met ZorgMagazine dat bijdraagt aan een integrale visie op (AWBZ-)zorg, wonen en leven • nummer 7 • december 2012

“Ik leer hier veel, zodat ik thuis niet hoef te klungelen.”

revalideren na een zware knieoperatie

Versnippering: punt van zorg? Invloed van gefrag­menteerd zorgaanbod op zelfredzaamheid onderzocht.

Proefdraaien voor de echte wereldLeven met niet­aan­geboren hersenletsel

“gewoon een gezellige avond”De Mantelzorg Muzieksalon

02 met Zorg

inhoud

met andere ogen >Gewoon een fijne avond.

p06

innovatie>

p18

klant aan het roerAls ik het in de zorg voor het zeggen had, dan...

p22

met zorg geregeld > p16Initiatieven vanuit de Zorgkantoren Coöperatie VGZ.

in gesprek >“Ik leer hier veel, zodat ik thuis niet

hoef te klungelen.”Revalideren na een zware knieoperatie.

thuis bij de klant >Proefdraaien voor de echte wereld

‘Maatschappelijke revalidatie’ voor mensen met niet­aangeboren

hersenletsel.

p12

< innovatieKan een iPhone of iPad de zelfredzaamheid verrijken?

< kort nieuws

wetenschap > p10Versnippering: een punt van zorg? Onderzoek naar de invloed van het gefragmenteerde zorgaanbod op de zelfredzaamheid van wijkbewoners.

p15

p09

p04

Wil een collega van u dit magazine ook ontvangen? Stuur dan een mail

naar metzorg@vgz.nl. Het magazine is ook digitaal beschikbaar op

www.issuu.com/metzorg of op onze website www.vgz­zorgkantoren.nl.

>

met Zorg 03

voorwoord

colofonWat gebeurt er allemaal in de AWBZ? De AWBZ

is als volksverzekering van groot belang voor de

langdurige zorg. En… hoe kunnen we deze zorg

op de meest efficiënte manier voor onze klanten

regelen? Die vragen brengen de Zorgkantoren

Coöperatie VGZ onder de aandacht in het relatie­

magazine ‘Met ZORG’. Daarmee willen de Zorg-

kantoren Coöperatie VGZ vanuit hun huidige rol in

de uitvoering van de AWBZ een bijdrage leveren

aan verdere visievorming: hoe past langdurige

zorg in het leven van de klant (en niet andersom)?

In dit magazine wordt vanuit het perspectief van de

klant geschreven over innovaties en ontwikkelingen

op het gebied van wonen, welzijn en zorg.

We tonen praktijkvoorbeelden en -ervaringen die

wat ons betreft richtinggevend zijn voor ontwik­

kelingen in de zorg. Zorg waarbij het belang van

de klant vooropstaat en die een integraal onderdeel

is van wonen en leven.

Dit magazine is bestemd voor iedereen die open

staat voor een positieve impuls in het denken

over de ontwikkelingen in de AWBZ.

redactie Greta Kaag, Hans van Noorden,

Paul Saelman, Martine Puhl, Jessica Diepenhorst,

Harley Lopez

redactieassistentie Tineke Groels

Concept, ontwerp en tekst

hollandse meesters, Hoofdruimte

Fotografie Michel Boulogne, Rob ter Bekke,

Hoofdruimte

Illustraties hollandse meesters, Kito (cartoon)

Dit magazine is ook digitaal beschikbaar op

www.issuu.com/metzorg en op

www.vgz­zorgkantoren.nl

redactieadres

Zorgkantoren Coöperatie VGZ

Postbus 676

5600 AR Eindhoven

metzorg@vgz.nl

Stoppen met opknippenIn eerdere edities van dit magazine gaven we het al aan: we zijn ervan overtuigd dat een integrale aansluiting tussen cure en care het beste is voor de klant én bijdraagt aan de financiële houdbaarheid van zorg. Vanuit die overtuiging hebben wij er bij de politiek, de ministeries van VWS en Financiën én bij de formerende partijen op aangedrongen om de ouderenzorg over te hevelen naar de Zorgverzekeringswet. Daarnaast zouden wonen en zorg gescheiden kunnen worden. Verder was ons voorstel om begeleiding over te hevelen naar gemeenten. Het nieuwe kabinet heeft echter besloten. De AWBZ wordt omgevormd tot een nieuwe voorziening waarin de intramurale ouderen- en gehandicaptenzorg vanaf ZZP 5 landelijk wordt georganiseerd. De langdurige ggz en extramurale verpleging gaan naar de Zorgverzekeringswet en de begeleiding en verzorging naar de gemeenten.

Wat blijft er in deze plannen van onze voorstellen overeind? De scheiding van wonen en zorg gaat door. De overgang van de begeleiding past ook prima in onze visie. Het is ook goed dat de extramurale verpleging een plek krijgt in de Zorgverzekeringswet. Echter, we hebben moeite met het feit dat de verzorging naar de gemeente gaat. Hiermee wordt niet volledig ingezet op een integraal concept van zorgverlening. Dat is jammer. Waarom een knip tussen extramurale verpleging en verzorging? Waarom houden we financieringsschotten in de intramurale zorg intact? Vanwege onze wens tot een integrale aanpak van de langdurige zorg blijven wij de uitwerking van de plannen op de voet volgen en zullen we waar mogelijk onze stem laten horen bij beleids-makers en politiek. De langdurige zorg is immers zo belangrijk voor onze klanten dat we deze niet zomaar op kunnen knippen.

Met vriendelijke groeten,Ir. Hans van NoordenDirecteur Zorgkantoren Coöperatie VGZ

04 met Zorg

kort nieuws

ZorgadviseurDe VGZ Zorgadviseur wijst de weg naar de juiste hulp in verschillende situaties. Denk daarbij aan hulp in huis na een ziekenhuisopname, wachtlijst­bemiddeling bij een medische ingreep of het in kaart brengen van de situatie en zorgvraag van een klant. Alles over de VGZ Zorgadviseur is te vinden op www.vgz.nl/zorg­en­ gezondheid/wegwijs-in-de-zorg/vgz­zorgadviseur. Daarnaast kan een verzekerde met zorgvragen ook bellen naar de VGZ Zorgadviseur, op werk­ dagen van 8.30 tot 17.00 uur, via 088­131 16 11 (lokaal tarief).

