MACHIAVELLI - dbnl · digitale bibliotheek voor de … ons toont als een antler mensch dan de...

MACHIAVELLI

Fac-simile van de titelpagina van de oorspronkelijke uitgave van „IL PR! -C'IPE"

MACHIAVELLISLEUTEL VAN ONZEN TIJD

GEVOLGD DOOREEN NIEUWE VERTALING VAN

DE VORSTDOOR

DR J. F. OTTEN

MCMXLL .J . C . BOUCHER'S-GRAVENHAGE

EEN WOORD VAN HERDENKING

Bij het verschijnen van het laatste boek van denschrijver J. F. Often, die in den morgen van den lOdenMei 1940 op zoo tragische wijze om het levee kwam,past een woord van herdenking. Een levee is ten einde,een levee van 39 jaren; wij willen dat levee overzien .4 Mei 1901 wend Johannes Franciscus Often to

Rotterdam geboren, als zoon van een architect . Na zijnstudie aan de Handelshoogeschool aldaar promoveerdehij in 1928 als Doctor in de Economische Weten-schappen op een proefschrift over het Italiaanschefascisme .

Otten's levee is niet rijk aan uiterlijke feitelijkheden .Hij trad op als beeedigd folk aan de rechtbank voorItaliaansch, Fransch, Duitsch en Engelsch en gaf taal-lessen in het Italiaansch, laatstelijk nog aan het Insti-tuut Schoevers, to Den Haag, waar hij in de laterejaren zijn woonplaats had. Daartusschen door werktehij nog enkele jaren to Parijs, op het uitgeversbureauvan de Nouvelle Revue Francaise . Zijn gebrek aanuiterlijke ambities hing echter ten nauwste samen metzijn behoefte een rijk innerlijk levee tot ontplooiingto brengen en daarvoor zijn tijd to bewaren . Al is hijhet meest bekend geworden als schrijver, als literator,eensdeels onder den naam Jo Often, voor zijn schep-pend-literair werk, anderdeels als Dr . J. F. Often voorzijn literaioe en literair-psychologische essays, was hijtoch geenszins voor alles literator . In de eerste plaats

3


trok hem „het menschelijke" aan, niet alleen „a tra-vers la litterature", maar, en dit vooral in zijn laterejaren, ook in zijn cultuurhistorische en politiekecono-mische uitingen. Van deze laatste belangstelling getuigthet hierbij gaande boek over Machiavehi, dat dezenmensch ons toont als een antler mensch dan de sche-matische figuur, die door de eeuwen aan ons wendovergeleverd en van wien men over het algemeenslechts een stelling kept: „Het doe! heiligt de mid-delen" .

Niettegenstaande zijn korte !even is Otten's oeuvreomvangrijk to noemen. Na in verschillende tijdschrif-ten, vooral in De Vrije Bladen, gedebuteerd to hebbenverscheen zijn eerste publicatie in boekvorm, de Ne-derlandsche vertaling van Maurois' „Ariel ou la vie deShehey" (1927, bij Boosten & Stols). In 1928 kwamals eerste deeltje van „Luchtkasteelen" bij A.A.M.Stols uit een verzameling van zijn eerste korte proza-stukken, voor het meerendeel reeds in De Vrije Bladengepubliceerd, Verloren Vaderland . Geregeld na elkaarkwamen toen: de „Letters of Keats to Fanny Brawne",waarvoor hij de (Engelsche) inleiding schreef (HalcyonPress, Stols, 1931), De Amerikaansche film (Brusse,1931), Innerlijk noodlot (Sto!s, 1931 ; niet in denhande!), Portretten in zakformaat (Leiter Nypels,1932), De modern biographic (Stols,1932), De zwartevogel, twee verhalen (Sto!s, 1932), de groote nove!!eBed en Wereld (v. Loghum Slaterus, 1933), Angst,dierbare vij andin, een novellenbundel (v . LoghumSlaterus, 1935), Het moedercomplex van Baudelaire(Cahier van De Vrije Bladen,1935), Het goud van deLutine, een filmscenario, geschreven samen met Maud

4

EEN WOORD VAN HERDENKZNG

van Loon (Cahier van De Vrije Bladen,1936), De schatvan de Lutine, fantasie van goud en crisis (Brusse,1936), Muizen en demonen, een novellen-bundel(v. Loghum Slaterus,1936), de inleiding voor Casanova,Mij n avontuur in Holland, een vertaling uit diens Me-moiren door H. C. van Houten en Mevrouw van Houten(Salm, 1937), Kidnapping in Colorado, een novelle(Stols,1938), Casanova breekt uit (Cahier van De VrijeBladen, 1938), Drijvend Casino, een roman (Stols,1939) en Jammerpoes, een roman voor kinderen, dietotnogtoe werd gepubliceerd als feuilleton in de NieuweRotterdamsche Courant, waarvoor hij reeds kinderver-halen had geschreven . Verder verschenen van zijn handliteraire critieken in de verschillende tijdschriften, o .a.in het Critisch Bulletin, in de Nieuwe RotterdamscheCourant; sinds 1939 schreef hij geregeld een kroniek„Boeken, waarover men spreekt" in het HaagschMaandblad, onder het pseudoniem Strunius.

Dit in zijn onderwerpen zoo verscheiden oeuvretoont duidelijk de weerspiegeling van zijn veelzij-digheid en zijn fijne cultuur. Inderdaad strekte zijnbelangstelling zich uit over groote gebieden van dengeest zoowel als van de beschaving . Otters was veelbe-lezen en bezat een groote kennis van velerlei, waar-uit hij met verfijnde smack datgene schifte wat hemhet meest menschelijk aantrok en hem verwant was,in het bijzonder alles wat de figuren van de z .g .„outcasts", „excentrieken" en „abnormalen" in deliteratuur- en cultuurgeschiedenis betrof, Baudelaire,Poe, Rimbaud, Multatuli, Stendhal, Gide, Casanova(ook over een „vie romancee" van Van Gogh dachthij langen tijd). Otters bezat een orgaan voor het soon

5


„afwijkingen", die eerst door een volledig inzicht eneen besef van haar aanleidingen, op rechtvaardige wijzebeoordeeld kunnen worden. Wat hem verwant was,zei ik; want ook Otters voelde zich in het levers een„eenzame", een veelal als mensch onbegrepene . Inder-daad mag aangenomen worden, dat slechts weinigenhem hebben gekend, althans verstaan. Want hij wasjuist voor den omgang wat men noemt: moeilijk ver-staanbaar. Maar ook in zijn kunst . Aan den eenen kantsprak hij zich uit in algemeene, ouderwetsche termen,aan den anderen kant vertoonde hij een grilligheid inzijn uitingen en een ongewoonheid, die men opper-vlakkig beschouwd gewild-excentriek zou kunnen noe-men. Ik geloof, dat wij uit elkaar moeten houden wathij werkelijk was en wat hij sours, tot verzet tegen het„gangbaar-platvloersche" en „conventioneele" geprik-keld, scheen to zijn .

Jo Otters schreef aanvankelijk kleine fantasiestuk-ken, naar den aard verbeeldingsspelen, die veel van„gezichten", verschijningen hadden . Hij had een sterkgevoel voor het reeele van het onreeele. Schijnbaarconcrete zaken als handers b .v. kregen in zijn verbeel-ding een autonoom Ieven, leefden, vulden de ruimteen volvoerden, als in een vizioen gezien, een volkomenfunctie in een catastrophe. Zijn waarlijk meesterlijkenovelle, „Bed en wereld", b.v. is een kaleidoscopischeafwikkeling van een reeks „gezichten", die alle ont-springen aan de obsessie van een ondergaande cultuur,nogmaals in geliefde beelden voor het „droomoog"opgeroepen . In Otters leefde sterk het besef van onzeuitgeputte beschaving, die eenmaal op de catastrophezou uitloopen, die ook gekomen is en hemzelf heeft

6


weggerukt. Met dit besef hing ten nauwste samen watmen, met een to algemeen woord, zijn „levensangst"heeft genoemd. Dit uitte zich niet enkel in zijn afweervan alien, die alleen met hun verstand en niet met hungevoel tegenover hem stonden (zooals meestal de jon-geren doen, die nog voor hun meeningen alles achter-stellen, en waarom hij zijn beste vrienden vond bij deouderen of bij de kinderen, die ten slotte dezelf depolen der „wijsheid" zijn, de bewuste en de onbe-wuste), maar het uitte zich ook in de behoefte metzijn „angst" als met een „dierbare vijandin" to Ieerenverkeeren. Ten slotte vond hij de aanvaarding in hetbeeld van een „innerlijk noodlot", waarvan hij in zijnroman „Drijvend casino" een uitgewerkt expose gafin een gesprek met een speler, die de muffs, het witteballetje van de roulette, dat over winst of verlies be-slist, probeert to beinvloeden . Er moge hier een voorde kennis van Otten's levensphilosophie zoo belang-rijk gedeelte volgen :

„Het is ons karakter, het zijn onze eigenschappen, die onsnoodlot bepalen. En naarmate die eigenschappen gepronon-ceerder naar buiten treden, is iemands noodlot voor de buiten-wereld duidelijker . Nietzsche wees er terecht op, dat iedermensch zijn „typisches Erlebnis" heeft. Inderdaad zijn er inieder leven typische gebeurtenissen, wier oorzaak niet gezochtmoet worden in uiterlijke omstandigheden, maar in het eigenik. In dat licht moeten wij ook den „Wiederholungszwang"van Freud zien, in casu de neiging van den mensch om bepaaldegebeurtenissen conform aan de reeds geschiede to herhalen . Datis begrijpelijk : er zijn een zeker aantal psychophysieke determi-nanten, die slechts een bepaald aantal combinaties mogelijkmaken. De combinaties, die het individu telkens repeteert,karakteriseeren zijn noodlot . Ieder mensch schept zich de eigenruimte, waarin zijn eigenschappen het best tot ontplooiing

7


komen. Het is dan ook niet juist to beweren, dat door uiter-lijke omstandigheden een levers in een bepaalde richting wordsgedreven. De mensch zoekt zijn eigen omstandigheden endie omstandigheden vertoonen altijd groote, onderlinge over-eenkomst. Zijn plaats en sfeer in de wereld words door destructuur van het individu bepaald: dit is zijn innerlijknoodlot .

Het innerlijk noodlot is niet anders dan een melodie . Eenmensch moet kunnen berusten in bet feit, dat zijn melodiezich altijd weer herhaalt. Hij moet leeren inzien, dat opstandniet bast, dat hij nook los kan komen van het eigen ik . Iedermenschelijk wezen heeft een innerlijk plan, dat volgens be-paalde lij nen en grenzen moet worden verwerkelijkt . De ver-wezenlijking van dat plan is het doel van ons levers .

Golf bewegingen zijn bekende biologische verscbij nselen. Wijallen kennen min of meer onze psycbophysieke conjunctuur,wij kennen de periode der depressie, waarin alle psychischeen physieke krachten schij nen weggeebd . Een golf bewegingheeft zich in haar periodiciteit voltrokken ; wij kunnen opnieuwbeginners. Gedreven door den „Wiederbolungszwang" repro-duceeren wij in korte of lange tijdruimten onze eigen con-juctuur. Indien bet gelukt ons met die conjunctuur vertrouwdto makers, wanneer wij haar leeren beschouwen als een intiemevriendin, dan groeit de mensch samen met zijn noodlot. Dankept hij de periodieke golf bewegingen, die zich in een uur, eendag of meerdere jaren kunnen voltrekken . Dan kept hij ookde teekenen die wijzen op komende stagnatie en depressie, maarsevens de voorboden van nieuwen bloei. Hij weer door deteekenen van zijn lot wanneer bet niet wenscbelijk is veeldaden to wagers . Hij weer, dat bet niet raadzaam is in stilemeren veel beweging to makers ; aan de heerschende eb past hijzich aan. Eensklaps echter gaat hij, na eenige, slecbts voor hemkenbare teekenen to hebben waargenomen, tot daden over .Dan worden in een kleine tijdruimte zooveel gebeurtenis-sen samengeperst, dat de buitenstaander zich verwondert.Want die buitenstaander weer niet, dat zulk een mensch opzoo'n moment een boogconjunctuur in daden en gedacbtenuitleeft."

8

EEN WOORD VAN HERDENKYNG

Het zal niet verwonderen, dat Otten ook in zijn werkpessimist was . Iemand, die zoo sterk het bewustzijnvan een „fataliteit" in zich draagt en geen toeval erkent,ziet binnen de conceptie van het innerlijk noodlot degebeurtenissen als onafwendbaar, ziet, zooals in zijnlaatste novellenbundel „Muizen en demonen", de in-nerlijke muizen en demonen als een ziekte aan hetweefsel van het geluk knagen, de teederste en aanhan-kelijkste gevoelens der gelieven, die toch volmaakt ge-lukkig konden zijn, verstoren en hen zelfs tot moordop het geliefde wezen drijven. En sterker nog projec-teert zich dit pessimisme in den roman „DrijvendCasino" tot een profetische blik op de ondergang vaneen beschaving, dat hij met dit „individueel eiland"zag ondergaan een pessimisme, dat men thans metde feiten voor oogen, moeilijk meer enkel als zoodanigkan betitelen .

Toch, Otten was niet enkel individualist, hij voeldewet degelijk zijn verband met een gemeenschap, dock

als lotgenooten, voor wie hij slechts het werk kondoen van hue, met een „sleutel van omen tijd", zoo-danig de oogen to openen, dat zij de dingen tenminstemet „open oogen" zagen gebeuren .Niemand kan zeggen hoe het verdere levee van

Otten verloopen zou zijn en of, nu de dingen, die hijvreesde, feiten geworden waxen, hij met deze feiten eennieuwe formatie van zijn wereldbeeld had kunnen be-werken. Hoe hij zich verder „ontwikkeld" zou hebben,zijn flood last deze vraag niet meer stellen .

CONSTANT VAN WESSEM

9

HOOFDSTUK I

Het verdeelde Italie

De tijd, waarin Machiavelli leefde, was die der Re-naissance. Het is de tijd, waarin de geest zich vrijmaakt van drukkende banden, eeuwenoude overleve-ringen, geheiligde geloofsvormen . De Renaissance tochkan beschouwd worden als een overwinning op deMiddeleeuwen, waarin de scholastiek met haar on-wrikbare schematiek heerschte. De Renaissance be-teekent een terugkeer naar de Romeinsche en Griek-sche Oudheid, naar den tijd dus voor het Christendom .Zich verdiepend in de klassieke Romeinsche en

Grieksche auteurs, vonden de geleerden der Renais-sance opnieuw den zin van het leven. Zooveel eeuwenwas dat leven overwoekerd door knellende tradities,door keurslijfachtige, benauwende vormen, dat hetweder-ontdekken der werkelijkheid voor velen eengroot, onmisbaar genot weed. De vrijmaking van dengeest uit traditioneele, door de Kerk in stand gehoudenvormen, was een proces, dat bevruchtend werkte opbijna iedere tak van menschelijke activiteit . De terug-keer tot de Oudheid was geen terugkeer tot het Ver-leden zonder meer; in dat Verleden toch vond men debouwstoffen voor een veelzijdig Heden . De oude be-schaving van vele eeuwen groeide in nieuwe vormen :de natuurwetenschap, de letterkunde, de schilder-

1 1

HET VERDEELDE ITALIE

kunst, de architectuur bloeiden in ongekenden luister .Onder de weldadige Italiaansche zon scheen de wereldvernieuwd to worden . Die wereld aanvaardde willig deleiding der Italiaansche grooten ; heel Europa ging bijItalie in de leer.De Renaissance, die den modernen tijd voorbe-

reidde, toont ons een groote verscheidenheid van ont-wikkeling. Die ontwikkeling toch beperkte zich nietalleen tot het louter artistieke ; evenwijdig ermede zienwij een economische, sociale en staatkundige groei dieevenzeer het slaken van oude banden toont. Tennauwste samen daarmede hangs o .a. de ontwikkelingvan de staatkunde als wetenschap . Die staatkunde tochwerd niet langer beschouwd als een aanhangsel van detheologie, noch als een gebied van menschelijk weten,waarin theologische normen niet gemist konden wor-den. De staatkunde, de kunst van het regeeren, werdeen wetenschap, die zich uitsluitend ging bezighoudenmet de realiteit. De metaphysics, de bovennatuurlijkenormen der scholastici verdwenen . De mensch, deonderdaan, de inwoner van den Staat, werd getoondzooals hij werkelijk was. Geen beschouwingen dusmeer over den mensch zooals hij volgens theologen enmoralisten zou moeten zijn ; de mensch, die is, die handeltop wijzen, die wij door observatie kunnen leeren ken-nen, die menschis het onderwerp van dewetenschap derstaatkunde. Ook hier dus maakte de geest zich vrij vanoude vormen, ook hier scheurde hij de door de eeuwengegroeide sluier stuk. Aldus ontstonden de werken vanGuicciardini en Machiavelli, de meesters van staatkundi-ge historie, staatkundige theorie, practijk en wetenschap .

De Renaissance toont ons de verbreking van econo-

12


mische en sociale vormen ; het individu, langen tijdopgesloten, vastgeklonken in gilden, kasten en fami-lies, begins zich to roeren. De steden, wier autoriteitzich uitbreidt over het omliggende land, gaan zich,indien zij althans niet onder de heerschappij van eenof anderen tyran geraken, organiseeren in bestuurs-vormen, die een mobieler karakter toonen . Oude in-stellingen komen in onbruik, nieuwe, meer met dentijd in overeenstemming zijnde staatkundige organisa-tievormen breken zich baan . Eenerzijds aanschouwenwij nu, dat in Italie de steden tot staten uitgroeien, diezich van oude vormen losmaken om een behoorlijkfunctioneerende centrale regeering mogelijk to maken .Anderszijds zien wij door het losser worden van debanden van familie en groep, een aantal stoutmoedigeen eerzuchtige individuen, wien het in de eerste plaatsom geld en macht is to doen, op den voorgrond tteden .Deze, door geen scrupules in hun handelingen geremdeindividuen, vormen een ernstige bedreigingvoor devrij-heid der staten . „Niet slechts werd het aantal individu-eele namen en partijzuchtige leiders grooter, maar bo-vendien ontaardden de oorlogen tusschen de verschil-lende steden tot persoonlijke veeten. Steden werdenverdeeld door de namen van haar machtigste en rumoe-rigste burgers; families spleten uiteen en vernietigdenelkaar; de heiligheid van bestaande banden werd doorde menschen niet meer erkend. De vooroordeelen, tra-dities, deugden en ondeugden der Middeleeuwen ver-dwenen om plaats to makenvoor een anderemaatschap-pij en andere menschen," schrijft Pasquale Villari.1)

1) Pasquale Villari : Niccolb Machiavelli and his times . Translated byLinda Villari (Fisher Unwin, London 1898) .

13


Uit het bovenstaande zal de lezer reeds hebben be-grepen, dat het verbreken van oude banden en hetontstaan van nieuwe vormen op geestelijk, econo-misch, sociaal en staatkundig gebied, niet tevens groo-tere, staatkundige vrij heid beteekende . Het Italie inden tijd van Machiavelli vertoont veelal het beeld vaneen chaos, waarin machtige, eerzuchtige lieden zichdoor usurpatie van de voorrechten en vrij heden derzwakkeren meester maakten. Tyrannen veroverdensteden en staten; zij vernietigden de democratischeregeeringsvormen, die aan het groeien waren . Veelalslechts op eigenbaat en macht bedacht, vergrootten zijde verwarring in het in een aantal vij andige deelen ver-deelde Schiereiland.

Reeds zeer verzwakt door de vroegere oorlogen tus-schen Keizer en Paus, werd het land geteisterd doorplunderende huurlegers, aangevoerd door kapiteins,die zich aan den meest betalende verkochten. Dezecondottieri hadden belang bij de verdeeldheid van staden land; eerst als zij zelf een troop veroverd hadden,begonnen zij de noodzakelijkheid van een geordendstaatswezen in to zien.

De avonturiers, die zich hadden losgemaakt van debanden van familie en groep, de kapiteins, die plun-derend door het Italiaansche land trokken, de stout-moedigen op zoek naar land of troop, kenden geengewetensbezwaren. Gedwongen zich to handhaven ineen wereld, waarin zij door vele rivalen voortdurendwerden bedreigd, schrokken zij voor geen enkel ver-raad of geweld terug. Het levee van een mensch teldedap ook uitermate weinig: ieder, die om de een ofandere reden gevaarlijk werd geacht, moest uit den

14


weg worden geruimd. Dolk en zwaard, sluwheid encooed, verraad en geweld beheerschten het leven. Opdie wijze slechts was het mogelijk de macht in eengrooter of kleiner gebied to veroveren .

De tyran, die zich van de macht in den staat hadmeester gemaakt, volgde dezelfde gewetenlooze me-thode om zijn positie to handhaven. Anderzijds echtertoonde de vorst groote belangstelling voor kunst enletteren; geleerden en kunstenaars waren welkom aanzijn hof en werden met goud betaald . Niet altijd kwamzulk een daad voort uit werkelijke belangstelling ; devorst onderhield de kunstenaars niet dan alleen om zijnaanzien to vergrooten. Veelal echter was de belangstel-ling allerminst fictief. Na de moeilijke staatszakenwenschte de vorst zich aan het genot van literatuur ofmuziek over to geven. In de verfij nde cultuur der Re-naissancisten vond hij een tegenwicht voor de dadenvan staat, die maar al to vaak bloed vergden. Hier vin-den wij een van de vreemde tegenstellingen, waaraanhet renaissancistische Italie zoo rijk was . Terecht kondan ook de reeds genoemde Villari in zijn boek schrij-ven: „Er bestaat dus een vreemde contradictie in demens c hen van dien tij d, een contradictie, die s omtij dsop een onoplosbaar raadsel gelijkt . Wij kunnen devreemde hartstochten en misdaden van de Middel-eeuwen vergeven, of tenminste trachten ze to begrijpen .Wat echter boven ons bevattingsvermogen uitgaat ishet feit, dat wij mannen aanschouwen, die, sprekenden denkend als wij, in verrukking geraken voor eenvan Era Angelico's of Luca dells Robbia's Madonna'sdie de hemelsche lijnen van Alberti's of Brunelleschi'sbouwwerken bewonderen, die of keer toonen voor

2

1 5


houdingen, die aan de hoofschheid to kort doen, vooreen gebaar, dat verfijnde elegantie mist, terwijl wijanderzijds aanschouwen hoe diezelfde mannen zichovergeven aan afschuwelijke misdaden en obscene on-deugden, en hoe zij rivalen of familieleden door vergifuit de wereld helpen ." Als verklaring van die zonder-linge tegenstrijdigheid merkt de genoemde auteur danop, dat wij niet moeten vergeten dat de ItaliaanscheRenaissance een overgangstijd was, een tijd waarintwee levensvormen, die van de Middeleeuwen en dievan den groeienden modernen tijd op elkaar werdengeent. Zoo ontstonden dan de sfinxachtige tegenstrij-digheden, die ieder, die de Italiaansche Renaissancebestudeert, treffen.

De grootste tegenstrijdigheid is wel deze: terwijl opbijna alle gebieden van geestelijke activiteit door debesten in den laude gewerkt werd met een ijver envolharding, die eerbied afdwingt, terwijl de Italiaan-sche taal, na de baanbrekende daad van Dante, zichgrog ontwikkelen tot een fijnbesnaard, gevoelig instru-ment, terwijl de natuurwetenschappen bloeiden, degeschiedenis en filosofie zich losmaakten uit versteendevormen, terwijl de horizon van geleerden en kunste-naars zich verwijdde, terwijl de kennis van de men-schen iederen dag toenam en de eenheid van denken,de eenheid van cultuur de vorsten van den geest deedstreven naar vereeniging en eenheid, terwijl de dradenwerden gesponnen van een groote republiek van kunsten wetenschap, de staatkundige verhoudingen in hetItaliaansche Schiereiland zulk een ontwikkeling aller-minst toonden. Van eenheid was geen sprake : tusschende Italiaansche steden en staten, stadjes en staatjes be-

16


stond voortdurende strijd. Niemand gunde den anderhet licht in de oogen; our kleinigheden, our een geringevergrooting van macht en aanzien, werden sours jaren-lange, uitputtende oorlogen gevoerd . Voortdurendeoorlog, voortdurend verraad, herhaaldelijk breken vanbeloften, is het weinig aantrekkelijke beeld, dat hetItalie van Machiavelli biedt. Zoo weinig gaf dit Italieblijk van nationaal besef, dat het, na al de invallen vanvreemde volkeren, zich niet schuwde Karel VIII enLodewijk XII van Frankrijk met hun legers het landto laten binnentrekken. Hoe begrijpelijk is dan naarwij zullen zien Machiavelli's of keer van hen, die,in stede van to streven naar de eenheid van Italie, deverdeeldheid, den chaos vergrootten . Hoe zullen wijzijn afschuw begrijpen voor de plunderende huurlegers,die het land verwoestten . Hoe begrijpelijk is zijn verzettegen de vreemde overheerschers, die Italie als hunparticulier eigendom schenen to beschouwen . Machia-velli, de Florentijn, streefde naar een groot, vereenigdItalie. In een hand moesten de vijf belangrijkste in zijntijd bestaande staten, to weten Florence, Venetie,Milaan, de Kerkelijke Staat en het Koninkrijk Napels,benevens de talrijke kleine staatjes en steden, wordenvereenigd. In de laatste bladzijden van zijn „Vorst",doer de Florentijn een beroep op een helaas onwaardigvorst our deze eenheid tot stand to brengen .

1 7

HOOFDSTU'K II

Florence

In de republiek Florence regeerden de Medici . Inschijn was aan een aantal Florentijnsche burgers mede-zeggingschap in de regeering gegeven ; in werkelijkheidheerschte de familie Medici en haar aanhangers opper-machtig. De opbouw der Medici-dictatuur, die onderLorenzo de Prachtlievende het meest praegnant totuiting kwam, werd gegrondvest door Cosimo denOude. Deze rijke bankier, aan wien bijna heel de stadgeld schuldig was, verwierf in den loop der jaren eeninvloed op de staatszaken die aan dien van vele ge-kroonde hoofden gelijk was . Cosimo de Oude leefdeals een burger onder de anderen ; hij was eenvoudig,onnut geld uitgeven deed hij niet. Ook was het zijngewoonte niet zich openlijk met de aangelegenhedenvan den staat to bemoeien ; in het Palazzo der Signoriakwam hij zoo weinig mogelijk . Zijn macht oefende hijdan ook uit langs ondergrondsche wegen ; uit zijnbank, die in heel Europa filialen had, regeerde hijFlorence, dat evenals hij jaar na jaar in welvaarttoenam.Cosimo de Oude was een handelsman met bijzon-

deren aanleg voor staatszaken, geen geleerde. Wel washij een minnaar van kunst en wetenschap ; uit heel detoenmalige wereld stroomden de door hem betaalde

1 8

FLORENCE

manuscripten naar de stad aan de Arno. Daar bloeidede studie der Oudheid, daar gold het voor bijna van-zelfsprekend das iedere edelman of voorname burgerzich omringde met kunstenaars en geleerden, die beterLatijn en Grieksch dan hun eigen taal kenden .

De eerbied en liefde voor de Oudheid, het zich ver-diepen in Latijnsche en Grieksche manuscripten, de-den geen ofbreuk aan het verlangen om van de wereldto genieten. Men wilde zich niet zonder meer in dieOudheid verliezen ; men zocht er vernieuwing van ver-stand en hart, doorbreking van het keurslijf der Mid .deleeuwen. Het individu begins zich to ontwikkelen ;het wil genieten van het volle leven . Zoo moeten wijde Florentijnen van dien tijd zien . „Ihre Sehnsucht,"schrijft Valeriu Marcu, „richtete sick nach demFrischen, dem Farbigen, Unmittelbaren, nach all dem,was zwischen Himmel and Erde vom Lichte gebadetwird. Ihre Neugierde wollte sehen and fuhlen, dieallgemeinen Begriffe verdunkelten sick vor ihnen. Allegemeinschaftliche Abstraktionen des Mittelalters,alle moralische Saulen, die das Empfinden des ge-wohnlichen Menschen tragen, wurden gesprengt . Sicsehen im Papsttum nur den Papst, im Kaisertum nurden Kaiser, in der Liebe nur das hohe Lied der Sinneand im Krieg nur den Mord . Die Villen, die Palaste,die Loggien der Republik am Arno waren die unbe-waffneten Hohen einer anti-kriegerischen Gesinnung .her trafen sick die Literaten des Friedens mit denHerren der Bank and der Politik. Die Beweggrundeder Kaufleute hasten nicht, wie die der Literaten, nurhumanistische "nde. Sic vergassen selten, dass derFriede die gesundeste Luft fur ihren Reichtum war,

19

FLORENCE

f

and dieses Wissen von kosmopolitischer Notwendig-keit des Geschaftes machte sie nur empfanglicher"r die Wellen antiker Begeisterung ihrer Gaste . Die

Ideale, die Impulse des personlichen, taglichenDaseins, warden dieselben . Die Kaufleute and dieLiteraten wollten nicht als Helden, nicht als Krieger,nicht als Asketen, sonders als Epikuraer, als Weise,and wens Cs nicht anders ging, als Dilettantesleben."

In het kader van het boven gekarakteriseerde levens-gevoel trachtte Cosimo de Oude Florence tot een mid-delpunt van kunst en beschaving to makes. Hij waszich daarbij zeer wel bewust van zijn mogelijkheden ;hij wist mast to houden . Hij zorgde er voor, dat zijnuitgaven zijn inkomsten nook overtroffen ; in her staat-kundige vermeed hij daden, die hem tot despoot had-den kunnen stempelen.

Het besef van mast, het verstandige beheer van gelden goed, het met overleg gebruiken van eigen krachtenen die van anderen, vinden wij in veel geringer matebij Cosimo's kleinzoon Lorenzo, die hem in 1448 op-volgde en zich den naam „Il Magnifico" verwierf . Inden Renaissance-mensch Lorenzo is het gevoel vanmast, het besef van de noodzakelijkheid van zelf be-perking, teloor gegaan in den wil, die de grenzen vanhet gewone breekt en naar het buitengewone streeft .Vandaar zijn voorkeur voor talenten, die hij naar Flo-rence lokte en op meer dan vorstelijke wijze beloonde .Bij hem, die zelf dichter was, stonden de dichters ingroot aanzien, ook de filosofen, met wie hij gaarne dis-cussieerde. In tegenstelling met zijn grootvader wasLorenzo gees handelsman ; zijn uitgaven overtroffen

20

FLORENCE

zijn inkomsten; hij verwaarloosde de taken der bank .Geld gaf hij uit met ruime hand, hij bouwde paleizen,kloosters, bibliotheken ; aan vrouwen en gastmalenging ook heel wat goud teloor . Vele Florentijnen volg-den Lorenzo na ; de luxe vermeerderde iederen dag .Het overstroomend levensgevoel van den Medici dreefzijn omgeving tot teugelloosheid. Deze uitte zich o .a.in het steeds prachtlievender wordende carnaval, waarde carnavalsliederen, de door Lorenzo gecomponeerde„canti Carnavaleschi", in schuimenden overmoed wer-den gezongen. De moraliteit verbeterde er onder zijnregeering dan ook allerminst op ; de corruptie in hetparticuliere en staatkundige leven nam zienderoogentoe .

Lorenzo de Medici was een gecompliceerde natuur.„Na uren van ingespannen arbeid over een nieuwewet, bestemd om het weinige, dat van de vrij heid wasovergebleven, nog to verminderen, of na het onder-teekenen van een confiscatie-bevel of een doodvonnis,zien wij hem gaan naar de Platonische Academie, waarhij deelneemt aan geanimeerde discussies over dedeugd en de onsterfelijkheid van de ziel . Vervolgenszien wij hem met een stel teugellooze jongelieden in destad zijn „canti carnavaleschi" zingen en zich to buitengaan aan de laagste uitspattingen. Daarna placht hijnaar huffs to gaan, Pulci en Poliziano 1) aan zijn tafelto ontvangen om met hen verzen to reciteeren en overde dichtkunst van gedachten to wisselen," schrijftVillari .

i) Luigi Pulci was een Italiaansch dichter ; Angelo Poliziano, ook eendichter, verkreeg in 1480 der leerstoel van Grieksche en Romeinscheletterkunde to Florence.

21

FLORENCE

Uit de geciteerde regels blijkt reeds, dat Lorenzo zichtoelegde op het beperken van de vrij heid der Floren-tijnen. Hij ging daarin veel verder dan zijn grootvader;ook tastte hij vaak het vermogen van onderdanen on-rechtmatig aan. Lorenzo veranderde vrijwel nets aande instellingen der republiek; de snel wisselende re-geeringscolleges, die door een aantal burgers werdengekozen, lief hij bestaan . Door een systeem van bein-vloeding, door een controleerende kiescommissie, diebijna uitsluitend uit zijn aanhangers bestond, zoo ookdoor het instellen van een nieuw college, waaraan alleandere ondergeschikt waren, zorgde hij ervoor datslechts mannen in de regeering gekozen werden diehem welgevallig waren. Zoo was dan Lorenzo's regee-ring niet anders dan een verkapte dictatuur, die onderde facade der republikeinsche instellingen eigen doel-einden nastreefde .

Het kan geen verwondering baren dat tegen Loren-zo's tyrannie wel eens verzet ontstond. Wij noemenhier den opstand der Pazzi, een door hem zeer onrecht-matig behandelde familie . Lorenzo bracht er het levenbij af, maar zijn broeder Giuliano vond den flood .

Een tegenstander van Lorenzo was ook de fanatiekemonnik Savonarola, die in 1491 prior van het kloosterSan Marco werd. Met felle verontwaardiging geeseldedeze het gedrag der Florentijnen, gevangen in vermaaken uitspattingen. Hij predikte godsdienstzin, terugkeertot een zedelijken levenswandel, tot het ware Christen-dom. Het heidendom van Lorenzo de Medici was hemeen gruwel, zoo ook de toestand van de Kerk . Geheelcorrupt was de Kerk inderdaad ; iedere functie was tokoop. Tegen den verdorven Paus Alexander VI uit

22

FLORENCE

het beruchte geslacht der Borgia's, verhief zich Savo-narola. Hij lief zich niet afkoopen met een kardinaals-hoed; evenmin toonde hij zich toegankelijk voor deavances van Lorenzo. Deze ging luisteren naar Savona-rola's preken, wandelde ostentatief op de binnenplaatsvan het klooster; Savonarola vertoonde zich niet.

