.-ra auewe\N LANDSCHAPPEN

ï iental len juweelt jes heeft het Amsterdamse Rijksmuseum bijeen gebracht, Van arcadische natuurtaferelen uit het be-gin van de achtt iende eeuw tot de reali teitsgetrouwe landschappen van de Haagse school en de eerste abstracte land-schapsschilderingen rond 1900 - toen het maar eens afgelopen moest zi jn met al le Haagse reali teitszin.Landschappen dienden meer te zi jn dan een afbeelding van de zichtbare werkeli jkheid. 'Anders is het al leen een gat inde muur waardoor je de natuur zïet, ' klonk het rond 1900. Bijna een eeuw later bl i jken de bl ikken door de Haagse'gaten in de muur'ook een onvermoede spiegelfunctie te hebben: 5im Visser over de 'schok der herkenning' bi j het zienvan zoveel prachtige oer-Hollandse landschappen.

56 | vnucHrsaRE AARDE I oec I rer . r I rssz , rssa

A,fb- 1: W.B. Tholen,Molens te Giethoorn (1882-84). Pa rti cu I ie re co I I ecti e.

fJ., is begin juni. Een fr isse wind blaast groteI Ibloemkoolwolken over het groene, doorbreed water doorsneden land. Zon- en schaduw-plekken schuiven snel over dit landschap heen. Bijiedere windvlaag komt het water in heftige beroe-ring. Driftige golfies knabbelen aan de oever.Achter een streep groen is de mast van een zeil-schip te zien. De wind speelt met de stagen en an-der touwwerk, waardoor een ritmisch getik

hoorbaar is. Twee kerels hebben het zich semàk-kelijk gemaakt. Geleund tegen een rietstapel zittenze met de rug uit de wind en met het gezicht in dezon. Om hen heen hangt de geur van water ver-merrgd met kruidig hooi.Dit alles is te zien op een aquarel vanJan HendrikW'eissenbruch uit 1880 (afbeelding 2). Hij is geex-poseerd op de tentoonstelling'Langs Velden enWegen, de verbeelding van het landschap in de

vRUCHTBARË nanor I orc I raru | rss: - rsse I 5 7

tii::t::

Afb. 2: H.H. Weissenbruch,Gezicht bij Noorden (1 880-85). Groninger Museum,Groningen.

18de en 19de eeuw', die deze winter loopt in hetRijksmuseum in Amsterdam.De aquarel van'W'eissenbruch is een van mljn lie-velingsschilderijen en ik had hem in lange tijd nietmeer gezien. De laatste keer was in het GroningsMuseum (het oude), begin jaren mchdg, waar deaquarel toen tot de vaste collectie behoorde. Ik stu-deerde aan de kunstacademie Minerva en trok erin die tld, geïnspireerd door mijn leermeester Ben

van Voorn, vaak op de fietsop uit om in aquarel hetGroninger landschap vast teleggen. wat me toen en nuzo trolwas de fysicke erva-ring van Weissenbruchslandschap. Voelen, ruiken enhoren worden door het zienopgewekt.

r:::::,;i*,s:tl:1,:ttitii

De echo van de 17de eeuw vormt de rode draad inde tentoonstelling. Daarnaast is te zien hoe inNederland werd gereageerd op internarionale stro-mingen als classicisme, romantiek, realisme en deelkaar snel opvolgende 'ismen' aan het einde vande 19de en begin van de 20ste eeuw. Hoogtepuntop deze tentoonsrell ing is voor mij de schilder-kunst van de Haasse school. De al genoemdeWeissenbruch bef,oort tot deze rrËild.rrg.o.p.De Haagse school is grofweg te dateren tussen1860 en 1900 en vertegenv/oordigt de oer-Nederlandse of liever gezegd oer-Hollandse va-riant van het realisme, Ik ben in mijn waarderingvoor de Haagse school natuurlijk niet erg origi-neel. De Haagse school heeft, zeker binnenNederland, een reputatie verworven. Maar hetleuke van de tentoonstelling in het Rijksmuseumis, dat de waardering voor de Haagse school alsvanzelfsprekend en als nieuw tot stand koml Ïerstwandelen we door rwee zalen met 18de eeuwseen vroeg 19de eeuwse landschappen met ai die va-riaties op het 17de eeu\À/se voorbeeld. Ln dan, op-eens is daar die frisse en geheel eigen kljk op hetHollandse landschap. Opeens kunnen we afscheidnemen van de erfenis van Ruysdael, of liever gezegd,is er eeo waardig eigentids aÍrtlvoord op zijn visie.Wat op de tentoonstell ing vooraf gaat aan deHaagse school is, op een paar uitzonderingen na,schilderkunstig weinig interessant. 'W'at

in dat deelvan de expositie wel interessant is, is de blik diehet ons verschaft in de cultuur van de 18de enlgde eeuw en de vergeli jking, die we kunnen ma-ken tussen herkenbare plekken, toen en nu.