AWBZ Zorggids uitgebreid met kwaliteitsinformatieSinds kort bevat de AWBZ Zorggids kwaliteitsgegevens van zorgverleners in de sectoren verpleging, verzorging en thuiszorg. De Kwaliteitswet zorginstel- lingen verplicht zorgverleners tot het leveren van verantwoorde zorg. In de AWBZ Zorggids laten we zien in hoeverre zij hieraan voldoen. De gegevens zijn gebaseerd op de beoordeling van de Inspectie voor de Gezondheidszorg. De volgende stap is het aanvullen van de zorggids met kwaliteitsgegevens van de gz en ggz. Die zijn we momenteel aan het inventariseren. Meer informatie: www.awbzzorggids.nl.

Landelijke doorstart 2013 contractering zzp'ers in de thuiszorgAls vervolg op de succesvolle pilot van de Zorgkantoren Coöperatie VGZ voeren alle zorgkantoren de contractering van zelfstandigen zonder personeel (zzp'ers) voor 2013 uit in de vorm van een landelijke pilot. Vanaf 1 december 2012 kan een zzp'er die thuiszorg levert aan AWBZ-klanten zich inschrijven voor een rechtstreeks contract met het zorg-kantoor. Met dit contract kunnen zij vanaf 1 maart 2013 geleverde thuiszorg bij het zorgkantoor declareren. Voor meer informatie, zie www.vgz­zorgkantoren.nl/Aanbieders/Contracteringinkoop/ZZPersgezocht­voorthuiszorg.aspx.

Beleid ASS-zorg (autismespectrumstoornis)Ongeveer 160.000 mensen hebben een vorm van autisme. Zij ontvangen veelal hun hele leven een of meerdere vormen van zorg. Dat gaat niet altijd goed; zo is meer dan de helft niet tevreden over de zorg die zij ontvangen. De zorgkantoren Coöperatie VGZ hebben daarom in

2012 als eerste zorgkantoor specifiek beleid uitgebracht om autismezorg te verbeteren. In 2013 zet VGZ samen met instellingen verder in op het verbeteren van deze zorg. Kernpunten in het beleid zijn het verbeteren van de kwaliteit van zorg en het verbeteren van de keten-samenwerking tussen instellingen.

Ook in 2013 weer NLdoetHeeft u als organisatie iets op uw wensenlijst staan, maar u komt er niet aan toe omdat er niet de handen of de middelen voor zijn? Geef u dan voor 2013 op via de website van NLdoet.

NLdoet is de grootste vrijwilligersactie van Nederland. Bij de vorige editie in 2012 staken ook de medewerkers van Coöperatie VGZ de handen uit de mouwen. In Arnhem, Tilburg, Gorinchem en Eindhoven werd mensen met een langdurige zorgvraag een leuke dag bezorgd. Zo werd de kantine van kantoor Eindhoven omgetoverd tot een restaurant waar culinaire verwen­activiteiten voor bewoners en mantel­zorgers van diverse hospices werden aangeboden. En in Tilburg maakten VGZ­medewerkers een stadswandeling mogelijk voor dementerenden. NLdoet vindt plaats op 15 en 16 maart 2013. Meld uw project of klus voor 2013 aan op www.nldoet.nl.

met Zorg 05

Gewoon meedoen in je eigen wijk‘Gewoon meedoen in Dukenburg’ - zo heet het project dat de gemeente Nijmegen, de Zorgkantoren Coöperatie VGZ regio Nijmegen, MEE Gelderse Poort en Tandem Welzijn samen in 2009 hebben opgezet. Het project geldt als voorloper van de samenwerking in wijknetwerken. Doel is dat mensen met een beperking gewoon mee kunnen blijven doen in de buurt waar ze wonen, bijvoorbeeld als vrijwilliger. Daarnaast is het ook opgezet om gebruik te maken van wat er al is in de wijk Dukenburg - en AWBZ-zorg alleen in te zetten wanneer het echt nodig is.

Het project is genomineerd door VWS voor de Vrijwilligersprijs 2012 (uitreiking 7 december). Uit ruim 250 inzendingen koos de selectiecommissie de projecten die zij een nominatie waard vond. Er zijn vier categorieën (Competentie, Innovatie, Samenwerking en Verbinding). In elke categorie zijn zes projecten genomineerd.

‘Gewoon meedoen in Dukenburg’ is genomineerd in de categorie Samen-werking. Daarmee is het een van de zes beste voorbeelden van samenwerking tussen organisaties en de gemeente om vrijwilligerswerk te bevorderen. Onze zorgkantoren zetten zich in om zorginstellingen te stimuleren deel te nemen aan het project. Meer weten? Kijk op www.vrijwilligerswerk.nl, de website voor iedereen die vrijwilligerswerk zoekt of met vrijwilligers werkt.

Casemanagers dementie hebben toegevoegde waardeDe inzet van casemanagers in de ketenzorg voor mensen met dementie levert zowel kwaliteitswinst als enorme besparingen op. Dat blijkt uit het zorg- kostenonderzoek van Coöperatie VGZ. Casemanagement bij dementie scoort hoog op kwaliteit en op doelmatigheid. Een aantal politieke partijen heeft positief gereageerd op onze resultaten. Sommige hebben de resultaten verwerkt in hun programma’s als bewijs dat kwaliteitswinst en doelmatigheidswinst samen kunnen gaan. Ook ambtenaren van de ministeries van VWS en Financiën hebben interesse in het onderzoek getoond. VGZ hoopt dat de reacties leiden tot betere mogelijkheden voor bekostiging van integrale begeleiding van mensen met dementie en hun mantelzorgers.

06 met Zorg

thuis bij de klant

met Zorg 07

“Ik was ‘een kasplantje’, niet meer dan dat”, vertelt Marcia Held (55). Na een hersenbloeding in 2010 moest ze alles opnieuw leren: praten, lopen, eten, lezen, schrijven. Een zware periode, maar na ruim een jaar in een revalidatie-kliniek had ze veel van haar oude vaardigheden heroverd. Held mocht naar huis. Maar denk niet dat ze hier blij om was. “Wat nu? Thuiszitten? Ik was altijd heel actief. Nu had ik geen werk meer en ik mocht niet meer autorijden. Ik hield altijd erg van lezen, maar ik kon nog geen tien minuten stilzitten. Door de hersenbloeding was mijn hele leven stilgelegd. Ik zag er zó tegenop de hele dag naar de muren te moeten staren.” De oplossing bleek twee stappen van Helds huis vandaan te liggen. Sinds enkele maanden was in haar eigen straat in een volkswijk in Nijmegen het NAH-Servicecentrum in het leven geroepen. Het centrum helpt mensen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH) bij hun ‘maatschap-pelijke revalidatie’. “Revalidatie is vaak erg gericht op fysieke vaardigheden”, legt begeleider Tjitske Stuiveling (53) uit. “Als alles in het lichaam het weer doet, mogen de mensen naar huis. Maar dan begint het pas. Hoe pak je je leven weer op? Hoe ga je om met je nieuwe beperkingen? Daar is tot nu toe relatief weinig aandacht voor geweest.”