Steeds meer invloed kreeg de monnik op de Floren-tijnen, die zich tenslotte werkelijke gingen afwendenvan uitspattingen en luxe ; het leven werd soberder.Onder Piero de Medici, den zwakken opvolger vanLorenzo, die in 1492 tengevolge van zijn inspannendleven stierf, zette Savonarola zijn actie voort. Hij streef-de tenslotte niet meer alleen naar doeleinden van gods-dienstigen aard ; hij wilde den staat hervormen, detyrannie afschaffen, een democratic stichten. Hulp ver-wachtte hij daarbij van Karel VIII van Frankrijk, dieinderdaad naar Italic trok en Piero de Medici in 1494verdreef.

Het gelukte Savonarola een staatsvorm in to stellenwaardoor een vrij groot aantal Florentijnsche burgersaan de regeering kon deelnemen; hij riep den GrootenRaad in het leven. De nog altijd talrijke aanhangersder Medici verzetten zich tegen de nieuwe republiek ;een aantal van hen werd terechtgesteld. Ondersteunddoor de leden van het huffs Medici en Paus Alexander VI,gaven zij evenwel den strijd niet op . Gesteund door deFranciscanen, die afgunstig op Savonarola waren,voerden zij hevige oppositie tegen den monnik, die in1497 door den Paus in den ban werd gedaan. Des-ondanks bleef hij preken tegen de corruptie van deKerk en haar hoofd. De Paus zond tenslotte twee af-gevaardigden naar Florence, die het proces tegen Savo-

23

FLORENCE

narola, wiens invloed zeer was getaand, moesten lei-den. In het jaar 1498 onderging de monnik den vuur-dood to Florence ; het was het jaar dat Niccolo Ma-chiavelli tot secretaris van den Raad van Tien werdbenoemd.

24

HOOFDSTUK III

Het leven van Niccolo Machiavelli

Gedurende de regeering van Lorenzo den Pracht-lievende werd Niccolo Machiavelli, zoon van BernardoMachiavelli en Bartolomea Nelli op 3 Mei 1469 toFlorence geboren. Het geslacht der Machiavelli's wasniet onaanzienlijk ; Niccolo's vader stamde of van deoude markiezen van Toscane ; zijn moeder van degraven van Borgonuovo . In Florence had de familie,die bijna fortuinloos was, een zees bescheiden positie.Niccolo's vader was rechtsgeleerde en belastingambte-naar. Hij stond in dienst der Medici en was, dank zijzijn functie, goed op de hoogte van den oorsprong enhet verdwijnen der openbare gelden. Hij moest dusvoorzichtig zijn op zijn tong ; hij wilde de guest dergroote heeren niet verliezen . Het eenige wat hij zichveroorloofde waren anticlericale uitingen, schimp-scheuten op de priestess en monniken, die zoozeermisbruik maakten van hue ambt . Niccolo's moederdaarentegen was godsdienstig aangelegd; zij wilde haarzoon geestelijke doen worden. Daar voelde haar mannatuurlijk nets voor; hij zag liever dat Niccolo, evenalshij, een positie in de bureaucratic zou krijgen . Dat is danook inderdaad gebeurd; in het reeds door ons genoemdejaar 1498 werd Niccolo Machiavelli tot secretaris vanden Raad van Tien (I Dieci di Balia) benoemd .

25

HET LEVEN VAN MACHIAVELLI

Een aantal schrijvers doer het voorkomen of deambtenaarsloopbaan van Machiavelli met het genoem-de jaar begins; Villari bijvoorbeeld last Machiavelli zijnpositie danken aan den dood van Savonarola (1498) .Met zijn val toch kwamen in het door den monnikingestelde staatsbestel verschillende plaatsen vrij ; eenhiervan zou Machiavelli hebben bemachtigd . Andereauteurs vermelden daarentegen dat Niccolo zich reedsin 1494 of 1495 in dienst der Republiek beyond. Wijmoeten opmerken, dat ons dit gezichtspunt niet on-waarschijnlijk lijkt, het is zelfs zeer aannemelijk datMachiavelli eenige jaren in de aan den Raad van Tienverbonden zoogenaamde Tweede Kanselarij als sub-altern ambtenaar werkte . Dit laatste is trouwens zeerwel in overeenstemming to brengen met hetgeen Villarimededeelt; 't zou immers best mogelijk zijn, dat Ma-chiavelli in 1498, dank zij de verandering, die in destaatsadministratie plaatsvond, was „opgeschoven", incasu tot chef der Kanselarij en secretaris van den Raadvan Tien was bevorderd.

Omtrent het levee van Niccolo, van zijn geboortetot aan het oogenblik dat hij in dienst van den Floren-tijnschen staat trail, weten wij heel weinig. Hij heefter zelf vrijwel nets over medegedeeld. Zeker is dat hijzijn oogen goed de kost heeft gegeven ; het levee vande straat met zijn vaak brute realiteit was hem zeervertrouwd. Hij schijnt veel to hebben rondgezworven ;reeds vroeg was hij een scherp opmerker . Hij zag KarelVIII van Frankrijk in 1494 Florence binnentrekken,hij luisterde sceptisch naar de preken van Savonarola,wiens „leugens" hij in een brief, die bewaard is ge-bleven, aan de kaak stelt . Dat het geen leugens waren,

26


dat Savonarola in zijn visioenen vurig geloofde, konMachiavelli niet begrijpen . Er is dan ook geen grootereantithese denkbaar dan tusschen den fanatieken, mys-tieken monnik en den koelen geest van Machiavelli,die met het bovenzinnelijke nook op goeden voet zouverkeeren. Minachting moet hij dan ook hebben ge-voeld voor den profeet, die de Florentijnen in extasebracht, die hen afstand deed does van luxe, van hundierbaarste levensgewoonten . Zoo Machiavelli dantoch voor den monnik van San Marco een zekere waar-deering heeft gehad dit blijkt namelijk uit lateregeschriften is deze waardeering waarschijnlijk uit-sluitend toe to schrijven aan het feit, dat Savonarolabelangrijke politieke successes behaalde . Hij toch her-vormde den staat, regelde de openbare zaken op eenwijze, waarvan Machiavelli later zelf de vruchten zouplukken.

Het staat vast, dat Niccolo Machiavelli geen volledigehumanistische opvoeding heeft gehad ; Grieksch leerdehij nooit. De Grieksche auteurs, die hij blijkens zijngeschriften gelezen moet hebben, kende hij alleen inLatijnsche vertalingen . In het Latijn moet hij degelijkonderricht zijn ; zeer goed was hij thuis in de schrijversvan het oude Rome ; Tacitus en Livius las en herlas hij .Reeds vroeg had hij een bewondering voor de Oud-heid, voor den Romeinschen staat, waarin de open-bare zaken op behoorlijke wijze wares geregeld .

De betrekking, die Machiavelli in 1498 kreeg, wasgewichtig, maar moet geenszins overschat worden .Sommige auteurs hebben hem betiteld als „Secretarisder Republiek". Deze functie bestond inderdaad ; zijwas heel wat gewichtiger dan die van secretaris van den

27


Raad van Tien. Onder den Secretaris der Republiek,hoofd van de zoogenaamde Eerste Kanselarij, ressor-teerde de reeds genoemde Tweede, het domein vanMachiavelli .

De Raad van Tien was in hoofdzaak een snort Mi-nisterie van Oorlog ; de militaire zaken vielen onderzijn bevoegdheid. Daarnaast behoorde het tot zijn taskgezanten naar vreemde landen of to vaardigen, methen correspondentie to onderhouden enz . Bovendienmoest de Tweede Kanselarij, vaak in samenwerkingmet de Eerste, een groot aantal zaken van den meestverscheiden aard opknappen . Zoo is het dan begrijpe-lijk, dat op Machiavelli vaak een zware task rustte . Vandeze task heeft hij zich in een reeks van jaren metvoorbeeldigen ijver gekweten; ontelbare brieven, waar-van slechts een klein gedeelte is uitgegeven, heeft hijgeschreven. Hij verwierf het vertrouwen van PieroSoderini, den „gonfaloniere", den president der Re-publiek; hij wend met opdrachten gezonden naar Ce-sare Borgia, naar andere grooten van Italie, naar denKoning van Frankrijk, naar Keizer Maximiliaan vanDuitschland, naar den Paus . Op die wijze leerde hij destaatkunde van zijn tijd begrijpen; hij wist spoedig toonderscheiden welke belangen, welke eerzucht achterschoone gevels waren verborgen. Zijn missieven aan deSignoria van Florence muntten uit door duidelijkheid,door een scherp inzicht in de machtsverhoudingen, inde internationals situatie . Meer en meer raakt Machia-velli vertrouwd met de menschelijke drijfveeren, methet streven naar macht en eer, met de politieke bedoe-lingen van de grooten van zijn tijd .

Gedurende zijn zendingen maakte Niccolo aanteeke-

28


ningen over de wetten van het vreemde land, over delevenswijze, de manier van oorlogvoeren, over het be-stuur en de administratie van den staat . Niet slechtsaan de Signoria, maar ook aan zijn vrienden zondNiccolo brieven. De vrienden lazen ze gaarne ; ze warenvol ironische, vaak humoristische observaties . Van wasin Florence en de Kanselarij gebeurde werd Niccologedurende zijn reizen op de hoogte gehouden doorzekeren Blasius, zijn rechterhand. De correspondentietusschen hem en Niccolo is niet altijd van zeer ver-heven aard; over de vrouwen bijv. words in niet zeerstichtende termen gesproken. Die correspondentie ge-tuigt echter van een warme vriendschap ; Blasius is hetdie zijn zolen dun loops om voor zijn vriend Niccoloeenig geld los to krijgen . De heeren der Republiekwaren namelijk uitermate karig, zoo karig, dat Machia-velli zich aan de vreemde hovers, waarheen hij werdgezonden, vaak in de schulden moest steken . De hee-ren beschouwden hem dan ook als een figuur van detweede grootte, als iemand die men uitzond om hetterrein to verkennen ; zij maakten misbruik van zijnverlangen om nieuwe menschen, nieuwe situaties, toleren kennen. Ze wisten dat hij handig was, dat hijbelangrijke diensten kon bewijzen als waarnemer enbemiddelaar. Zij stelden zijn heldere, uitvoerige rap-porten zeer op prijs, maar zij verhoogden nooit zijnallerminst ruime salaris en als er werkelijk iets gewich-tigs tot stand moest worden gebracht, zonden zij eengevolmachtigd gezant naar het vreemde hof . . . en Ma-chiavelli kon naar huffs gaan.

In de Kanselarij neemt hij dan weer plaats achterzijn bureau ; hij wacht tot de heeren hem voor een

29


nieuwe missie noodig hebben. Giuseppe Prezzolini 1)geeft een beeld van die Kanselarij in zijn boek overMachiavelli. Hij schrijft o.a. : „Er komt nieuw leven inde Kanselarij als Machiavehi erbij is; er komt wel eenseen geestige Florentijn om den hock kijken, om tohooren wat voor nieuws er is in de wereld, en zonderreglementen of statuten ontstaat er een gezelschap, dathet leven wil genieten, kwaadspreken van den naaste,een grap wil uithalen of gastvrij heid bij vrouwen wilzoeken. Het is de lichte Florentijnsche geest die tomidden van ernstige taken en in zijn afkeer van deburen boven komt en een uitweg zoekt. Het is eennoodzakelijke ontspanning van den beambte, die te-veel ongehoord domme dingen ziet en voor zichzelf devrij heid neemt, to kritiseeren en aan zijn invallen toeto geven. Deze vrienden praten vrijelijk over den Pausen het Jubileum, over den monnik en over wonderen,maken grappen over de lichtgeloovigen, spreken in hetalgemeen over vrouwelijk schoon en in het bijzonderover de vrouw, die Niccolo iederen avond als een valkvoor het raam staat op to wachten; ze vertellen elkaarobscene anecdotes, wenschen elkaar met ruwe woor-den de ellendigste kwalen toe, spelen triktrak metelkaar, wisselen hun berichten over den Keizer en dengrooten Turk uit en glimlachen om hun vrouwen, diealtijd zwanger zijn en die duizend dwaasheden bedrij-ven om een mantel of een ketting to krijgen, of zichbeklagen over de afwezigheid van haar man, of overhaar bruidsschat. Met zulke snoeverijtjes en babbel-

i) Giuseppe Prezzolini: Het leven van den Florentijn Niccolo Machia-velli . Vertaling van Louise J. van Everdingen (van Stockum, 's-Graven-hage 1929).

30


praatjes luchten ze hun zorgen en scherpen hun ver-stand our de dingen van deze wereld to leeren verstaan .Zonder dezen, armelijk inkatoen gekleedenMachiavelli,die nu eens wat zorgeloos, dan weer vroolijker gestemdis, zou die andere, fluweelen, die koel en rustig leest,studeert en zijn vernuft scherpt door de politiek derantieken to vergelijken met die van zijn tijd, onmogelijkzijn. Het gebrek aan eerbied en de ongebondenheidvan deze spotters, die in het geheel niet als monnikenwilden leven, is een uitstekend tegenwicht geweestvoor den superieuren mensch in Machiavelli, die zijngansche intellect inspande our het verband to zoekentusschen de verst verwijderde gebeurtenissen, en deschakel to vinden tusschen de politieke wetten, dieeeuwig zijn als die der sterren . . ."

Veertien jaren lang klimt Niccolo de smalle trap vanhet Palazzo Vecchio op ; van den ochtend tot denavond is hij in de weer . Hij schrijft berichten aan deregeerende heeren, zendt instructies aan krijgslieden indienst der Republiek . Hij controleert registers, ver-diept zich in acten, raakt steeds intiemer vertrouwdmet de zaken van staat. Hij ziet, dat er veel verbeterdzou kunnen worden in een republiek, waarin zooveelmiddelmatigen regeeren. De belangen van het vader-land worden maar al to vaak opgeofferd aan persoon-lijke eerzucht, aan kleine belangen, aan laf heid ook .Het gezag van de Republiek staat in niet zeer hoog aan-zien; de heeren schipperen to vaak, laten zich niet altijdvoldoende gelden . Sours verlangt hij dan naar een man,die het lot van Florence, ja van geheel Italie krachtigter hand zou nemen. Dat zou een heerscher moetenzijn met uitstekende kwaliteiten, een man die a11e

3 31


tegenstelling van belangen en verdeeldheid van inzichtin een staatkundige eenheid zou opheffen. Gaarne zouhij zelf tot die bevrijding medewerken; voorloopigechter is hij tevreden met zijn post, die hem in staatstelt met zijn news vlak op de staatszaken to zitten .

Zeer bijzondere ergernis heeft Machiavelli gedurendezijn ambtelijke loopbaan gehad van de huurtroepen,waartoe de Republiek telkens weer haar toevluchtmoest nemen. Door zijn functie toch was Machiavelliin voortdurend contact met de condottieri en hunonderaanvoerders, alle vol pretentie en eischen, slechtsop eigen voordeel bedacht . Vechten deden ze vaak nieteens, ze ontweken den strijd, maar altijd waren ze pre •sent om de soldij in ontvangst to nemen . Machiavelli,die overtuigd was, dat een staat niet sterk kan zijnzonder een sterk, goed gedisciplineerd leger, had eenof keer van de vaak bandelooze hoyden, die stad endorp plunderden; de plundering werd als rec htmatigeaanvulling van de soldij beschouwd . Hoe anders washet in de Oudheid toen de Romeinsche legioenen, invaste orde, onder goede, vaderlandslievende leiding hetImperium verdedigden !

In Machiavelli's brein rijpt het denkbeeld de onbe-trouwbare huurtroepen to vervangen door een natio-nals militie, die uit de burgers en boeren der Republiekzou worden gerecruteerd. Dit ides was niet nieuw ;reeds de aanhangers van Savonarola hadden er meegeschermd. Machiavelli echter weer het tot een prac-tische, zij het gedeeltelijke uitvoering, to brengen . Metveel moeite gelukt het hem Piero Soderini, den reedsgenoemden president der republiek, to bewegen zichmet het instellen van een nationals militie accoord to

32


verklaren. Zulk een militie toch zal, wanner het er opaankomt, den eigen grond beter verdedigen dan dehuurtroepen, die zich nu eens aan den een dan weeraan den ander verkoopen. Niccolo stelt voor om delandelijke districten der Republiek het eerst to bewer-ken; de boeren moeten gewapend en geoefend worden.Van het bewapenen van de burgers der stad Florenceis hij nog was huiverig; dat zal eerst later geschieden .Machiavelli stelt voor om een Raad van Negen, diezich uitsluitend met de zaken der nationals militie zalbemoeien, in to stellen . Dit voorstel words inderdaadaangenomen ; Machiavelli words tot secretaris van hetgenoemde lichaam (I nove uf ficiali dell'ordinanza a mi-litia fiorentina) benoemd; daarnaast blijft hij chef vande Kanselarij en secretaris van den Raad van Tien .

Machiavelli is nu in staat zijn nationals militie toorganiseeren; hij ontwikkelt dan ook een groote be-drijvigheid. Duizenden documenten, die op de militiebetrekking hebben, dragen zijn naam . Hij blijft echterniet achter zijn bureau zitten ; hij rijdt door Toscane,duikt op in de dorpen, houdt besprekingen met deregeeringsbeambten . Het is een heel werk om de boe-ren aan het verstand to brengen was van hen wordsverlangd; zij laten zich dan ook met zekeren tegenzininschrijven in de militie-registers ; in sommige dorpenmelds zich slechts een klein aantal . Hoewel Machiavelliniet over de autoriteit en de volmachten beschikte omde onwilligen to dwingen, gelukte het hem toch eenmilitieleger van eenige tienduizenden op de been tobrengen. Dit leger zou weldra gelegenheid hebben zijnhoedanigheden in de practijk to bewijzen .De republiek Florence had, sinds de komst van

33


Karel VIII in 1494, in haar politiek beleid grootendeelsop Frankrijk gesteund . Deze politiek, versterkt dooreen handelsverdrag, was nu eens voordeelig, dan weernadeelig gebleken . In de troebelen van het Schiereilandhad men echter op dit compas zeer wel kunnen zeilen .Toen echter Paus Ju!ius II, een krachtig en voortvarendman, den Vaticaanschen troop besteeg, veranderde desituatie. Na Venetie met hulp van Spanje en Frankrijkin den slag bij Vaila in 1509 beslissend geslagen tohebben, keert Ju!ius zich tegen de Franschen die naden slag bij Ravenna (1512) den Kerkelijken Staat be-dreigden. Hij weer zich van den steun van Spanje enKeizer Maximiliaan to verzekeren ; hij sticht de HeiligeLiga; de troepen van Lodewijk XII raken in het nauw.En met hem de Florentijnsche republiek, wier regeer-ders wel begrijpen, dat ook hun bestaan words be-dreigd. Soderini stort zich in eindelooze onderhande-lingen, vergadert met de regeeringscolleges ; onderwijlzit Paus Ju!ius pies stil. Deze is dan ook vastbeslotende Frankrijk gunstig gezinde regeering van Soderini ende zij pen to vernietigen . Aan Kardinaal Giovanni Me-dici, den lateren Paus Leo X draagt hij op er voor tozorgen dat het bewind in Florence words veranderd.Dit is een opdracht naar diens hand; de kardinaal tochis in voortdurend contact met de in Florence nog altijdvrij talrijke aanhangers der Medici. Onder den drukder omstandigheden Florence voelt zich van allekanten bedreigd neemt dat aantal gedurig toe . So-derini spreekt in den Grooten Raad ; hij wijst op degevolgen, die de terugkeer der Medici zal hebben . Geenandere uitweg schijnt mogelijk dan de strijd ; tochonderhandelt men, toch blijft men discussieeren . On-

34


dertusschen overschrijden de met den Paus verbondenSpanjaarden de zuidelijke grenzen der Republiek .Eerst nu, nu de nood het hoogst is, words op Machia-velli's aandringen een opperbevelhebber benoemd .Deze blijkt echter, nauwelijks benoemd, plotseling ver-dwenen ; Machiavelli most nu alles alleen opknappen .Wij zien hem van troependeel naar troependeel trek-ken, bevelen geven, voorzieningen treffen . Maar Nic-colo is geen aanvoerder ; op papier kan hij troependoen bewegen, to velde gaat hem dat minder goed af .Hij heeft een zekere militaire kennis verworven maarhij is niet in staat met gezag to commandeeren .

De Spanjaarden rukken intusschen op ; in Augustus1512 staan zij voor de muren van de stad Prato, diedoor de nationals militie words verdedigd . Deze natio-nals militie blijkt volkomen ondeugdelijk; haarr sol-daten verliezen het hoofd, bieden geen tegenstand,werpen de wapens weg ; Prato words ingenomen engeplunderd; de weg naar Florence ligt open .

Het wankelmoedige bestuur van Soderini, die zoo-veel en zoolang heeft geaarzeld, vindt een erbarmelijkeinde. De Groote Raad zet Soderini af ; in den nachtverlaat deze de stad . Na achttien jaar onderbreking,nemen de Medici weer bezit van de stad ; Giovanni enGiuliano de Medici aanvaarden de regeering . KardinaalGiovanni de Medici words na den dood van Julius II(Februari 1513) tot Paus benoemd . Dit beteekent eenaanzienlijke vergrooting in macht en aanzien van hergeslacht der Medici ; Florence words min of meer eendependance van Rome. In hetzelfde jaar 1513 doer Giu-liano de regeering over aan Lorenzo II, Hertog vanRubino, zoon van Piero de Medici. Het is deze Loren-

35


zo, aan wien Machiavelli's „Principe" werd opgedragen .In Florence zijn nu de rollen omgedraaid: vele aan-

hangers der volksregeering van Soderini ontdekkenplotseling lang verborgen sympathieen in zich voor deMedici. Zij, die niet zijn uitgeweken, trachten zich zoo-veel mogelijk aan de nieuwe omstandigheden aan cepasses. ,,In zulke dagen van ommekeer," schrijft Prez-zolini, „haastte iedereen zich van kokarde to verwisse-len en zich oprecht trouw to toonen aan zijn nieuwenpatroon. Toes de Medici teruggekeerd wares gavenalien, die maar eenigszins meenden, geloofd ce worden,zich voor Medicianen uit en de steenhouwers vanMaiano en Settignano konden onmogelijk aan alleorders voor wapens met ballen voldoen, die men bovende huisdeuren wilde aanbrengen als kenteeken vantrouw. Er werden ballen gedragen op hoeden, op man-telkragen, op mouwen ; kreupelen brachten ze op hunkrukken aan, koetsiers op de schabrakken der paarden,heeren op hun draagstoelen en koetsen, en elegancejongelui op hun snuifdoozen . Een deftige dame baardegroot opzien door met een met ballen versierden man-tel naar de kerk to gaan en na dies dag werd aan allenaaisters om dezelfde garneering gevraagd . Het gebak,dat in de buurt van de Ponte Vecchio werd verkocht,werd gegarneerd met ronde geconfijte vruchtjes enkreeg den naam van ballen-gebak. Er werden zelfs bal-len aangebracht op crucifixes, wat door enkele geloo-vigen fluisterend goddeloos werd genoemd ."

Na den val der volksregeering van Piero Soderini,stelt Machiavelli alles in het werk om zijn post to be-houden. Aan Alfonsina Orsini, de weduwe van dendestijds verdreven Piero de Medici, geeft hij in een

36


brief een overzicht van de staatkundige omwenteling,die heeft plaats gevonden . Daarin bekent hij zich totde Medici, wien hij allerlei raadgevingen doer gewor-den. „Unter alien Schmeichlern von Florenz offenbartsick Niccolo, der stets unter Freunden mit seiner Ver-stellungskunst tuchtig prahlte, als der schlechtesteLugner. Er findet nichts Klugeres, als dem ihm feind-lich gesinnten Sieger ebenso richtige wie ungebeteneand unangenehme Tatschlage zu erteilen," schrijftValeriu Marcu . Inderdaad bezat Machiavelli, die a toutprix zijn baantje wilde behouden, niet de eigenschap-pen van den doortrapten vleier . Er is iets roerends inde wijze, waarop hij zich vastklampt aan het schip vanstaat, overtuigd dat hij door zijn lange ervaring ookden nieuwen heerschers met raad en daad van nut zalkunnen zijn. Hij heeft zijn beste krachten gegeven aande volksregeering, aan de mannen die leidden . Maarzij, Soderini in de eerste plaats, hebben hem teleurge-steld. Zij waren zwak, besluiteloos, zonder gezag ; zijkonden het vaderland niet verdedigen. Misschien zaleen van de nieuwe heerschers in staat zijn den Staatweer sterk to maken, misschien zelfs zal het hem ge-lukken Florence in to schakelen in een groot Italiaanscheenheidsverband. Daarnaast bestond bij hem natuur-lijk de vrees om het dagelijksch brood ; hij wilde zijngezin niet to kort doen. Men mag daarom Machiavelliniet al to hard vallen ; hij was geen doortrapte slaven-ziel, die zich uit louter vrees voor de Medici bong . Hijhad eigenlijk slechts een liefde : de Staat. Van hetlichaam van den Staat to worden afgescheiden, nietmeer verwikkeld to zijn in staatszaken, zijn Kanselarijto moeten verlaten, leek hem de zwaarste ramp ter

37


wereld. Toch moest dit gebeuren, want de Medici ble-ven doof voor den kleinen, levendigen, zwartharigenman, wiens verdiensten zij in hun domheid niet op dejuiste waarde konden waardeeren. Alfonsina raadthaarzoon of Machiavelli to handhaven ; de Kardinaal leestMachiavelli's brief aan Alfonsina, maar treks er zichnets van aan. Niccolo Machiavelli, eens zoo nauw aande volksregeering verbonden, moet verdwijnen . Hijkrijgt ontslag als secretaris en words vervangen doorzekeren Michelozzi, een willoos dienaar der Medici .Onder voorwendsel zijn opvolger in de zaken in towerken, blijft hij nog hangen op de Kanselarij ; hijmaakt het zijn vroegeren klerken moeilijk, hij is nietweg to krijgen. Hij kan niet scheiden van de dierbareruimte, waarin hij veertien jaren lang voor den staatheeft gewerkt . Een bevel van de Signoria dwingt hemtenslotte, het Palazzo Vecchio onder bedreiging metgevangenisstraf to verlaten .

Met een zwaar gemoed, niet wetend was nu to be-ginners, moet Machiavelli, die in den staatsdienst netshad kunnen sparen, zijn dierbare Kanselarij verlaten .De armoede bedreigt hem, oude vrienden lasers hemin de steek ; hij zal zich op het kleine landgoed dat hemis gebleven, moeten terugtrekken . Maar to zeer is hijgehecht aan Florence, to zeer heeft hij de stad lief . Hijblijft nog was rondhangen; dat words zijn ongeluk.

Twee jongelieden van addl zetten een samenzweringtegen Giuliano Medici in elkaar. Die samenzwering wasslecht georganiseerd; de jongelieden wisten eigenlijkheelemaal niet wie er aan mee zou doers . Op een stukpapier schreven zij de namen van eenige ingezetenen,op wie ze meenden to mogen rekenen. Ook de naam

38


van Niccolo Machiavelli stond op het document, datin handers van de overheid raakte. Machiavelli werdin de gevangenis geworpen .

Moedig verdraagt Niccolo de ontberingen, ook demartelingen. Want men martelt hem om hem een be-kentenis to ontlokken. Hij, die inderdaad niet schuldigwas, bekent echter nets en verdraagt de pun . Een aan-tal weken brengt hij in de gevangenis door to middenvan ratters en luizen. Tenslotte last men hem, nadat degenoemde adellijke jongelieden de ware toedracht heb-ben bekend, vrij . Maar nog kan Machiavelli niet schei-den van zijn dierbare stall ; hij gaat door met de Medicito prijzen, in de hoop toch nog een baantje to ver-overen .

Hij is nog in Florence als Kardinaal Giovanni Medicitot Paus words gekozen . Machiavelli neemt deel aande feestelijkheden, die ter gelegenheid van die gebeur-tenis in Florence worden gehouden . Hij bedwelmt zichaan de algemeene vreugde, aan den stroom van gunst-en eerbewijzen, die uit Rome naar de Arno-stall vloeit .Maar voor Machiavelli is geen post, geen onderschei-ding beschikbaar ; in amen moede moet hij tenslottemet een zwaar hart besluiten de stall to verlaten . Alzijn moeite, al zijn streven het goede voor zijn vader-land to bereiken, is tevergeefs geweest . Men traps hemweg als een schurftige hond ; het pijnlijkste is nog dathij opnieuw naar het Palazzo Vecchio moet om reken-schap of to leggen van iederen stuiver, dien hij heeftuitgegeven .

Eindelijk is dan de steeds weer uitgestelde dag ge-komen: Machiavelli verlaat Florence .

39

HOOFDSTUrK IV

Het levee van Niccolo Machiavelli(vervolg)

In de nabij heid van San Casciano bevindt zich hetkleine landgoed, eigenlijk slechts een boerderij, waarMachiavelli met Marietta, zijn vrouw, en de kinderenwoont. Heel vroeg staat hij op en begeeft zich naar hetbosch, waar hij door een paar houthakkers hour lasthakken. Met deze onderhoudt hij zich eenigen tijd; hijkomt zoo op de hoogte van het levee van het eenvou •dige yolk, hij deelt in hue geluk en ongeluk . Hij maaktberekeningen over den verkoop van het hour en vanwas zijn landje verder opbrengt. Het is moeilijk, naaftrek van de kosten, was geld over to houden ; dejongens eten als raven .

Vervolgens gaat hij naar de bron, drinks was helderwater. Daarna gaat hij de vogelbaan inspecteeren ; zul-len enkele lijsters zich hebben laten vangen ? Of moe-ten ze vanmiddag weer eten van het harde rundvleesch,dat al drie dagen op tafel komt ?

De lijsters zijn slim geweest ; geen enkele heeft zichlaten verschalken. Mismoedig haalt Niccolo het boekdat hij heeft meegenomen Dante of Petrarca, Tibul-lus of Ovidius tevoorschijn. Het hour, de lijsters,alle agrarische zorgen zijn opeens vergeten ; verplaatstis Machiavelli naar een anderen tij d ; ge heel gaat hij op

40


in de gebeurtenissen van vroeger . Door een voorbij-ganger words hij vaak plotseling uit de Oudheid of deMiddeleeuwen gerukt ; hij moet dan opeens sprekenover de feiten van den dag, over de vele, kleine onbe-langrijkheden van bet land . Hij is weer verplaatst in derealiteit. Karrevoerders, die naar de herberg gaan,houdt hij aan. Sours is er een bij die uit Florencekomt; dan boors Machiavelli hem uit . Ieder antwoordzuigt hij gretig op, uit iederen zin tracht hij den warentoestand ginds to speuren . Maar de antwoorden vanzulke eenvoudigen van geest bevredigen hem meestalniet: was weten zij van bet bestuur van den Staat ? Zijhadden geen toegang tot de Kanselarijen, ze zagenalleen maar de marks, waar ze bun producten verkoch-ten. Al to lang kan Niccolo niet met hen praten, betis tijd geworden voor bet middageten ; Marietta en dekinderen wachten .

Aan een ruw houten tafel words bet middagmaal,gepekeld rundvleesch en boonen, gevolgd door kaas,genuttigd. Marietta weer wel dat haar man den laatstentijd in Florence bij de feestelijkheden ter eere vanPaus Leo X beefs hij van bet goede der aarde ruim-schoots genoten beter gewend was. Gelukkig is dewijn niet slecht; zonder wijn zou bet leven niet uit tohouden zijn. Na den eten legs de beer des huizes zichop een harde bank ; hij rust, wacht tot de ergste warmtevoorbij is .

Iederen middag gaat Niccolo naar de herberg, waarhij triktrak speelt met den slager, den molenaar en detwee bakkers van bet kleine plaatsje. Nooit loops betspel of zonder twist; de een beefs altijd was op denander aan to merken . Oneenigheden ontstaan our een

41


kleinigheid ; om een stuiver words dikwijls een uurlang getwist. Machiavelli doer daar lustig aan mee : hijmoet den tijd verdrijven. Gezeten tusschen „die lui-zen", gelijk hij ze in een brief betitelt 1), wreekt hijzich door het meedoen aan hun banaliteiten op deboosaardigheid van het lot, dat hem uitstootte .

Het loops tegen den avond ; haastig neemt Niccoloafscheid van zijn spelgenooten, betaalt met enkele stui-vers zijn vertering. Thuis wacht Marietta met hetavondeten; de resten van het middagmaal. Niccolo iszwijgzaam, hij drinks nu ook geen wijn ; in den avondmoet zijn hoofd helder zijn. Dan gaat hij binnen inzijn studeervertrek ; hij treks zijn boerenkleeren, be-dekt met stof en slijk, uit. Met voldoening treks hijdan het costuum aan dat hij droeg aan het hof vanFrankrijk of Duitschland. Ontboerd, opeens man vande wereld geworden, voelt hij zich waardig het contactmet de groote mannen der Oudheid to hervatten . Doorhen words hij met goedheid en welwillendheid ont-vangen; zij laten hem deelen in hun wijsheid, zij schen-ken hem het voedsel, zonder hetwelk hij niet levenkan. Dan vraagt hij hen naar de oorzaak van hundaden; zij antwoorden minzaam, wisselen met hem,die zich nu niet meet banneling voelt, zonder terug-houdendheid van gedachten. Dan vergeet Niccolo zijnverdriet, hij vreest de armoede niet meet, ook de doodkan hem niet verschrikken.

In de avondlijke stilte grijpt hij vaak naar de pen ;dan rijpen de eigen ervaringen uit de vergane jaren ende uit de boeken der Oudheid vergaarde zinnen tot

1) In den beroemden brief van 10 December 1513 aan zijn vriendFrancesco Vettori.