Voelen, ruiken en hoïenzl)orden door het zien

opgewekt.

ZEVENTIENDE EEUW'Langs velden en wegen'is een vervolg op de ten-toonstelling 'Onze meesters van het landschap', diehet Rijksmuseum in 19SS wijdde aan de land-schapschilderkunst van de 17de eeuw. Door dechronologische opzet is goed te volgen hoe heterfgoed van de 17de eeuw als een voortdurend ijk-punt fungeert voor de Nederlandse schilders vande 18de en 19de eeuw. Zo verklaart de schilderGerard Bilders omstreeks. 1850 z{jn liefde- voorRuysdael als volgc 'Ruysdael is voor mij de ware

ilï:r1ï#"1';l;i:.,ff d;ïï;,';.ï;ïïn'wordt niet zelden de 17de eeuw als maatstaf gebruikt.

58 | vnucHreaRÉ aARDE I orc I ror ' i l r "n - ,n""

ACHTTIENDE EEUWIn de 18de eeuw rust Nederland op zíjn lauweren.De dadendrang van de 17de eeuw is voorbij.Nederland is rijk, maar doet in ondernemende zinweinig met zljn kapitaal. Er wordt gerentenierd.De blik is naar binnen gericht. Woningen wordenverfraaid met beschilderde muurpanelen. Daaropziin arcadische taferelen afEebeeld. Herders enhËrderinnen verDozen met-hun kuddes tussen deresten van klassieke tempels in een door mildezonnestralen beschenen landschap met blauwebergen in het verschiet (afbeelding 3). Ook is er indeze periode veel aandacht voor topografisch'Juis-te" landschappen. Dat levert voor onze laat-hvin-

tigste-eeuwse ogen een aantal zeerinteressante schilderijen op.Zo heb ik lang gekeken naar het in1750 geschilderde 'Gezicht op DenHaag'vanJan ten Compe. Op deplaats, waar nu ongeveer de

Javastraat ligt, ter hoogte van het Plein 1813, heeft

Jan ter Compe zijn schilderij gesirueerd.'We zienin de achtergrond het dak van de Kloosterkerk, debebouwing rond het Noordeinde en de Grote- ofStJacobskerk. Daarvoor ligt een weiland met koei-en en helemaal in de voorgrond, ter plekke van dehuidigeJavastraat, ligt een zandpad, waarop eenelegant Haags echqraar flaneert (afbeelding 4).

Afb. 3: L Andriessen,Gezicht in de bossen vankasteel Doorwerth (1 780).Part. coll.

Afb.4: lan ten Compe,Gezicht op Den Haag(1 750). KunsthistorischeMusea Antwerpen.

vRUcHTBARE oo*o. I otc l rot I tsst - rsse | 59

Afb. 5: W.l. van Troostwijk,Gezicht op de aetewaler-weg (thans Li naeusstraat)(1805). KaninklijkOudheidkundig Genoot-schap, Amsterdam.

PUZZELSOp de tentoonstelling zijn meer van dit soort span-nende 'terug in de tijd'puzzels te zien, die, hoekan het ook anders,je docn beseffen hoe ongelooÊ15k vol Nederland is gewordcn. Neem bi jvoor-beeld de prachtige aquarel, van'W'outer Johannesvrn Troo ' rw i j k , d ie in 1805 ccn gez ich t op dcOeterwalcrweg (thans Linnaeusweg) teAmsterdam schildercle. In dit vredige landschap isnicts, maar dan ook niets te zie:n, áat duidt op dcnabijhcid van de grotc strd. In plaars darrvan zienwe een uitgestrekt veenweidelandschap onderge-dompcld in het zachte ochtendlicht van een voch-tige zomerdag. De in sterke horizontalen (dehorizon zelf en de beschacl-rwde weg in de voor-gr . rnd) en ver t i ca lcn (d r ie bomcn laÀgr de weg)opgebouwde compositie is een toonbceid van har-monie (atbeelcling 5).Nog zo'n topografische vcrrassing is het gczicht opHaarlem van Andreas Schelfliout uit 1840. Ditschilderij is wel heel letterlijk geïnspireerd doorhet voorbcclcl van Ruysdacl uit 1670 rnct hetzelÊde gczicht op Haàrlem a1s onderwerp. Op het