MogelijkhedenHet servicecentrum helpt het ‘normale leven’ weer op te pakken door middel van activiteiten. “Maar we zijn geen activiteitencentrum!” verzekert Stuiveling. “In activiteiten-centra kunnen cliënten aanschuiven bij een vast programma: op maandag vaste prik figuurzagen, op dinsdag broodbakken. Wij bekijken juist per cliënt wat het beste aansluit bij zijn eigen kwaliteiten en mogelijkheden.” Het gebouw waarin

het servicecentrum is gevestigd, noemt Stuiveling een ‘minimaatschappij’. Onder andere een basisschool, een logopedist, een moeder-kindcentrum en een welzijns-organisatie zitten onder hetzelfde dak als het service-centrum. “Hier kunnen de cliënten veilig proefdraaien

voor de echte wereld. Ze kunnen bijvoorbeeld voorlezen op de basisschool, administratief werk doen bij een van de instellingen in het centrum of de tuintjes onderhouden.”

Marcia Held (55) kreeg in 2010 een hersenbloeding. Na een jaar revalideren kon

ze weer van alles. Maar haar leven was compleet anders. Daarom ging ze voor

‘maatschappelijke’ revalidatie naar het NAH-Servicecentrum van Pluryn. "Rust,

concentratie, planning, dat moest ik allemaal leren.”

Proefdraaien voor de echte wereld

“Hier kunnen de cliënten veilig proefdraaien voor

de echte wereld.”

08 met Zorg

Het NAH-Servicecentrum is een pilot van Pluryn, een instelling die mensen met een handicap ondersteunt bij wonen, werken en vrije tijd. De pilot is twee jaar geleden gestart en duurt nog een jaar. Het NAH-Service- centrum begeleidt cliënten, maar wil ook een laag­drempelig informatiecentrum zijn voor iedereen die meer wil weten over leven met hersenletsel. Kijk voor meer informatie op www.pluryn.nl.

VrijwilligerswerkAangezien Held vroeger als maatschappelijk werker had gewerkt, regelde Stuiveling voor haar een vrijwilligers-baantje bij het moeder-kindcentrum. Als de moeders hun kinderen naar school hadden gebracht, kwamen ze koffiedrinken bij Held. De vrouwen konden hun hart bij haar luchten over de kinderen, opvoeden en de wijk. Held bleek er prima op haar plek. Ze ontdekte dat de meeste vrouwen weinig te besteden hadden en daardoor zelden een uitje maakten. Held nam - zoals ze altijd had gedaan - het heft in handen en organiseerde voor de vrouwen een goedkoop busreisje naar de Haagse markt. En daar bleef het niet bij. Held sloot zich aan bij een project waar ze iedere vrijdag maaltijden bereidde voor de wijkbewoners en gaf rondleidingen door het servicecentrum. Ook ging ze voorlichting geven op scholen over leven met een handicap.

“Dat kan dus allemaal”, zegt Held triomfantelijk. “Het servicecentrum behandelt je op je eigen niveau. Het klinkt misschien arrogant, maar ik vind dat ik best intelligent ben. In die tijd moest ik echter alles wat er tegen me werd gezegd even laten bezinken. Dan word je al snel niet voor vol aangezien. Dat vond ik heel erg. 'Ik riep alsmaar: “Ik ben niet gek, ik ben alleen wat langzamer!” Bij het Servicecentrum snapten ze dat. Ze zagen in dat ik heus nog steeds van waarde was voor de maatschappij.”

Omgaan met beperkingenHet servicecentrum biedt de cliënten niet alleen activiteiten. “De cliënten moeten ook leren omgaan met hun beperkingen”, zegt Stuiveling. Held schiet rechtop in haar bank. “Rust, concentratie, planning”, somt ze meteen op. 'Dat moest ik allemaal leren. Tjits heeft me daarbij geholpen. Samen bekeken we mijn agenda. Dan zei Tjits: “Dit kan niet, veel

te veel.” Stuiveling: “Marcia kent ontzettend veel mensen, het is hier altijd de zoete inval. Dat is natuurlijk erg leuk, maar je moet uitkijken dat die mensen niet je energie op- slurpen.” Held knikt: “Ik ben half Surinaams, half Antilliaans. Voor een Antilliaan is mijn Nederlands erg goed. Ik help vaak Antillianen met een brief of een formulier. Ze komen onaangekondigd langs. Nu zeg ik af en toe gewoon dat ze een andere keer moeten terugkomen.” De voortdurende evaluatie en begeleiding waren soms erg confronterend, zegt Held. “Met kerst organiseerden we bijvoorbeeld een high tea voor de cliënten van het servicecentrum en hun partners. Ik zou de enveloppen schrijven.” Stuiveling: “Je ging meteen als een razende aan de slag. Ik zag het misgaan: de nummers klopten niet, je schreef adressen op die niet te ontcijferen waren. Ik heb die enveloppen gekopieerd en ze later aan je voorgelegd.” Held: “Ik kon het niet geloven! Had ik dat echt gedaan? Tjits hield me een spiegel voor. Zo leerde ik dat ik een rustige werkplek moet zoeken en de tijd moet nemen om me te concentre-ren.” Sinds juli werkt Held bij een welzijnsorganisatie. Ze heeft er zelf voor gesolliciteerd via de vrijwilligersbank. Eerst was ze ‘slechts’ gastvrouw, maar al snel merkte de organisatie op dat ze veel meer in haar mars heeft dan koffie schenken. Nu heeft ze haar eigen spreekuur. Stuiveling ziet ze alleen nog heel af en toe. Stuiveling: “Marcia is echt een schoolvoorbeeld. Ze heeft zich weer teruggewerkt de maatschappij in.” //

“Marcia is echt een schoolvoorbeeld. Ze heeft zich weer teruggewerkt de maatschappij in.”