42


woorden, zinnen, hoofdstukken. Zoo ontstond It Prin-cipe, zoo groeiden o.a. de Discorsi sopra la prima decodi Tito Livio en de verhandeling om de vorstendom-men (De principatibus), die als Ii Principe wereldver-maardheid zou verwerven .

Meer dan vijf jaar duurde de verbanning van Ma-chiavelli, een tijd, waarin hij veel studeerde en schreef .De kunst van hot regeeren, de kunst van oorlogvoerenwaren de onderwerpen, waarop zijn geest zich bijvoorkeur richtte . Hiertoe bepaalde zijn oeuvre zichechter niet: hij schreef o .a. novellen, zangen voor hotcarnaval, execrabele gedichten, een goeden dialoogover de Italiaansche taal . Ook produceerde hij zeesleesbare comedies, waarin de menschelijke dwaasheidop koddige wijze words gehekeld. Tot de bekendstehiervan behoort Mandragola waarin Machiavelli denhuichelaar in hot kleed des priestess toont . her uitzich stork zijn reeds vroeger genoemde anti-clericalegezindheid. Niemand nam overigens aanstoot aan decomedie; zij maakte Machiavelli in korten tijd tot eenbekend man. Overal in Florence, in Toscane, ja ingeheel Italie word zij met veel succes gespeeld. De Pauszelf last in 1820 Mandragola aan zijn hof opvoeren ;hij genies van Machiavelli's scherpen geest. Voor hoteerst klinkt Niccolo's naam een Medici niet onwelge-vallig in de ooren .

Het succes van Mandragola bracht Machiavelli weereenigszins in circulatie; deuren, die tot nu toe voorhem gesloten waren, openden zich. De literaire krin-

43


gen in Florence zonden hem uitnoodigingen . Reedsgedurende zijn verblijf op het land kwam Niccolo vaakbij de Rucellai, een zeer bekende, oude, aan de Mediciverwante, adellijke familie. In den tuin der Rucellai,de zgn. „Orti Oricellari" Meld Cosimo Rucellai, dejongste der familie, een snort literair hof. Geleerden enkunstenaars verzamelden er zich en wisselden onderde koelte der boomers van gedachten. Veel sprak menvan de Oudheid, de bron der wijsheid, maar ook hetheden wend niet vergeten. Dan ontstonden politiekegesprekken waaraan natuurlijk ook Machiavelli leven-dig deelnam. Hoe hadden zich de staatkundige verhou-dingen ontwikkeld ?

Nauwelijks zevenentwintig jaar oud was Lorenzo II,den man aan wien „De Vorst" was opgedragen, in1519 gestorven. In ieder opzicht had hij zich het re-geeren onwaardig getoond. Van staatkunde Ma-chiavelli's Principe heeft hij waarschijnlijk, ofschoon-het manuscript hem werd toegezonden, niet eens ge-lezen verstond hij nets. In uitspattingen en beuze-larijen verdeed hij zijn tijd ; het is dan ook niet to ver-wonderen dat er hier en daar oppositie tegen de Mediciwas ontstaan. Kardinaal Giulio, die de zaken van staat,onder protectie en opperheerschappij van den Paus,na den dood van Lorenzo, beheerde, was van dezeoppositioneele stemming zeer wel op de hoogte . Hijbehoorde tot de geregelde bezoekers van de „Orti Ori-cellari", waar hij ook Machiavelli ontmoette . Het iswaarschijnlijk op voorstel van dezen Kardinaal datLeo X aan Machiavelli de opdracht gaf voor hem uit-een to zetten op welke wijze het geslacht Medici demacht in Florence het best zou kunnen behouden.

44


Machiavelli haastte zich aan die opdracht to voldoen .Hij stelde een geschrift op waarin een nieuwe consti-tutie, een gemengde regeeringsvorm, als oplossing dermoeilijkheden werd voorgesteld.

Machiavelli, die weer in Florence woont, heeft waar-schijnlijk gehoopt dat hij door zijn geschrift den gunstder Medici zou verwerven . De kardinaal overweegt danook inderdaad Niccolo op een of andere wijze to ge-bruiken, maar het duurt meer dan een jaar voor hijhem met een volkomen onbelangrijke opdracht naarLucca zendt ; hij moet particuliere vorderingen innen .Eenige maanden moet Niccolo in Lucca blijven ; daar-van maakt hij gebruik om het leven van CastruccioCastraccani, den tyran van Lucca, to beschrijven. Of-schoon deze levensbeschrijving geromantiseerd is inden geest, waarin Machiavelli den idealen vorst zag,vestigt zij op hem de aandacht als historicus . KardinaalGiulio, de latere Paus Clemens VII vat dan ook hetplan op Machiavelli de geschiedenis van Florence tolaten schrijven. Niccolo, gesteund door een jaarlijkschetoelage van honderd ducaten, maakt zich aan het werk .

Bij den dood van Paus Leo X, words Niccolo nogbijna verwikkeld in een samenzwering, die grooten-deels bestaat uit zijn nauwste vrienden . Hij beefs erechter nets mee to maken ; de Kardinaal gelooft danook aan zijn onschuld en last hem ongemoeid.In den dienst der Medici mag Niccolo nu, tusschen

bet schrijven van de geschiedenis van Florence door,eenige, niet zeer gewichtige zendingen opknappen . Zoozien wij hem in 1521 in bet klooster to Carpi ; hij moetdaar wel zonderlinge opdracht voor den anticleri-calen ex-secretaris

een prediker voor Florence uit-

45


zoeken. Niccolo last zich door de monniken flunk ver-wennen en critiseert hen intusschen in ironische brie-yen aan zijn vriend Francesco Guicciardini . Als deprior van het klooster zijn dubbelzinnige houding inde gaten krijgt, vindt Machiavelli het tijd naar Florenceto vertrekken.

In 1525 vinden wij Niccolo to Rome om aan PausClemens VII, wiens vertrouwen hij geleidelijk aanheeft gewonnen, de Geschiedenis van Florence (LeIstorie Fiorentine) to overhandigen . Deze overhandigingis een gereede aanleiding om zich met het hoofd derKerk over den staatkundigen toestand van Italie toonderhouden. Er is heel was veranderd in het Schier-eiland sinds de dagen van Lodewijk XII (gestorven in1515) en Keizer Maximiliaan (gestorven in 151?) . Demacht in Europa concentreert zich meer en meer inde handers van liens opvolger, Keizer Karel V, die aande Fransche aspiraties in Italie voorgoed een eindmaakt door Frans I van Frankrijk in Lombardije inden slag van Pavia (1525) to slaan. De slag van Pavialegs Italie voor de Spaansch-Duitsche opperheerschap-pij bloot; Clemens VII, die ongelukkigerwijze op deFransche kaart heeft gewed, weet niet was hij doersmoet om den Keizer gunstig to stemmen. Hij sluit zelfseen verdrag met hem, waardoor de heerschappij derMedici to Rome en to Florence words gewaarborgd .Met Frankrijk en Venetie worden intusschen geheimeonderhandelingen gevoerd die leiden tot de Liga vanCognac. Op deze wijze tracht het onmachtige Italiezich tot een laatsten weerstand tegen de nieuwe heer-schers op to makers.

Het is in deze situatie, dat Machiavelli den Heiligen

46


Vader de voordeelen van een nationals militie uiteen-zet. Ondanks de nederlaag bij Prato is Niccolo nogsteeds volledig van de levensvatbaarheid van zijn denk-beeld overtuigd. De Paus, die niet voldoende geld meetbeschikbaar heeft om huurtroepen in dienst to nemen,last zich winnen voor de plannen van Machiavelli,dien hij naar Francesco Guicciardini, goeverneur vande Romagna, zendt om met de recruteering voor denationals militie een aanvang to makers. De wereld-moede Guicciardini is uiterst sceptisch om dit besluit,maar Niccolo begeeft zich vol ijver en enthousiasmeaan zijn task. In Florence, dat versterkt most worden,vindt hij nu, dank zij de aanbevelingen van Guicciar-dini, eindelijk gehoor bij de Signoria . In 1526 wordshij benoemd tot Secretaris van de z.g. Cinque procura-tors dells mura, een commissie, wier task in het doersaanleggen van forten en versterkingen bestond . Onderden druk der dreigende Spaansche legers, werkt Nic-colo nu als een razende. Iederen dag is hij op de wallenvan Florence om aanwijzingen to geven .

Door de oneenigheid der Italiaansche staten, doorde zwakheid van Clemens, die altijd in onderhandelin-gen vlucht, worden de keizerlijken steeds overmoedi-ger. In 1527 words Rome door 25 .000 Spaansche sol-daten geplunderd. Als de stad gebrandschat words be-vindt Machiavelli zich to Civitavecchia, waar hem hetbericht bereikt dat,in Florence revolutie is uitgebroken .De Florentijnen hebben de Medics verdreven ; zij gre-pen naar de wapenen om zich tegen de Spanjaardento verdedigen. De volksregeering words hersteld; sederwords op zijn republikeinsche gezindheid onderzocht ;wederom vindt een wisseling van beambten plaats ; zoo

4

47


words Niccolo's opvolger in de tweede Kanselarij ont-slagen.

Niccolo is naar Florence gesneld ; daar tracht hij zichaan to passen aan de nieuwe situatie, gelijk zooveleanderen doen . Wat echter anderen gelukt, words bijhem tot een mislukking . De republikeinen, zijn vroe-gere partijgenooten uit de dagen van Soderini, ver-trouwen hem niet . Het is voornamelijk „De Vorst",die hem den weg verspert . Wel was het werk niet ge-drukt, maar copieen van het manuscript waren vanhand tot hand gegaan . Men ziet in hem een verdedigervan de tyrannie, men kept zijn werk niet als geheel,men begrijpt niet dat hij ook nu in zijn pogingen omweer in den zadel to komen, door vaderlandsliefdewords geleid.

Ondanks het feit, dat hij zich door veel vijandschapvoelt omgeven, solliciteert Machiavelli naar zijn oudenpost : secretaris van den Raad van Tien. In de zittingvan den Grooten Raad van 10 Juni 1527 words desollicitatie van Niccolo behandeld . In deze zittingafschrikwekkend voorbeeld van de domheid, waarvande regeering van vele middelmatigen vaak blijk geeft,spreken velen tegen Machiavelli ; slechts een voor hem .Bij de stemming worden van de 567 stemmen slechts12 op Niccolo uitgebracht .

Dit resultant moet Machiavelli, die ziek in zijn wo-ning to Florence lag, zwaar hebben getroffen. De mis-kenning van zijn vaderlandsliefde, van alles was hijvoor den Florentijnschen staat had gedaan, was moei-lijk meer to dragen. Altijd had hij den staat gediend,altijd stond hij klaar, weinig dacht hij aan zichzelf .Geen stuiver heeft hij overgehouden ; arm is hij als een

48


rat. Op 22 Juni 1527 stierf Machiavelli . Slechts weinigvrienden begeleidden hem naar zijn laatste rustplaats .

Dit was het leven van Niccolo Machiavelli, die veelongeluk en teleurstelling op zijn weg ontmoette . Hijvond zichzelf geen groot man, hij had een bescheidendunk van zijn talenten. Dat was ook de meening vanzijn tijdgenooten, van wie eigenlijk niemand metuitzondering misschien van Francesco Guicciardinihem op de juiste waarde heeft geschat . Maar ook Guic-ciardini zal niet vermoed hebben, dat eenmaal Ma •chiavelli's naam aan iederen regeerder vertrouwd zouzijn, dat iedere regel van zijn geschriften onder deloupe zou worden genomen, dat zijn raadgevingen felbestreden, fel verdedigd, door ontelbare pennen ge-commentarieerd zouden worden .

Vijf jaar na den dood van Machiavelli, verscheenzijn Principe in druk. Van dat oogenblik of dateert deberoemdheid van zijn auteur . „Neil der Principe derglitzernde Ausdruck der Gegenwart -- des werdendenAbsolutismus ist, haben alien Herrscher das Buchin der Hand . Sie versehen es mit Kommentaren, ent-decken ihre geheimen Gedanken, horen das Herz ihrerFeinde schlagen, wollen es ubertreffen and lernen dieStaatsraison buchstabieren. Karl V. von Spanien soilgame Kapitel auswendig gewusst haben . Die KoniginKatharina deMedici fi hlte sick mit demBuchverwandt,weil es ihrem Vater einst gewidmet war . Heinrich III.and Heinrich IV . von Frankreich sollen sick keinenTag vom Principe getrennt haben. Christine vonSchweden hat einen langen Kommentar dazu verfasst .Friedrich von Preussen schrieb als Kronprinz einen„Antimachiavell" . Er hat, meint Voltaire, in seine

49


liebste Torte gespuckt, damit kein anderer meter davonessen konne,"

aldus Valeriu Marcu.Door alle eeuwen heen is de roem van Machiavelli

levend gebleven ; naast dien roem staat veel verachting .Velen toch zagen in Niccolo het toppunt van perfidie,van immoraliteit, van een staatkunde, die verwerpelijkis. Zijn stelregel „het doel heiligt de middelen", werdop de meest ongunstige wijze uitgelegd. Zoo ontston-den legenden, zoo groeide het „machiavellisme" . Eennet van misleidende weefsels en misverstanden omhultMachiavelli en zijn werk. Wij hebben met die misver-standen en voorstellingen niet van doen . Wel willenwij erkennen dat het onvermijdelijk was dat dergelijkemisvattingen ontstonden . De meesten toch, die eenoordeel velden, hadden hoogstens „De Vorst" ge-lezen. Om Machiavelli ge heel to leeren kennen, is hetechter noodig zijn geheele oeuvre nauwkeurig to bestu-deeren. Eerst dan toch, door nauwgezette studie, doorzich niet to laten terugschrikken door wat aanvankelijkcontradictie en onoverbrugbare tegenstelling lijkt,komt men tot een juist begrip van de eenheid van zijnwerk.Het is hier niet de plaats om een uitvoerig expose

van Machiavelli's oeuvre to geven . Wij moeten ons be-perken tot het essentieele, tot de kern . Slechts op diewijze toch zullen wij „de Vorst" beter leeren begrijpen .Want deze veel omstreden, wereldberoemde verhan-deling van den Florentijn staat wij herhalen hetniet alleen ; men doer Machiavelli onrecht aan als menhem met het genoemde boek zonder meet identificeert .

50

HOOFDSTUK V

Machiavelli en de Staat

Was Machiavelli republikein of aanhanger der mo-narchic ? Was hij een verdediger van politieke vrij heldof een handlanger der tyrannie ? Dit zijn vragen, diezich in den loop van tijd in de Machiavelli-literatuureindeloos herhalen. „Hij is een republikein, een demo-craat," zeggen de aanhangers der democratic . Maar zij,die een tegenovergestelde meening zijn toegedaan, wij-zen op „De Vorst". Zij zijn er zich dan meestal nietvan bewust, dat Il Principe tusschen de Discorsi coprala prima deca di Tito Livio, het groote, breed opgezettewerk, waarin Machiavelli de republieken behandelt, inwerd geschreven. Er ligt geen tijd, geen ontwikkelings-periode tusschen de twee genoemde geschriften, dieieder een bepaald aspect van Machiavelli's politiekegedachte geven. Dit wijst reeds op de onmogelijkheidvan een fundamenteele tegenstelling, tenzij wij aan-nemen dat de Florentijn een doortrapte huichelaar isgeweest. Hiervoor echter bestaat geen grond . Wel washuichelen en veinzen Machiavelli niet onbekend, wellegde hij in zijn werk wel accenten met bepaalde, nietaltijd verheven bedoelingen, wel lief hij zich in „DeVorst" leiden door rancune tegen de volksregeering,die zich niet had weten to handhaven, die hem zijnpost had doen verliezen, maar dit is nog geen reden

51

MACHIAVELLI EN DE START

om hem inconsequentie to verwijten. Wie dan ookzijn geheele werk, niet alleen de bovengenoemde Dis-corsi en Ii Principe, maar ook de Istoria Fiorentina, deberichten van zijn zendingen, de historische en staat-kundige fragmenten, kortom het geheele staatkundigeoeuvre, leest, komt tot de overtuiging, dat dit werk,ondanks irrelevance contradicties, een geheel vormt .

Niccolo Machiavelli was in de eerste plaats republi-kein; dat blijkt inderdaad het duidelijkst uit de ge-noemde Discorsi, waarin hij aan de hand van TitusLivius van de grootheid der Romeinsche republiekverhaalt. In haar toch zag hij het voorbeeld van eengoed geordenden staat, waarin goede gewoonten engoede wetten den burgers voldoende vrijheid verschaf-ten. In die republiek was een zich telkens herstellendevenwicht van machtsverhoudingen, die Machia-velli bespreekt uitvoerig de betrekkingen tusschen hetyolk en den Senaat den Romeinschen staat eenzekere stabiliteit verschaften. Uitvoerige aandachtwijdt hij aan de volkstribunen, in wier hand een grootgedeelte van de macht van het yolk was geconcentreerd .De gedachte dat, indien eenigszins mogelijk, de machtin den Staat over verschillende hoofden en instantiesverdeeld behoort to zijn, is een van de essentieele be-standdeelen van Machiavelli's ideeencomplex . Machia-velli was dan ook zeer gewend aan de verschillendecolleges, die in zijn tijd de republiek Florence regeer-den. Duidelijk blijkt dit ook uit het reeds vroeger ge-noemde geschrift, waarin hij den Paus een nieuweconstitutie van Florence voorstelt ; Machiavelli wildaarin den Grooten Raad, het eigenlijke parlement,hersteld zien.

52


In de Discorsi, vol van bewondering voor de Oud-heid, leeft het republikeinsche ideaal der vrij heid. Dievrijheid kan echter wanner zij ontaardt of wannerbuitengewone gevaren den Staat bedreigen, op zeerbelangrijke wijze worden ingeperkt . Uitvoerig be-spreekt Machiavelli de Romeinsche instelling der tijde-lijke dictatuur, die volgens hem bijna altijd ten goedeheeft gewerkt . Door de macht voor eenigen tijd aaneen dictator toe to vertrouwen, doer het yolk welis-waar afstand van een groot gedeelte van zijn vrijheid,maar het schept op die wijze de mogelijkheid den Staatto handhaven en to versterken . Niets toch vindt Ma-chiavelli erger dan een staat, die door misbruik van devrijheid, door een verkeerd gebruik van de macht dooreen aantal burgers, in gevaar zou geraken of in anarchiezou ten onder ,aan. Een tijdelijke dictatuur, waarinbuitengewone maatregelen worden genomen, kandaarom hoogst noodzakelijk zijn .

De stag van een tijdelijke dictatuur naar een meerduurzame, is niet moeilijk. In dat licht moeten wij danook „De Vorst" zien. Italie was verdeeld, werd ge-brandschat door vreemde overheerschers . De volks-regeering van den democraat Soderini was ten ondergegaan; die regeering kon geen rol meer spelen in hetstreven naar unificatie der Italiaansche landen . Ermoest dus een vorst zijn, een dictator, die met krach-tige hand het lot van Italie zou ter hand nemen, eenman, die de kunst van bet regeeren verstond, een man,die een einde zou maken aan de eindelooze twisten .Vandaar bet voor den koelen Machiavelli hartstochte-lijke beroep op den Medici, die de eenheid van Italiedoor de verdrijving der vreemde indringers zou moeten

53


tot stand brengen . Hier zien wij dus een Machiavelli,die de vorstelijke dicatuur, de absolute monarchic, ver-dedigt. Dat echter beteekent geenszins dat hij geenrepublikeinschen staatsvorm zou hebben geprefereerd ;van het oogenblik echter, dat zijns inziens een repu-bliek het staatkundige doe!, dat hij stelde, niet zoukunnen bereiken, moest de eenhoofdige dictatuur welworden gekozen.

Een duidelijk voorbeeld, dat Machiavelli niet uit-sluitend als republikein of als monarchist moet wordenbeschouwd vinden wij in de reeds eenige malen ge-noemde verhandeling over de meest wenschelijke con-stitutie van Florence . Machiavelli ontwerpt daarin een„tusschenstaat" (stato di mezzo), waarin republikein-sche regeeringsinstellingen de facade vormen, waar-achter de Staat door de Medici naar hun inzicht konworden geleid. 1) Valeriu Marcu ziet het streven vanMachiavelli om de republikeinsche gedachte to ver-eenigen met de monarchische als een vraagstuk, datgelijkenis met de kwadratuur van een cirkel vertoont .Hij vergeet echter, dat het Machiavelli er niet uitslui-tend om to doen was den Medici welgevallig to zijn,maar dat hij zich inderdaad ernstig inspande om denFlorentijnschen staat in de gegeven omstandighedenzoo goed mogelijk to reorganiseeren .

De handhaving van den Staat met alle middelen, dieten dienste staan2 is het doel van Machiavelli . Kan detact met de bestaande regeeringsinstellingen worden

verdedigd, dan behoeft een verandering in zijn bestelniet to geschieden. Kan dit evenwel niet, words de

1) Machiavelli dacht hierbij zonder twijfel terug aan de regeering vanLorenzo den zachtlievende.

54


Staat door het vasthouden aan oude vormen in zijnbestaan bedreigd, dan moeten radicals wijzigingen, des-noods volkomen verandering van constitutie, plaats-vinden. Het ergste, dat Machiavelli zich kan denken,is het ondergaan van den Staat. Wij hebben gezien hoehij altijd klaarstond om zijn vaderland, in welken toe-stand of regeeringsvorm het zich ook beyond, to die-nen. Machiavelli is dan ook in de allereerste plaatspatriot. Gelijk werd opgemerkt ging zijn voorkeur uitnaar een republiek, door burgers geregeerd, maar mis-bruik van vrij heid door die burgers kan niet wordengeduld. Sterk geworteld in Machiavelli is de of keer vanpoliticks anarchic, van verbastering en ontaarding vanden Staat. De Staat, waarin goede wetten het kven ende Jewegingsvrijheid der burgers moeten waarborgen,most krachtig zijn. De vorst, die het yolk, waarop hijbij voorkeur most steunen, in zijn rechten onnoodigknot, die hun bezittingen aantast, hun vrouwen aan-randt, is geen goed regeerder. Vorstelijke dictatuur, diehaar grenzen niet kept, die ontaardt in tyrannie, isverwerpelijk. Dan toch verliest de vorst den steun vanhet yolk, dan isoleert hij zich, dan words de Staat ingevaar gebracht. Steeds weer keert in Machiavelli'swerk de vrees voor de „corruzione", het bederf vanden Staat terug. 1) Ziek words de Staat wanner hetyolk 4jn bevoegdheden overschrijdt ; de democraticwords dan regeeringloos heid . Ire vorst die het yolkmisbruikt, words een tyran . De ware dictator daaren-

1) Machiavelli ziet den Staat als een natuurlijk organisms. Gelijk hetmenschelijk lichaam voortdurend door ziekten words bedreigd, is ook deStaat zonder ophouden aan dergelijke bedreigingen onderhevig . En gelijkde mensch zooveel mogelijk maatregelen neemt om zich tegen ziekte tovrijwaren, moeten ook de behoeders der Staat voortdurend waakzaam zijn .

55


tegen moet het yolk opvoeden, bet eerbied bijbrengenvoor de wetten, want zonder goede wetten -- bet zijnogmaals herhaald

kan geen Staat bestaan .Het zal nu duidelijk zijn in welken zin de vragen aan

den aanvang van dit hoofdstuk gesteld, moeten wor-den beantwoord. Machiavelli dus moet niet wordengezien als iemand, die aan een staatsvorm onherroepe-hjk was ge xeerd, maar als een realist, die zich reken-schap gaf van, de eisc .en van tijd en omstandigheden .Een bepaalde staatsvorm dus kan in een bepaald gevalnuttig en boven andere preferabel zijn . Maar in eenander geval, in andere omstandigheden, kan bet wen-schelijk zijn een andere constitutie to kiezen . De vrij-heid is geen absoluut recht; zij kan, naargelang van deomstandigheden, worden ingeperkt. Staatsvormen zijndan ook wisselend, veranderen met de tijden . Machia-velli is een relativist ; hij weet dat ook in bet staatkun-dige niets absolute geldigheid heeft ; de macht wisselt,gaat van de eene hand in de andere over . Zulk eenwisseling is onvermijdelijk, zelfs wenschelijk . Wantmacht, die to lang in dezelfde handen blijft geconcen-treerd, verstart, verliest haar potentie. Zoo is bet danbegrijpelijk dat Machiavelli in zijn werk nauwkeurigonderzoekt aan welke eischen een staat moet voldoenom zich krachtig to kunnen handhaven, om zoo sterkmogelijk to zijn.

Behalve de goede wetten en de goede gewoonten,waarvan wij spraken, is een allereerste eisch, die hijsteIt, de aanwezigheid van een goed geoefend,grachtigleger. Dit leger, onmisbaar instrument in de hand vanden regeerder of de regeerders, zal den Staat tegen aan-vallen van buiten moeten verdedigen, zoo ook desge-

56


wenscht aanvallend kunnen optreden. In de dialogenvan zijn boek over de krijgskunst, getiteld Dell'Artedelta guerra, words over krijgskunstige onderwerpenuitvoerig van gedachten gewisseld. Zeer beinvloed wasMachiavelli door de krijgskunst en slagorde der Ro-meinen; ook hier komt op bijna iedere bladzijde zijnbewondering voor de Oudheid naar voren. Machiavellitoont een juist begrip voor de infanterie, die hij als hetvoornaamste wapen beschouwt, maar hij blijft teneenen male in gebreke wanner hij de beteekenis dervuurwapens moet vaststellen. Deze vuurwapens kun-nen naar zijn meening geen beslissend aandeel nemenin een slag . Wel zeer vergistte zich hier de anders zooscherpzinnige Florentijn.

Als een van de middelen om het staatsbestel to hand-haven, noemt Machiavelli nog den gxsdi k. Hij gaatweer terug naar den tijd der Romeinen, waarin de reli-gie een stut van den staat vormde. Sprekend over NumaPompilius zegt hij in zijn Discorsi : „Deze nam zijn toe-vlucht tot den godsdienst, die de meest noodzakelijkeen zekerste steun van de maatschappij is . Dezen gods-dienst verschafte hij dusdanige grondslagen, dat ergeen tijd en geen plaats bestaat, waarin de vrees voorde Goden en dat gedurende verscheidene eeuwen

grooter was dan in die republiek . Het was zondertwijfel die heilzame vrees waardoor de ondernemingenvan den Senaat en van alle groote mannen werden ver-gemakkelijkt. Wie dan ook de handelingen van hetyolk in het algemeen en van zeer veel Romeinen in hetbijzonder beschouwt, zal tot de conclusie komen, datde burgers nog eerder aan de wet, dan aan hun eedenof breuk zouden doen . Zij toch achtten de macht der

57


Goden grooter dan die van de stervelingen . . ."Machiavelli verdedigt dus den godsdienst ; hij gaat

zelfs zoo ver to verklaren, dat een staat, waarin degodsdienst als bindende factor ontbreekt, niet kanblijven estaan. Machiavelli spreekt hier als politicus ;ieder middel om het organisch verband tusschen staats-genooten sterker to maken, was hem welkom ; de gods-dienst wordti gewaardeerd naar de hoeveelheid machtdie hij representeert . Staatkundige redenen bepalenzijn appreciatie van een godsdienst . tuidel1jk is dit ookbij zijn bespreking van het qua leer onkrijgshaftigeChristendom, dat in zijn verschijningsvormen volko-men ontaard en ontbindend was geworden . „Men kangeen sterker bewijs van zijn verval en toekomstigenondergang geven dan het feit, dat zij, die het dichtst bijhet Hoofd der Kerk woven, het minst godsdienstigzijn." Inderdaad was het voorbeeld van den ontaardenPaus Alexander VI en vele hem navolgende geestelij-ken, zeer weinig verheffend . Sprekend over het pause-lijke hof, zegt Machiavelli : „Ik stel allereerst vast, dathet slechte voorbeeld van dat hof in Italie ieder gevoelvan vroomheid en godsdienst heeft verwoest. Vandaarwanordelijkheden en eindelooze anarchie ." In plaatsvan via den godsdienst mede to werken tot de eenheidvan Italie, heeft het pauselijke Rome (hoezeer verschil-lend van dat der Oudheid!) medegewerkt aan de ruinvan het Schiereiland .

Hct zal na het bovenstaande duide " dat Ma-chiavelli den godsd east slechts beschouwt als eenmiddel om den staat to handhaven. Ieder middel waar-door dat Joel words bereikt, is in den gedachtengangvan den Florentijn geoorloofd. Middelen, die in het

58


maatschappelijk leven door wet, gewoonte of moraalworden veroordeeld, kunnen uit staatkundig oogpuntgerechtvaardigd worden, ja als de eenig mogelijke wor-den beschouwd . Prive-moraal heeft dan ook nets tomaken met staatkundige „moraal" : voor de handha-ving en versterking van den staat zijn alle middelengeoorloofd. De particulier, die handhaving van de wetwenscht, kan zich wenden tot de rechtbank. De staatechter, die zijn bestaan wil verdedigen, vindt geen in-stantie boven zich . Hij moet vertrouwen op eigenkracht. Die kracht moet groot zijn, moet voortdurendin stand worden gehouden . Want slechts een sterkestaat kan zich verdedigen tegen andere staten. „Metwoorden," schrijft Machiavelli, „kan geen staat ge-handhaafd worden."

Krachtige regeerkunst en militaire sterkte waarbor-gen tegen aanvallen ; een zwakke staat is aan zijn burenovergeleverd. Die buren bedreigen het grondgebied,houden zich slechts aan afspraken, die de gewapendevuist als sanctie hebben. Macht is recht; een onmachti-ge staat kan zich geen recht verschaffen . De staten zijnals wolven, steeds klaar tot happen . Ieder wil zijngrondgebied vergrooten, groeien ten koste van ande-ren. Daartegen moet iedere staat, die zich wil hand-haven, zich verweren op iedere mogelijke wijze . In zulkeen voortdurende oorlogstoestand kan men zich niethouden aan een bepaalde moraal ; de staatkunde keptgeen scrupules . De bereiking van haar doel is het eenigecriterium voor het al of niet geoorloofd zijn van eendaad. Wie slaagt, heeft gelijk. Het resultant alleen gelds .

59

HOOFDSTUK VI

Machiavelli en de mensch

De mensch is slecht ; eigen voordeel streeft hij naten koste van anderen. Het leven gelijkt op een voort-durenden kamp, waarin de eene mensch den anderenzonder erbarmen bestrijdt . Ieder streeft er naar zooveelmogelijk roem en goederen to verwerven; nook zijnde menschen tevreden met wat zij hebben . Daarbijkomt dan nog, dat zij laf en wisselmoedig zijn ; slechtsenkele grooten, die zich van de massa onderscheiden,toonen cooed, hebben recht op een andere wijze be •oordeeld to worden dan het gros . „Van de menschen,"schrijft Machiavelli in het zeventiende hoofdstuk vanzijn „Vorst", „kan men in het algemeen zeggen dat zijondankbaar, wisselmoedig, huichelacht g, laf en heb-zuchtig zijn . Als gij hun weldaden bewijst, schijnen zjU geheel toe to behooren; zij bieden U hun bloed,goederen, leven en kinderen aan ; dit alles als geen ge-varen dreigen. Winner gij eehter in nood komt, ver-andert hun gedrag in het tegendeel. Dan raakt devorst, die op hen vertrouwd heeft en geen andere voor-zorgen heeft genomen in het nauw, want de vrienden,die men zich door het bewijzen van weldaden en nietdoor grootheid van geest heeft verworven kan men intijd van tegenspoed niet gebruiken . De menschen ziener minder tegen op iemand, die zich bemind heeft ge-

60

MACHIAVELLI EN DE MENSCH

maakt, to beleedigen dan iemand to kwetsen voor wienmen vrees gevoelt. De liefde toch words in stand ge-houden door een schakel van verplichtingen, die, daarde menschen nu eenmaal slecht zijn, bij iedere gelegen-heid uit overwegingen van eigenbelang words verbro-ken; de vrees daarentegen last nooit of door de angstvoor de altijd dreigende straf."

Uitingen als de boven geciteerde kunnen met veleandere vermeerderd worden . In de Carte Vane vindenwij o.a. het volgende oordeel: „De menschen hebbenmeer verdriet over een landgoed, dat hun words ont-nomen dan over den dood van een broer of vader ; dedood toch words meestal wel vergeten, het verlies vangoederen nook." En in de Discorsi merkt Machiavelliop, dat het voor de ordening van den staat en hetmaken der wetten noodzakeli'k is van de praemissenuit to gaan dat alle menschen s echt en boosaardig zijn .Niet uit zichzelf, niet uit overwegingen van billijkheid,doen zij het goede ; slechts onder dwang verrichten zijwas in het belang van den staat noodzakelijk is .

Zoo kunnen wij dan begrijpen, dat Machiavelli devrij heid weliswaar tot zekere hoogte verdedigt, maaronmiddellijk de noodzakelijkheid erkent met krachtigehand in to grijpen zoodra die vrij heid words misbruikt .Machiavelli dus heeft de menschen geteekend zooalshij ze zag, niet zooals zij zouden behooren to zijn . Te-recht spreekt dan ook Mussolini in zijn „Preludio alMachiavelli" 1) van het „acuto pessimismo" van denFlorentijn, dien hij kenmerk als een verachter der

i) Voor het eerst verschenen in den jaargang 1924 van het tijdschrift„Gerarchia". Is o.a. to vinden in : Scritti a Discorsi di Benito Mussolini,deel IV (Hoephi Milans).

