en roofden de beenderen van Sint-Nicolaas. In Bari werd Sint-Nicolaas herbegraven in een speciaal gebouwde kathedraal. Zijn overblijfselen liggen daar tot de dag van vandaag. De actie van de zeelui van Bari was niet voor niets geweest, want Myra viel inderdaad in handen van de Turken. Beide steden hadden overigens tot het Byzantijnse Rijk gehoord, dat in de elfde eeuw uit elkaar viel. Bari werd in die periode bezet door de Noormannen. De Spanjaarden hadden de stad daarna van in 1503 tot diep in de achttiende eeuw ingelijfd. Daarmee is Sint-Nicolaas een paar eeuwen ‘Spaans’ geweest.

Nadat zijn relieken en overblijfselen in de elfde eeuw naar Bari (Italië) waren overgebracht, verbreidde zijn verering zich over heel West-Europa. De vele wonderverhalen die na zijn dood rond zijn leven ontstonden, maakten Nicolaas tot beschermheilige van alle mogelijke groepen in de samenleving (zeelieden, kooplieden, ongehuwde vrouwen, kinderen, enz.). Het verhaal bijvoorbeeld dat hij drie kinderen, die door een slager waren geslacht en in een pekelvat waren gestopt, weer tot leven wekte, maakte hem tot de beschermheilige van kinderen; de legende dat hij drie meisjes redde van de prostitutie door tot drie keer toe 's nachts heimelijk een zak met goud door het raam te werpen (als bruidsschat) bezorgde hem het patronaat van ongehuwde meisjes en hoeren. Het traditionele aan kinderen vertelde verhaal over de nachtelijke bezoeken van Sinterklaas waarin hij geschenken komt brengen, gaat waarschijnlijk terug op deze legende. Patroon van zeevaarders werd Nicolaas door de vele wonderverhalen over zijn bijstand aan schippers in nood. Zo werd Sint-Nicolaas een populaire heilige aan wie talrijke kerken werden gewijd en die in veel plaatsen in Europa werd vereerd.

Attributen SinterklaasDrie gouden ballen of appels: De ballen komen voort uit de legende van de drie arme meisjes die uit wanhoop de prostitutie in gaan, totdat op een avond de heilige langskwam en een buidel geld of drie gouden ballen die hij naar binnen gooide als bruidsschat. Het gerucht gaat dat de gouden appelen een metafoor zijn voor sinaasappelen die veelal uit Spanje komen, ook is deze metafoor opgenomen in Nederlandse Sinterklaas liederen als ‘appeltjes van oranje’.

In de Romeins Katholieke iconografie is Sint Nicolaas afgebeeld als bisschop waarbij hij een mijter en staf draagt. Wanneer hij wordt afgebeeld hangt de achtergrond af van het bijpassende verhaal, als beschermheilige van schippers staan er schepen in de achtergrond en bij het verhaal van de drie kinderen het vat waar zij uitklimmen.

Bronnen:

Meertens Instituut, ‘Sinterklaas’, Amsterdam, via: http://www.meertens.knaw.nl/meertensnet/wdb.php?url=/feesten/sinterklaas.html

K. Meisen, Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande. Eine kultgeographisch-volkskundliche Untersuchung (Düsseldorf 1931).

C. Méchin, Saint Nicolas. Fêtes et traditions d'hier et d'aujourdhui (Paris 1978).

J.L. de Jager, Rituelen. Nieuwe en oude gebruiken in Nederland (Utrecht 2001).

Eugenie Boer-Dirks, 'Nieuw licht op Zwarte Piet. Een kunsthistorisch antwoord op de vraag naar de herkomst van Zwarte Piet', Volkskundig Bulletin 19 (1993) 1-35.

L. Janssen, Nicolaas, de duivel en de doden (Baarn 1993). 

W. Mezger, Sankt Nikolaus zwischen Kult und Klamauk (Ostfildern 1993).

Mirjam van Leer. Geven rond Sinterklaas. Een ritueel als spiegel van veranderende relaties (Amsterdam 1995).

John Helsloot, 'Sinterklaas en de komst van de kerstman. Decemberfeesten in postmodern Nederland tussen eigen en vreemd',Volkskundig Bulletin 22 (1996) 262-298.

Gerard Rooijakkers, 'Sinterklaas en de donkere dagen voor Kerstmis. De commercialisering van decemberrituelen', in: Huub de Jonge (red.) Ons soort mensen. Levensstijlen in Nederland (Nijmegen 1997) 239-272.

John Helsloot, 'Die Nationalisierung des Nikolausfestes in den Niederlanden im 20. Jahrhundert. Eine Skizze anhand der Fragebogen des Meertens-Instituts von 1943 und 1994', Rheinisch westfälische Zeitschrift für Volkskunde 45 (2000) 217-244.

John Helsloot, '5 December. Sinterklaas en nationale cultuur in Nederland'. Skript 24 (2002) 55-68.