VErBONDEN

met Zorg 09

Kan een iPad of een smartphone met slimme apps de zelfredzaamheid van een klant vergroten? Kunnen ze het werk van zorgaanbieders verrijken? De La Salle, een orthopedagogisch behandelcentrum, maakt inmiddels gebruik van tablet en smartphone voor de begeleiding van LVG'ers. De eerste ervaringen zijn positief. De cliënten vergroten er hun wereld mee en daarmee de kwaliteit van hun leven. iPad en smartphone versterken de veiligheid van de cliënten waardoor zij meer autonoom kunnen zijn. Ook dragen apps (voor zelfmonitoring) bij aan een gezondere leefstijl. Gebruik van de apparatuur biedt nieuwe perspectieven op wonen/behan­delen, onderwijs/arbeid en vrije tijd. Gedurende een jaar toetst het centrum of de inzet van een iPad een positief rendement heeft op het verloop van de intra­ en extramurale behandeling. Kijk voor meer informatie op www.de-la-salle.nl.

innovatie

10 met Zorg

Versnippering: een punt van zorg? In de wijk Bloemendaal/Plaswijck wonen veel kwetsbare ouderen. Om hen integrale ondersteuning te bieden, is project Goudsbloem opgezet. Doel is de zelfstandigheid van bewoners te behouden. Dat wil zeggen: ze zo onafhankelijk mogelijk maken van onder­steuners. Daarbij zou het gefragmenteerde aanbod van zorg de zelfredzaamheid van de wijkbewoners bemoeilijken. Maar is dat wel zo?

wetenschap

Met die vraag ging onderzoekster dr. Maaike Dautzenberg namens de Academische Onderzoekswerkplaats Zorgver­zekeraars (AOZ) aan de slag. “Mijn opdracht was om uit te zoeken hoe het zit met versnippering binnen de eerstelijnszorg. Op welke punten sluit de zorg niet goed op elkaar aan, hebben klanten er last van, hoe kijken zorgverleners ertegenaan en wat is er aan te doen?”, vertelt Dautzenberg. De heersende opvatting is dat een gefragmenteerd zorgaanbod mensen in de weg zit. ”Maar het kan toch anders zijn dan je verwacht had.”

representatieve steekproefDautzenberg stelde zorgvuldig haar onderzoeksgroep samen. Het moest een representatieve steekproef zijn met een doorsnee van in elk geval de autochtone 85+­oudere die thuiszorg ontvangt en voor meerdere aandoeningen zorg nodig heeft. “Voor allochtone ouderen geldt weer een ander verhaal”, vertelt Dautzenberg. Ze selecteerde in de Goudse wijk Bloemendaal/Plaswijck via de thuiszorgorganisatie en de huisartsenpraktijk een groep van 30 ouderen waar veel zorgverleners over de vloer kwamen. Daarvan hebben er 21 meegedaan met het onderzoek. “Een mooie respons”, aldus Dautzenberg. Met hen heeft zij gestructureerde interviews gehouden. “Mensen vonden het heerlijk als ik kwam voor een interview. Koffie en een koekje erbij. Ik moest soms moeite doen om terug te keren naar de vragenlijst.” Ook vroeg Dautzenberg de ouderen wie voor hen de belangrijk­ste zorgprofessional en mantelzorger zijn. “Met hen heb ik vervolgens gesprekken gevoerd ­ in totaal 11 thuiszorg­medewerkers, 2 huisartsen, 1 praktijkondersteuner en 15 mantelzorgers.” Op die manier is vanuit verschillende perspectieven gekeken naar versnippering.

Snipperlast en snipperlustDe ervaren ‘snipperlast’ bleek minder erg dan verondersteld.

“Sommige ouderen gaven aan dat ze het fijn vonden als er verschillende professionals over de vloer kwamen. Je kunt het eenzaamheidsbestrijding of een welzijnsbehoefte noemen”, vat Dautzenberg deze uitkomst van het onderzoek samen. Daarbij komt dat thuiszorgorganisatie Vierstroom in het jaar voorafgaand aan het onderzoek al maatregelen had genomen om versnippering tegen te gaan. Naast snipperlast was bovendien sprake van ‘snipperlust’. “Soms ontstaat een sterke band tussen klant en verzorgende. Een klant zei over een thuiszorgmedewerker: ‘Het voelt als een eigen dochter.’ Mooi dat een medewerker zoveel kan betekenen. Maar je kunt je ook afvragen of we met collectieve gelden moeten willen dat beroepskrachten substituut­dochters of ‘instant’ naasten worden”, zegt Dautzenberg.

Verder dan zorgproduct kijken Dautzenberg maakt onderscheid tussen verkokering en versnippering. “Versnippering wil zeggen: de zorg is niet op elkaar afgestemd. Verkokering is denken alleen vanuit de eigen discipline.” Uit het onderzoek bleek dat zorg-professionals bijna alleen in termen van zorg denken. Elke oplossing is een zorgproduct, terwijl soms vooral behoefte is aan het soort ondersteuning dat welzijn of een mantel­

“Sommige ouderen gaven aan dat ze het fijn vonden als er ver-schillende professionals over de vloer kwamen."

met Zorg 11

zorgsteunpunt biedt. Dat is een verkokerde manier van denken en werken. “Maar een thuiszorgmedewerker wil soms ook gewoon graag helpen”, aldus Dautzenberg. “Bovendien zie je ook dat in de netwerken rondom de ouderen best mensen zijn die wat meer willen doen. De wijkverpleeg­kundige zou dus niet meteen zorg moeten inzetten, maar kunnen beginnen met goed uit te vragen wat de cliënt echt nodig heeft en een netwerk rondom een klant in kaart brengen om hen meer bij de zorg te betrekken. Bovendien kunnen mensen ook leren om meer zelf te zorgen.”

Vervolg: integraal zorg-welzijnteamAls vervolg op het onderzoek werken zorg- en welzijns-werkers in Gouda samen in een wijkteam. Ze hebben intussen ongeveer 150 zorgdossiers opnieuw bekeken. “Kunnen we zorg en ondersteuning op een andere manier bieden met de kennis die we nu hebben? Dat is de vraag.