61


menschen (,,uno spregiatore degli uomini") . Inder-daad ademt het heele werk van Machiavelli verachtingvoor den mensch ; deze verachtin, is een onafscheide-lijk deel van zijn geest. „Het is duidelijk," merkt Mus-solini in zijn reeds genoemde publicatie op, „dat Ma-chiavelli, de menschen beoordeelend, niet alleen deFlorentijnen, Toscanen en Italianen van de vijftiendeen zestiende eeuw, die to paard leefden, op het ooghad, maar de menschen in het algemeen, zonder be-perking van tijd en ruimte . . . . Want indien het mijgeoorloofd is mijns gelijken en tijdgenooten to beoor-deelen, zou ik op geen enkele wijze het oordeel vanMachiavelli kunnen verzachten. Ik zou het zelfs mis-schien moeten verzwaren. Machiavelli maakt zich geenillusies en draait ook den vorst geen rad voor oogen .De tegenstelling tusschen vorst en yolk, tusschen staaten individu, heeft in de opvatting van Machiavelli fa-tale beteekenis . Wat dan ook utilitarisme, pragmatisme,machiavellistisch cynisme, words genoemd, vloeit lo-gisch voort uit deze primaire visie. Het woord „vorst"moet dan ook als „staat" worden begrepen. In de op-vatting van Machiavelli is de vorst met den staat iden-tiek. Terwijl de individuen, gedreven door hun ego-isme de maatschappij trachten to ontwrichten, vormtde staat een bolwerk van organisatie en begrenzing .Het individu tracht daaraan voortdurend to ontsnap-pen. Het wil niet gehoorzamen aan de wetten, hetwenscht geen belasting to betalen, noch oorlog tovoeren."

Wij zien dus, dat de mensch in de oogen van Ma-chiavelli niet door het goede words bewogen. Dit zouook volgens hem niet wenschelijk zijn want : „Een

62


mensch, die in alle omstandigheden het goede wildoen, gaat onder to midden van de velen, die niet goedzijn," schrijft Machiavelli in het vijftiende hoofdstukvan „De Vorst". De menschen dus zijn niet goed,hoogstens kunnen zij zich in den ban van den gods-dienst onder druk van de wet, geleid door de krachtigehand van een bekwaam regeerder, gedragen alsof zijgoed zijn. Voor de regeerders, die moeten maken datzij gevreesd (zoo mogelijk tegelijkertijd bemind) wor-den is het meestal een dringende noodzakelijkheid er-voor to zorgen, dat zij goed en edelmoedig schijnen.Alles toch moet in het werk worden gesteld om denStaat in stand to houden ; veinzerij is daartoe eenn vande middele 4 De menschen wilIen nu eenmaal bedsgen worden ; welnu laten zij dan bedrogen worden,vooral als dat in het belang van den Staat geschiedt .De gedachte van een verlicht despotisme, van werke-lijke goedheid en rechtvaardigheid, van den strengenvorst, die met krachtige hand regeert, die de menschendwingt het goede to doen terwille van het goede, is teneenen male vreemd aan de mentaliteit van Machiavelli .Zoo kon dan ook Valeriu Marcu in zijn reeds meerma-len geciteerde boek schrijven : „Das Wissen um dasBose ist so alt wie der denkende Mensch and dasRingen dagegen so alt wie die Religion. Dutch Ma-chiavelli wird zum ersten Mal der Verzicht auf denKampf mit deco Bosen ausgesprochen, zum Grundsatzerhoben. Er macht abet aus dem Bosen kein Gutes .Er verkehrt nicht die Moral, er heuchelt kein einzigesMal. Das Bose ist ihn die e Wirklichkeit, ander man nichts andern kann, wie die Sterblichkeit,wie das Meer and wie die vier jahreszeiten . Das Bose

5

63


gehort nicht nur zum Dasein, es ist auch der Werk-meister der Welt . Das Bose nicht zu erkennen, heisstins abgrundtiefe Wasser springen oder ins Feuer lau-fen. Alles, was die Sehnsucht fiber das Gute sags, ent-spricht der optimistischen oder der verlogenen Ver-anlagung des Individuums ."

Wij hebben reeds opgemerkt, dat Machiavelli nietalle menschen over een kam scheert . In zijn werkmaakt hij dan ook een duidelijk onderscheid tusschende groote massa der kleinen, der door kleine harts-tochten bezetenen, en de grooten, voor wie anderewetten gelden. Het zijn deze grooten, de door de virtugedrevenen, die zijn bewondering genieten . Zij tochvermogen in to grijpen in het bestel der dingen, zijkunnen omstandigheden en menschen dwingen naarhun hand. Het ligt in hun vermogen staten to winnen,to stichten, in stand to houden, uit to breiden . Zij zijnde leiders, die in tijden van wanorde en anarchie metijzeren vuist orde scheppen ; zijn zij de heerschers,wien dwang en geweld ten dienste staan . Met geweldalleen is echter niet alles to bereiken; verstand en listzijn evenzeer noodzakelijk. Hij, die regeeren wil, moetinzicht hebben in de voortdurend wisselende omstan-digheden, hij moet zich weten aan to passen aan deelkaar opvolgende gebeurtenissen. Hij moet kunnenafwachten, maar ook plotseling kunnen ingrijpen. Demensch, die door de virtu words gedreven, dwingt zijnmedemenschen naar zijn wil, ja zelfs binds hij denstrijd aan met de fortuin, met het noodlot.

Hij, die de virtu bezit, geeft blijk van wilskracht .Virtu is geen wil, die voortkomt uit grillen, zij is con-stant gericht . Zij legs zich niet neer bij gebeurtenissen

64


en feiten, hoe onoverkoombaar zij ook moge lijken.Hij, die de virtu bezit, mag nooit wanhopen. De kudde-mensch zit vaak bij de pakken neer ; hij last zich sneldoor moeilijkheden ontmoedigen . Maar de vorst, deheerscher, de leider, mag den cooed niet verliezen ;steeds weer moet hij den strijd aanbinden, ieder oogen-blik paraat zijn. Hij mag zich niet gewonnen geven aanhet riot ; voor zoover het mogelijk is moet hij de dradenzelf in handen houden. Hij toch beschikt over eenvrijen wil; de fortuin beheerscht slechts de helft vanonze handelingen, gelijk Machiavelli in „De Vorst"opmerkt. „Het is mij niet onbekend," schrijft hij inHoofdstuk XXV, „dat de dingen dezer wereld zoo-danig door de fortuin en door God worden bestuurd,dat de menschen met al hun verstand er nets aankunnen veranderen. Daaruit zou men dan kunnen af-leiden, dat men er zich niet to zeer het hoofd moet overbreken; men moet zich maar aan het lot overgeven.Deze meening heeft in onze dagen door de groote, doorniemand voorziene veranderingen, waarvan wij ge-tuige zijn, nog aan omvang gewonnen . Over die dingenpeinzende ben ik wel eens geneigd geweest mij toscharen aan den kant van hen, die die meening ver-kondigen. Daar men dan echter in tegenspraak komtmet den vrijen wil, geloof ik, dat ik niet ver van dewaarheid of ben als ik beweer, dat de helft van onzedaden door het lot, de andere helft door ons zelfworden beheerscht."

Uit het bovenstaande is het duidelijk, dat Machia-velli geen determinist was : hij geloofde aan een zekere,zij het beperkte vrijheid. Wij laten in het midden ofeen dergelijke visie houdbaar is ; wij constateeren slechts

65


dat de Florentijn aan bet noodlot de halve portie toe .schuift. Fifty-fifty speek hij met de fortuin ; wel eeneenigszins simplistische verdeeling ! De gedachte vanMachiavelli is flu dat de doorsnee-mensch zijn vrijheidniet altijd goed weet to gebruiken . Doet hij dit wel, dankan men hem gerust zijn gang laten gaan, maar andersis dictatorisch ingrijpen noodzakelijk. De vrij heid, dieden mensch ten dienste staat, kan bet best gebruiktwarden door hen, die door de virtu bezield zijn. Zijmoeten werken met bet „schlechte Material Mensch"(Valeriu Marcu), met de van dwang afkeerige indivi-duen, die ten koste van anderen eigen voordeel na-streven.

Het zal den lezer na bet voorgaande duidelijk zijn,dat in ons verband onder „virtu" niet „deugd" of„deugdzaamheid" mag worden verstaan. Virtu betee-kent dan ook bet complex van eigenschappen, dat eenYeider, een heerscher . een volk, _moet bezitten om overanderen to kunnen regeer . Maar de virtu bezield ishij, die een staat niet alleen kan veroveren, maar ookbehouden. Virtu is „Herrschaftstug n&', een lsamenstel van eigenschappen dus. Zoo schrijft CharlesBenoist in zijn boek „Le Machiavelisme" 1): „Virtu,c'est-a-dire energie, resolution et ressort ; culte et cul-ture de soi, gymnastique de la volonte, discipline de lapensee, du sentiment, des nerfs, de la chair, de toutl' etre; creation continuelle par l' homme, daps l' hom-me meme, d'un surhomme artificiel, du heros, duPrince, qui, sans se soucier de la qualite des moyens,trouve moyen de reussir ." Zoo is bet dan to begrijpen

1) Charles Benoist: Le Machiavelisme, I Avant Machiavel (Plop, Paris190?); II Machiavel (Plop, Paris 1934).

66


dat door Machiavelli zelfs de meest terugstootendedaden, miss zij tot een uit staatkundig oogpunt to recht-vaardigen doel leiden, onder de virtu worden gerekend.Voor onnoodige wreedheid gevoelt hij nets dat zetmaar kwaad bloed. Maar de vernietiging van een tegen-stander, van een bedreiger van den Staat, moet nooitworden nagelaten wanneer dit noodzakelijk is . Zoozien wij bijvoorbeeld Machiavelli in de Discorsi dendoor Romulus op Remus gepleegden moord verdedi-gen ; hij noemt dezen moord een „azione straordina-ria", een buitengewone daad, een daad die in het be-lang van Rome noodzakelijk was . Zoo missen wij danook of keuring bij de beoordeeling van den daad vanCesare Borgis, die zijn tegen hem opgestane opper-bevelhebbers op uiterst verraderlijke wijze lies ver-moorden. Machiavelli toch ziet bet genoemde feit alseen noodzakelijke handeling ter handhaving van Ce-sare's heerschappij ; door scrupules mag een staatsmanzich nooit laten leiden. Dan toch words hij zelf dedupe.De wreede verrader Cesare Borgis, Hertog van Va-

lentinois, de bastaardzoon van Paus Alexander VI,voor wien geen mensch veilig was, heeft in bet levenvan Machiavelli een groote rol gespeeld . De Republiekzond hem eenige malen naar den Hertog toe om toonderhandelen. Niccolo Machiavelli raakte onder debekoring van den Borgis, voor wien geheel Italie eentijdlang sidderde. Groote heeren schikten zich naarzijn wil ; hij veroverde landstreken, herstelde de ordein de Romagna. Vooral dit laatste feit maakte indrukop den Florentijn, in wiens brein de gedachte ont-stond, dat Cesare misschien de man was, die de een-

67


held van Italie zou tot stand brengen. Zoo is het danto verklaren, dat hij de figuur van den Borgia ging idea-liseeren, dat deze in Machiavelli's gedachten werd ge-identificeerd met den krachtigen leider, die voor geenmiddel zou terugschrikken om het verbrokkelde Italieuit zijn ellende op to heffen. Geen woord van afkeerdaarom voor de vaak afschuwelijke middelen, waarvanCesare zich bediende, geen woord van afschuw vooral het vergoten bloed. Wat Machiavelli Cesare eigenlijkalleen kwalijk nam was het felt, dat hij tenslotte nietslaagde, dat zijn veroveringen dreigden teloor to gaan,gelijk inderdaad geschiedde. Uit den tijd, dat Cesare'sster ging tanen, dateeren dan de minder vleiende op-merkingen over den Hertog in de brieven, die Machia-velli uit Rome in het najaar van 1503 schreef. Maarna Cesare's dood hij stierf in 1507 in Spanje her-stelde zich zijn aureool in Machiavelli's brein .

Het zal flu zoo langzamerhand wel duidelijk zijn ge-worden wat wij in Niccolo's gedachtengang hebben toverstaan onder „het doel heiligt de middelen" . Nietdus, dat iedere handeling ter bereiking van den be-paald doel geoorloofd zou zijn . Onnoodige wreedheid,onnoodige misdaden, zijn to veroordeelen . ') Zooechter het belang van den staat een daad in de oogenvan den regeerder noodzakelijk maakt, is elke wreed-heid, elke misdaad geoorloofd. Staatsmoraal en prive-moraal verschillen ten eenen male. Het individu moetzich houden aan de voorschriften van godsdienst enmoraal; hij moet de wetten en gewoonten eerbiedigen .Voor den staatsman echter gelden die regels filet ; de

1) Zoo worden bijv. in de Discoris de wreedheden van koning Nabisvan Sparta veroordeeld .

68


„raison d'etat" is voor hem de eenige maatstaf . Destaatkunde heeft zich naar dezen „raison d'etat" torichten; zij heeft, gelijk reeds in het vorige hoofdstukwerd opgemerkt, nets to maken met de regels waaraande individuen gezamenlijk en ieder afzonderlijk moetengehoorzamen.

69

HOOFDSTUK VII

Machiavelli en onze tijd

„Ik stel vast dat de leer van Machiavelli, na meer danvier eeuwen, levender dan ooit is, omdat, hoewel deuiterlijke verschijningsvormen van ons leven zeer zijngewijzigd, zich geen diepgaande veranderingen in dengeest der individuen en volkeren hebben voltrokken,"schrijft Mussolini in zijn reeds genoemde „Preludio alMachiavelli" .

Inderdaad is de_ mensch, ggelijk wij dagelijks kunnenconstateeren, niet veel veranderd sinds Machiavelli'stijd; de staatkunde, de kunst menscJhen to regeeren,moet zich daarvan terdeg ae bewust 4ju. Die staatkundetoch moet zich niet laten leiden door onpractisch idea-lisme, door een verheven visie van den mensch ; zijmoet de menschen zien zooals zij zijn. Slechts dantoch zal het mogelijk zijn hun egoisme to betoomen,hun belangen in overeenstemming to brengen met hetalgemeen nut, hun individeele leven in harmonie tobrengen met het leven van den Staat. Hier zien wijdan den dieperen zin van het machiavehisme, dat zichniet bezig houdt met nevelige idealen, maar met denmensch zooals hij werkelijk is. Dit wit niet zeggen dathet beeld, dat Machiavelli van den mensch geeft in alleopzichten beantwoordt aan de werkelijkheid, zooalsde auteur dezes haar ziet. Maar wel is hij ervan over-

?0

MACHIAVELLI EN ONZE TIJD

tuigd, dat Machiavelli een aantal fundamenteele, on-verwoestbare eigenschappen van den mensch heeftblootgelegd op een wijze, die hem onsterl'elijjk maakt .Zoo heeft bet dan ook zin, gelijk Charles Benoist inzijn reeds genoemde boek doer, to spreken van „le ma-chiavelisme perpetual", een machiavellisme dus datniet -betrekking heeft op een bepaalde periode, maarop alle tijden . Wij laten den auteur zelf even aan hatwoord: ,,Or, puisque Machiavel s'est attache, avec unevolonte inebranlable, a voir les hommes comma ilssons, a voir les choses comma elles sons, et a en deduirela politique comma elle doit etre, ou mieux comma ellene peut pas ne pas etre, it en resulte qua le machiave-lisme n'a pas plus vieilli, en son essence et son fond,qua ne vieillit une loi chimique ou une loi mathema-tique, gar son essence et son fond ne sont autres qual'essence des choses et le fond de l'homme, donneespremieres, facteurs permanents de la politique . Sauf lesvariations du milieu, sauf le changement des circon-stances, sauf les- accommodements et les raises au pointqua ce changement exige, les causes qua Machiavel anotees comma produisant tels ou tels effets continuentet continueront de produire les memes effets ; les me-mes moyens continuent et continueront de conduireau meme but ; ou, si les moyens ne sont pas tout a fait lesmemes, ils seront semblables et equivalents . I1 y en a deboas, it y en a de mauvais, it y en a de moraux, it yen ad'immoraux ; mais le machiavelisme l'ignore ou l'oublie ;pour lui, ils ne sont ni bons, ni mauvais, ni moraux, niimmoraux, us reussissent ou us ne reussissent pas ; s'ilsne reussissent pas, ils sons mauvais ; et us ne sont plus im-moraux, oupeuimporte qu'ils le soient, s'ils reussissent ."

71


De regels der staatkunde, de voorwaarden waaraaniedere staatsman moet voldoen om de menschen tokunnen beheerschen, om den Staat in stand to hou-den, heeft Machiavelli in zijn werk, speciaal in „DeVorst", die voor vergelijking met omen tijd, vanwegehet daarin gelegde accent, allereerst in aanmerking'komt, getoond. De staatsman moet zijn weg weten tovinden in de verschillende machtsverhoudingen, waar-door het levee van de menschen en de naties wordsbeheerscht. Macht is de spil, waar alles om draait . Htj,die macht heeft, heeft gelijk; de zwakkere heeft altijdongelijk. Recht en yacht zijn dan ook bij den Floren-tijn identiek ; objectieve rechtsnormen kept de machia-vellistische staatkunde niet . Recht is was in Thet elangis van den Staat ; een hoogere norm bestaat er niet .Wet moeten er goede wetten zijn, die het maatschap-pelijk levee regelen, maar de Staat is to allen tijdebevoegd, in het belang van de eigen existentie, diewetten buiten werking to stellen. Ook in bet inter-nationaal verkeer is het zonder meet geoorloofd,wanner de raison d'etat dit eischt, beloften en af-spraken to breken .

Hij, die bet bovenstaande in bet oog boudt, zal geenmoeite bebben in „De Vorst", die wij in nieuwe ver-taling publiceeren, zijn weg to vinden . Wel zal bij zichaanvankelijk eenigszins vreemd gevoelen in die vroe-gere wereld, waarin „vorst" en „vorstendom" zulk eenpraeponderante plaats innemen, maar spoedig zal hij„vorst" door „staatsman", „leider" of „dictator" en„vorstendom" door „staat" gaan vervangen . Voorwien niet blind is, ligt heel onze tijd in „De Vorst"besloten. Wie weet to abstrabeeren van locale kleur en

72


omstandigheden, herkent actueele situaties, staatkun-dige stroomingen. In het verdeelde Italie, dat Machia-velli ons schetst, zal hij frappante analogieen met toe-standen in ons verdeelde wereiddeel ontdekken .

Het is niet mogelijk hier, hoofdstuk na hoofdstukciteerend, al die analogieen aan to toonen . Wij haddenreeds gelegenheid op eenige to wijzen. Nog even ver-wijzen wij dan naar den door de virtu bezielden, ster-ken man, die de wereld naar zijn hand kan zetten .'oor dezen „surhomme" gelden niet de gewone regels

van moraal en religie ; hij handelt zooals het belang vanden Staat het in zijn meening eischt . Edelmoedig en inschijn deugdzaam moet hij zijn; de menschen zien datgraag. „De gemeene man toch," schrijft Machiavelli inhet achttiende hoofdstuk van zijn „Vorst", „houdtzich aan den schijn ; hij oordeelt slechts naar den uit-slag. De heele wereld bestaat nu uit zulke lieden;de weinigen, die werkelijk inzicht hebben, komeneerst aan het woord wanneer de menigte nets ofniemand meet heeft om zich aan vast to klampen."Niet duidelijker kon het nut van ficties wordenuitgesproken !

Veel is in de laatste jaren over de tegenstelling tus-schen recht en geweld gezegd. Wij laten in het middenof zulk een tegenstelling in absolutes zin is vol tohouden (is recht zonder geweld denkbaar ?) . Wij ves-tiges er slechts de aandacht op, dat Machiavelli hier-over ook het een en ander heeft gezegd. In het acht-tiende hoofdstuk van „De Vorst" schrijft hij : „Menmoet in het oog houden dat er twee wijzen van strijdenbestaan: die van het recht en die van het geweld . Deeerste manier van strijden behoort bij de menschen,

73


de tweede bij de beesten. Daar het evenwel in velegevallen niet mogelijk is zich tot de eerste wijze to be-palen, is het noodig tot de tweede zijn toevlucht tonemen. De vorst zal daarom zoowel het beest als demensch op de juiste wijze moeten kunnen bespelen ."De visie van Machiavelli is eenigszins primitief, maartoont toch duidelijk aan was hij bedoelt. Merkwaardigis, dat hij zelf wel voelt dat er in bepaalde gevallen eentegenstelling tusschen recht en geweld kan bestaan ;dit laatste inzicht heeft echter slechts theoretischewaarde. In feite erkende Machiavelli de identiteit vanrecht en macht, gelijk reeds werd opgemerkt.

In het reeds genoemde achttiende hoofdstuk van„De Vorst" drukt Machiavelli den heerscher op hethart zich zooveel mogelijk met „het beest in denmensch" vertrouwd to maken. Vos en leeuw moetenhem daarbij ten voorbeeld strekken. In den idealenvorst moeten vos en leeuw in combinatie en wissel-spel vereenigd 4jn . Zonder de slimheid van den vos isstaatkunde onmogelijk; zonder de kracht van denleeuw evenzeer. Slechts in onderling verband, dooreen spel op „beide naturen", is een goed resultantmogelijk.

Zeer merkwaardig en karakteristiek, is hetgeen Ma-chiavelli zegt over het woord van den vorst. Moet devorst in alle gevallen zijn woord houden, moet hij af-spraken, overeenkomsten, verdragen eerbiedigen ? Dievraag words door Machiavelli ontkennend beant-woord. Zeker, de vorst moet zich zooveel mogelijkhouden aan zijn woord. „Ieder weet," schrijft hij,„hoezeer een vorst die zijn woord houdt en rechtscha-pen, zonder bedrog handelt, geloofd moet worden ."

74

MACHIAVELLI EN ONZE TIJO

Echter last hij er terstond op volgen : „Evenwel leersonze tijd, dat vorsten, die weinig hechtten aan goedetrouw en die de menschen met list in hun machtkregen, groote daden hebben verricht . Die vorstenstreefden dan ook hen, die zich aan het gegeven woordhielden, verre voorbij ." Duidelijk spreekt Machiavellihier dus uit, dat de vorst, de staatsman, zich slechtsaan het gegeven woord behoeft to houden indien ditvoordeel biedt. Ontstaan nadeelen voor den Staat doorzich aan beloften of verdragen to houden, dan kunnendeze zonder meer worden verbroken . Woordbreuk isdan ook een van de middelen der machiavellistischestaatkunde ; zij is geoorloofd wanneer bet doel wordsbereikt. Wenschelijk is bet echter die woordbreukzooveel mogelijk to maskeeren. Zoo spreekt Machia-velli van een vorst (Ferdinand van Spanje is bedoeld)die altijd „vrede" en „goede trouw" in den mond had .Machiavelli constateert dat hij in werkelijkheid daar-van de uitgesproken vijand was . Zoo hij zich werkelijkaan zijn woorden had gehouden, zou hij volgens denFlorentijn zijn land hebben verloren.

Een verstandig vorst dus kan, noch mag zijn woordhouden als dit voor hem to nadeelig zou worden, en deredenen, die oorzaak zijn van de belofte, niet meer be-staan. Indien alle menschen goed waren, zou mijn raadniet veel waard zijn . Daar de menschen echter niets-waardig zijn en hun woord ten opzichte van U nietzullen houden, behoeft gij bet ook tegenover hen nietto doen. Nog nooit ontbraken aan een vorst geldigeredenen om zijn woordbreuk to bemantelen. Hiervanzou men tallooze voorbeelden uit omen tijd kunnenvermelden. Wij zouden kunnen toonen hoevele vre-

75


desmogelijkheden, hoevele beloften to niet zijn gedaandoor de trouweloosheid der vorsten; daarbij is dan welin het oog to houden dat hij, die het beste voor vosspeelde, ook het beste slaagde . Noodzakelijk is betevenwel den vossenaard goed to kunnen kleuren enmeesterlijk to kunnen simuleeren en dissimuleeren"aldus Machiavelli .

Merkwaardig en karakteristiek is hetgeen Macbia-velli in verband met bet uitbreiden van den Staat enbet stichten van nieuwe staten, over de agressie zegt.Deze agressie ziet hij als een ingeboren eigenscbap vanden mensch, die nooit tevreden is met hetgeen hijbezit. „Veroveren, zijn bezittingen en grondgebied ver-grooten, is een waarlijk natuurlijke begeerte, waarmeewij alien vertrouwd zijn. De menschen die zooietsdoen, als zij er althans machtig genoeg toe zijn, wordenaltij d geprezen en niet gelaakt. Indien zij er evenwelniet de macbt toe bezitten en tocb tenkoste van alleswi !en veroveren, dwalen zij en moeten bun bande-lingen worden afgekeurd," schrijft Macbiavelli in betderde hoofdstuk van zijn „Vorst" . Het words doorden Florentijn als natuurlijk beschouwd, dat een staat,die krachtig is, zijn grondgebied en invloed gaat ver-grooten. Grenzen hebben dan ook in zijn gedachten-gang een slechts zeer betrekkelijke beteekenis . Zijmoeten in stand gehouden worden als de staat geenbehoefte heeft naar expansie ; zij kunnen evenwel ver-legd worden indien de beboefte of noodzakelijkbeidtot uitbreiding wel bestaan. Hier vinden wij dus eenverdediging van bet imperialisme . Slecbts in de geval-len, dat de staat niet kracbtig genoeg is zich uit tobreiden, moet hij zich vergenoegen met den status quo .

76


W ij meenen hiermede voldoende to hebben gezegd ;den lezer willen wij niet a1 het gras voor de voetenwegmaaien. Wij laten hem daarom met Machiavelliaheen .

77

NICCOLO MACHIAVELLIDE VORST

UIT HET ITALIAANSCHVERTAALD DOOR

DR J. F. OTTEN

NICCOLO MACHIAVELLI

aan

Lorenzo de Medici

Zij, die de gunst van een vorst willen verwervenbieden hem gewoonlijk het kostbaarste dat zij bezitten,of dat, waarin zij hem het meeste vermaak zien schep-pen. Zoo ziet men hen aankomen met paarden, wa-pens, met goud bewerkte stoffen, edelsteenen enandere prachtige geschenken, die in overeenstemmingzijn met de grootheid van den heerscher. Daar nu ookik aan Uwe Doorluchtigheid een bewijs van mijnonderdanigheid zou willen geven, heb ik onder al mijnbezittingen niets kunnen vinden dat mij dierbaarderis en dat hooger door mij words geschat dan de kennisvan de daden der groote mannen. Deze kennis heb ikverkregen door een lange ervaring in de zaken vanonzen tijd en door het onafgebroken lezen van defeiten en gebeurtenissen der Oudheid. Het resultantvan mijn arbeid, waartoe ik na lang nadenken bengekomen, heb ik neergelegd in een beknopte verhan-deling, die ik aan Uwe Doorluchtigheid opdraag .Ofschoon ik flu van meening ben, dat mijn werk

Uwer onwaardig is, hoop ik toch dat Gij het in min-zaamheid zult willen aannemen in de overweging, datik aan Uwe Doorluchtigheid geen grooter geschenk

81

MACHIAVELLI AAN LORENZO DE MEDICI

kan aanbieden dan de mogelijkheid om in korten tijdal datgene to leeren wat ik in zooveel jaren van onge-mak en gevaar heb leeren kennen en begrijpen . Ik hebmijn werk niet met uitvoerige beschouwingen opge-vuld, noch gebruikte ik gezwollen woorden, nochsmukte ik het op met de uiterlijke versierselen, waar-mede velen aan hun geschriften gewicht plegen to ver-leenen; ik wilde slechts dat het of zonder eer in devergetelheid zou wegzinken, of dat de verscheidenheidvan zijn inhoud en de ernst van zijn onderwerp inUwe oogen genade zou vinden .

Men moge het niet aanmatigend oordeelen, dat eenman van lagen stand de daden der vorsten waagt tobeschouwen en to beoordeelen. Want gelijk zij, dielanden in teekening brengen, zich naar de vlakten be-geven om bergen en heuvels van daar to aanschouwen,en gelijk zij de bergen beklimmen om van daar hetgezicht der vlakten in zich to kunnen opnemen, moetmen om den aard van het yolk to leeren kennen, vorstzijn en van het yolk deel uitmaken om de vorsten toleeren beoordeelen.

Het behage daarom Uwe Doorluchtigheid dit kleinegeschenk aan to nemen in den geest, waarin ik hetaanbied. Na nauwkeurige lezing en overdenking zultGij dan overtuigd zijn van mijn zeer dierbaren wensch,dat Gij de grootheid zult bereiken waartoe de fortuinen Uwe voortreffelijke eigenschappen U hebben be-stemd. Wanneer dan Uwe Doorluchtigheid van zijnverheven hoogte een blik zal werpen naar de laagte,zal Zij gewaar worden hoe onwaardig de wisselvalligefortuin mij heeft behandeld.

82

HOOFDSTUK I

Van welken aard de vorstendommenzijn en op welke wijze zij worden

verkregen

Alle staten, alle regeeringsvormen, die over de men-schen autoriteit hebben uitgeoefend of uitoefenen, zijnof republieken, of vorstendommen. De vorstendom-men zijn of erfelijk in het geval dat een heerschers-huis er sinds langen tijd regeert of nieuw. De nieu-we zijn of geheel nieuw, zooals de staat Milaan vanFrancesco Sforza 1), of zij worden als nieuwe deelentoegevoegd aan den reeds erfelijken staat van den vorst,die hen verkrijgt ; zoo is het bijvoorbeeld met Napelsten opzichte van den Koning van Spanje . 2) De aldusverkregen vorstendommen leefden of onder een vorst,of genoten van haar vrijheid. Men maakte er zichmeester van met eigen wapenen of met die van eenander, hetzij door een gelukkigen samenloop van om-standigheden, hetzij door kracht en cooed .

83

HOOFDSTUK II

De erf elij ke vorstendommen

Ik zal hier niet spreken over de republieken ; daarheb ik elders genoeg over beweerd. 3) Ik zal mij dusbeperken tot de vorstendommen, mij houdend aan deaangegeven verdeeling. Ik zal onderzoeken hoe mendeze staten moet regeeren en in stand houden .

Ik moet dan beginners met vast to stellen, dat hetheel was gemakkelijker is de erfelijke staten, die ge-wend zijn aan de familie van hun vorst, in stand tohouden dan de nieuwe . In het eerste geval toch zal hetvoldoende zijn dat de vorst niet afwijkt van de doorzijn voorouders vastgestelde orde . Hij zal slechts metzekere behendigheid op de gebeurtenissen moeten rea-geeren, zoodat een dergelijke vorst, indien hij gemid-delden ijver toont, zich altijd in zijn staat zal kunnenhandhaven, indien hij er althans door een macht, diezijn krachten verre to boven gaat, niet van words be-roofd. In dat laatste geval zal hij zijn staat kunnen hejr-winnen indien de fortuin den veroveraar den rug toe-keert. In Italie kennen wij het voorbeeld van den Her-tog van Ferrara, die aan de aanvallen der Venetianenin 1484 en aan die van Paus Julius II in 1510, geenweerstand heeft geboden omdat hij to zeer in zijn staatwas vastgeroest. 4)

De erfelijke vorst bevindt zich minder in de gelegen-

84

HOOFDSTUK II

heid of noodzakelijkheid zijn onderdanen geweld aanto doen; hij moet daarom door hen meer bemind wor-den dan een ander . Het is immers natuurlijk dat, indienbuitengewone gebreken of kwaadaardigheid niet hunhaat opwekken, zij genegenheid voor hem zullen voe-len. In het verleden en de voortzetting der regeeringverliezen zich de herinneringen en redenen van ver-nieuwing. Iedere verandering legs een mijlsteen vooreen andere .

85

86

HOOFDSTUK III

De gemengde vorstendommen

In een nieuw gesticht vorstendom doen zich velemoeilijkheden voor. Indien bet vorstendom niet ge-heel nieuw is, maar geincorporeerd is geworden in eenanderen staat betgeen men gemengde souvereiniteitkan noemen vinden allerlei wijzigingen haar ont-staan in een moeilijkheid, die aan alle nieuwe vorsten-dommen eigen is. De menschen namelijk wisselengaarne van beer, &eloovend er op die wijze op vooruitto pan. Dat geloof doer hen naar de wapens grijpentegen bun heerscber. Zij vergissen zich echter, want zijIcomen door ervaring aan den lijve tot de overtuiging,dat zij er eerder op achteruit zijn gegaan . Die achter-uitgang in bun positie is een natuurlijk en noodzakelijkgevolg van de verandering van zaken . De nieuwe vorsttoch moet wel baast onvermijdelijk hen, die bij onderzijn bewind heeft genomen, lastig vallen met de aan-wezigheid van krijgslieden en door een oneindige reeksvan onrecbtvaardigheden en ongemakken, die iedereverovering met zich mede brengt. Zoo bebt gij dus alientot vijand wien gij geweld hebt aangedaan door betbezetten van bet vorstendom en gij kunt bovendienhen, die U op den troop hebben geplaatst, niet totvriend houden. Gij zijt immers niet in staat aan bunverlangens tegemoet to komen op de wijze, die zij zich

HOOFDSTUK III

hadden voorgesteld, en gij kunt hen ook niet met hardehand aanpakken omdat gij U ten opzichte van henverplicht gevoelt . Want iedere vorst, hoe sterk zijnlegermacht ook moge zijn, heeft de gunst en mede-werking van de bewoners van een landstreek noodigom er to kunnen binnendringen . Om die reden ver-loor Lodewijk XII, Koning van Frankrijk, Milaan ter-stond nadat hij het bezet had. b) De macht van Lodo-vico Sforza was voldoende hem eruit to verdrijven,want het yolk dat den koning de poorten had geopend,vond zich weldra teleurgesteld in de hoop op een beteretoekomst en kon de lasten, die de wisseling van vorstmet zich medebracht, niet dragen.

Het is waar, dat men een opstandig land, dat menvoor een tweeden keer verovert, minder gemakkelijkverliest. De vorst, gebruik makend van den opstand isdan minder scrupuleus in de middelen, die zijn ver-overing kunnen bevestigen ; hij straft de schuldigen,last de verdachten bewaken en versterkt de zwaksteplaatsen. Om Frankrijk een eersten keer Milaan todoers verliezen, behoefde Lodovico Sforza aan de gren-zen slechts wat rumoer to makers om dien staat voorde Franschen verloren to doers gaan, maar den tweedenkeer moesten zich sterke machten met elkaar verbin-den om de legers van Frankrijk to vernietigen en uitItalie to doers wijken; dit alles om de door ons bovengenoemde redenen.