prachtige schilderrj van Schclfhout zien we in dcvoorgrond de binnenduinrand rnet cle ruïne vanBrcdcrode (we bevinden ons in cle romantiek).Aan de horizon het silhouet van Haarlem met dcimposante St. Ilavo als aandachtstrekker. En dan,links van dc srad, licht aan de horizon hetHaarlemmermeer op. Nog geen 10 jaar na voltool-ing van het schilclerij is het Haarlemrrermeerdrooggelegd cn wordt de Haarlemmermeer.Nu, weer 150 jaar later, onclergaat dcHaarlernmermeer de voigende grote transformatiedoor de uitbreiding van Schiphol, dc bouw van15.000 woningcn brj Hoofcidorp en Nieuw-Vennep en cle vorming van 1600 ha'strate gischgroen' aan dc westzijde van de polder. Het is jam-mer, dat het onbclemmerde zicht op Haarlem van-afhet duin, waarop Ruysdael en Schelfhoutstonden, nu niet rnecr bestaat.

'W'e zoudcn cen

volgend 'Gezicht op Haarlem'hebben kunnen toe-voegen en daarmee een prachtige reeks topografi-schc beelden hebben gehad vanafRuysdacl tot inonze tlcl.

L;

6O I vnucu renRË AARDE I oec l - , n ru I r se ; r oee

ROMANTIEKDe heftige, religieuze gevoelens, die je bijvoor-beeld in Duitsland aantreft in de schilderkunst vaneen Caspar David Friedrich, trefje in Nederlandniet aan. Hier geen eenzame mens, die vol ontzagde machrige natuur beschouwt. En ook, op een en-kele uitzondering na, geen zwiepende onweers-stormen over een verlaten landschao. DeNederlandse romantiek vindt zijn belangrijkste re-presentant in de figuur van Barend CornelisKoekkoek. Zijn romantische visie ('Het doel vanden schilder is [...], in zooverre met dat des dichtersgelijk, dat beiden op het gevoel van den beschou-wer of den lezer willen werken') komt tot uitingin bostaferelen, waarin machtige eiken de krachtvan de natuur en de nietigheid van de mens ver-beelden. Maar de stemming is vredig en niets ver-wijst naar heftige gevoelens.Waar ik blj Koekkoek van heb genoten is zijnvaardigheid om'de natuur'weer te geven. Zljn ei-ken zijn imposante woudreuzen. Het korstmos opde stammen wordt door het langsglijdende lichtnet even aangeraakt en geeft zijn korrelige struc-tuur prijs. Het groot hoefblad aan de oever van debeek is vet en sappig. Koekkoek moet een enormwaarnemingsvermogen hebben gehad om aI dezedetails zo natuurgetrouw vanuit zijn schetsen in denatuur te kunnen vertalen in grote doeken op hetatelier. (AÍbeelding 7)

HAAGSE SCHOOL Afb.6: Gerard van

En dan de Haagse school.'war zo verrast is de on- [!iiÏ"Ï'';i,ïE'iliï!ïopgesmuktheid en directheid. De enige hoofdper- l?|.:":..9 :y.!(' I :21^ -. ̂róJtr ir het vlakke Hollandse polde.bïrdschap. ze

Ruksmuseum' Amsterctam'

hebben, zo lljkt het, de'gouden last'van het17de eeuwse voor-beeld, waar hun voor-gangers nog zo aanvoldeden, eindelijk vanzich af weten te wer-pen. Lijkt het, wantook de schilders vande Haagse school zijnschatplichtig aan degrote schilders van deGouden Eeuw. Alleen, en dat is het groteverschil, is er bij hen niet sprake van navol-ging maar van inspiratie.

Jacob Maris kwam einde jaren zestig vande vorige eeuw in Parijs in aanraking metschilders, die zljn benadering van het land-schap blijvend zouden veranderen.Schilders die de natuur introkken om daarhun schilderijen direct naar de natuur temaken - of in ieder geval de voorstudies.De realistische benadering van het land-schap door de Fransen vond zijn oorsprongin het voorbeeld van de Enselse schilder

In Nederland, op een enkeleuitzonderíng na, geen eenzame

figuren die uol ontzag dem a chti ge n atuur b es ch o uut en.