Sommige klanten hebben baat bij extra zorg, anderen bij ondersteuning als hulp bij de boodschappen of maaltijden”, vertelt Dautzenberg. Ze geeft aan dat alle partijen in grote openheid hebben meegewerkt binnen project Goudsbloem. Toch is ‘wat zorg eraf’ moeilijk, vooral bij bestaande cliënten. Maar bij nieuwe cliënten wordt al heel anders en breder gekeken, geven de wijkverpleegkundigen aan. “Het is wel nog een hele klus om een werkelijke cultuuromslag te bereiken. Dat kost tijd en vertaalt zich niet op stel en sprong in verlaagde zorgkosten”, aldus Dautzenberg. Zij zal eind 2012 de nieuwe werkwijze samen met medewerkers van Goudsbloem evalueren. Op grond daarvan zal ze aanbe­velingen doen voor de integrale wijkzorgteams waarmee nu wordt geëxperimenteerd op diverse plekken in het land. Het onderzoek werd gezamenlijk gefinancierd door de betrokken partijen, waarbij Coöperatie VGZ en Vierstroom het merendeel van de kosten droegen. //

De aanleiding voor het onderzoek“De aanleiding voor het onderzoek is heel

bijzonder”, vertelt prof. dr. Emile Curfs. Hij is

hoogleraar ‘Maatschappelijk ondernemen

door zorgverzekeraars’ aan de Open

Universiteit. Deze leerstoel wordt mede

gefinancierd door Coöperatie VGZ. Hij leidt

de AOZ die verantwoordelijk is voor het uit-

voeren van het onderzoek in Goudsbloem.

“Een aantal zorgverleners en VGZ­managers,

op zoek naar goede voorbeelden van

integrale zorg, bezochten Drumheller in

Canada.” Hier levert één centrum integrale

zorg voor zo’n 40 tot 60.000 mensen in

een woongebied zo groot als Nederland.

“Het was een openbaring om te zien hoe

dit centrum bijdroeg aan betaalbare,

toegankelijke en kwalitatieve zorg. Zou dat

ook in Nederland werken, vroegen zij zich

af?,” zegt Curfs. “Coöperatie VGZ vindt in

haar beleidsontwikkeling wijknetwerken

een belangrijk thema. Alle ingrediënten

voor zo’n wijkgerichte aanpak zijn in

Goudsbloem aanwezig. En dat niet alleen

– ze zijn ook te extrapoleren naar andere

wijken”, vertelt een enthousiaste Curfs.

“Hierbij gaat het niet zozeer over de

inhoudelijke issues die in een wijk spelen,

maar veel meer of zorgverleners goed

kunnen samenwerken, informatie delen en

enthousiast zijn.” In Goudsbloem is de

projectleiding in handen van Lia Donkers

van het Transmuraal Netwerk Midden­

Holland, dat een belangrijke rol speelt in

het denken over vernieuwing van de zorg.

Volgens Curfs is die regierol een belangrijke

succesfactor. “Innovatieprojecten in de

zorg beperken zich vaak tot een specifiek

terrein. Wat je nodig hebt is iemand met

een brede kijk en juiste visie, die boven de

partijen staat en overzicht heeft over

infrastructuur en processen. Die weet hoe

je de juiste mensen bij elkaar brengt en hen

uitdaagt goede zorg te leveren, daar gaat

het om.” Curfs: “Het is in het belang van

de cliënten, de zorgaanbieders en

Coöperatie VGZ dat Goudsbloem proef­

station wordt en het onderzoek een vervolg

krijgt. Dan kunnen we de ontwikkeling tot

wijknetwerken verder onderzoeken en

vaststellen in welke mate de zorg daarmee

is verbeterd. Belangrijke vraag is dan: zijn

de kwaliteit (van zorg voor en leven van de

cliënten), de betaalbaarheid en de toe-

gankelijkheid van de zorg daadwerkelijk

verbeterd?”

Meer informatie over goudsbloem:

www.transmuraalnetwerk.nl/zorgketens/

ouderenzorg/goudsbloem/default.aspx.

Verslag van het onderzoek en resultaten:

www.maaikedautzenberg.nl (de onder­

zoekster is voor meer informatie bereikbaar

op 06 546 80 136 of info@maaikedautzen­

berg.nl).

12 met Zorg

in gesprek

met Zorg 13

Als u dit leest, zit mevrouw Burghout (70) alweer lekker thuis bij haar man in Meeuwen. Nog belangrijker: ze loopt door haar huis. Ze kookt, ze doet boodschappen, ze kleedt zichzelf aan. Zo vanzelfsprekend is dat niet: ze heeft een zware knieoperatie achter de rug. Na een week op de orthopedieafdeling van het ziekenhuis zei haar arts: “Naar huis? Nee hoor! U gaat nog vier weken naar Schakelring.” Op de vierde verdieping van het TweeSteden ziekenhuis in Waalwijk heeft woonzorgcentrum Stichting Schakelring namelijk een speciale afdeling ingericht voor revalidatie van mensen die een knie- of heupoperatie hebben gehad. Handig, want zo zijn orthopeden en verzorgenden altijd bij de hand. Door intensieve therapie en zorg zijn de revalidanten binnen een recordtijd van vier weken weer mobiel. Mevrouw Burghout moest wel even slikken toen ze hoorde dat ze zo lang van huis zou zijn, maar ze sloeg zich er dapper doorheen. Verzorgende Diane van de Wiel (37) hielp haar daarbij. Ze spreken elkaar twee dagen voor Burghouts vertrek.Van de Wiel: “U ziet er naar uit om naar huis te gaan, hè?”Burghout: “Ja, heel erg. Maar ik heb het goed gehad hier hoor! Heel goed. Iedereen was zo vriendelijk, het eten was lekker. We kregen zelfs één keer in de week frietjes. Net een hotel.” Diane, hoe begeleidde u mevrouw Burghout?Van de Wiel: “’s Morgens help ik iedereen met wassen en aankleden. Vooral sokken aantrekken is voor veel mensen moeilijk. Maar mevrouw Burghout kon het al snel zelf. Ik gaf haar tips hoe ze het beste kan bukken.”Burghout: “Diane kan heel goed appeltaart bakken!”Van de Wiel, lachend: “Ja, dat doe ik óók!”Burghout: “Dat vond ik heel vriendelijk van haar. Zo konden we gezellig met z’n allen taart eten.”