Wij hebben de oorzaken medegedeeld waarom Mi-Iaan een eersten keer verloren ging. Ons rest thans ookde reden to vermelden van het tweede verlies en onsrekenschap to geven van de middelen, die de Koningvan Frankrijk of een andere vorst, die zich in zijn

87

HOOFDSTUK III

plaats zou hebben bevonden, had moeten gebruikenom zich beter to handhaven dan nu geschiedde.

Ik stel vast dat staten, die worden veroverd en ge-voegd bij een staat, die zich reeds langen tijd in hetbezit van den veroveraar bevindt, al of niet aan elkan-der grenzen, en al of niet dezelfde taal gebruiken. Inhet eerste geval is het niet moeilijk hen to behouden,vooral als de bewoners niet aan veel vrij heid gewendzijn. Het is dan voldoende het geslacht van de vorsten,die er tot nu toe geregeerd hebben, uit to roeien .Overigens kunnen de bewoners hun zeden en gewoon-ten behouden en, indien er althans geen to groot ver-schil tusschen de oude en de nieuwe streken bestaat,rustig leven. Dat is bijvoorbeeld het geval met Bour-gondie, Bretagne, het land van Gasconje en Norman-die, die sinds zeer langen tijd aan Frankrijk behooren.Hoewel er eenig verschil in de taal bestaat, gelijken dezeden en gewoonten desondanks op elkaar en kunnenzich gemakkelijk verdragen. Voor hem, die dergelijkestaten verovert en wil behouden, gelden twee voor-waarden: de eerste is dat het geslacht van den vroe-eren vorst words vernietigd, de andere dat de wettenniet worden veranderd nosh de belastingen verhoogd ;in korten fijd worden dan de nieuwe staten een metiden staat, die hen veroverde .Moeiijkheden ontstaan echter wanner de vorst eenland verovert dat in taal, zeden en maatschappelijkeorde, verschilt van het zijn. Dan toch is er om zulkeen staat to behouden evenveel geluk als behendigheidnoodig. Een van de beste en meest doeltreffende mid-delen om een nieuwen staat to behouden, is er to gaanwonen; op die wijze maakt de vorst zijn verovering

88

HOOFDSTUK III

zekerder en duurzamer . Zoo heeft het bijvoorbeeld deTurk met Griekenland 6) gedaan. Dat land toch zouhij, ondanks alle voorzorgen door hem genomen omhet to behouden, hebben verloren, indien hij er zichniet gevestigd had . Wanner de vorst zich ter plaatsebevindt, ziet hij oneenigheid en opstand groeien ; on•middellij k kan hij dan ingrij pen, onmiddellij k zij nmaatregelen nemen. Zoo hij echter niet aanwezig is,krijgt hij eerst kennis van dergelijke onlusten wannerzij zoo groot geworden zijn, dat er geen middel meertegen bestaat. Bovendien words zulk een land niet uit-gezogen door de ambtenaren van een vorst ; zijn onder-danen toch weten dat zij zich onmiddellijk op hemkunnen beroepen. Zij hebben daarom meer redenenhem to beminnen, indien hij zich rechtvaardig ge-draagt, of hem to vreezen, indien hij het wenschelijkacht anders to zijn . Vreemden, die een dergelijken staatzouden willen aanvallen, zullen daar niet licht toeovergaan omdat de vorst, die er woont zulk een landniet gemakkelijk verliest.

Een ander uitstekend middel is het zenden van kolanisten naar een of twee plaatsen ; de aldaar gestichtekolonien zijn als het ware de sleutels van den nieuwenstaat. Deze maatregel is noodzakelijk ; anders toch moetmen in het nieuw veroverde land veel troepen op debeen houden. Het stichten van nederzettingen kostden vorst niet veel ; slechts zij, wien land en huffs tengunste van de nieuwe bewoners words ontnomen,hebben er hinder van. Maar de verdrevenen kunnenweinig schade aanrichten omdat zij nu arm zijn en naaralle windstreken verstrooid. Daarentegen houden alleanderen, daar hun nets words ontnomen, zich rustig .

89

HOOFDSTUK III

Zij vreezen zich met eenigerlei ache in to laten omdatzij bang zijn dat ook hun bezittingen hun wel eenskonden worden ontnomen. Daaruit concludeer ik dusdat nederzettingen niet kostbaar zijn en dat hun be-woners den vorst trouwer zijn dan de andere. Daarbijkomt, dat zij die uit hun eigendommen werden ontzet,geen schade kunnen doen omdat zij arm zijn en zichnaar verschillende streken hebben verspreid, gelijk ikreeds heb opgemerkt. Men moet nook tilt het oog ver-liezen dat de menschen of gewonnen moeten wordenof vernietigd. Deze toch wreken zich op hen, die henhebben beleedigd of lichtelijk geweld aangedaan . Zwarebeleedigingen en zwaar geweld mogen nook gewrokenkunnen worden. Hetgeen een vorst een onderdaanaandoet, moet zoodanig zijn, dat hij diens wrack nietbeefs to duchten .

Indien men dus, in de plaats van volksplantingenkrijgsvolk in bet vreemde land onderhoudt, beefs menzeer hooge kosten ; de inkomsten van bet land zullendan worden gebruikt voor militaire doeleinden, zoodatde vorst er meer bij verliest dan wins . Bovendien maakthij zich veel meer vijanden dan in bet geval van neder-zettingen. Iedereen voelt de lasten der inkwartiering ;ieder words tot vijand. En die vijanden blijven, wan-ner zij geslagen worden, in hun eigen woning. Vanalle kanten dus is een dergelijke militaire bezetting ofbewaking schadelijk, terwijl het stichten van neder-zettingen nuttig is .

Bovendien moet de vorst, die regeert in een can betzijn ongelijkaardig gewest zich tot hoofd en verdedigeropwerpen van de minder machtige buren . Hij moet ernaar streven de machtigen van bet door hem bestuurde

90

HOOFDSTUK III

land to verzwakken en er vooral voor oppassen, dater geen andere vreemde, even machtig als hijzelf, bin-nendringt. Bijna altijd toch zal de huip van eenvreemde worden ingeroepen door ontevredenenhetzij uit eerzucht, hetzij uit vrees . Zoo heeft men bij-voorbeeld gezien dat de Aetoliers de Romeinen inGriekenland riepen; bijna in alle streken, waar zijbinnendrongen, geschiedde dit op verlangen den be-woners. ?)

De gewone loop van zaken is nu dat, zoodra eenmachtig vreemdeling een gewest binnentrekt, alle min-der machtigen zich bij hem aansluiten uit afgunst ophun heerscher, die in het land machtigen was dan zij .Het zal den vreemden vorst dus geen moeite kostendeze minder machtigen voor zich to winnen ; zij makengemeene zaak met den indringer . Deze heeft er nu voorto zorgen, dat die minder machtigen niet to veel mac htnoch gezag verkrijgen. Door eigen kracht en met hungunst zal hij de werkelijk machtigen kunnen vernede-ren; dan zal hij in elk opzicht scheidsman van het landworden. Wie zich echter aan dezen regel niet houdt,zal de veroverde streken spoedig verliezen ; zoolang zijnog in zijn bezit zijn, zal hij met eindelooze moeilijk-heden to kampen hebben .

De Romeinen gedroegen zich in de door hen ver-overde landstreken op de door ons aangegeven wijze .Zij stichtten er nederzettingen, zij ondersteunden deminder machtigen zonder hen sterk to laten worden,zij deemoedigden de machtigen en lieten geen machtigevreemdelingen invloed verkrijgen. Griekenland kan indit geval zeer goed als voorbeeld dienen . De Romeinenondersteunden de Acheers en Etoliers, zij vernederden

91

HOOFDSTUK III

de koningen van Macedonia en verdreven Antiochus 8)Nooit konden de Acheers en Aetoliers van hen toe-stemming verkrijgen om hun gebied to vergrooten,noch de vleierijen van Philippus van Macedonia henertoe brengen zijn vrienden to zijn zonder hem tege-lijkertijd onder den duim to houden, noch de machtvan Antiochus hen er in doen toestemmen dat hij inhat genoemde land eenige souvereiniteit verkreeg . DeRomeinen deden dus in hat onderhavige geval hetgeenalle wijze vorsten moeten doen; zij toch behooren nietslechts aandacht to schenken aan de onlusten, die ont-staan, maar tevens aan de onlusten, die in de toekomstontstaan kunnen. Die laatste onlusten moat men metbeleid en behendigheid tegengaan. Het is gemakkelijkto verhelpen wat men in de toekomst ziet komen, zoomen echter wacht tot hat kwaad daar is, komt de art-senij to last; de ziekte is dan ongeneeslijk geworden .I-let gaat hiermede als met de tering: de dokters zeggen,dat zij in den aanvang, hoewel moeilijk vast to stellen,gemakkelijk to genezen is. Indian men haar echter inden aanvang niet op hat spoor komt, is zij later, hoe-wel gemakkelijk to herkennen, moeilijk meer to ge-nezen. Zoo gaat hat ook met de staatszaken: als mende groeiende kwalen tijdig herkent, is spoedige ge-nezing mogelijk ; zoo men echter die kwalen niet her-kent groeien ze uit tot gevaren, die aan iedereen be-kend zijn; dan echter is er geen kruid meer voor ge-wassen.

De Romeinen nu troffen terstond maatregelen alszij moeilijkheden zagen ontstaan ; nooit lieten zij der-gelijke moeilijkheden verergeren om een oorlog to ver-mijden. Zij wisten, dat oorlog niet vermeden kan wor-

92

HOOFDSTUK III

den, dat ieder uitstel slechts voordeel voor den tegen•stander beteekent . Daarom besloten zij met Antiochusoorlog in Griekenland to voeren om dat niet in Italiebehoeven to doen. Den oorlog in Griekenland haddenzij wel kunnen vermij den, maar zij wilden het niet .Nook behaagde hun de opvatting van de wijzen vanomen tijd, dat men den tijd ten eigen voordeel maarop zijn beloop moet latent tijd gewonnen, alles ge-wonnen. Zij vertrouwden slechts op hun cooed envoorzichtigheid ; de tijd toch vernietigt alle dingen enkan zoowel goed als kwaad met zich medebrengen .

Keeren wij thans naar Frankrijk terug en laten wijeens onderzoeken of dat land in eenig opzicht over-eenkomstig hetgeen door ons beweerd werd, handelde .Ik zal dan van Lodewijk en niet van Karel spreken .omdat de gangen van den eerste beter kunnen wordennagegaan daar hij langer voet in Italie had . Gij zult danzien dat Koning Lodewijk het tegenovergestelde deedvan hetgeen gedaan moet worden om een ongelijk-aardig gewest to behouden .

Koning Lodewijk werd naar Italie geroepen door deeer- en begeerzucht der Venetianen, die half Lombar-dije wilden winnen door de komst van den vreemdenvorst. 9) De onderneming van den Franschen vorst wilik niet laken; daar hij, eenmaal voet in Italie willendezetten, en in dat land geen vrienden hebbende, daarhem door het gedrag van Koning Karel 10) alle deurengesloten waren wel genoodzaakt was elk verbondaan to gaan dat hem werd geboden. Het optreden vanKoning Lodewijk zou dan ook gelukt zijn als hij geenandere fouten had gemaakt.

Toen de Fransche koning Lombardije veroverde,

93

HOOFDSTUK III

herwon hij weldra den roep dien Karel verloren had ;Genus viel, de Florentij nen werden zijn vrienden, deMarkies van Mantua,de Hertog van Ferrara, de Heerenvan Bologna, de Gravin van Forli, de Heeren vanFaenza, Pesaro, Rimini, Camerino en Piombino, derepublieken Lucca, Pisa, en Siena, deden al het moge-lijke om zijn vrienden to zijn . Toen konden de Vene-tianen hun onvoorzichtigheid betreuren ; om tweeplaatsen 11) in Lombardije to verkrijgen, hadden zijLodewijk meester van het derde gedeeke van Italiegemaakt.

Nu is het wel waard to overwegen met hoe weinigmoeite het den koning mogelijk zou zijn geweest zijnmacht en roep in Italie to gronden en to behouden,indien hij zich slechts aan de door ons genoemde regelshad gehouden en zijn nieuwe vrienden van zijn steunverzekerd had. Deze toch, groot in getal, zwak en be-vreesd, gedeeltelijk voor de Kerk, gedeeltelijk voorVenetie, moesten zich wel aan hem houden. Door henhad hij alien, die groot en machtig waren in den laude,in bedwang kunnen houden. Nauwelijks echter washij in Milaan, of hij deed het tegendeel door aan PausAlexander VI steun to geven voor het bemachtigen vande Romagna. Hij bemerkte niet, dat hij door dit be-sluit zichzelf verzwakte, doordat hij zich n.l. beroofdevan zijn nieuwe vrienden en aanhangers . De Kerk,toch al groot in geestelijke macht, kreeg daaraan nogmeer wereldlijk aanzien toegevoegd . Deze four brachthem er toe voort to gaan op den eenmaal ingeslagenweg; zoo zelfs, dat hij tenslotte zelf naar Italie moestkomen om aan Alexander's hebzucht paal en perk tostellen, en hem to beletten zich meester to maken van

94

HOOFDSTUK III

Toscane . 12) Niet tevreden de Kerk machtiger to heb-ben gemaakt en zich van zijn natuurlijke bondgenoo-ten to hebben beroofd, gaat hij het door hem begeerdeKoninkrijk Napels deelen met den Koning van Spanje .Op die wijze bracht hij, die scheidsman van Italie was,een medestander ten tooneele tot wien de ontevrede-nen van den genoemden staat zich konden wenden .En inplaats in Napels een van hem afhankelijkenkoning to later, haalde hij er een vreemden in, diehem er uit zou kunnen verjagen .

Veroveren, zijn bezittingen en grondgebied vergroo-ten, is een waarlijk natuurlijke begeerte, waarmee wijalien vertrouwd zijn . De menschen die zoo iets doers,als zij er althans machtig genoeg toe zijn, worden altijdgeprezen en niet gelaakt . Indien zij er evenwel niet demacht toe bezitten en toch ten koste van alles willenveroveren, dwalen zij en moeten hun handelingenworden afgekeurd. Indien de Fransche koning dus meteigen kracht Napels had kunnen aanvallen, had hijzulks moeten doers . Indien evenwel zijn macht daartoeniet toereikend was, had hij dien staat niet moetenverdeelen. Toen hij Lombardije met de Venetianendeelde, was zijn handelwijze to verontschuldigen om-dat hij daardoor vaster voet in Italie verkreeg . Hetverdeelen van Napels verdient echter afkeuring omdathier geen noodzakelijkheid aanwezig was .

Lodewijk heeft dus in Italie vhf fore begaan : hijvernietigde de minder machtiger ; hij maakte een reedszeer machtiger no machtiger ; hij haalde een reedszeer machtiger vreemden vorst naar Italie hij gingniet worsen in het vreemde land; hij stichtte geennederzettingen. Toch zouden deze dwalingen hem bij

7

95

HOOFDSTUK III

zijn levee nog niet eens zoo erg hebben behoeven toschaden, indien hij geen zesde had begaan. Hij ginger n.1. toe over de Venetianen van hue gebied to be-rooven, hetgeen redelijk en noodzakelijk ware geweest,indien hij de Kerk niet had groot gemaakt noch Spanjenaar Italie had gehaald, maar nu dit eenmaal geschiedwas, had hij de Venetianen nook mogen vernederen,omdat deze, zoolang zij machtig waren, de anderenbelet zouden hebben Lombardije aan to vallen. DeVenetianen toch zouden in dit laatste noon hebbentoegestemd, tenzij het land aan hen zou zijn overge-dragen. Het belang van de anderen was echter niet hetaan Frankrijk to ontnemen om het aan Venetie togeven ; voor het beoorlogen der beide machten haddenzij geen cooed.

Wanneer men mij nu tegenwerpt, dat Koning Lode-wijk aan Paus Alexander de Romagna en aan de Span-jaarden Napels afstond om een oorlog to vermijden,antwoord ik met de reeds vermelde redenen, dat mennoon een ongezonden toestand moet laten verergerenom een oorlog to ontwijken. Die oorlog toch wordsniet vermeden, maar slechts in Uw eigen nadeel uit-gesteld. Indien men nu aanvoert, dat de koning aanden Paus door een belofte gebonden was, daar dezezijn huwelijk met Anna van Bretagne had mogelijkgemaakt en den aartsbisschop van Rouen den kardi-naalshoed had verschaft, 13) beroep ik mij op hetgeenik later zal beweren over door vorsten gedane beloften,in verband met de wenschelijkheid deze to houden.

Koning Lodewijk heeft dus Lombardije verlorenomdat hij zich aan geen enkele van de regels heeftgehouden die door anderen, die land veroveren en het

96

HOOFDSTUK III

willen behouden, in acht worden genomen . Er is dusnets verwonderlijks in den door ons geschetsten gangvan gebeurtenissen; nets is natuurlijker en begrijpe-lijker. Te Nantes sprak ik daarover met Kardinaald'Amboise, aartsbisschop van Rouen 14) toen de Her-tog van Valentinois (zoo werd Cesare Borgia, de bas-taardzoon van Paus Alexander VI, in den regel ge-noemd) zich van de Romagna meester maakte . Dekardinaal gaf mij toen to verstaan dat de Italianen dekunst van oorlogvoeren niet verstonden, waarop ikantwoordde, dat de Franschen weinig inzicht in staat-kunde toonden; anders toch hadden zij de Kerk nietzoo machtig lasers worden. De ervaring toch heeft ditbewezen ; Frankrijk heeft den Paus in Italie machtiglaten worden en heeft de Spanjaarden, eveneens teneigen nadeele, vasten voet in dat land doers verkrijgen .Hieruit concludeeren wij tot een algemeenen regel, eenregel, die zelden bedriegt . Die algemeene regel is, dathij, die toelaat dat een ander machtig words, zel ' toronde ,gaat. Een zoodanige machtspositie kan doorzoo iemand met list of met geweld worden opgebouwd ;het eene zoowel als het andere middel is hem, die reedsmachtig is, verdacht .

97

HOOFDSTUK IV

W aarom het rijk van Darius, door Alexander den Grooteveroverd, na diens dood niet tegen zijn

opvolgers opstond

Wanner rekening words gehouden met de moeilijk-heden, waarmede men to kampen heeft om een nieuwverkregen gebied to behouden, zou iemand zich terechtkunnen afvragen waarom het nauwelijks door Alexan-der den Groote bezette Aziatische land, na diens vroeg-tijdigen dood niet tegen zijn opvolgers in opstandkwam. Die opvolgers toch konden er zich handhaven ;de moeilijkheden, waarmede zij to kampen hadden,ontstonden slechts door onderlinge oneenigheid. Ikantwoord daarop dat de vorstendommen op tweeerleiwijze kunnen worden geregeerd, en wel : of door eenvorst met absolute macht, aan wie a11e andere onder-worpen zijn, of door een vorst, omringd door betrek-kelijk zelfstandige heeren, die hun rang niet aan degunst van den vorst, maar aan hun geboorte hebbento danken. In het eerste geval zien wij dus een vorstmet een aantal slavers, die als ministers bij zijn gratiehet land helpers medebesturen; in het tweede gevalhebben de genoemde heeren een eigen gebied en eigenonderdanen, die ten opzichte van hen een natuurlijkegenegenheid koesteren. In de staten, die door een vorsten slavers worden geregeerd, heeft de vorst het meeste

98

HOOFDSTUK IV

gezag, omdat iedereen hem als opperheer erkent . In-dien men een ander gehoorzaamt geschiedt dat in dienshoedanigheid van minister of ambtenaar, zonder dathem bijzondere genegenheid words betoond .

Voorbeelden van deze van elkaar zoo zeer verschil-lende regeeringsvormen zijn Turkije en Frankrijk . DeTurksche monarchic words geregeerd door een heer,van wien a11e anderen slaven zijn . Die heer heeft zijnrijk in verschillende provincien, sandjaks genaamd,verdeeld. Naar die sandjaks zendt hij zijn bestuurders,hij zet ze of en verwisselt hen gelijk hem goeddunkt.De Koning van Frankrijk echter ziet zich omringddoor een groot aantal reeds lang gevestigde heeren, diedoor hun onderhoorigen erkend en bemind worden .Die heeren bezitten een aantal voorrechten, die dekoning niet kan opheffen zonder zichzelf in gevaar tobrengen. Wie nu de beide staatsvormen beschouwt,zal tot de conclusie komen, dat het moeilijk is hetTurksche Rijk to veroveren ; indien het echter eenmaalveroverd is, zal het niet moeilijk zijn bet to behouden .Daarentegen zal bet in verschillend opzicht gemakke-lijker zijn Frankrijk to veroveren, maar moeilijker betto behouden.

De oorzaak der moeilijkheden, die zich zouden voor-doen bij de verovering van Turkije ligt daarin, dat deveroveraar niet door de grooten van dat land kan wor-den binnengeroepen. Evenmin kan hij hopen op een,zijn verovering begunstigende rebellie van hen, die denvorst omringen. Dit alles volgt uit hetgeen reeds werdbeweerd; daar tocb alien knechten zijn is bet moeilijkhen om to koopen. En ook, wanner dat gelukt, zalmen er weinig voordeel van hebben omdat de omge-

99

HOOFDSTUK IV

kochten het yolk niet met zich meekrijgen . Wie dusde Turken aanvalt, moet er op zijn voorbereid henvereenigd to vinden ; hij moet daarom meer op eigenkracht rekenen dan op het ontstaan van oneenigheidbij den vijand. Indien deze echter overwonnen zouworden en geen legermacht meer op de been zou kun-nen brengen, heeft de overwinnaar nog slechts hetgeslacht van den vorst to vreezen. Zoo dit echter ver-nietigd is, valt er niemand meer to vreezen, daar deoverwonnen heeren bij het yolk geen aanzien genieten .De overwinnaar dus die voor de overwinning op henniet kon hopen, heeft erna nets van hen to duchten.

Geheel anders is het in koninkrijken als Frankrijk :in zulke landen kan men betrekkelijk gemakkelijkbinnenkomen door een of anderen groote voor zichto winnen; altij d vindt men immers wel ontevredenenen naar iets nieuws verlangenden. Deze mannen kun-nen nu, om de genoemde redenen, den weg tot denstaat openen en de overwinning gemakkelijker maken.Vervolgens echter ondervindt gij, zoo gij er U wilthandhaven, eindelooze moeilijkheden van den kantvan hen die door U overwonnen zijn, en van hen, dieU hebben geholpen. In dit geval is het niet voldoendehet geslacht van den vorst to vernietigen : de grootenimmers blijven en zullen zich aan het hoofd stellenvan partijen, die verandering wenschen . Die grootenkunt gij niet tevreden stellen noch verdelgen ; gij loopsdaarom het risico het door U veroverde rijk bij iederegelegenheid, die zich voordoet, to verliezen .

Indien gij nu onderzoekt van welken aard het rijkvan Darius was, zult gij tot de conclusie komen, dathet geheel overeenkomstig aan dat van den Sultan was .

100

HOOFDSTUK IV

Voor apes was bet daarom voor Alexander noodzake-lijk veldslagen to winnen en het land to veroveren. Nade overwinning en den dood van Darius, bleef Alexan-der, om de redenen, die wij hebben genoemd, in hetongestoord bezit van het rijk van den Pers . Indien deopvolgers van Alexander den Groote eensgezind ge-bebleven waren, hadden zij vredig van de veroverdemacht kunnen genieten. De moeilijkheden, die tus-schen hen ontstonden, waren dan ook uitsluitend aanhenzelf to wijten .

Daarentegen is het onmogelijk om landen als Frank-rijk in een toestand van zoo groote rust to houden .Zoo moet men ook de herhaalde opstanden in Spanje,Gallie en Griekenland tegen de Romeinen, wijten aanbet groote aantal kleine vorstendommen, die zich daarbevonden. Zoolang deze of de herinnering eraan be-stonden, was het bezit van de genoemde landstrekenvoor de Romeinen onzeker . Toen de kleine vorstenevenwel vernietigd waren en de herinnering aan henuitgewischt was, werden de Romeinen, dank zij demacht en continuiteit van hun heerschappij, de onbe-twiste bezitters van bet veroverde gebied .

Dit alles in aanmerking nemende, zal men zich nietmeer verwonderen, dat het Alexander gemakkelijk vielzijn veroveringen in Azie to behouden . In tegenstellingtot hem staat Koning Pyrrhus en vele anderen, diegroote moeite hadden het veroverde land to behouden .Dit laatste is niet toe to schrijven aan den aard vanhet beleid van den overwinnaar, maar aan de ongelijk-aardigheid van de veroverde staten .

101

HOOFDSTUK V

Op welke wijze steden of staten moeten wordenbehandeld, die, voor zij veroverd werden,

volgens eigen wetten leefden

Wanner de staten, die men verovert, gewoon zijnvolgens hun wetten in vrij heid to leven, bestaan er driewijzen om ze to houden . De eerste is ze to verwoesten,de tweede er to gaan wonen, de derde hen volgens hunwetten to laten leven onder de verplichting een schat-ting op to brengen ; dan moet er een oligarchic wordenopgericht, die het land in vrede bestuurt. Die regeeringvan enkele personen, in het leven geroepen door denvorst, weet dat zij slechts dank zij zijn guest en machtbestaat; het is in het belang van zulk een regeering allesin het werk to stellen den vorst to steunen. Ook houdtmen een stall, die gewoon is zichzelf to besturen, ge-makkelijker onder zijn heerschappij door middel vanenkelen van haar burgers, dan door welk ander middelook.

Als voorbeeld kunnen wij de Spartanen en Romei-nen noemen. De Spartanen hielden Athene en Thebein bedwang door er een oligarchic to stichten ; des-ondanks verloren zij die beide steden . De Romeinenverwoestten Capua, Carthago en Numantia, welke zijdaarna alle behielden. Zij trachtten gelijk de SpartanenGriekenland to beheerschen door het zijn vrij heid en

102

HOOFDSTUK V

wetten to laten, maar zij slaagden daar niet in. Daaromwaren zij genoodzaakt vele steden van dat land to ver-woesten om het onder hun heerschappij to houden .15)Daartoe bestaat inderdaad geen zekerder middel danvolkomen vernietiging. Hij, die zich meester maakt vaneen stad, die gewoon is in vrij heid to levee, en haarniet verwoest, moet er op bedacht zijn zelf door haarvernietigd to worden . Altijd toch zal de naam vrij heidals voorwendsel dienen voor oproer en de oude staats-inrichting words, ondanks alle weldaden, niet ver-geten. tat men daarom ook doer, dient tot nets, zoomen geen oneenigheid brengt tusschen de ingezetenenof hen verspreidt. Deze toch vergeten het woord vrij-heid en de vroegere staatsinrichting nooit . Bij iederegelegenheid neemt men er dan zijn toevlucht toe, gelijkPisa, nadat het een eeuw aan Florence onderworpenwas geweest . 16) Indien steden en landen echter ge-wend zijn onder een vorst to levee en zijn geslachtuitgestorven of vernietigd is, zijn de bewoners daar-van, gewend to gehoorzamen, anderszijds hun oudenvorst missende, noch tot overeenstemming kunnendekomen in het benoemen van een nieuwen, noch vrijkunnende levee, trager in het opvatten der wapenen .In dat geval kan een vorst hen gemakkelijker voor zichwinnen en zich duurzamer van hen verzekeren . In derepublieken evenwel vinden wij meer haar en wraak-zucht; de herinnering aan de oude vrijheid last deinwoners niet met rust. De zekerste methode is daar-om die republieken to vernietigen of er zich voor goedto vestigen .

1 03

HOOFDSTUK VI

Over de nieuwe vorstendommen, die de vorst zich dooreigen kracht en wapenen verovert

Niemand moge er zich over verwonderen dat ik,sprekende over de nieuwe vorstendommen, zoowelden vorst als den staat betreffend, mij op groote voor-beelden zal beroepen. Daar de menschen zich tochbij na altij d bewegen over gebaande wegen en hun han-delingen naar die van anderen richten, zonder even-we1 overal hun spoor to kunnen volgen noch to kun-nen reiken tot de deug .en van hem die words nage-volgd, moet een verstandig man steeds den weg dergroote mannen volgen en de uitstekendste daarvan na-bootsen, opdat, indien hjjdaarin ties .gebeel shags j

tenminste in de goede sfeer blijft. Hij moet in dit op-zicht handelen als de bekwame boogschutters, die, hetdoel, dat zij moeten raken, to ver verwijderd vindende,en de kracht van hun bong kennend, hun mikpunthooger nemen dan het doel; niet dus om hun pijl zoohoog to doen vliegen, maar wel om hun doel met be-hulp van het to hoog genomen mikpunt, to bereiken.Ik beweer nu dat de nieuwe vorst meer of minder

moeite zal hebben zich in den nieuwen staat te hand-haven, naar gelang van de kracht en bekwaamheid,waarover hij beschikt. Aangezien het aan het bewindkomen als vorst wilskracht of geluk veronderstelt,

104

HOOFDSTUK VI

schijnt het mij toe dat een of beide van deze eigen-schappen de moeilijkheden bij het handhaven dernieuwe waardigheid verminderen. Vaak ook heeft hij,die het minst op de fortuin vertrouwde, zich het langstkunnen handhaven. Het gemakkelijkst is de toestandvan zaken als de vorst, omdat hij geen andere vorsten-dommen heeft, zich in het nieuwe gebied vestigt.

Mij bezighoudend met hen, die door eigen moed enkracht, meer dan door de fortuin, een nieuwen staathebben verworven, noem ik Mozes, Cyrus, Romulus,Theseus en anderen. Van Mozes kunnen wij eigenlijkniet spreken omdat hij slechts uitvoerder was vanGods' besluiten, maar hij moet toch bewonderd wor-den omdat het hem gegeven was met God to spreken .Laten wij echter Cyrus en anderen, die rijken hebbenveroverd of gesticht, beschouwen . Die mannen danzullen wij bewonderen ; wij zullen tot de gevolgtrek-king komen dat hun daden en de orde, die zij schiepen,weinig van die van Mozes, die een goddelijken leer-meester had, verschilden . Wanner wij hun hande-lingen en leven onderzoeken, zien wij, dat zij netsanders aan de fortuin to danken hadden dan de ge-Iegenheid dat uit to voeren wat reeds in hun geest vormhad gekregen . Zonder die gelegenheid zouden hun ta-lenten en moed zonder nuttig resultant zijn gebleven.En indien de genoemde, persoonlijke eigenschappenniet aanwezig waren geweest, zou de gelegenheid zichtevergeefs hebben voorgedaan.

Zoo moest Mozes het yolk van Israel in Egypte doorde Egyptenaren onderdrukt vinden opdat dit bereidzou zijn hem to volgen. Romulus moest uit Alba wor-den verdreven om Koning van Rome en stichter van

105

HOOFDSTUK VI

het Romeinsche vaderland to worden . Koning Cyrusmoest de Perzen ontevreden met de heerschappij derMediers, en de Mediers verzwakt en verwijfd door eenlangen vrede vinden. En Theseus had zijn cooed nietkunnen toonen, als hij de Atheners niet in oneenigheidhad gevonden. De genoemde gelegenheden brachten diemannen het success dank zij hun inzicht konden zij vandie gelegenheden profijt trekken, een omstandigheidwaardoor hun vaderland beroemd en gelukkig wend .

Zij, die, gelijk de genoemde vorsten, den nieuwenstaat met moeie verkrijgen, behouden hem betrekke•lijk gemakkelijk. De moeilijkheden, die overwonnenmoeten worden, ontstaan ten deele door de maat-regelen op staatkundig en sociaal gebied, die zij moetennemen om de veiligheid van het land to verzekeren .Men moet hierbij in aanmerking nemen dat er netsmoeilijkers, noch onz bestaat dan het invoerenvan nieuwigheden. Hij, die daartoe overgaat, heeft totvijand al degenen, die van de oude instellingen voor-deel genieten, en in hen, die van het nieuwe zoudenkunnen profiteeren, vindt hij slechts lauwe verdedi-gers. Een dergelijke lauwheid komt ten deele voort uitvrees voor den tegenstander, die de wetten aan zijnzijde heeft, ten deele ook uit het wantrouwen dermenschen, die niet aan een nieuwe zaak gelooven al-vorens het nut ervan door de ervaring is bewezen .Daaruit volgt dat zij, die aan de nieuwe orde vijandigzijn, iederen keer dat zij gelegenheid hebben haar aanto vallen, dat met partijzucht doen, terwijl de anderenhaar slechts zwak verdedigen, met het gevolg dat zijdaardoor eerst werkelijk in gevaar geraakt.

Om in deze zaken een zuiver oordeel to kunnen vel-

106

HOOFDSTUK VI

len, is het noodig zich er rekenschap van to geven ofzij, die een nieuwe orde willen invoeren, zelfstandigzijn of van anderen of hangers, of zij dus om hun voor-nemens to kunnen volvoeren tot woorden of tot ge-weld hun toevlucht zullen moeten nemen . In het eerstegeval treft hen in den regel tegenspoed ; zij bereikennets. Wanner zij echter zelfstandig zijn en geweldkunnen toepassen, loopen zij zelden gevaar. Dit is danook de reden waarom alle gewapende profeten over-wonnen en de ongewapende werden vernietigd . Daar-bij komt, dat de natuur der volkeren wisselvallig is ; hetis gemakkelijk het yolk tot een zaak over to halen, maarhet is zeer moeilijk het daarbij to doen volharden . Zoo-danig moet de orde van zaken dan ook zijn, dat hetyolk, wanner het niet meer gelooft, met geweld wordsgedwongen to gelooven. Mozes, Cyrus, Theseus enRomulus zouden hun instellingen niet lang hebbenkunnen handhaven, indien zij ongewapend waren ge-weest. In onze dagen gebeurde dat met broeder Giro-lamo Savonarola, die to gronde ging in de door hemgeschapen orde, zoodra de menigte niet meer in hemgeloofde. Hij toch bezat geen machtsmiddelen om degeloovigen in hun geloof to doen volharden noch deongeloovigen to doen gelooven .