Afb.7: B. C. Koekkoek,Bosgezicht (1839). Part. coll.

vRUCHTBARE AARor I oec | :oru | ,nsr - rsse [ 61

' i1'.,. t ' . '- , i l i i

. ' ; . : : i' :'ti, .\I

Willem Roelofs,Weidela ndschap rnet vee(1870). Rijksmuseum,Amsterdam.

Wijnand Nuyen: Gezichtop een Romaans kerkje inBretagne (1 833).Pa rticu I i ere co I I ecti e.

John Constab\e.Zíjn schilderijen lieten in de jaren

rwintig van de negentiende eeuw op dc ParijseSalon een geheel nieuwe benadering van het land-schap zien. Het landschap zoals dat buiten te zienis en niet de idealiserende. arcadische landschap-pen in de stijl van Poussin, tot dan toe de gangLaresdjl in Frankrijk.Op de tentoonstelling hangen prachtige schilderij-en van Roelofs, GabriëI, Mauve,'W'eissenbruch, degebroeders Maris en als laatste in de rij Tholen.Opvallend in hun schilderijen is natuurlijk in deeerste plaats de veel schetsmatiger toets, waardooreen beweeglijker en atmosferischer beeld ontstaat.In die zin is er ook wel verwantschao met deFrarrse impressiorr isten, hun directe i1dg.not.n.maar de verschillen zijn groter dan de overeen-komsten. De schilderijen van de Haagse schoolzijn opgebouwd uit een vrij traclitioneel palet,waarin grijze tonen overheersen. Ook in onder-werpkeuze is er een belangrijk verschil met de im-

pressionisten. Bij de schilders van de Haagseschool ontbreekt vrijwel iedere verwijzing naar hetmoderne leven van de stad. Het lijkt wel of zij metde rug naar de stad hebben geschilderd en dat teÍ-wijl zlj hun landschappen toch in het dichtstbe-volkte deel van Nederland vonden, zoals hetveenweidelandschap achter Den Haag en het Gooibij Amsterdam.De kunst van de impressionisten, ontstaan in eengistende periode van maatschappelijke orlrust (ein-de rwcede keizerrijk, Frans-Dr.ritse oorlog gevolgddoor de Commune), is duidelgk stedelijk geïnspi-reerd. Kunst die de sfeer van het revolutionairedenken uitademt en waarin, gekoppeld aan Parijs,duidelijk relaties zijn te leggen met vernieuwings-tendensen in politiek en literatuur - wat b1j deschilders van de Haagse school totaal ontbreekt.De afwezieheid van de stad in hun werk maakt deweg echt.i weer vrij voor een onbelemrnerde blikoo lvat wel het meest karakteristieke Nederlandselandschap genoemd kan worden: de veenpoldersin.W'est-Nederland en de kop van Overijssel. Hetis de combinatie van hoge luchten, vlak land meteen bruggetje of molen als accent, koeien en wa-ter, heel veel rvater, die hun schilderljen zo on-weerstaanbaar Hollands maken. Dat oer-Hollandseis, ik zei het al eerder, wat zo opvalt op deze ten-toonstelling.

GROENE HARTDe tentoonstelling in het Rijksmuseum sluit afmet ee1l aantal prachtige voorbeelden van VanGogh, Verster, Mondriaan, Gestel en Sluyters. Enhoewel ik heel veel van deze schilders houd, meernog dan van de Haagse scholers, had ik cr nu min-cler aanclacht voor.

62 | vaucHraaRE AARDE I orc | . ,er . r I rset - tsse

worden meege.nomen in de nier aflarende srroom i"!i!!i;T,rnf,,plannen voor dit gebied, waarvan de Groene Harr Haagse Bos (tilso-Bs).Impuls van deze regering (lO milloen gulden per Riikimuseum,jaar) de laatste is. Alleen wordt hier noáit explicie, Amsterdam

aan gerefereerd. Daar zolu deze tentoonsteilÀg toekunnen bijdragen. Ik citeer met instemmirre .Ënpassage uit het slot van het voorwoord van órof.Ronald de Leeuw voor de catalogus van de exposi-rie 'Langs velden en wegen,.'De samenstellers van'Langs velden en wegen,hadden naasthun kunsthis-torische en.