Van de Wiel: “Verder maak ik schoon, ik zet koffie en thee, ik maak afspraken voor de bewoners bij de artsen. Het liefst werk ik in de woonkeuken, dan maak ik praatjes met de mensen en help hen met eten. We stimuleren de bewoners zoveel mogelijk zelf te doen. Na twee weken moeten ze al een beetje poetsen en het eigen bed op- maken. We vragen ook of ze meehelpen met tafeldekken en afruimen.”Burghout: “Ik leer hier veel, zodat ik thuis niet hoeft te klungelen.” Wat heeft u zoal geleerd, mevrouw Burghout?Burghout: “Ik kan nu met krukken omgaan en ik weet beter wat mijn knie aankan. We krijgen twee keer per dag therapie, dat vind ik erg fijn. We zijn bijvoorbeeld met z'n allen naar de supermarkt gegaan om boodschappen te doen. Een ergotherapeut ging mee om te kijken hoe ik een product uit het schap pakte. Daarna gingen we samen koken en lette de ergotherapeut op hoe ik een paprika sneed, hoe ik een pan pakte. Het was wel een beetje raar om zo bekeken te worden.”Van de Wiel: “Als je ineens met krukken aan het aanrecht staat, gaat niets meer vanzelfsprekend. De ergotherapeut let erop dat jullie geen verkeerde bewegingen aanleren.” Hoe zou u Diane omschrijven, mevrouw Burghout?Burghout: “Lief. Ze is zó lief voor de patiënten - zijn we eigenlijk patiënten?”Van de Wiel: “Patiënten zitten op de andere afdelingen, jullie zijn revalidanten.”Burghout: “Diane denkt aan de extraatjes. Ze waste mijn haren!”Van de Wiel: “De eerste twee weken mogen de bewoners

Na haar zware knieoperatie was mevrouw Burghout in vier weken weer mobiel. Ze revalideerde in

het TweeSteden ziekenhuis, waar woonzorgcentrum Schakelring een speciale afdeling heeft ingericht.

“Ik kan nu met krukken omgaan en ik weet beter wat mijn knie aankan.”

“Ik leer hier veel, zodat ik thuis niet hoef te klungelen.”

14 met Zorg

nog niet douchen. Daarom vraag ik in die periode regelmatig of ze hun haren willen wassen. Ik merk dat mensen daarvan opknappen, zo kunnen ze zich toch een beetje fris voelen.”Burghout: “Anders heb je zo'n vieze kop! Ik heb er de andere medewerkers niet over gehoord, maar Diane denkt aan zoiets. Ze bakt soms ook ineens tosti’s, een leuke afwisseling op de broodmaaltijd.” Hoe is mevrouw Burghout, Diane?Van de Wiel: “Ik vind haar heel modern voor haar leeftijd. Ik heb vreselijk moeten lachen om haar onverwachte uitspraken.” Zoals?Van de Wiel, lachend: “Nou, ik zal het maar niet herhalen..."Burghout: “Zeg maar, hoor.”Van de Wiel, nog harder lachend: “Nou, laten we zeggen dat het onderwerp seks vaak voorbijkwam - oeh, ik krijg er een kleur van!”Burghout, onschuldig: “Oh ja?”Van de Wiel: “Jazeker, maar u was niet de enige, hoor. Het gaat aan tafel vaak daarover. Naarmate de tijd vorderde, voelde u zich meer op uw gemak. In het begin was u wat stilletjes.”

Hoe kwam dat?Burghout: “Ik heb veel heimwee gehad. Daar kun je niets aan doen - zo ben ik gewoon. Ik miste mijn thuis, mijn man, kinderen en kleinkinderen. Ik liet het niet merken aan de verzorgenden hier, maar als mijn man op bezoek was, liet ik me weleens gaan. Ik praat er liever niet over.”Van de Wiel: “Het is ook niet niks, zo'n heftige operatie en vervolgens vijf weken van huis. Het is heel logisch dat u daar emotioneel van wordt.”

Burghout: “Gelukkig deelde ik mijn kamer met een leuke buurvrouw. Ze was altijd positief. Zonder haar had ik het niet gered.” Had u geen spijt dat u ermee had ingestemd vier weken buitenshuis te revalideren?Burghout: “Nee. Hoe mobieler ik zou worden, hoe beter het thuis zou gaan. Dat wist ik. Bovendien: ik zou niet weten hoe ik het thuis allemaal voor elkaar had moeten krijgen. Ik kon bijna niets! Moet je me nu zien.”Van de Wiel: “Ze komen hier in een rolstoel binnen, na vier weken kunnen ze met één kruk naar huis. Mensen die zelf thuis revalideren, doen er daarentegen soms nog langer dan acht weken over voor ze met één kruk toe kunnen.”Burghout: “Binnenshuis kan ik zelfs al zonder kruk.”Van de Wiel: “Vorige week kwam een ex-bewoner langs. Ze woont in Drunen en kwam even ‘hallo’ zeggen - op de fiets.”Burghout: “Dat wil ik ook!” Wat gaat u straks als eerste doen als u thuiskomt?Burghout: “Koffie met taart! Op de dag dat ik thuiskom, ben ik 49 jaar met mijn man getrouwd. Dubbel feest.” //

“Een ergotherapeut ging mee om te kijken hoe we in de super-markt boodschappen

pakten.”

innovatie

met Zorg 15

MEEBEWEgENPaardrijden in een zorginstelling - het kan nu met Therapeutic Motion Simulation (TMS). Een cliënt kijkt naar een film en ervaart de bijbehorende bewegingen. Zijn rolstoel of bed staat op een beweegplatform. Er is ook een speciale stoel om paardrijden te beleven. Met een dertigtal films zijn inmiddels ook andere belevenissen mogelijk. Filmbeeld en -geluid én beweging zijn één geheel voor de ‘kijker’, die veel meer beleeft en daar helemaal in opgaat. Ongemerkt beweegt hij op de juiste manier mee. Dat is leuk en ontspannend. Ook zijn stabiliteit, coördinatie en motoriek erbij gebaat. Dichterbij, een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking, maakt gebruik van TMS. Meer informatie: www.vita-care.eu/nl/. Zie ook www.dichterbij.nl.

16 met Zorg

met zorg geregeld

Aanwezig in de wijk

Wijknetwerken zijn in opkomst. Zo’n netwerk bestaat uit een team van diverse professionals uit welzijnsorganisaties in een gemeente. Voor zorgverlening kunnen ze terugvallen op zorgaanbieders. Het wijknetwerk kijkt daar-naast ook naar de mogelijkheden van iemands sociale netwerk, zoals buren, familie en vrienden. In Nijmegen draait een pilot met wijknetwer-ken. Onder meer in de wijk Hatert is een

zogenaamd sociaal wijkteam actief. Het team is gemakkelijk toegankelijk voor wie hulp nodig heeft of met ideeën voor verbetering van de wijk rondloopt. De korte lijnen tussen de samenwer-kende professionals maken het makkelijker om van elkaars expertise gebruik te maken. In plaats van zorg te verlenen, faciliteert het team vooral. Bewoners van de wijk worden gestimuleerd om elkaar te helpen. Wie zorg nodig heeft, wordt uiteraard ook geholpen om bij de juiste aanbieder terecht te komen. In het project werken gemeente, Zorgkantoren Coöperatie VGZ regio Nijmegen en welzijnsorganisaties samen. Er werken nu sociale wijkteams in drie Nijmeegse wijken. Elke wijk heeft haar eigen aanpak. Na afloop van de pilot wordt geïnventariseerd wat voor welke wijk goed werkt en wat beter anders kan. Meer informatie: Mirjam Davidson, communicatie-medewerker Coöperatie VGZ, 06 38 07 85 19.