Zij, die een nieuwen staat willen stichten, hebbendus groote moeilijkheden to overwinnen ; vele gevarenbedreigen hen op hun weg . Die gevaren moeten zijmet eigen kracht overwinnen ; zijn zij eenmaal over-wonnen, en beginners de invoerders der nieuwe ordein aanzien to komen na hen, die afgunstig waren,uit den weg to hebben geruimd dan zullen zij opden duur mac htig, geeerd en gelukkig zijn .

1 07

HOOFDSTUK VI

Bij de groote voorbeelden, die ik heb opgesomd,wilde ik nog een kleiner voegen, n .l. dat van Hiero vanSyracuse, dat met de voorgaande vergeleken kan wor-den. Deze Hiero kon zich van particulier tot vorst vanSyracuse verheffen ; de fortuin had geen andere handin het spel dan dat zij hem de gelegenheid verschafte,want de Syracusers, die onderdrukt werden, kozenhem tot aanvoerder, in welke functie hij zich zoo ver-dienstelijk maakte dat hij tot vorst werd gekozen. Inzijn prive-leven toonde hij zooveel edele eigenschap-pen, dat men zeide dat hem, om to regeeren, netsontbrak dan een rijk. Hij ontbond de oude militie enschiep een nieuwe ; hij lief bondgenootschappen varenen sloot nieuwe. Daar hij de beschikking had overvrienden en soldaten, die hem waren toegedaan, konhij op die basis zijn rijk bouwen. Hij had veel moeitemoeten doen om het to verkrijgen, maar het vie! hembetrekkelijk gemakkelijk het to behouden .

108

HOOFDSTUK VII

Van de nieuwe vorstendommen, die metvreemde hulp en door de fortuin

worden verkregen

Zij, die door de fortuin van particulier tot vorstworden verheven, behoeven zich betrekkelijk weinigin to spanners. Op hun weg vinden zij geen hinder-nissen; zij bereiken dap ook spoedig hun doe! ; demoeilijkheden beginners eerst als zij den troop hebbenveroverd. Wij hebben hier het oog op hen, wien eengebied voor geld of uit gunst is afgestaan . Dit geschied-de bijvoorbeeld in Griekenland en we! in de stedenvan Ionie en den Hellespont, waar velen door Dariustot vorst werden benoemd opdat zij het bestuur tervergrooting van zijn veiligheid en roem, zouden uit-oefenen. Wij wijzen hier ook nog op de Romeinschekeizers, die door het omkoopen van soldaten zich vanden troop meester maakten. Zulke heerschers tochhangers geheel of van den wil en de gunst van hen,die hun hielpen den troop to veroveren; de basis vanhun heerschappij is daarom zeer onstandvastig. In denregel slagen zij er dap ook niet in hun hoogen post tobehouden. Zij falen omdat zij, die altijd als particulierhebben geleefd met uitzondering van hen, die overgeniale gaven of veel cooed beschikken niet wetento bevelen. Zij kunnen dat ook niet doers omdat zij

109

HOOFDSTUK VII

geen troepen hebben op wier steun zij kunnen ver-trouwen. Daarbij komt dat staten, die plotseling uithet niet ontstaan, gelijk alles wat in de natuur vlugkiemt en groeit, niet genoeg wortel schieten om nietdoor den eersten tegenspoed omver to worden ge-worpen. Uitzondering moeten wij weer makers voorhen die zoodanige eigenschappen bezitten, dat zij, watde fortuin hun in den schoot wierp, weten to bewaren,zoo ook de basis weten to handhaven, waarop anderenvoor hem in het land regeerden .

Ik wil van de door mij behandelde wijzen, waaropmen vorst kan worden door eigen moed en wils-kracht dus of door de fortuin twee voorbeelden uitde geschiedenis van omen tijd aanhalen . Het eene isdat van Francesco Sforza, die door groot beleid vanmiddelen en dank zij zijn moed van particulier Hertogvan Milaan werd. 1) Dezen staat, dien hij met grootemoeite had veroverd, behield hij betrekkelijk gemakke-lijk. Het andere voorbeeld is dat van Cesare Borgia,Hertog van Valentinois. Cesare Borgia verkreeg deheerschappij over nieuwe staten dank zij het gesterntevan zijn vader ; hij verloor zijn gebied toen de fortuinden laatste den rug toe keerde . Dit gebeurde, niettegen-staande de Hertog alles deed wat een verstandig, be-leidvol en moedig man kan doers om wortel to schietenin de staten, die hem door de wapenen en de fortuinin den schoot waren gevallen. Want gelijk wij reedshebben opgemerkt kan een kundig man, die de grond-slagen van den staat niet heeft gelegd, dat met beleiden wilskracht na de verovering van den troop alsnogdoers, hoewel wij niet kunnen ontkennen, dat debouwmeester van zulk een gebouw aan niet geringe

1 10

HOOFDSTUK VII

gevaren blootstaat. Wanneer wij flu de gangen en da-den van den Hertog van Valentinois beschouwen,zullen wij tot de conclusie komen, dat hij de grond-slagen van toekomstige macht gelegd heeft. Een der-gelijk onderzoek is allerminst overbodig, want geenbeter voorbeeld is een nieuwen vorst voor oogen tohouden dan dat van den Borgia . Zoo deze dan ook zijndoe! tenslotte niet bereikte, is dit niet to wijten aan zijnschuld, maar wel aan een groote verraderlijkheid vanhet lot .

Paus Alexander VI ondervond bij zijn plan zijn zoongroot en machtig to maken verschillende moeilijk-heden. Allereerst zag hij geen middel om hem vorstvan een staat to maken, die niet aan de Kerk toebe-hoorde. Hij had een gebied van den Kerkelijken Staatin het Noorden ten behoeve van zijn zoon kunnenafscheiden, maar hij wist dat de Hertog van Milaan ende Venetianen daarin niet zouden toestemmen ; Faenzaen Rimini werden bijvoorbeeld beschouwd onder deinvloedssfeer van Venetie to vallen. Bovendien moesthij rekening houden met het feit dat een aantal troe-pen, in het bijzonder die waarvan hij zich zou hebbenkunnen bedienen, zich in handen bevonden van hen,die de macht van den Paus moesten vreezen . Dezetroepen toch stonden ter beschikking van de Orsinien Colonna, zoo ook van hun medeplichtigen .

Het was daarom noodzakelijk dat verandering werdgebracht in den stand van taken, teneinde zich van deheerschappij over een zeker grondgebied to kunnenverzekeren. Dit vie! den Paus niet moeilijk omdat deVenetianen, om redenen die wij hier niet nader uiteenbehoeven to zetten, de Franschen wederom in Italie

HOOFDSTUK VII

geroepen hadden.17) Alexander VI verzette zich bier-tegen niet ; hij begunstigde zelfs die onderneming doorbet huwelijk van Lodewijk XII to ontbinden, gelijkdeze wenscbte. De Koning van Frankrijk trok derhalveItalie binnen met de hulp der Venetianen en van denPaus. Nauwelijks had de koning zich van Milaanmeester gemaakt of hij stelde Alexander troepen terbeschikking voor de verovering van de Romagna.

Toen Cesare Borgia de Romagna veroverde en departij der Colonna's verslagen had, hinderden hemtwee omstandigheden bij bet behouden en uitbreidenvan bet verkregen gebied. In de eerste plaats n .l. vrees-de hij dat de Orsini, van wier steun hij zich bediendhad, van hem zouden afvallen ; betzelfde duchtte hijvan den Koning van Frankrijk . In de houding derOrsini vergiste hij zich niet: toen hij, na de veroveringvan Faenza, Bologna aanviel, namen zij aan den aanvalzonder doorzettingskracht deel. De houding van denFranscben koning werd duidelijk toen de Hertog vanValentinois, na zich van bet Hertogdom Urbino tobebben- meester gemaakt, Toscane aanviel ; Lodewijktoch dwong hem toen van een dergelijke ondernemingof to zien. Om de opgesomde redenen besloot de Her-tog niet langer van de wapens en bet lot van anderenof to bangen. Allereerst begon hij nu de partijen derOrsini en Colonna in Rome to verzwakken door eengroot aantal van bun aanhangers voor zich to winnendoor hen overeenkomstig bun stand en rang met eeren gescbenken to bedenken. Op die wijze bereikte hijdat de partijzucht in hen werd verzwakt en zij zichgeheel naar zijn zijde wendden. De Colonna's reedsverspreid of vernietigd bebbende, wachtte hij op de

112

HOOFDSTUK VII

gelegenheid ook de Orsini ten val to brengen ; dezegelegenheid, die zich inderdaad voordeed, gebruikte hijvoortreffelijk.

De Orsini hadden to last gemerkt, dat de macht vanden Hertog en van de Kerk hen naar den ondergangvoerde; zij organiseerden daarom een bijeenkomst toMagione, in het gebied van Perugia . 18) Deze bijeen-komst had den opstand van Urbino, de onlusten inde Romagna en talrijke andere gevaren voor den Her-tog tengevolge; al deze moeilijkheden wist hij echtermet de hulp der Franschen to boven to komen . Toenhij aldus zijn reputatie herkregen had besloot de Her-tog, daar hij niet meer op Frankrijk noch op anderevreemde hulp wilde vertrouwen, zijn toevlucht tot listto nemen. Zoo goed wist hij zijn bedoelingen to ver-heimelijken, dat de Orsini's zich door middel van heerPaolo met hem verzoenden ; om den genoemden edel-man to winnen had Cesare Borgia alles in het werkgesteld; hij had hem geld, kleederen en paarden ge-schonken. De Orsini waren toen dom genoeg om zichdoor Cesare naar Sinigaglia to laten lokken . Toen hijdaar de voornaamste van hen had laten dooden 19) eneen aantal van hun aanhangers naar zijn zijde hadovergehaald, had de Hertog goede grondslagen voorzijn heerschappij geschapen. Hij bezat nu de geheeleRomagna en het vorstendom Urbino, waarvan de be-volkingen hem niet ongenegen waren, een omstan-digheid, die wel waard is vermeld to worden.

Toen de Hertog zich van de Romagna had meestergemaakt, beyond hij dat het land steeds door onmach-tige vorsten geregeerd was. Deze vorsten hadden hunonderdanen eerder uitgezogen dan bestuurd; zij had-

1 13

HOOFDSTUK VII

den hun op die wijze meer reden tot oneenigheid dantot eensgezindheid gegeven. Daar het land tengevolgedaarvan geteisterd werd door roof, partijzucht en wan-orde, oordeelde hij het noodzakelijk een krachtig be-stuur in to stehen. Daarom benoemde hij Ramirod'Orco, een voor nets terugschrikkend man, aan wienhij volledige volmachten gaf, als zijn vertegenwoordi-ger. Deze verwierf zich groote bekendheid door hetland in korten tijd tot rust en eenheid to brengen .Daarna oordeelde de Hertog een met zoo buitenge-wone macht toegerust bestuur niet meer noodzakelijk ;hij vreesde dat het to zeer gehaat zou worden . Daaromstichtte hij een burgerlijk gerechtshof, waarbij iederestad haar advocaat had, in het midden van het land .Daar hij wist, dat de uitgeoefende gestrengheid hier endaar nogal wat haar had gewekt, wilde hij door hetnemen van den genoemden maatregel de gevoelens vanhaar zuiveren en het yolk geheel voor zich winnendoor to toonen dat, zoo er wreedheden waren begaan,deze niet aan hem, maar aan den ruwen aard van zijnvertegenwoordiger moesten worden geweten . DaaromIiet hij Ramiro to Cesena op een morgen op het pleinin tweeen deelen en tentoonstellen, met een stuk houren een bebloed mes aan zijn zijde. Door dit wreedeschouwspel werd het yolk tegelijkertijd tevreden ge-steld en tot zwijgen gebracht .

Laten wij weer tot ons uitgangspunt terugkeeren .De Hertog van Valentinois dan vond zich machtiggenoeg en voor het oogenblik voldoende beveiligdtegen gevaren, aangezien hij over voldoende soldatenen wapens beschikte, en de vijandelijke troepen in denabij heid, die het hem Iastig hadden kunnen maken,

114

HOOFDSTUK VII

grootendeels had vernietigd. Nu stond hem nog slechtsFrankrijk, welks Koning zijn dwaling was gaan inzien,in den weg ; verdere gebiedsuitbreiding zou Lodewijkniet willen toestaan . De Borgia begon daarom nieuwebondgenooten to zoeken en tegenover Frankrijk eendubbelzinnige houding aan to nemen toen de Fran-schen naar Napels to velde trokken tegen de Spanjaar-den, die Gaeta belegerden . 20) Het was zijn plan zichvan deze laatste to verzekeren . Dit zou hem bijna ge-lukt zijn, indien Paus Alexander nog had geleefd .

Dit waren dus zijn maatregelen ten opzichte van debestaande omstandigheden. Wat betreft de toekomsthad hij vooral to vreezen, dat de nieuwe Paus hemminder goed gezind zou zijn en hem misschien zouontnemen wat Alexander hem gegeven had. Tegendeze eventualiteit wilde hij zich op vier manieren wa-penen. In de eerste plaats ging hij er toe over het ge-slacht van alle heeren, die hij beroofd had, zoo volledigmogelijk to verdelgen ; in de tweede plaats legde hijzich er op toe alle edellieden van Rome voor zich towinnen om door hen den nieuwen Paus in toom tokunnen houden; in de derde plaats trachtte hij zichzooveel mogelijk vrienden to verwerven in het kardi-naalscollege, dat den Paus zou moeten benoemen ; inde vierde plaats door zich voor den dood van Alexan-der zoo machtig mogelijk to maken. Van deze vierdingen had hij er bij den dood van Alexander drievoltooid; het vierde was bijna voleindigd. De beroofdeedellieden had hij, voor zoover mogelijk, laten dooden ;de Romeinsche grooten had hij voor zich gewonnen,en in het College had hij een grooten aanhang . Watbetreft gebiedsvermeerdering, had hij Heer van Tos-

1 1 5

HOOFDSTUK VII

cane willen worden ; reeds bezat hij Perugia en Piom-bino; over Pisa oefende hij bet protectoraat uit . Alsofhij zich niet meer aan Frankrijk to storen had enwerkelijk was dat niet meer zoo noodig omdat de Span-jaarden de Franschen uit Napels verdreven hadden,zoodat beiden genoodzaakt waren moeite voor zijnvriendschap to doen verklaarde hij zich tot Heervan Pisa. Daarop gaven Lucca en Siena zich aan hemover, gedeeltelijk uit haat, gedeeltelijk uit veees . OokFlorence zou hem moeilijk hebben kunnen weerstaan ;indien het hem gelukt zou zijn zich van de stad meesterto maken voor of in het jaar dat Paus Alexander stierf,zou hij zooveel macht en faam verkregen hebben, dathij zich had kunnen handhaven en, vertrouwend opeigen kracht en beleid, niet langer van anderen of han-kelijk zou hebben behoeven to zijn . Maar Paus Alexan-der stierf reeds vijf jaar nadat de Hertog den degenuit de scheede had getrokken. Deze beyond zich nu inde volgende situatie . Slechts de heerschappij in de Ro-magna was geconsolideerd; de andere gebiedsverove-ringen hingen, om zoo to zeggen, in de lucht, terwijlCesare Borgia, die in dien tijd door zijn ziekte meerdood dan levend was, zich tusschen twee machtige,vijandige legers beyond . De Hertog evenwel beschikteover zooveel cooed en beleid, verstond zoo goed dekunst om menschen voor zich to winnen of to ver-nietigen, en zoo hecht waren ook de grondsiagen vanzijn bestuur, dat hij, indien die vijandelijke legers erniet geweest zouden zijn, of hij gezond geweest was,iedere moeilijkheid zou hebben overwonnen .

De grondslagen van zijn bestuur waren inderdaadgoed; als voorbeeld dien de Romagna, dat niet van

1 16

HOOFDSTUK VII

hem afviel en meet dan een maand op hem wac htte .Te Rome was hij, ofschoon den dood nabij, in veilig-heid; hoewel de Baglioni, Vitelli en Orsini naar deHeilige Stad kwamen, konden zij nets tegen hem uit-richten. De Hertog van Valentinois nu kon niet totPaus laten kiezen wien hij wilde, maar hij kon welverhinderen dat iemand, dien hij niet wilde, die waar-digheid verwierf. Indien hij, gelijk gezegd, bij den doodvan Paus Alexander gezond zou zijn geweest, zoudenhem betrekkelijk weinig moeilijkheden in den weghebben gestaan. Ten tijde, dat de kardinaal van SanPietro ad Vincula tot Paus werd gekozen en het be-wind als Julius II in 1503 aanvaardde, zeide Cesare mij,dat hij aan alles had gedacht wat bij den dood van zijnvader zou kunnen geschieden, zoo ook dat hij voorelke eventualiteit, die zich zou kunnen voordoen, mid-delen had gevonden ; nook echter had hij er aan ge-dacht dat hij bij den dood van zijn vader zelf doodelijkziek terneer zou liggen .

Zoo ik mij nu rekenschap geef van alle handelingendie door den Hertog werden verricht, zou ik nietweten wat ik op hem zou moeten aanmerken . Hetschijnt mij dan ook toe, dat hij verdient ten voorbeeldto worden gesteld aan een ieder, die zich met behulpvan de fortuin of vreemde wapenen van de heerschap-pij over een land hebben meester gemaakt. CesareBorgia, groot in zijn heerschzucht en in zijn plannen,had niet anders kunnen handelen; de dood van zijnvader en zijn eigen, hevige ziekte beletten hem dieplannen to verwezenlijken.

De heerscher in een nieuw vorstendom, die hetnoodig oordeelt zich tegen zijn vijanden to beveiligen,

1 1 7

HOOFDSTUK VII

vrienden to verwerven, door geweld of list to over-winnen, zich door zijn yolk to doen beminnen envreezen, zich door zijn krijgslieden to laten volgen eneerbiedigen, hen to vernietigen, die hem kunnen ofnoodzakelijkerwijs zouden moeten benadeelen, deoude instellingen to vernieuwen, streng en dankbaar,grootmoedig en vrijgevig to zijn, ontrouw krijgsvolkto vernietigen en nieuw aan zich to verbinden, devriendschap van koningen en vorsten to verwerven,zoo dat zij U liever als bondgenoot dan als vijand heb-ben, kan geen beter voorbeeld vinden dan de hande-lingen van den Hertog. Het eenige verwijt, dat menden Borgia maken kan, betreft zijn rol bij de verkiezingvan Julius II ; zijn keus toch was toen niet gelukkig .Want ofschoon hij, gelijk wij hebben opgemerkt, nietieder, dien hij wilde, tot Paus had kunnen doen ver-kiezen, had hij toch kunnen beletten dat iemand vande kardinalen, die door hem waren beleedigd, of eenkardinaal, die, eenmaal tot Paus gekozen, redenen hadhem to vreezen, den pauselijken troop besteeg . Demenschen toch krenken of uit vrees, of uit haat . Dekardinalen, die hij vroeger gekrenkt had, waren o .a .die van San Pietro ad Vincula, Colonna, San Giorgio,Ascanio. Alle anderen, eenmaal tot Paus gekozen,moesten hem vreezen, met uitzondering van den kar-dinaal van Rouen, en de Spanj garden ; deze laatstewaren den Borgia verbonden door verwantschap enverplichtingen; de eerste omdat Frankrijk achter hemstond. De Hertog moest er dus voor alles op bedachtzijn, dat een Spaansche kardinaal tot Paus werd ge-kozen, en, had hij dit niet kunnen bereiken dan zouhij de verkiezing van den aartsbisschop van Rouen

1 18

HOOFDSTUK VII

hebben moeten begunstigen ; nooit echter had hij inde hand mogen werken dat de kardinaal van San Pietroad Vincula pans werd, gelijk in werkelijkheid ge-schiedde. Want wie gelooft dat de grooten deter aardedoor het ontvangen van weldaden oude beleedigingenvergeten, vergist zich . De Hertog bewandelde dus bijdeze verkiezing den verkeerden weg ; dit was de oor-zaak van zij n uiteindelij ken val .

1 19

HOOFDSTUK VIII

Zij, die door misdaad een vorstendomverkregen hebben

op twee wijzen kan een particulier nog vorst wor •den zonder dat de door hem veroverde heerschappijaan de fortuin of aan zijn talenten moet worden toe-geschreven. Die twee wijzen kan ik hier niet onbehan-deld laten, ofschoon een ervan uitvoeriger ter sprakemoet komen bij de behandeling der republieken . 21 )Deze wijzen zijn, ten eerste, wanner iemand metverwerpelijke, ja misdadige middelen een vorstendomverwerft, ten tweede, wanner een burger door zijnmedeburgers tot vorst words gekozen. Van de eerstewijze zal ik twee voorbeelden geven, een uit den oudentijd, een uit den omen. Ik zal dit doen zonder dieperop de zaak in to gaan, omdat ik geloof, dat zij in dengegeven vorm toereikend zijn om to worden nagevolgddoor hen, die zich in de noodzakelijkheid zou bevin-den dat to doen.

Aghatocles van Sicilie, een man van zeer lage af-komst, werd van particulier tot Koning van Syracuseverheven. Deze man, zoon van een pottenbakker,leidde op alle trappen van zijn grootheid een misdadigleven. Desondanks paarde hij aan zijn misdaden zoo-veel geesten lichaamskracht, dat hij van soldaat totpraetor van Syracuse steeg. Eenmaal dien rang ver-

120

HOOFDSTUK VIII

overd hebbende, besloot hij zich tot vorst to verheffenen datgene met geweld en onaf hankelijk van vreemdehulp, to bezitten was men hem reeds had toegestaan .Na over zijn plan met Hamilcar, den Carthaagschenveldheer, die zich met zijn leger in Sicilie beyond,overleg to hebben gepleegd, riep Aghatocles op eenmorgen het yolk en den Senaat van Syracuse tezamen,alsof hij hun de een of andere staatszaak had voor toleggen. Op een afgesproken seekers lies hij door zijnsoldaten alle senatoren en de rijkste ingezetenen ver-moorden. Daarna maakte hij zich meester van het be-wind. Hij regeerde over de stad zonder eenige oppositievan den kant der bewoners.

Hoewel Aghatocles door de Carthagers tweemaalverslagen wend en zij de stad belegerden, kon de nieuwevorst niet alleen Syracuse verdedigen, maar bovendienmet een gedeelte van zijn manners de Carthagers inAfrika aanvallen. In korten tijd bevrijdde hij Syracusedaardoor van het beleg en bracht de Carthagers ingroote moeilijkheden . Door zijn handelwijze werdendeze gedwongen met hem een overeenkomst to sluiten,waarbij zij zich tot Afrika beperkten en AghatoclesSicilie lieten.

Wie dus de handelingen van Aghatocles beschouwt,zal weinig vinden dat aan de fortuin moet worden toe-geschreven. Deze man toch kwam niet aan het bewinddoor bijzonder geluk, maar fangs een trap van militairegraders, die hij to midden van vele moeilijkheden hadverkregen. Men kan het niet lovenswaard noemenwanner iemand zijn medeburgers vermoordt, zijnvrienden verraadt, en trouweloos, zonder medelijden,zonder religie is; op die wijze toch words wel macht,

12 1

HOOFDSTUK VIII

maar geen roem verkregen. Zoo men evenwel denmoed en het beleid van Aghatocles bij het trotseerenen overwinnen van gevaren beschouwt, zoo ook degrootheid van zijn geest in het verdragen en to bovenkomen van tegenspoed, kan ik niet inzien waarom hijminder waard zou zijn dan een groot veldheer . Des-ondanks laten zijn onmenschelijke wreedheid en nietto tellen misdaden niet toe, dat hij onder de werkelijkgrooten worde gerangschikt. Noch aan de fortuin nochaan beleid of moed kan men dus toeschrijven watzonder hen werd verkregen .

In omen tijd, gedurende de regeering van Alexan-der VI werd Oliverotto van Fermo, een ouderlooskind, opgevoed door een oom moederzijds, GiovanniFogliani geheeten. Door dezen werd hij reeds spoedigin krijgsdienst bij Paolo Vitelli gezonden opdat hijonder diens leiding een hoogen militairen rang zouverwerven. Toen Paolo gestorven was trad Oliverottoin dienst bij diens broer Vitellozzo ; door zijn helderverstand en moed werd hij spoedig de eerste van dienstroep. Daar hij het echter niet met zijn waardigheidkon overeenbrengen onder anderen to dienen, vattehij het plan op zich meester to maken van zijn vader-stad Fermo, met de hulp van een aantal ingezetenen,wien de slavernij dierbaarder was dan de vrij heid . Hijschreef daarom aan zijn oom Giovanni Fogliani, dathij, na zooveel jaren afwezig to zijn geweest, hem endiens stad wilde weerzien ; hij zou zich ook op dehoogte willen stellen van den toestand van zijn erfdeel.

Aangezien Oliverotto tot dien tijd slechts naar roemen eer had gestreefd, zou hij, gelijk hij aan zijn oommeldde, de stad willen binnentrekken met honderd

122

HOOFDSTUK VIII

ruiters, opdat zijn medeburgers er zich rekenschap vanzouden kunnen geven, dat hij zijn tijd niet nuttelooshad besteed. Hij verzocht daarom zijn oom er voor tozorgen dat de bewoners van Fermo hem met zekerenpraal zouden ontvangen, hetgeen niet slechts hem,maar ook zijn pleegvader tot eer zou strekken. Giovan-ni Fogliani zorgde er inderdaad voor, dat aan zijn neefeen luisterrijke ontvangst werd bereid . Oliverotto namzijn intrek in het huffs van zijn oom, waar hij, na voor-bereidingen to hebben getroffen tot een schandelijkedaad, een prachtig feestmaal gaf, waarop hij zijn oomen de voornaamsten van Fermo uitnoodigde. Nadatde maaltijd geeindigd was, begon Oliverotto met op-zet over ernstige dingen to spreken, over de grootheidvan Paus Alexander en zijn zoos Cesare, in verbandmet de door hen verrichte daden. Toes nu ook Gio-vanni en de anderen zich over dit onderwerp wildenuitlaten, stond Oliverotto plotseling op en zeide, datover die zaken eigenlijk slechts in het geheim mochtworden gesproken; hij trok zich daarom terug naar eenander vertrek, waarheen hem Giovanni en de andereburgers volgden. Nauwelijks hadden deze plaatsgeno-men of uit allerlei schuilhoeken kwamen soldaten tovoorschijn die Giovanni en alle anderen afmaakten.

Na den moord steeg Oliverotto to paard, rende metzijn ruiters door de stad en belegerde het raadhuis . Debevreesde magistrates wares toes wel genoodzaakthem to gehoorzamen en toe to stemmen in een staats-inrichting, waarbij hij tot vorst werd verheven . Aan-gezien nu alien, die hem hadden kunnen schaden, ge-dood wares, kon hij ermee volstaan zich in burgerlijken militair opzicht to versterken. Op die wijze kon hij

123

HOOFDSTUK VIII

in den tijd van een jaar zijn heerschappij niet slec htsin Fermo vestigen, maar tevens door alle buren ge-vreesd worden. Evenals bij Aghatocles ware het zeermoeilijk geweest hem van den troop to stooten, indienhij zich door Cesare Borgia niet om den tuin had latenleiden. Met de Orsini en Vitelli lies hij zich toch doorden Hertog naar Sinigaglia lokken waar hij tezamenmet Vitellozzo, zijn leermeester in de kunst van oorlogen bedrog, geworgd werd.

Iemand zou zich nu kunnen afvragen waarom Agha-tocles en verschillende anderen, na veel bedrog enwreedheid, zoo langen tijd veilig in hun vaderlandleefden, zich tegen buitenlandsche vijanden staandehielden en niet ten offer vielen aan samenzweringen,terwijl toch vele anderen zich door hun wreedheidniet in vredestijd, last staan in tijden van oorlog, kon-den handhaven. Het is mijn meening, dat het zich alof niet kunnen handhaven afhangt van wet of ver-keerd aangewende wreedheid. Wel aangewende wreed-heden zoo men van het kwaad iets goeds mag zeg-gen zijn daden, die ineens, uit de noodzakelijkheidom de heerschappij to vestigen, worden verricht. Zulkeladen, die niet worden herhaald, strekken den onder-danen op den duur tot nut. Verkeerd aangewendewreedheden echter zijn zij, die met den tijd eerdergroeien dap afnemen. De vorsten, die de eerstgenoem-de in practijk brengen, kunnen als Aghatocles, metmenschelijke en goddelijke hulp, verbetering in huntoestand teweeg brengen; het is evenwel onmogelijkdat zij, die de wreedheid verkeerd gebruiken, zichstaande kunnen houden.

Hij, die zich dus van een staat wil meester maken,

1 24

HOOFDSTUK VIII

moet zich afvragen welke wreedheden hij zal moetenplegen; die wreedheden zullen dan alle ineens moetengeschieden, opdat zij niet iederen dag herhaald zullenbehoeven to worden. Slechts op die manier toch kande vorst de menschen geruststellen en door weldadenvoor zich winnen. 'Vie anders handelt, hetzij uit vreesof door slechten raad, moet mes en zwaard altijd inde hand houden; hij kan nooit op zijn onderdanenvertrouwen, noch kunnen deze, door de zich herha-lende wreedheden, zich voor hem in zekerheid wanen .Daarom moeten dus alle wreedheden ineens geschie-den opdat zij als totaal minder krenken ; de weldadenechter moeten met mondjesmaat worden uitgedeeldopdat zij beter gesmaakt en gewaardeerd worden . Vooralles is het noodzakelijk dat een vorst zoodanig metzijn onderdanen omspringt dat hij zich noch doorvoor-, noch door tegenspoed van zijn gedragslijn Iaatof brengen. In slechte tijden toch kunt gij niet al tostrenge maatregelen nemen, en het goede, dat gij danverricht brengt geen nut of dank, omdat het onderdwang verricht words geacht.

1 25

HOOFDSTUK IX

De vorst, die door het yolk wordsgekozen

Ik moet mij than bezighouden met het geval, dateen burger niet door misdaad of geweld, maar door deguns van zijn medeburgers heerscher over zijn vader-land words. Wij hebben dan met een zoogenaamdburgerlijk vorstendom to doen; om daarvan vorst toworden behoeft men niet over buitengewone eigen-schappen of geluk to beschikken, eerder over een doorde fortuin begunstigde slimheid. Vorst van zulk eenvorstendom words men of door de guns van het yolk,of door die der grooten. In iederen staat toch treft mentwee tegengestelde stroomingen aan ; de eerste vindthaar oorsprong in het feit, dat het yolk niet beheerschten onderdrukt wil worden door de grooten, de tweedein den wench der laatsten om het yolk to beheerschenen to onderdrukken. Die twee verschillende gezind-heden voeren tot alleenheerschappij, vrijheid, ofanarchie.

De vorst words gekozen door het yolk of door degrooten, naarmate een der genoemde partijen daartoegelegenheid heeft. Wanner de grooten zien, dat zijaan het yolk niet langer weerstand kunnen bieden,trachten zij een van hen tot vorst to verhef fen om inzijn schaduw hun begeerten to kunnen voldoen. Aan

126

HOOFDSTUK IX

den anderen karat kiest het yolk, wanneer het ziet dathet den grooten niet langer weerstand kan bieden, eenburger die in bijzonder aanzien staat, tot vorst, ten-einde door hem beschermd to worden .

Hij, die met de hulp der grooten vorst words, kanzich moeilijker handhaven dan hij, die door het yolktot vorst werd gekozen. In het eerste geval toch vindthij zich omgeven door velen, die zich aan hem gelijkdunken en die hij noch bevelen noch naar zijn wilgebruiken kan. Hij echter, die vorst words door devolksgunst, bevindt zich alleen op den troop, en heeftniemand, of althans zeer weinigen, die pies bereid zijnhem to gehoorzamen . Daarbij komt dat de vorst degrooten moeilijk en zonder anderen to krenken te-yreden kan stellen, maar wel het yolk. Dit toch heeftbescheidener en billijker eischen dan de grooten ; hetwil ook pies onderdrukken, alleen maar pies onder-drukt worden. Daartegenover zal een vorst zich tegeneen hem vijandig yolk nooit kunnen wapenen omdathet to groot in aantal is ; de grooten kan hij echterdesgewenscht door een daad van geweld in zijn machtkrijgen omdat er maar betrekkelijk weinig van zijn .

Het ergste, dat een vorst van het hem vijandig ge-zinde yolk kan verwachten, is door dit verlaten wor-den; van vijandige grooten moet hij pies slechts vree-zen, dat zij hem in den steek laten, maar ook dat zij,die meer inzicht in de toekomst hebben dan het ge-wone yolk, alles zullen doen om bij hem, die in hungedachten overwinnaar zal zijn, in de gunst to komen .Het is een noodzakeijkheid voor den vorst om altijdmet hetzelfde yolk to levee ; de grooten echter kan hijnaar eigen goeddunken behandelen; hij kan ze ver-

9

127

HOOFDSTUK IX

heffen en vernietigen, hij kan hun aanzien schenkenen ontnemen.