Ieducatieve in_ Naast aIIe ecologen, planologen,

::fïï:5.ï,",Ë biotogen, psychotogen en sociotogennevenambitie wordt er opaallend zueinig beroep: de hoop datde bezoeker gedaan op het inzicht uan

;#*,rtÏ; scheqqende kunstenaars.deel zou heb-ben aan deinnige liefde voor de natuur, die alle hier qepre-senteerde kunstenaars uit het verleden veóànd. tnzijn catalogusinleiding tor de tenroonstellinq .De

rchokder herkenning, (Mauritshuis 1970) Ëbteer_de A.G.H. Barlach de prestaties van de landschao-schilderkunst aan de bewusrwordinq van denoodzaak tot nahrurbescherming. deze auteur, dieal voorzag dat het woord'milieu-' dat van ,natuur,

zou overvleugelen, verwonderde zich erover dat ernaast alle ecologen, planologen, biologen, psycho_logen, sociolo gen zo weinig beroep wordt gedaanop het inzicht der scheppende kunstenaarsiTochzljn hetjuist de kunstenaars, die door de eeuwenheen , de bewustmaking van wat natuur voor onsbetekenr, beroepshalveálr hr.rn domein hebben.'

Geef ons te midden van alle veranderingen inWest Nederland een aantal plaatserr, *à. de beel-den van de Haagse school als karakteristiek voorde identiteit van ons land, gewaarborgd zijn.

Misschien kwam dat wel doordat ik niet aileen alsschilder naar deze tentoonstelling heb gekeken.Beroepshalve ben ik dagelijks bezig -e1 d. uoo.t_durende ffansformatie van het NeJerhndse land_schap. Dan valt op hoe, ondanks alle dynamiek inmet name'lVest-Nederland, toch nog sprake is vancontinuïteit in het kenmerkende beeld van hetveenweidelandschap. Natuurlijk, je moetje bestdoen om nog een horizon zonder stedeli.ik accenrte vinden, maar ze zijn er nog, zoals in Waterland,de kop van Overijssel en ten westen van Utrechr.Het is de schok van herkenning die de landschap_pen van de Haagse school , naasr hun schilderkun_stige kwaliteiten, zo'n impact geven. Ën dat levertdan gelijk de ongemakkelijke gedachte op of ernog toekomst is voor deze voor Nederland zokarakteristieke landschappen. Niet alleen rukt deverstedelijking steeds verder op, daarnaast veran-dert het beeld ook sterk door natuuronfwikke-ling.Ik wil hier geen pleidooi houden regen natuur-ontwikkeling of versredelijking. InrJ endeel,door een zorgvuldige verstedelilking*gekoppeldaan natuuronrwikkeIing.en een grorer to.[inL._lUlrherd kunnen de kwaliteiten van biivoorbeeldhet Groene Hart toenemen.

Met dat Groene Hart is iets wonderliiks aan dehand. Ik ben er van overtuigd dat deJ. constantein de Nederlandse ruimtelijke ordening van delaatste vljftig jaar ondermeer zijn inspiátie vindt inde schilderlen van de Haagse school. Die beeldenzullen ongenvljfeld door de hoofden van de plano_logengezweefd hebben, die dit concept hebËenontwikkeld. En ook nu zullen de schilderiien vande Haagse school nog als vanzelfsprekend-beeld

.il.]iil .r, r.r:, ...i]l

De tentoonstelling 'Langs wlden en weger'is nog tot 3 mzart 199g

te bezichtigen in het fujksmuseum in AmsterJam. Naast de cata-togus (/ 70,-) is ee n wmdelboek (f 24,95) verschenen waarin opstap wordt gegaan met de kunsrenaars uit de lgde en 19de eetiw.Lokadesrn natuurbcleving sraan hier cenuaal. Voor-/g9,95 (pn1scd-rom) kan ook een virtueel bezoek arn de rentoonitell ing ie_bracht worden. Kunstwerken kunnen in detail bekeken wo?Ím.er zijn persoonlijke rondleidingen, geleid door de conseryatorenvan het museum en ongeloofl i jk veel achtergrondinfo- Voor le-zrngen en grachrentochren: vraag info op bij Rijksmuseurn.

Sim Vbser

P.C. Mondriaan: Boom(1 91 1 ). HaagsGemeentemuseum,Den Haag.

vRUCHTBARÉ annoe I oec I rn* | rsr , - rssa | 63