Betere zorg arrangeren

In 2009 is binnen Rivas Zorggroep het idee ontstaan om te werken met zorgarrangementen. Ze vervangen de traditionele minutenregistratie, waarbij zorgverleners veel werk hebben om bij te houden hoeveel zorg op welk moment is geleverd. Een zorgarrangement is een overeenkomst tussen de zorgverlener en de klant waarin is vastgelegd hoeveel zorg deze nodig zal hebben binnen een indicatie. Medewerkers maken hiervoor vanuit hun professionele blik een inschatting. Werken met zorgarrangementen heeft een aantal

voordelen. Medewerkers krijgen meer directe tijd voor de cliënt en de vrijheid om in te spelen op de situatie - de ene week wat meer zorg, de andere week wat minder. Er is minder administratief werk en toch verantwoording naar stakeholders. Bovendien versterkt het zorgarrangement de regie van de klant. Immers, naast de inhoudelijke doelen van de zorg is nu ook duidelijk op hoeveel uren de klant kan rekenen. Maandelijks tekent de cliënt of het afgesproken zorgarrangement ook geleverd is. De pilot is in 2010 gestart in nauwe samenwerking met het Zorgkantoor Waarden-land, VWS en het CAK. Uit de recent verschenen eindrapportage blijkt dat zowel de klant als de medewerker de zorgarrangementen positief ervaart. De gemiddelde kosten per klant bleven nagenoeg gelijk. Rivas Zorggroep gaat de aanpak met de zorgarrangementen dan ook breed implementeren. Invoering bij andere zorgaan-bieders wordt overwogen.

De Zorgkantoren Coöperatie VGZ zijn actief in de regio’s Midden-Brabant,

Midden-Holland, Nijmegen, Noordoost-Brabant, Noord- en Midden-Limburg,

Waardenland en Noord-Holland Noord. Op deze pagina’s vindt u een paar

voorbeelden van wat hun inzet bijdraagt aan betere zorg.

Bewoners van de wijk worden gestimuleerd om elkaar te helpen.

Meer directe tijd voor cliënt.

met Zorg 17

Minder opnamen, meer behandeling thuis

De overheid wil minder opnamen van psychiatrische cliënten en meer behandeling in de thuissituatie. GGZ Noord-Holland-Noord startte al in 2010 met een aanpak die hierop gericht is. Het is immers al langer bekend dat het kwalitatieve meerwaarde heeft om de cliënt in de eigen omgeving te behandelen en familieleden bij de zorg te betrekken. In oktober 2010 startten in het verzorgings-gebied van Alkmaar, Hoorn tot en met Texel drie teams voor ‘intensive home treatment’ (IHT). SPV, arts en psychiater staan snel klaar voor de cliënt. Intensief en frequent contact is mogelijk, evenals huisbezoek (tot meerdere malen per dag). Het multidisciplinaire team bespreekt dagelijks kort alle cliënten en kijkt bewust naar de mogelijkheden in de thuissituatie. Via het IHT-team kunnen cliënten deelnemen aan programma’s van meerdere dagdelen. Een logeerhuis is eventueel beschikbaar voor wat rust in de thuissituatie. Opname in de kliniek is natuurlijk ook mogelijk. Het IHT- team fungeert 24 uur per dag als toegangspoort voor deze intensieve zorg. Het effect ervan wordt nu onderzocht.

Duidelijk is al wel dat de opnameduur korter is geworden. Er zijn ruim 40 bedden in de kliniek minder gebruikt. Cliënten krijgen echter de zorg die ze nodig hebben en de aanpak past in het beeld van een moderne ggz. Meer informatie over de IHT-aanpak: Marina Verwijs, manager GGZ NHN, telefoon 06 20 54 56 97.

met zorgen

Het is al langer bekend dat het kwalitatieve meerwaarde heeft om de patiënt in de eigen omgeving te behandelen.

Het is een verstandig streven om soms wat minder zorgverleners per klant in te zetten.

18 met Zorg

met andere ogen

Topmuzikanten, een goede organisatie en eerlijke aandacht voor de mensen.

Vorkmeer, Steunpunt Mantelzorg Peel en Maas organiseert sinds 2011 drie keer

per jaar de Mantelzorg Muzieksalon in Peel en Maas. “Wij willen deze mensen

gewoon een fijne avond uit bezorgen.”

Gewoon een fijne avond

met Zorg 19

De 160 mensen in de zaal genieten zichtbaar van de muziek op deze vijfde editie van de Mantelzorg Muziek-salon. Zanger Ben Verdellen zit al ruim 50 jaar in de muziek. De Limburgse zanger verwierf grote bekendheid met zijn band De Vrijbuiters, waarmee hij de Limburgse muziek verrijkte met klassiekers als ‘Gelök’ (Geluk) en ‘Veur ôs mam’ (Voor mijn moeder). Nu staat hij op het podium van het gemeenschapshuis in Kessel-Eik (L), met een programma vol melancholie en herkenning.

OntspanningIn de pauze wacht Jan Hanrats (80) op zijn plaats in de zaal op zijn vrouw Els, die even wat drinken aan het halen is. Vanwege zijn slechte longen (COPD) heeft hij zijn zuurstof- fles mee. “Die past achter in mijn rolstoel”, vertelt hij. Zijn vrouw begeleidt hem overal waar hij naartoe moet. Vanavond zijn ze gezellig samen uit. “Ik zit net zo lief thuis, hoor. Maar voor haar is dit ontspanning. Zij geniet hier erg van.” Medeorganisator Piet Selen is blij met de komst van het echtpaar, nu voor de tweede keer: “Els doet zoveel, eerder zorgde ze ook voor een zieke schoonzus. Ik zorg dat ze een mooi plekje in de zaal krijgen.” Terecht dus dat zij van de wethouder het bloemetje kreeg van ‘de Nationale Mantelzorgbloem’. Wethouder Marlou Absil (jeugd, gezinszorg en ontwikkeling) komt vaker naar de Muzieksalon: “Het mooie van deze avonden is de oprechte sfeer: de organisatoren zijn er écht op uit de mensen een plezier te doen.” Marie Thijssen (65) kent Verdellen en zijn muziek van vroeger. Ze is hier met haar man Sjaak. Net als de vorige keer opgehaald door hun vrienden Herman en Margriet Claessen. Marie zorgt voor Sjaak:

20 met Zorg

hij heeft prostaatkanker en daardoor veel pijn. Volgende week moet hij weer voor bestraling naar het ziekenhuis in Venlo. “Wij komen nergens meer, kunnen niet meer op vakantie, niks! Dit is voor ons echt een avondje samen uit. Even weg van huis, weg van de stress. Ik vind het geweldig dat ze dit voor ons doen.”