Om deze zaak nog was duidelijker to maken, wil ikopmerken, dat het gedrag der grooten op tweeerleiwijze kan worden beschouwd. Deze toch kunnen zichal of niet geheel aan Uw lot verbinden. Zij, die zichaan U verbinden, moet gij, zoo zij althans niet al tohebzuchtig zijn, eeren en beminnen . In het tegenover•gestelde geval moet onderscheid worden gemaakt tus-schen hen, die zich pies aan Uw lot willen verbindenuit zwakheid en gebrek aan karakter en hen, die zichuit berekening en eerzucht afzijdig houden. Van deeersten kunt gij U bedienen, vooral wanneer zij goederaad geven; in voorspoed strekken zij U tot eer, integenspoed hebt gij hen pies to vreezen . De anderenechter moet de vorst vreezen als openlijke vijanden ; zijtoch denken alleen aan zichzelf en zullen in geval vantegenspoed pies aarzelen hun wapenen tegen hem torichten.Hij, die dus vorst is geworden door de gunst van het

yolk moet hen to vriend houden ; dat zal den vorstbetrekkelijk gemakkelijk vallen omdat de burgers netsanders vragen dap niet onderdrukt to worden . Hij, die,tegen den wensch van het yolk in, met de hulp dergrooten vorst is geworden, moet zoodra hij den troopheeft bestegen voor alles trachten de volksgunst towinnen; ook dit zal hem niet moeilijk vallen omdathet yolk zich gaarne onder zijn bescherming stelt . Daarnu de menschen, als zij weldaden ontvangen vaniemand van wien zij kwaad verwachtten, zich des tomeer aan hun weldoener verplicht gevoelen, words hetyolk hem spoedig meer genegen dap wanneer de vorst

128

HOOFDSTUK IX

door de volksgunst op den troop gebracht zou zijn .De vorst kan het yolk op verschillende wijzen voorzich winners; in deze materie bestaan geen vaste regels;daarom zal ik er verder niet over spreken . Noodzakelijkis het evenwel, dat de vorst het yolk tot vriend heeft ;anders kan hij zich, in tijden van tegenspoed, piesredden .

Nabis, Koning van Sparta, weerstond den aanvalvan geheel Griekenland en van een zegevierend Rameinsch leger ; tegen hen verdedigde hij zijn vaderlanden zijn staat . 22) Daartoe was het hem voldoende zichvan den steun van een klein aantal burgers to verzeke-rep; deze steun zou niet toereikend zijn geweest als hetyolk in vijandschap met hem had geleefd. Nu komemen mij niet aan met het min of meer afgezaagdespreekwoord, dat hij, die op het yolk bouwt, op mod-der bouwt, want dat gezegde heeft slechts geldigheidin het geval dat een burger op het yolk vertrouwt enerop rekent dat het yolk zijn partij zal nemen wanneerhij words onderdrukt door vijanden of door de over-heid. In dat geval toch zal hij veelal bedrogen uit-komen, zooals de Gracchen to Rome en GiorgioScali 28) to Florence. Wanner echter een vorst, dieweet to bevelen, die karakter heeft, in het ongelukpies versaagt, geen voorzorgen nalaat en op het yolkvertrouwend met zijn geest en maatregelen de gemeen-schap bezielt, zal hij daardoor niet bedrogen worden,maar wel tot de conclusie komen, dat hij goede grond-slagen heeft gelegd .

Gekozen vorsten loopen vaak gevaar wanneer zij af-wijken van de bestaande instehingen en naar alleen-heerschappij streven. Deze vorsten toch deelen hun

129

HOOFDSTUK IX

bevelen of rechtstreeks uit of door middel van over-heidspersonen . In het laatste geval is hun positie veelzwakker en gevaarlijker omdat zij grootendeels afhan-gen van den wil van die personen, die, in het bijzonderin tijden van tegenspoed, hen van hun troop kunnenzetten, of wel hen kunnen tegenwerken door hun nietto gehoorzamen. De vorst echter kan zich niet veroor-loven, wanner gevaren dreigen, zich tot alleenheer-scher to verheffen, omdat zijn onderdanen, die gewoonzijn bevelen to ontvangen van de overheidspersonen,in tegenspoed niet bereid zullen zijn hem to gehoor-zamen, zoodat hij niet weet op wie hij moet vertrou-wen. Een dergelijk vorst toch mag niet afgaan op het-geen hij ziet in kalme tijden, wanner de burgers hemnoodig hebben. Dan toch rent ieder voor hem, iederput zich uit in beloften, ieder zegt voor hem to whensterven wanner de dood maar ver genoeg weg is . Intijden van tegenspoed echter, wanner vorst en staatde burgers noodig hebben, zijn ze plotseling, op enkeleuitzonderingen na, verdwenen. Zulk een experimentis des to gevaarlijker omdat men het slechts een keerkan nemen. Een verstandig vorst moet daarom opmiddelen zinnen waardoor zijn onderdanen, op elkentijd en in alle omstandigheden, hem noodig zullenhebben; slechts in dat geval zullen zij hem altijd trouwzijn.

130

HOOFDSTUK X

Hoe de macht der vorstendommenmoet worden beoordeeld

Bij bet onderzoek naar den aard der door ons be•handelde vorstendommen, moeten wij ons ook nogafvragen of een vorst over voldoende grondbezit be •schikt om in geval van nood zichzelf to kunnen ver-dedigen, of we!, dat hij vreemde hulp noodig heeft .Om dit punt to verduidelijken, spreek ik als mijn mee-ning uit, dat zij zichzelf kunnen helpen die over vol-doende mannen en geld beschikken ; zij toch kunneneen groot genoeg leger samenbrengen om hun, die aan-vallen, slag to leveren. Zij evenwel, die in bet open veldniet tegen den vijand vechten, maar genoodzaakt zijnzich achter de muren van hun stad terug to trekken omdeze to kunnen behouden, moeten zich wel van vreem-de hulp voorzien. Over bet eerste geval hebben wijreeds gesproken ; wij zullen er in den vervolge nog heteen en ander over opmerken . In bet tweede geval kanmen den vorst slechts aanraden zijn stad to versterkenzonder zich veel om bet omringende land to bekom-meren. Wie zich op die wijze beefs versterkt en zichten opzicbte van de andere staten en de eigen onder-danen heeft gedragen op de wijze, die door ons werdaangeraden, zal niet zoo licbt worden aangevallen. Demenschen toch houden niet van moeilijke onderne-

13 1

HOOFDSTUK X

mingen; het is dan ook niet gemakkelijk iemand aanto vallen, die zijn stall goed heeft versterkt en het yolkzijn vriend kan noemen.

De steden van het Duitsche Rijk genieten een grootevrij heid; zij hebben betrekkelijk weinig grondgebieden gehoorzamen den Keizer slechts als het haar past .Zij toch vreezen hem niet noch andere machthebbers,want zij bevinden zich in zoodanigen versterkten toe-stand, dat ieder wel weet dat het veroveren van hunstall langdurig en moeilijk zou zijn . Al die steden tochzijn door groote muren en breede grachten omgeven ;zij bezitten geschut in overvloed en hebben in haaropslagplaatsen steeds voor een jaar aan levensmiddelenen brandstoffen . Daarenboven dragen zij er zorg voor,dat zij, teneinde het lagere yolk in bedwang to houden,voor dit altijd een jaar vooruit werk in gereedheidhebben. Daarnaast houden zij de krijgsoefeningen instand; daaromtrent bestaan verschillende verorde-ningen.

Een vorst dus, die een sterke stall bezit en zich bijhet yolk niet gehaat heeft gemaakt, kan zeer moeilijkworden aangevallen . Degene die dat toch deed, zou inhet meerendeel der gevallen met schade en schandemoeten aftrekken, want de dingen van deze wereld zijnzoo wisselvallig, dat het bijna onmogelijk is met eenleger een vol jaar zonder slag to leveren in het veld toblijven. Wie mij flu tegenwerpt, dat het yolk, dat zijnbezittingen buiten de muren in vlammen ziet opgaan,ontevreden zal worden, zoo ook dat het door het langebeleg en de schaarschheid der levensmiddelen, van denvorst afvallig zal worden, antwoord ik dat een wer ;ke-njk machtig en beleidvol vorst al dergelijke moeilijk-

132

HOOFDSTUK X

heden altijd zal overwinnen . Hij toch zal zijn onder-hanen hoop in blazers, dat de oorlog niet tang zalduren. Een ander maal zal'hij burs vrees inboezemenvoor de wreedheid van den vijand ; een anderen keerweer zal bij door goede woorden en geschenken trach-ten de weerspannigen voor zich to winners .

Men moet ook in bet oog houden, dat de vijand inden regel bij zijn aankomst zal beginners bet land toverwoesten, op een oogenblik dus dat de gemoederennog verhit en tot tegenstand bereid zijn . Wanner deonderdanen van den vorst weer wat bekoeld zijn, isde schade reeds geleden; er bestaat geen middel meettegen. Dan zullen alien zich nauwer bij hun vorst aan-sluiten omdat zij zich, nu hun huizen verbrand enhun bezittingen verwoest zijn, door een gemeenschap-pelijken plicht aan hem verbonden voelen. Het ligtimmers in den aard der menschen zich zoowel aaniemand verplicht to voelen door de diensten, die zijhem bewijzen, als door die, welke hun door hem be-wezen worden. Dit alles overwegende, zal men tot degevolgtrekking komen dat bet een wijzen vorst nietmoeilijk zal vallen bij een belegering den geest van zijnonderdanen standvastig to houden, dit alles onder derestrictie, dat er geen gebrek aan levensmiddelen enwapens zij .

133

HOOFDSTUK XI

Over geestelijke vorstendommen

Wij moeten ons thans nog bezig houden met degeestelijke vorstendommen, die vooral moeilijkhedenopleveren voor zij in bezit worden genomen . Dezetoch kan men slechts verkrijgen door cooed en beleidof wel door de fortuin; men behoudt ze echter zonderhen. Dergelijke vorstendommen worden geschraagddoor de heilige instellingen van den godsdienst, instel-lingen die zoo machtig en van zoodanigen aard zijn,dat zij hun vorsten op den troop houden, hoe dezezich ook gedragen. Zulke vorsten hebben staten, diezij niet behoeven to verdedigen, en onderdanen, diezij niet behoeven to besturen . Hoewel die staten dusonverdedigd zijn, worden zij niet aan den vorst ont-nomen. En de burgers bekommeren er zich niet over,dat zij niet bestuurd worden, noch denken zij erovervan hun vorsten of to vallen. Dergelijke vorstendom-men bevinden zich dus in een toestand van veiligheiden geluk. Daar zij echter bestuurd worden door krach-ten, die het menschelijk verstand niet doorgrondenkan, zal ik er hier niet over spreken . God toch houdtdie vorstendommen in stand en het zou ten zeersteverwaand en stoutmoedig zijn er hier als mensch overto oordeelen.

Zoo iemand mij flu mocht vragen hoe het komt, dat

134

HOOFDSTUK XI

de Kerk die vbbr bet pausschap van Alexander, doorde Italiaansche vorsten, ja door iederen beer, hoe kleinin macht ook, in wereldlijk opzicht gering werd ge-schat, zooveel wereldlijke macht kon verwerven, datzij den Koning van Frankrijk Italie kon doen ruimenen de Venetianen kon overwinnen, 24) moet ik alvo-rens to antwoorden opmerken dat bet mij niet over-bodig lijkt eenige zaken in bet geheugen terug to roe-pen.Voor Koning Karel van Frankrijk naar Italie kwam,

beyond zich dat land onder de heerschappij van denPaus van Venetie, van den Koning van Napels, vanden Hertog van Milaan en van Florence. Deze statenhadden voornamelijk twee zorgen : de eerste was, datgeen vreemdeling met een Ieger naar Italie zou komen,de tweede dat niemand van hen meer gebied zou ver-krijgen dan reeds in bun bezit was . Van de genoemdemachten moesten de Paus en de Venetianen bet meestin bet oog worden gehouden . Om de Venetianen inbedwang to houden, was de vereeniging van alle an-deren noodig, gelijk bijvoorbeeld bleek bij de verdedi-ging van Ferrara 4); our den Paus in toom to houdenmaakte men gebruik van de grooten van Rome, dieverdeeld waren in twee partijen; de Orsini en de Co-lonna. Deze partijen waren altijd bereid oproer tomaken; onder de oogen van den Paus stonden zijsteeds gewapend tegenover elkaar en verzwakten denKerkelijken Staat.

Hoewel er flu sours een krachtige Paus, zooalsSixtus IV aan de regeering kwam, kon bij toch nocbdoor beleid of geluk die moeilijkbeden uit den wegruimen. De oorzaak biervan was de korte duur van

135

HOOFDSTUK XI

het pauselijk bewind, omdat een Paus in tien jaar degemiddelde duur van hun regeering geen van debeide partijen ernstig kon aantasten . Want als de eende Colonna's bijna vernietigd had, kwam een anderePaus aan het bewind, die den Orsini vij andig gezindwas. Deze lies dan de Colonna's weer in aanzien rijzen,maar had niet voldoenden tijd om de Orsini uit toroeien. Deze toestand van zaken had tengevolge dat dewereldlijke macht van den Paus in Italie weinig geachtwerd.

Toen Paus Alexander VI den troop van Petrus be-steeg toonde hij, meer dan wie ook voor hem, watmet geld en geweld kon worden tot stand gebracht .Met behulp van den Hertog van Valentinois toch ver-richtte hij, ten tijde van de komst der Franschen, dehandelingen, waarover ik reeds vroeger gesprokenheb. Hoewel het nu zijn bedoeling niet was de Kerk,maar den Hertog groot to maken, droeg toch hetgeenhij deed bij tot de macht van de Kerk, die na zijn flooden het gewelddadig einde van Cesare Borgia, erfgenamevan diens veroveringen werd.

Vervolgens kwam Paus Julius II aan de regeering ;de Kerk, die nu de geheele Romagna bezat en de han-den vrij had door de vernietiging der Heeren van Romedoor Alexander, kon bogen op zekere macht en groot-heid. Paus Julius vond den weg gebaand tot het ver-zamelen van geldelijke rijkdommen, die voor Alexan-der onbekend waren. De nieuwe Paus nam zich voorzich van Bologna meester to maken en de macht vanVenetie to knakken ; ook wilde hij de Franschen uitItalie verdrijven. Dat alles gelukte hem en strekt hemdes to meer tot lof omdat hij het deed om de macht

136

HOOFDSTUK XI

van de Kerk en niet van een particulier to vergrooten .De partijen der Orsini en Colonna lies hij bestaan inden toestand, waarin hij ze vond. Hoewel er natuurlijkaltijd onder hen wel iemand was die beroering wildebrengen, werden zij toch door de macht der Kerk endoor de omstandigheid, dat zij geen kardinalen had-den, in bedwang gehouden. Nooit immers zullen degenoemde partijen rustig zijn als zij kardinalen in hunrangers tellers . Deze toch wakkeren in en buiten Romede partijzucht aan ; de genoemde machtige heeren zijngenoodzaakt hen to verdedigen ; op die wijze ontstaanonder hen oneenigheden en twisters door de eerzuchtvan de prelaten .Zijne Heiligheid Paus Leo X heeft dus den Kerke-

lijken Staat in groote macht aangetroffen. Het is tohopen, dat hij door zijn goedheid, beleid en talloozeandere deugden het groote werk, dat zijn voorgangersmet de wapens tot stand brachten, tot nog grootereglorie zal verheffen .

137

HOOFDSTUK XII

Over de verschillende soortenkrijgsvolk

Na mij to hebben beziggehouden met de vorsten-dommen, die ik wilde behandelen, en na de oorzakenvan hun voor- en tegenspoed to hebben onderzocht,moet ik thans aandacht schenken aan de middelen vanaanval en verdediging, die den vorsten ten dienstestaan. Wij hebben reeds als onze meening uitgespro-ken dat het noodzakelijk is, dat een vorst op goedegrondslagen bouwt. De twee voornaamste gronds agen,waarop alle staten, hetzij nieuw, hetzij oud, berusten~zijn goede wetten en goede wapenen. Daar er nu geengoede wetten zijn, waar wapenen ontbreken en, waarvoldoende krijgsmacht aanwezig is, ook goede wettenbestaan, zal ik mij niet bezighouden met de wetten,maar slechts van het krijgsvolk spreken .

Het krijgsvolk dan waarmee een vorst zijn staat ver-dedigt, is samengesteld of uit zijn onderdanen, of uithuurlingen, of wel uit beide. Huurlingen en hulptroe-pen zijn in den regel gevaarlijk en van weinig nut . Eenvorst, die zijn heerschappij in stand tracht to houdenmet behulp van gehuurde troepen, bevindt zich altijdop een wankel voetstuk . Die troepen toch zijn nooiteensgezind, maar munten uit door heerschzucht engebrek aan discipline. Zij zijn spoedig ontrouw, be-

138

HOOFDSTUK XII

handelen vrienden met overmoed en gedragen zich laftegenover den vijand. Zij kennen geen vrees voor Godnoch trouw jegens den mensch. Zoolang words nu denederlaag uitgesteld als geen aanval plaats vindt . Zoowords gij in vrede door hen geplunderd; in den oorlogdoor Uw vijanden. De oorzaak hiervan is de betreu-renswaardige omstandigheid, dat dat krijgsvolk slechtsin den oorlog treks terwille van een loon, dat niet vol-doende is om hen voor U to doers sterven. Zoolang gijdan ook geen oorlog voert willen die troepen gaarnein Uw dienst staan, maar zoodra de krijg ontbrandt,makers zij zich uit de voeten .

Het bovenstaande met bewijzen aan to toonen, zalweinig moeite kosten. Als voorbeeld toch hebben wijItalie, wier betreurenswaardige toestand in hoofdzaakveroorzaakt is door de huurlingen, waaraan zij haarlot gedurende vele jaren heeft toevertrouwd. Die troe-pen schenen onder elkaar, wanner zij slaags raakten,nogal was to beteekenen, maar hun werkelij ke waardebleek eerst toen de vreemdelingen Italie binnentrok-ken. Koning Karel van Frankrijk toch kon zich vanItalie zonder slag of stoot meester makers. Hij 25) diedan ook beweerde, dat wij zelf de schuld van een der-gelijken intocht waters, had gelijk, hoewel hij op an-dere oorzaken doelde . De ware oorzaak echter heb ikgenoemd: gehuurd krijgsvolk deugt niet. De vorsten,die er zich dus van bediend hebben, hebben er hethunne van moeten lijden .

De onwenschelijkheid, ja verkeerdheid, om zich vangehuurde troepen to bedienen, wit ik nader aantoonen.Ik moet dan opmerken dat de aanvoerders van gehuurdkrijgsvolk of wel bekwaam zijn of niet . In het eerste

139

HOOFDSTUK XII

geval kan men niet op hen vertrouwen omdat zij, doorof breuk to does aan hem, die ze in dienst heeft ge-nomen of anderen buiten diens bedoeling to onder-drukken, naar eigen grootheid streven. Is de aanvoer-der gees bekwaam man, zoo veroorzaakt hij in denregel Uw ondergang. Men zal mij flu misschien tegen-werpen dat iedere troepenaanvoerder, gehuurd of niet,naar iets dergelijks zal streven . Die opmerking heeftzin, maar wel moeten wij onderscheid makes of eenoorlog gevoerd words door een staat, aan wiens hoofdzich een vorst bevindt, of door een republiek . In heteerste geval toch zal de vorst zichzelf aan het hoofdvan zijn troepen stehen ; in het tweede geval zal eenburger tot aanvoerder worden gekozen. Wanner dezeniet aan de aan hem gestelde verwachtingen beast-woordt, moet hij vervangen worden; indien hij datwel doer moet hij toch door wetten en instructies inbedwang worden gehouden. De ondervinding leers nudat staten, aangevoerd door een krijgshaftig vorst ofdoor een tot aanvoerder verheven republikeinsch bur-ger, groote successes kunnen behalen . Gehuurde troe-pen echter brengen slechts nadeel en schade ; daarbijkomt dat een republiek, die aangevoerd words dooreen van de burgers minder gemakkelijk onder diensdwingelandij raakt dan een staat, die vreemde troepenin dienst seems. Rome en Sparta, twee gewapende,krijgshaftige staten, genoten vele eeuwen van hun viii-heid. Ook de Zwitsers beschikken over een grootemate van vrij heid omdat zij tot aan de tanden gewa-pend zijn .

Als voorbeeld van de gevaarlijkheid der hulptroepenhebben wij Carthago, dat aan het einde van den eer-

140

HOOFDSTUK XII

step Punischen oorlog bijna aan de tyrannie van dehuurlingen, hoewel zij onder Carthaagsche aanvoer-ders stonden, ten offer was gevallen . Philippus vanMacedonia wend na den dood van Epaminondas doorde Thebanen tot veldheer verkozen ; op die wijze konhij hun na de overwinning de vrij heid ontrooven . 26)De Milaneezen namen na den dood van Hertog Phi-lips Francesco Sforza tegen Venetie in hun dienst ; dazeoverwon den vijand bij Caravaggio, maar vereenigdezich terstond met hem om de Milaneezen, zijn heeren,to onderdrukken . 27) De vader van den genoemdenFrancesco beyond zich indertijd in den dienst vanJohanna van Napels, die hij plotseling met zijn krijgs-yolk in den steak lies. Die koningin moest zich toen,daar zij geheel zonder troepen was, in de armen vanden Koning van Aragon werpen om haar rijk niet toverliezen.

Men zal nu misschien opmerken dat toch de Vene-tianen en de Florentijnen hun gebied met behulp vangehuurde troepen hebben uitgebreid, en dat de aan-voerders daarvan zich niet tot vorsten hebben opge-worpen, maar integendeel de Staten, die hen in dienstnamen, hebben verdedigd. Daarop antwoord ik dat deFlorentijnen in dit geval door hat lot warden begun-stigd omdat van de bekwame veldheeren, die zij terechtkonden vreezen, eenige niet overwonnen, andere geenweerstand vonden, terwijl enkele van hen elders be-vrediging voor hun eerzucht zochten .

Een veldheer, die niet overwon was Giovanni Acuto,over wiens trouw men daarom niet oordeelen kan ;zeker is intusschen dat Florence, indien hij wel hadoverwonnen, aan zijn goedgunstigheid overgeleverd

141

HOOFDSTUK XII

zou zijn geweest. Francesco Sforza had steeds de Brac-ci's tot tegenstander ; de een Meld den ander in be-dwang. Francesco richtte zijn eerzucht op Lombardije ;Braccio tegen de Kerk en het Koninkrijk Napels .

Laten wij than eens een gebeurtenis van recentendatum bekijken. De Florentijnen benoemden tot veld-heer Paolo Vitelli, een zeer bekwaam en beleidvol man,die zich grooten roem had verworven. Indien het hemgelukt was Pisa in to nemen, kan niemand ontkennendat de Florentijnen in zijn macht zouden zijn geweestomdat zij, zoo hij bij den vijand in dienst was getredenzich niet tegen hem hadden kunnen verdedigen ; bleefVitelli echter aan hun zijde, dan moesten zij hem welgehoorzamen.

Wat nu de gebiedsuitbreiding der Venetianen be-treft, zoo zal men tot de conclusie komen dat zij zichmoedig en roemvol gedroegen zoolang zij oorlog voer-den op het hun vertrouwde terrein, waar hun edel-lieden en het gewapende yolk met succes vochten ; ditwas het geval voor zij op het vasteland begonnen toopereeren. Want zoodra zij daar aanvingen oorlog tovoeren, gingen zij to werk als de andere Italianen . Inhet begin van hun gebiedsuitbreiding op het vasteland,hadden de Venetianen van de aanvoerders der hulp-troepen niet veel to duchten; hun staat was niet grootin omvang en genoot groot aanzien . Toen zij echtervoortgingen zich uit to breiden, hetgeen vooral ge-schiedde onder den condottiere Carmignuola, bemerk-ten zij hun dwaling. Deze toch, een zeer dapper man,die onder Venetie's vlag den Hertog van Milaan eennederlaag had toegebracht, zette den oorlog lauw voort .De Venetianen zagen toen in dat zij niet meet over-

142

HOOFDSTUK XII

winningen zouden behalen dan hun veldheer wilde,maar sevens dat zij hem niet uit hun dienst kondenontslaan, uit vrees to verliezen was door hem veroverdwas. Zij zagen zich daarom genoodzaakt Carmignuolaterwille van eigen veiligheid om het leven to latenbrengen.

Vervolgens hadden zij in dienst Bartolommeo vanBergamo, 28) Ruberto van San Severino, den Graaf vanPitigliano en andere aanvoerders, van wie zij eerdernederlagen dan overwinningen to vreezen hadden. Zoogebeurde het dat zij to Vaila 29) op een dag verlorenhetgeen zij in achthonderd jaar met zooveel moeitehadden veroverd. De hulptroepen toch, langzaam enzwak in het veroveren, kenmerken zich door plotse-linge, onverwachte nederlagen. Daar de door mij op-gesomde voorbeelden aan Italie, dat jarenlang doorhuurlingen werd beheerscht, zijn ontleend, wil ik wasverder in de Geschiedenis teruggaan, opdat de oor-sprong van het euvel duidelijker worde en des to betermoge worden ondervangen.

Toen in de afgeloopen tijden het aanzien van denKeizer van Duitschland in Italie afnam en de wereld-lijke macht van den Paus groeide, verdeelde zich hetland in verschillende staten . Verscheidene groote ste-den kwamen in opstand tegen de heeren, die haar metsteun van den Keizer onderdrukten. De Paus daaren-tegen ondersteunde de steden om daardoor zijn wereld-lijke macht to vergrooten. In andere steden weer ver-hieven burgers zich tot vorst. Op die wijze kwam Italiein de macht van de Kerk en van eenige republieken.Priestess noch burgers evenwel waren gewend metwapens om to gaan; de Kerk en de republieken begon-

i0

143

HOOFDSTUK XII

nen daarom vreemd krijgsvolk in dienst to nemen .De eerste, die aan dit krijgsvolk zeker aanzien ver-

schafte, was Alberigo van Como, of komstig uit deRomagna. Zijn leerlingen waren Braccio en Sforza, diein hun tijd over Italie heerschten. Na hen kwamen alzij, die tot omen tijd de wapens in huurdienst hebbengevoerd. Het einde van al hun verrichtingen is echtergeweest dat Italie door Karel VIII onder den voet werdgeloopen, door Lodewijk XII werd geplunderd, doorFerdinand van Aragon onderdrukt en door de Zwit-sers onteerd werd . 30) De aanvoerders van de vreemdeIegers, die Italie binnentrokken, kenden aan de infan-terie slechts een zeer geringe plaats toe . Dit deden zijomdat zij zelf geen gebied hadden noch voldoendemiddelen; een klein aantal voetvolk gaf hun geen aan-zien terwijl daarentegen ruiterij, al was zij niet talrijk,hun onderhoud en eer verschafte. Zoo was het danmogelijk, dat men vaak in een leger van 20.000 sol-daten niet meer dan 2.000 man voetvolk aantrof.

Bovendien hadden de aanvoerders de gewoonte aan-genomen om hun soldaten en zichzelf moeite en vreesto sparen; in gevechten vielen geen dooden meer ; menmaakte gevangenen en lief deze weer zonder losgeldvrij. 's Nachts deden zij geen aanvallen meer op ves-tingen, noch werden uitvallen daaruit gedaan . Om hunkampen maakten zij palissaden noch grachten ; 's win-ters kampeerden zij niet. Zoo was de wijze van oorlog-voering door vreemdelingen, uitgevonden om inspan-ning en gevaar zooveel mogelijk to vermijden . Italieechter is door hen tot slavernij gebracht ; bespottingwerd haar deel.

144

HOOFDSTUK XIII

Over hulptroepen

De tweede snort onbruikbare troepen zijn de hulp-troepen. Gij kunt immers een machtig man verzoekenU met zijn wapenen to hulp to komen en to verdedigen .Zoo deed het in omen tijd Paus Julius, die in zijn on-derneming tegen Ferrara 31 ) met huurtroepen zeerslechte ervaringen had opgedaan. Hij wendde zich nutot Koning Ferdinand van Spanj e, dien hij bewooghem met zijn troepen bij to staan .Vreemde hulptroepen kunnen nuttig zijn voor hem,

die ze zendt, maar zij zijn bijna altijd funest voor denvorst naar wien ze gezonden worden . Deze toch isoverwonnen als die legers de nederlaag lijden ; over-winnen zij echter, dan is hij hun gevangene . De ge-schiedenis der Oudheid is vol feiten, die mijn beweringschragen ; ik wil mij echter tot het voorbeeld van PausJulius bepalen. Deze dan had geen slechter besluitkunnen nemen dan zich, om Ferrara to veroveren, inde armen van een vreemdeling to werpen. Zijn goedgesternte deed evenwel iets gebeuren dat zijn slechtekeus neutraliseerde. Want toen zijn hulptroepen bijRavenna ) de nederlaag hadden geleden, verschenende Zwitsers plotseling ten tooneele en verdreven deoverwinnaars. Zoo werd de Paus noch de gevangenevan zijn vijanden, die op de vlucht waxen gegaan, noch

145

HOOFDSTUK XIII

van zijn hulptroepen, char hij met behulp van anderewapenen de overwinning had behaald .

De Florentijnen, die Pisa wilden innemen, en dieniet beschikten over een eigen militie, maakten gebruikvan de hulp van 10 .000 Franschen; daardoor raaktenzij in groote moeilijkheden en gevaar . 33) Een Keizervan Constantinopel 4), die zich tegen zijn buren moestto weer stellen, lief 10.000 Turken naar Griekenlandkomen. Toen de oorlog geeindigd was wilden deze nietmeer vertrekken; dat was de oorsprong van de onder-werping van dat land aan de ongeloovigen .

Hij dus, die zich in de onmogelijkheid wil plaatsenooit to overwinnen, moet zich van hulptroepen, dieheel was gevaarlijker dan huurtroepen zijn, bedienen .Gij kunt dan immers zeker zijn van Uw ondergangomdat gij tegen hulptroepen, die eensgezind zijn endoor een ander worden betaald, machteloos staat . Dehuurlingen echter die overwonnen hebben, kunnen Uminder gemakkelijk benadeelen. Zij toch, door U bij •eengebracht en betaald, vormen geen samenhangendgeheel. Hun aanvoerder, door U benoemd, kan nietplotseling onder hen zooveel aanzien verwerven, dathun wapens tegen U gekeerd worden. Wij kunnendaarom zeggen dat bij de huurtroepen lafheid, bij dehulptroepen dapperheid het gevaarlijkst is . Een kundigvorst zal daarom altijd vermijden zich van dergelijketroepen to bedienen . Hij zal er de voorkeur aan geveneerder met zijn eigen troepen de nederlaag to lijdendan met vreemde de overwinning to behalen ; want eenoverwinning die met vreemde hulp words verkregen,is geen ware overwinning.

Wederom zij het mij geoorloofd mij to beroepen op

146

HOOFDSTUK XIII

Cesare Borgia en zijn verrichtingen. Deze heerscherviel met Fransche hulptroepen de Romagna binnen enveroverde Imola en Forli. Daar hij echter meende dathij op dat leger niet kon vertrouwen, nam hij zijn toe-vlucht tot huurtroepen, die hij voor minder gevaarlijkhield; de Orsini en Vitelli traden bij hem in loon-dienst. Aangezien ook deze in de practijk weinig be-trouwbaar bleken, zond hij ze heen ; hij beperkte zichtoen tot eigen mannen . Duidelijk blijkt het onder-scheid tusschen de genoemde troepen wanner menhet aanzien van den Hertog ten tijde dat hij de Fran-schen en vervolgens de Orsini en Vitelli in zijn diensthad, vergelijkt met dat in den tijd daarna. Nooit tochwerd hij zoo hoog geschat dan toen hij uitsluitendover eigen troepen beschikte .

Ik had mij aanvankelijk voorgenomen mij uitslui-tend tot recente, Italiaansche voorbeelden to bepalen ;toch wil ik hier nog het een en ander zeggen over herovan Syracuse, reeds vroeger door mij genoemd. Dezewerd, gelijk ik al reeds vermeldde, door de inwonersvan Syracuse tot aanvoerder van het leger benoemd.Hij zag echter terstond in, dat bet gebuurde krijgsvolk,welks aanvoerders van dezelfde snort waren als die vande Italiaansche huurtroepen, van geenerlei nut was .Daar hij bet niet wenschelijk oordeelde hen in zijndienst to houden noch hen to ontslaan, lies hij ze alleafmaken. Daarna voerde hij oorlog met eigen troepen,niet met vreemde .

Ik wil than nog een bier passend voorbeeld uit betOude Testament in herinnering brengen . Toen Davidzich aan Koning Saul aanbood om den Philistijn Go •liath, den uitdager, to bestrijden, gaf de Koning den

147

HOOFDSTUK XIIY

herdersknaap zijn eigen wapenen teneinde hem moedin to boezemen. David echter legde die wapenen weeraf, terwijl hij zeide, dat hij er zich niet in zou kunnenbewegen; met zijn slinger en zijn mes wilde hij denvijand tegemoetgaan. Vreemde wapenen dus vallen Uvan het lijf, drukken U neer of houden U bekneld .Karel VII, vader van Lodewijk XI, richtte, na zijn landdoor beleid en moed van de Engelschen to hebbenverlost, compagnieen ruiterij en voetvolk in zijn kaninkrijk op, daar hij de noodzakelijkheid inzag meteigen troepen to strijden. Zijn zoon Lodewijk XI ont-bond het voetvolk weer en nam in diens plaats Zwit-sers in dienst. Die four, ook door de opvolgers vanLodewijk begaan, is de oorzaak van de hachelijke om-standigheden, waarin zich Frankrijk flu bevindt. Doorde Zwitsers in aanzien to brengen, heeft de genoemdekoning aan zijn eigen troepen afbreuk gedaan . Daartoch de infanterie ontbonden werd, heeft hij zijn ca •vallerie van vreemde troepen of hankelijk gemaakt . Deruiterij toch, eraan gewend met de Zwitsers to strijden,meent zonder deze de overwinning niet to kunnenbehalen. Hierdoor komt het dat de Franschen tenopzichte van de Zwitsers in een minderheidspositieverkeeren; zij kunnen zich noch met hen meten, nochzonder hen tegen anderen ten strijde trekken . DeFransche legers dus zijn gemengd : zij bestaan gedeelte-lijk uit gehuurd krijgsvolk, gedeeltelijk uit eigen man-nen. Deze gemengde troepen zijn belangrijk beter danhuur• of hulptroepen, maar altijd toch veel slechterdan eigene .