Eerlijke aandachtEn daar was het de initiatiefnemers Hans Jacobs en Piet Selen om begonnen. Hans werkt als beleidsmedewerker planning en control AWBZ bij Zorgkantoren Coöperatie VGZ, achter de schermen. “Ik wilde graag méér voor de mensen betekenen.” Nu is hij als vrijwilliger verantwoordelijk voor de Mantelzorg Muzieksalon, samen met twee andere vrij- willigers en Piet Selen van Vorkmeer, Steunpunt Mantelzorg Peel en Maas. Hans organiseert al jaren muzikale evene-menten in de regio: “Het is mijn passie om mensen een goede avond te bezorgen.” Hij zou het succesrecept van de Mantelzorg Muzieksalon graag onder de aandacht brengen bij andere windstreken van VGZ: “Topmuzikanten, een goede organisatie en eerlijke aandacht voor de bezoekers.

Gewoon in de dorpszaal. Een leuke avond uit, zonder speciale aanleiding of bijbedoeling.” Samen met Piet Selen organiseerde Hans in mei 2011 de eerste Mantelzorg Muzieksalon. De eerste keer zaten er al tachtig mensen in de zaal, sindsdien neemt het aantal bezoekers alleen maar toe. “Vaak nemen mantelzorgers degene mee voor wie ze zorgen: echtgenoten of ouders. Indien nodig regelt het Steunpunt Mantelzorg het vervoer of vervangende zorg.” De entree is gratis, sponsors dragen bij aan de gage van de artiesten en de kosten van de techniek. Hans: “Bedrijven werken maar al te graag mee. Er is gelukkig steeds meer waardering voor het werk dat mantelzorgers doen. Zij zorgen ervoor dat de zorg houdbaar en betaalbaar blijft. Als wij hen met de Mantelzorg Muzieksalon een verzetje kunnen bieden en er zo aan bijdragen dat zij het volhouden, is dat toch prachtig?” //

“Er is gelukkig steeds meer waardering voor het werk dat mantel-

zorgers doen.”

met Zorg 21

“Het mooie van deze avonden is de oprechte sfeer.”

22 met Zorg

klant aan het roer

“… zou ik mensen iets in handen geven om verder te komen. Sommigen komen met ellende, maar gaan weg met dubbele ellende. En ik zou zorgen dat je hier wat geld kunt verdienen.” Ben

met Zorg 23

“...zou ik zorgen dat mensen al eerder, bij de eerste klachten, goede hulp krijgen. Niet pas als je in ‘het plaatje’ past. Ik bedoel, om hier te mogen zitten moet je echt wel wat hebben, pas met heftige klachten mag je komen. Voor het zover is, ben je op straat in een neerwaartse spiraal terechtgekomen. Het is lastiger om daaruit te komen.” Tjakko

“Als ik het in de zorg voor het zeggen had, dan…”

De klant aan het roerKeuzevrijheid en zeggenschap voor klanten, daar hecht Zorgkantoren Coöperatie VGZ grote waarde aan. Concreet betekent dat onder meer: de klant helpen zijn weg te vinden binnen de AWBZ, keuze bieden uit zorg in natura of een eigen pgb en begrijpelijke informatie over de zorg geven. Kortom, de rol vervullen van vraagbaak, adviseur of gids. Maar ook leggen we vast wat klanten van ons kunnen verwachten.

Wat zou jij doen als jij het in de zorg voor het zeggen had? Die vraag krijgen bewoners van Domus van het Leger des Heils in Nijmegen, mannen en vrouwen die sociaal uitgesloten zijn als gevolg van complexe problemen. Domus is er voor hen die nergens meer welkom zijn. Meestal zijn bewoners langdurig verslaafd aan drugs en/of alcohol, hebben psychiatrische problemen en zijn met politie en/of justitie in contact gekomen. Zij krijgen letterlijk het roer in handen.

“… zou ik meer doen voor mensen zodat ze zichzelf kunnen ontwikkelen, als dat moeilijk voor hen is. Zodat ze mee kunnen doen in een stad; dat je afspraken nakomt, weet hoe je moet handelen. En zodat mensen meer naar zichzelf kijken, in plaats van anderen opzoeken die je achteruit-gang versterken. Dat moet niet.” rafaël

“… zou ik meer gezelligheid organi-seren in huis hier. Ik zit nu op mijn kamertje met mijn laptop, ook prima. Maar ik zie nu mensen waarvan ik denk: woon jij hier ook? Bijvoorbeeld samen lunchen op een vaste tijd.” rené

“…dan zou ik met de persoon die zorg geniet, kijken naar zijn individu-

ele wensen voor heden én toekomst. Ik ben blij met het Domushuis, maar ik kan me niet voorstellen dat ik hier

voor altijd woon. Mijn CIZ-indicatie gaat tot 2027. Die is wel heel uit- gebreid maar ook heel globaal en niet echt op de persoon. Je eigen

verantwoordelijkheid wordt ingeperkt. Laat mensen in hun waarde, denk ik dan. Het is moeilijk om afspraken te

maken met verslaafden, maar met dat stempel heb je het bij voorbaat verpest. Maar ik kan me echt wel gedragen.”

Tonny

“… zou ik alles verbeteren wat ik kon. Voor jong en oud, voor alle generaties.

Voor alle ups en downs.” Lima

024 met Zorg

het laatste woord

“Wie bepaalt straks welke zorg nodig is? Zorg doe je

samen toch? Nou, dus niet. Je bent straks nog meer

afhankelijk van beleid van regering.”

(…)

“Bedoel ik! Mensen bepalen vanachter hun bureau welke

zorg nodig is. Dat is niet goed!” 15 november 2012 - boze twitterende moeder