Het door mij vermelde voorbeeld moge volstaan ;Frankrijk toch zou onoverwinnelijk zijn, indien men

148

HOOFDSTUK XIII

de instellingen van Koning Karel VII in stand hadgehouden en uitgebreid. De menschen echter zijn veel-al dom ; zij beginners ears zaak, die succes schijnt tobeloven en bemerken hat gif niet dat daze verbergt ;hat is hierbij als met de tering . De vorst dus, die hatkwaad niet in de kiem smoort, maar bet eerst bemerktals bet een zekeren omvang heeft gekregen, is nietwaarlijk wijs ; dit laatste kan dan ook slecbts vanweinigen gezegd worden. Wanneer men nu den onder-gang van bet Romeinsche Rijk beschouwt, komt mentot de conclusie dat een van de eerste oorzaken vanverval bet in huurdienst nemen van Gotben was ; vandien tijd of begon bet Imperium kracht to verliezen ;al de kracht, die bet verloor wend door de vreemdetroepen geabsorbeerd. Ik kom dus tot de conclusie dateen staat, die gears eigen troepen bezit, niet veilig is ;zij hangs geheel of van de fortuin en mist de krachtom zich in tijden van tegenspoed to verdedigen .

Het was dan ook steeds de meaning van wijze man-nen, dat nets zoo zwak en wankel is als de roam vaneen macht, die niet op eigen kracht rust . Eigen troependan noem ik de militaire formaties, die bestaan uitburgers of uit onderdanen van anderen aard ; al betoverige krijgsvolk bestaat of uit buurlingen, of uithulptroepen .

De baste wijze om eigen troepen to organiseeren, isgemakkelijk to vinden als men hetgeen ik boven gezegdbeb, in bet oog houdt, en er zich rekenschap van geefthoe Philippus van Macedonia, vader van Alexanderden Groote, zoo ook vale republieken en vorstendom-men zich hebben gewapend en bestuurd ; daarnaar ver-wijs ik den lezer.

149

HOOFDSTUK XIV

Vorst en krijgsvolk

De vorst moet geheel zijn denken richten op dekrijgskunst, want deze kunst moet hij, die bevelen wil,in de allereerste plaats beheerschen. De krijgskunsttoch is machtig : door haar kan de vorst zich hand-haven, terwijl velen zich door haar uit het particulierelevee tot heerscher weten to verheffen . Daarentegenverwaarloosden vele vorsten, gevangen in vermaak enwellust, de krijgskunst ; door die omstandigheid ver-loren zij hue troop . De eerste oorzaak van zulk eenverlies is onkundigheid in het voeren van een krijg ;hij echter die er wel kundig in is, kan zich een troopveroveren. Francesco Sforza, die de krijgskunst ver-stond, werd van particulier Hertog van Milaan. Zijnzone echter vielen weer terug tot den oorspronke-lijken stand van hue vader omdat zij de wapens nietmoisten to hanteeren .

Een groot nadeel, dat het ongeoefend zijn in dewapenkunde met zich medebrengt, is de minachtingwaaraan men ten proof valt; dit is lets waarvoor devorst zich vooral moet hoeden. Tusschen een gewa-pende en een ongewapende bestaat geen gelijke ver-houding; men kan dap ook van een gewapende nietverwachten, dat hij een ongewapende gehoorzaamt, enevenmin dat een ongewapende ve' 'g zij tusschen ge .

150

HOOFDSTUK XIV

wapende dienaren; minachting en wantrouwen be-letten hier samenwerking. Daarom kan een vorst, dievan de krijgskunst onkundig is, noch door zijn troepengeacht worden, noch op hen vertrouwen .

Nooit moet de vorst zijn gedachten van de krijgs-kunst afwenden ; in vredestijd moet hij zich, meer nogdan in den oorlog, daarin bekwamen . Hij kan dit doersop tweeerlei wijze : door het oefenen van zijn lichaamen door het oefenen van zijn geest . Allereerst is dande jacht zeer nuttig ; daardoor toch went het lichaamaan ongemak en vermoeienis . Al jagende leers de vorstzijn land kennen ; de helling der bergen, de ingangender valleien, de ligging der velden, de loop der rivierenen de geaardheid der moerassen worden hem ver-trouwd. Twee voordeelen worden zoo verkregen : devorst, die zijn land leers kennen, leers sevens hoe hijbet verdedigen moet . In de tweede plaats kan de kennisvan het landschap hem gemakkelijker ieder anderlandschap, was de militaire mogelijkheden betreft,doers waardeeren. Zoo hebben de heuvels en dalen, devlakten, de rivieren en moerassen, die men bijvoor-beeld in Toscane vindt, een zekere overeenkomst metdie van andere streken, zoodat men door de kennisvan een streek gemakkelijk tot bet kennen van anderekomt. De vorst echter wien deze kennis ontbreekt,mist bet eerste vereischte voor een veldheer ; dezekennis toch leers den vijand opsporen, kampementeninrichten, legers leiden, veldslagen voorbereiden, be-legeringen met succes beginners .Tot lof van Philopoemen, Koning der Acheers,

words onder anderen door schrijvers vermeld, dat hijin vredestijd voortdurend aan oorlog dacht. Wanner

15 1

HOOFDSTUK XIV

hij zich met zijn vrienden buiten de stad op een wan-deling beyond, stond hij dikwijls stil . Dan vroeg hijhun: „Indien de vijand zich eens op gindschen heuvelbeyond, en wij stonden hier met ons leeer, wie zoudan van ons beiden in het voordeel zijn ? Hoe zoudenwij, met inachtneming van de slagorde kunnen aan-vallen ? En indien wij zouden willen terugtrekken, hoezouden wij dat dan moeten doen ? En zoo de vijandterugtrok, langs welken weg zouden wij hem danmoeten vervolgen ?" Zoo stelde hij hun al wandelendealle mogelijkheden voor oogen die zich in den krijgkunnen voordoen. Hij luisterde naar hun meeningen,hij zeide de zijn, haar ondersteunende met redenen .Op die wijze, door middel dus van met argumentengesteunde overwegingen, zou er, als hij eenmaal wer-kelijk zijn leeer in den oorlog aanvoerde, nets kunnenvoorvallen waartegen geen middel was uitgedacht .

Wat nu de oefening van den geest betreft, moet devorst zich in de Geschiedenis verdiepen ; daardoor tochleers hij de handelingen der groote mannen kennen .Hij ziet dan hoe zij zich in den oorlog gedroegen ; hijheeft gelegenheid de oorzaken van hun overwinningenen nederlagen to onderzoeken, teneinde daar zelf zijnvoordeel mee to doen .

Bovenal echter moet hij het voorbeeld van eenigegroote mannen, die zichzelf ook weer een model heb-ben gesteld, navolgen. Zoo heeft dan Alexander deGroote Achilles, Julius Caesar Alexander en ScipioCyrus tot voorbeeld gekozen. VV ie Xenophon's levenvan Cyrus leest, zal moeten erkennen hoeveel roemde nabootsing daarvan aan Scipio den Afrikaan heeftgebracht. Scipio toch heeft er naar gestreefd zich in

152

HOOFDSTUK XIV

kuischheid, vriendelijkheid, menschlievendheid enedelmoedigheid to richten naar den Cyrus, dien onsdoor Xenophon words beschreven .

Op die wijze moet een wijs vorst zich gedragen ; invredestijd moet hij nooit stilzitten, maar een kapitaalaan kennis vergaren, waarvan hij zich in tijden vantegenspoed kan bedienen, zoodat, wanneer de fortuinhem den rug toekeert, hij voorbereid is tot het afwerenvan de slagen van het noodlot .

1 53

HOOFDSTUK XV

W aardoor de menschen, in het bijzonder devorsten, blaam oogsten

Ons rest thans nog na to gaan hoe een vorst zichten opzichte van zijn onderdanen en vrienden behoortto gedragen. Het is mij niet onbekend, dat hieroverreeds veel is geschreven; ik vrees dan ook dat men mijvoor verwaand zal houden wanneer ik dat onderwerphier op geheel andere wijze behandel. Daar ik mijechter voorgenomen heb iets nuttigs to schrijven, lijkthet mij beter de zaken zoo voor to stellen als zij zijn,inplaats mij in onnutte verbeelding to verliezen. Velentoch hebben zich republieken en vorstendommen ge-droomd, die in de werkelijkheid nook bestaan hebben .Er is dan ook in het levers een zeer groot verschiltusschen hetgeen is en hetgeen zou behooren to zijn ;wie met het eerste geen rekening houdt en zich uit-sluitend naar het laatste richt, graaft zijn eigen graf .Een mensch, die in alle omstandigheden het goede wildoers, gaat onder to midden van de velen, die niet goedzijn. Een vorst dus die zich wil handhaven, moetleeren flu en dan niet goed to zijn; naar gelang van deomstandigheden zal hij de deugd al of niet volgen .

Zoo ik nu alles terzijde last wat men in den loop vantijd over devorsten heeft gefantaseerd, enmij dus uitslui-tend houd aan de werkelijkheid, kan ik constateeren dat

154

HOOFDSTUK XV

alle menschen, en in het bijzonder de vorsten, die zoohoog geplaatst zijn, zich kenmerken door eigenschappen,die lof of blaam tengevolge hebben. De eene mensch tochwords vrijgevig genoemd, de andere vrekkig. Deze geeftgaarne, gene is roofzuchtig . De eene mensch is wreed,de andere menschlievend ; deze breekt zijn woord, deandere houdt het; de een is verwijfd en laf, de ander wilden moedig. De een is vriendelijk, de ander trotsch ; dezeis wellustig, de ander kuisch. De eene mensch is open-hartig, de andere vol terughoudendheid en list ; de eenis hard, de andere week ; deze is ernstig, gene lichtzinnig ;deze mensch is godsdienstig, de andere ongeloovig enz .

Nu weet ik natuurlijk wel dat iedereen het bijzonderlofwaardig zou vinden als een vorst van alle eigen-schappen, die boven zijn opgenoemd, slechts de goedebezat, maar de menschelijke natuur is nu eenmaal vanzoodanigen aard dat men dat pies kan verwachten . Hetis daarom noodzakelijk dat de vorst zich ervoor hoede,dat op hem de blaam va11e van die ondeugden, die hemzijn troop zouden kunnen kosten ; de ondeugden, diezijnn troop pies in gevaar brengen moet hij zoo mogelijkvermijden; is dit evenwel pies mogelijk dap moet hijer zich maar aan overgeven . Ook breke hij zich niethet hoofd over die ondeugden, zonder welke een staatnu eenmaal pies in stand kan worden gehouden. Daar-bij is dap nog in het oog to houden dat er daden zijndie goed en moedig lijken, maar toch den ondergangvan den vorst tengevolge hebben, terwijl andere han-delingen, die misdadig schijnen, zijn veiligheid en ge-luk verzekeren .

155

HOOFDSTUK XVI

Vrijgevigheid en gierigheid

Met de eerste der in het vorige hoofdstuk opgesomdeeigenschappen beginnend, moet ik opmerken, dat hetin den regel nuttig is voor vrijgevig gehouden to wor-den. Vrijgevigheid echter, die in het verborgene wordsbetracht, is nadeelig ; zij toch words niet bekend enbehoedt u niet voor de blaam van het tegendeel. Omden naam van vrijgevigheid bij de menschen to be•houden, moet een vorst veel pracht en praal ten soonspreiden; op die wijze echter gaan zijn inkomsten opaan vertooningen en geschenken. Veil hij dan tochvoor vrijgevig blijven gelden, dan zal hij het yolk opzware wijze moeten belasten en alles in het werk moe-ten stellen om geld to verkrijgen . Dit echter zal hembij zijn onderdanen gehaat maken; iedereen zal hemminachten wanner hij arm zal zijn geworden . Op diewijze dus heeft hij door zijn vrijgevigheid velen tegenzich in het harnas gejaagd, terwijl slechts weinige be •voorrechten hem trouw blijven . Iedere tegenspoed trefthem daarom zwaar; bij het minste gevaar valt hij . Zoohij echter in tegenovergestelden zin handelt, betiteltmen hem terstond als gierig .

Indien een vorst dus in de onmogelijkheid verkeertom vrijgevig to zijn zonder zijn heerschappij in gevaarto brengen, moet hij zich den naam van gierigaard maar

156

HOOFDSTUK XVI

laten aanleunen. Met den tijd toch zal hij wet voor vrij-geviger worden gehouden wanner men ziet dat zijninkomsten, dank zij zijn spaarzaamheid, voor hem vol-doende zijn. Hij kan dan ook oorlog voeren zonderhet yolk zware belastingen op to leggen . Op die wijzeis hij dus mild voor de talloos velen, wien hij nietsontneemt en gierig jegens het kleine aantal van hen,wien hij niets geeft.

In onzen tijd hebben wij kunnen zien, dat grooteladen slechts werden verricht door hen, die als gieriggolden; de anderen gingen to gronde . Paus Julius IIverkreeg den naam van vrijgevigheid door de middelenwaarmee het hem lukte tot Paus to worden verkozen .Daarna voerde hij oorlog, zonder zich verder over diefaam to bekommeren. De tegenwoordige Koning vanFrankrijk heeft zware oorlogen gevoerd zonder zijnonderdanen buitengewone belastingen op to leggen ;lit was alleen mogelijk dank zij zijn groote spaarzaam-heid. Indien echter de huidige koning van Spanje voorvrijgevig had willen doorgaan, waren hem zijn grooteondernemingen zeker niet gelukt.

Een vorst dus, die zijn staat zoodanig bestuurt dathij zijn onderdanen niet behoeft to plunderers om zichto verdedigen en die ervoor zorgt dat hij noch arm,noch veracht, noch genoodzaakt words om hebzuch-tig to worden, zal niet bevreesd zijn als gierig to gelden ;die ondeugd toch is een van de zekerste grondslagender heerschappij . Indien iemand nu opmerkt, dat Cae-sar door zijn en vele anderen door hun vrijgevigheidtot macht en aanzien zijn gekomen, antwoord ik, datgij of vorst zijt, of het wilt worden. In het eerste gevalis vrijgevigheid uit den booze ; in het tweede daaren-

15 7

HOOFDSTUK XVI

tegen is het noodzakelijk voor vrijgevig to worden ge-houden. Caesar nu wilde den troop van Rome ver-overen; indien hij echter, na dit bereikt to hebben,, wasblijven levee en indien hij dap zijn uitgaven niet hadbeperkt, zou hij den staat to gronde hebben geric ht .Indien men mij nu tegenwerpt dat vele vorsten, dievoor vrijgevig golden, met hue legers groote dingenhebben bereikt, antwoord ik, dat de vorst of de be-zittingen van hemzelf en zijn onderdanen of van an-deren uitdeelt ; in het eerste geval moet hij zeer zuinigzijn; in het tweede evenwel geen enkele vrijgevigheidschuwen.

De vorst, die met zijn troepen to velde treks en die,van plundering en buit levend, over het goed vananderen eigenmachtig beschikt, moet wel vrijgevig zijn;anders toch zouden de soldaten hem niet volgen . Methetgeen dus noch aan U noch aan Uw onderdanentoebehoort, kunt gij zoo vrijgevig zijn als gij wilt ; gijvolgt dap het voorbeeld van Cyrus, Caesar en ,Alexan-der den Groote . Het uitdeelen van eens anders goedvermindert immers niet Uw roem; deze wijze van han-delen verhoogt haar integendeel. Slechts het verkwis-ten van eigen goed moet in ieder geval worden ver-meden. Want er is nets dat zichzelf zoo ondermijnt alsvrijgevigheid ; terwijl gij vrijgevig zijt vermindert gijimmers de mogelijkheid dat ook in den vervolge toblijven. Gij words arm en veracht, of wel, indien gijarmoede wilt vermijden, hebzuchtig en gehaat. Voornets moet daarom een vorst zoozeer beducht zijn alsvoor den haar en verachting van zijn onderdanen ;daartoe toch leidt de vrijgevigheid veelal. Het is dusverstandiger voor gierig door to gaan dap, terwille van

158

HOOFDSTUK XVI

de vrijgevigheid, die men nu eenmaal wil uitoefenen,als roofzuchtig to worden betiteld. In het eerste gevaltoch krijgt men een slechten naam, die niet door haatwords begeleid. In het tweede geval echter voegt zichdaarbij de haat.

HOOFDSTUK XVII

Wreedheid en zachtmoedigheid

Thans overgaande tot de behandeling van de andereopgesomde eigenschappen, moet ik opmerken datiedere vorst begeeren moet voor zachtmoedig en nietvoor wreed to worden gehouden . Evenwel moet diezachtmoedigheid niet verkeerd worden aangewend .Cesare Borgia had den naam wreed to zijn ; dank zij diewreedheid echter wilt hij de orde in de Romagna toherstellen door het land tot eenheid, vrede en trouwto brengen. Dit feit onpartijdig beschouwende, zal mentot de conclusie moeten komen dat de Hertog in ditgeval menschlievender was dan het Florentijnscheyolk, dat, om den naam van wreedheid to ontgaan, destad Pistoia, waar twee geslachten elkander uitmoord-den, aan haar lot overlies .

Om zijn onderdanen vereenigd en in trouw gebon-den to houden, moet een vorst zich om de schande,die nu eenmaal altijd aan wreedheid verbonden is, nietal to zeer bekommeren . Door het laten uitvoeren vanenkele gevoelige straffen, zal hij toch veelal veel mensch-lievender zijn dan zij, die uit overmaat van zachtmoe-digheid wanordelijkheden, waaruit doodslag en plun-dering ontstaan, toelaten. Daardoor toch words degeheele gemeenschap geteisterd, terwijl de strengheidvan een vorst slechts enkele personen treft. Voor een

160

HOOFDSTUK XVII

vorst, die een staat nieuw to besturen krijgt, is het on-mogelijk niet wreed to zijn ; nieuwe staten toch zijnvol gevaren. Daarom verontschuldigt Virgilius dewreedheid van Koningin Dido's regeering, wanneer hijhaar zeggen last :

Res dura et regni novitas me talia cogentMoliri, et late fines custode tueri .

De vorst nu moet niet al to lichtgeloovig zijn nochto snel een besluit nemen ; hij mag ook niet voor zich-zelf bevreesd zijn. Hij moet to werk gaan met verstanden vriendelijkheid, zoodat to groot vertrouwen hemniet onvoorzichtig, noch to groot wantrouwen onderde menschen onmogelijk make . In dit verband kanmen dan to recht de veel opgeworpen vraag stellen ofhet beter is bemind dan gevreesd to zijn .

Op deze vraag zou ik willen antwoorden, dat zoowelhet eene als het andere het geval zal moeten zijn ; daarhet echter in den regel moeilijk is om liefde en vreesto vereenigen, is het, indien men tusschen beide moetkiezen, beter gevreesd dan bemind to worden . Van demenschen toch kan men in het algemeen zeggen datzij ondankbaar, wisselmoedig, huichelachtig, laf enhebzuchtig zijn . Als gij hun weldaden bewijst, schijnenzij U geheel toe to behooren ; zij bieden U hun bloed,goederen, leven en kinderen aan ; dit alles als geen ge-varen dreigen . Wanneer gij echter in nood komt, ver-andert hun gedrag in het tegendeel . Dan raakt de vorst,die op hen vertrouwd heeft en geen andere voorzorgenheeft genomen, in het nauw, want de vrienden, diemen zich door het bewijzen van weldaden en niet doorgrootheid van geest heeft verworven kan men in tijdvan tegenspoed niet gebruiken. De menschen zien er

161

HOOFDSTUK XVII

minder tegenop iemand, die zich bemind heeft ge-maakt, to beleedigen dan iemand to kwetsen voor wienmen vrees gevoelt . De liefde toch words in stand ge-houden door een schakel van verplichtingen, die, daarde menschen nu eenmaal slecht zijn, bij iedere gelegen-heid uit overwegingen van eigenbelang words verbro-ken; de vrees daarentegen last nook of door de angstvoor de altijd dreigende straf;

Toch moet de vorst er steeds op bedacht zijn zichzoodanig to doers vreezen dat hij, al wins hij dan deliefde van zijn onderdanen niet, toch niet door hengehaat words. Want gevreesd en niet gehaat worden iszeer wel met elkaar to vereenigen . Deze toestand zal toverwezenlijken zijn als de vorst zich niet vergrijpt aande bezittingen van zijn onderdanen, noch aan hunvrouwen. Indien het noodzakelijk zou zijn iemand hetlevee to nemen, zoo moet dat geschieden met voldoen-den grond en rechtvaardiging. Van de goederen vananderen blijve de vorst echter, gelijk werd opgemerkt,af; de menschen vergeten den dood van hun vadereerder dan het verlies van hun vermogen . Daarbijkomt, dat de redenen om zich van een andermans goedmeester to makers, nooit ontbreken; hij, die eenmaalbegonnen is de bezittingen van anderen to rooven,vindt altijd redenen to over om daarmede door togaan. D e redenen evenwel om iemand het levee toontnemen, zijn geringer in aantal; zij zijn ook spoedi-ger uitgeput.

wanner de vorst zich echter aan het hoofd vaneen leger bevindt en een groot aantal soldaten in be-dwang moet houden, zal hij zich niet om den roep vanwreedheid moeten bekommeren ; een leger toch kan

162

HOOFDSTUK XVII

slechts op die wijze eensgezind en tot den krijg bereidworden gehouden. Zoo wilt Hannibal, die over talrijkebewonderenswaardige eigenschappen beschikte, zichdoor zijn troepen ten zeerste to doers vreezen . In zijngroote leger, dat was samengesteld uit allerlei volkerenen dat zich in een vreemd land beyond, brak nooitoneenigheid tusschen de soldaten noch oproer tegenden veldheer uit, hetzij in voor- of tegenspoed . Dit isto verklaren door zijn onmenschelijke wreedheid,die, vereenigd met zijn vele deugden, hem in de oogender soldaten tegelijkertijd eerbiedwaardig en verschrik-kelijk maakte; zonder deze wreedheid zouden al zijndeugden hiertoe niet in staat zijn geweest . Zoo vindtmen dan schrijvers, die aan de oppervlakte der dingenblijven hangers; zij bewonderen eenerzijds Hannibal'sgroote daden, maar veroordeelen de voornaamste oor-zaak, die deze roemrijke verrichtingen mogelijk maakt.

Dat het waar is, dat Hannibal's andere deugden niettoereikend zouden zijn geweest om het door ons ge-noemde resultant to bereiken, toont ons het voorbeeldvan Scipio, die niet alleen in zijn tijd, maar ook in degeschiedenis der menschheid als een voortreffelijk manbekend staat. Tegen hem toch stonden zijn legers inSpanje op; deze rebellie werd veroorzaakt door zijn togroote toegevendheid die zijn soldaten meer vrijheidlies dan met de krijgstucht was to vereenigen . Dit werdhem dan ook in den Senaat door Fabius Maximus, diehem den bederver der militaire discipline noemde, te-recht verweten. Toen een van zijn onderbevelhebbersde Locriers ) vernietigde, werden deze door hem nietgewroken noch werd de onbeschaamde daad van dengenoemden aanvoerder gestraft. Dit alles kwam door

163

HOOFDSTUK XVII

Scipio's to groote zachtmoedigheid, zoodat iemand, diehem in den Senaat wilde verontschuldigen, opmerktedat hij tot de menschen behoorde, die beter eigen fou-ten kunnen vermij den dan de fouten van anderen be-straffen . Deze eigenschap van Scipio zou op den duur,indien hij de hoogste macht in het Imperium had ver-kregen, aan zijn roem afbreuk hebben gedaan . Onderhet bestuur van den Senaat evenwel, bleef deze schade-lijke karaktereigenschap op den achtergrond, ja strektehem zelfs tot eer.

Terugkomend dus op mijn uitgangspunt concludeerik dat de vorst, daar de liefde van de menschen vanhem, die hen regeert of hankelijk is, slechts moet bou-wen op was van hem en niet van anderen of hangs. Hijmoet er alleen, gelijk wij opmerkten, op bedacht zijndat hij vermijdt gehaat to worden .

164

HOOFDSTUK XVIII

In hoeverre een vorst zijn woordmoet houden

Ieder weet hoe zeer een vorst, die zijn woord houdten rechtschapen, zonder bedrog, handelt, geprezenmoet worden. Evenwel leers onze tijd, dat vorsten, dieweinig hechtten aan goede trouw en die de menschenmet list in hun macht kregen, groote daden hebbenverricht. Die vorsten streefden dan ook hen, die zichaan het gegeven woord hielden, verre voorbij .

Men moet in het oog houden dat er twee wijzen vanstrijden bestaan : die van het recht en die van het ge-weld. De eerste manier van strijden behoort bij men-schen, de tweede bij de beesten . Daar het evenwel invele gevallen niet mogelijk is zich tot de eerste wijze tobepalen, is het noodig tot de tweede zijn toevlucht tonemen. De vorst zal daarom zoowel het beest als denmensch op de juiste wijze moeten kunnen bespelen .Door de oude schrijvers is deze waarheid op symbo-lische wijze den vorsten geleerd . Zij verhalen toch datAchilles en vele andere vorsten uit vroeger tijd aan dencentaur Chiron, die voor hun opvoeding zorg zoudragen, werden toevertrouwd . Als opvoeder een wezento hebben dat voor de eene helft dier en voor de anderehelft mensch is, beteekent immers niets anders dan datde vorst moet leeren op beide naturen to spelen ; deeerie toch kan zonder de andere niet bestaan .

165

HOOFDSTUK XVIII

Daar de vorst dus met het beest in den mensch ver-trouwd moet zijn, moet hij zich vos en leeuw ten voor-beeld stellen. De leeuw toch kan den vallen niet ont-gaan; de vos kan zich niet tegen de wolven verdedigen .Men moet dus vos worden om de vallen to leerenkennen en leeuw om den wolven schrik aan to jagen .Zij, die slechts den leeuw willen nabootsen, verstaanhun zaak niet.

Een verstandig vorst dus kan, noch mag zijn woordhouden als dit voor hem to nadeelig zou worden, ende redenen, die oorzaak waren van de belofte, nietmeer bestaan. Indien alle menschen goed waren, zoumijn raad niet veel waard zijn . Daar de menschen ech-ter nietswaardig zijn en hun woord ten opzichte vanU niet zullen houden, behoeft gij het ook tegenoverhen niet to doen. Nog nook ontbraken aan een vorstgeldige redenen om zijn woordbreuk to bemantelen.Hiervan zou men tallooze voorbeelden uit omen tijdkunnen vermelden. Wij zouden kunnen toonen hoe-vele vredesmogelijkheden, hoevele beloften tenet zijngedaan door de trouweloos heid der vorsten ; daarbij isdan wel in het oog to houden dat hij, die het bestevoor vos speelde, ook het beste slaagde . Noodzakelijkis het evenwel den vossenaard goed to kunnen kleurenen meesterlijk to kunnen simuleeren en dissimuleeren .De menschen toch zijn vaak simpel en hebben veelalalleen oog voor de noodzakelijkheden van allen dag .Zoo yak het dan dengene, die bedriegen wil, noonmoeilijk iemand to vinden, die zich bedriegen last.

Van de vele voorbeelden, die ik zou kunnen ver-melden, wil ik er slechts een noemen . Paus Alexan-der VI deed zijn heele leven nets anders dan menschen

166

HOOFDSTUK XVIII

bedriegen; zijn gedachten waren dan ook uitsluitendop bedrog gericht. Toch vond hij altijd weer men-schen, die zich bedriegen lieten ; er kon dan ook moei-lijk een man gevonden worden, die gemakkelijker ietsverzekerde en met dure eeden bezwoer dan deze Paus,die nook een belofte hield. Desondanks gelukten zijnbedriegerijen altijd naar wensch; hij kende dan ookzijn wereld goed.

Het is nu voor een vorst niet noodzakelijk dat hij alde door ons aangeduide eigenschappen bezit, maar weldat hij ze schijnt to bezitten. Ik verstout mij zelfs tobeweren, dat zulke eigenschappen nadeelig zijn indiende vorst ze werkelijk bezit en altijd in practijk brengt .Het is dan ook veel nuttiger indien de vorst die eigen-schappen schijnt to bezitten . Het is veel beter mede-lijdend, trouw, menschelijk, eerlijk en godsdienstig toschijnen dan het werkelijk to zijn. Men moet geest engemoed zoo ontwikkelen dat onder het mom der ge-noemde eigenschappen desgewenscht het tegendeelervan in practijk kan worden gebracht. Duidelijk tochmoet het zijn dat een vorst, en in het bijzonder eennieuw vorst, niet alles wat de menschen goed en deugd-zaam noemen in acht kan nemen. Om den staat instand to houden is hij immers vaak gedwongen tegenbarmhartigheid, menschelijkheid en godsvrucht in tohandelen. Daarom moet hij een geest hebben, die zichwenden kan naar de winden der fortuin en de wissel-valligheid der dingen . Hij moet, gelijk ik boven op-merkte, het goede doen wanner hem dit mogelij k ismaar, indien de noodzaak hem daartoe dwingt, nietaarzelen tot het kwade zijn toevlucht to nemen.

De vorst dus moet er ten zeerste op bedacht zijn dat

167

HOOFDSTUK XVIII

aan zijn mond geen woord, dat niet vervuld is van devijf genoemde deugden, ontsnapt. Als men hem ziet enhoort, moet hij dan ook een en al minzaamheid, trouw,eerlijkheid, menschlievendheid en godsvrucht schij-nen. Vooral de schijn van godsdienstigheid is in ditverband buitengewoon noodzakelijk. De menschentoch oordeelen in het algemeen meer met de oogendan met een van de andere zintuigen. Ieder ziet watgij schijnt to zijn, maar weinigen bemerken hoe gij inwerkelijkheid zijt. Deze weinigen nu wagen niet zichto verzetten tegen de meening van de velen, die steunenop de macht van den staat en op hun beurt door hemgesteund worden. Daarbij is nog in het oog to houdendat de handelingen van de menschen en vooral van devorsten, die door geen rechter berecht kunnen wor-den, altijd naar het resultant beoordeeld worden . Eenvorst moet er dus voor zorgen, dat hij overwint en denstaat in stand houdt. De middelen, die daartoe wordenaangewend, zullen altijd eervol moeten zijn; zij zullendoor iedereen geprezen worden . De gemeene man tochhoudt zich aan den schijn ; hij oordeelt slechts naarden uitslag. De heele wereld nu bestaat bijna geheel uitzulke lieden; de weinigen, die werkelijk inzicht hebbenkomen eerst aan het woord wanneer de menigte netsof niemand meer heeft om zich aan vast to klampen .

Een vorst van onzen tijd dien ik liever niet noem 36},preekt nooit anders dan vrede en goede trouw . Zoowelvan de een als van de ander is hij echter de uitgespro-ken vijand ; indien hij zich dan ook werkelijk aan zijnwoorden gehouden had, zou hij zijn roem of zijn landverloren hebben.

168

HOOFDSTUK XIX

De vorst moet vermijden rich verachten gehaat to makers

Nu ik de voornaamste eigenschappen, die de vorstmoet bezitten, heb behandeld, kan ik de andere hiersamenvatten in den algemeenen regel, dat de vorstgelijk trouwens reeds werd opgemerkt alles moetvermijden was hem gehaat of veracht zou kunnen ma-ken. Zoolang hij dit namelijk doer, zal hij geen moei-lijkheden ondervinden ; ook kwaadspraak zal hem danniet deren. Gehaat maakt hij rich vooral, zooals reedsgezegd is, door rooverij en het aanranden van de goe-deren en vrouwen van zijn onderdanen ; daarvan moethij dus of blijven . De menschen toch levers in het alge-meen tevreden wanneer men hun eigendommen eneer niet aanrandt. De eerzucht van de weinigen, diehoogerop streven, kan hij op allerlei wijzen zonder veelmoeite binnen de perken houden .

Veracht evenwel words de vorst wanneer men hemvoor veranderlijk, lichtzinnig, verwijfd, laf en besluite-loos houdt ; daarvoor moet hij rich dus hoeden alsvoor een gevaarlijke klip. Hij moet er rich op toeleggen,dat men in zijn handelingen grootheid, sterkte vangeest, ernst en kracht vinde, en in alle onderhande-lingen en contact met zijn onderdanen moeten zijnbeslissingen onherroepelijk zijn. Over hem moet een

169

HOOFDSTUK XIX

zoodanige meening heerschen, dat niemand er aandenkt hem to misleiden .

De vorst, die zorgt dat deze meening omtrent hembestaat, zal zeer geacht worden . En hij, die hoog geachtwords, zal niet licht samenzweringen hebben te vree-zen noch door vreemden, die weten dat hij een voor-treffelijk man is, die door zijn yolk words geeerd, wor-den aangevallen . Een vorst toch moet voor twee din-gen beducht zijn: voor gevaar, dat dreigt van den kantvan zijn onderdanen en voor gevaar, dat van buitenkomt. Tegen het laatste verdedigt hij zich het best meteen goed leger en met goede vrienden ; altijd, wannerhij een goed leger heeft, zal hij goede vrienden bezitten .En altijd zal de binenlandsche toestand rustig zijn alsde buitenlandsche verhoudingen stabiel genoemd kun-nen worden; een uitzondering kan hier gemaakt wor-den voor het geval, dat een samenzwering tegen hensop touw words gezet. Zelfs wanner de buitenlandscheverhoudingen worden verstoord, zal de vorst, zoo hijsteeds gehandeld heeft als ik gezegd heb, en wannerhij den cooed niet verliest, aan elken aanval het hoofdkunnen bieden; als voorbeeld diene hier Nabis vanSparta, van wien ik reeds sprak.

Ook als de buitenlandsche verhoudingen niet ver-anderen, heeft de vorst vaak van zijn onderdanensamenzweringen to vreezen ; hiertegen kan hij zichpantseren door to vermijden zich veracht of gehaat tomaken en door ervoor to zorgen dat het yolk met hemtevreden zij ; dit is absoluut noodzakelijk, gelijk ikboven reeds uitvoeriger heb betoogd .

Een der machtigste middelen, die een vorst tegensamenzweringen heeft, is dus door zijn onderdanen

1 70

HOOFDSTUK XIX

niet gehaat of veracht to worden : een samenzweerdertoch gelooft altijd, dat hij het yolk door den vorst todooden, dient . Indien hij echter het tegendeel vreest,zal hij den cooed missen een dergelijk besluit to nemen ;de moeilijkheden, die samenzweerders ondervinden,zijn eindeloos. De ondervinding leers dat er velesamenzweringen zijn geweest, maar dat weinige geluktzijn. Een samenzweerder toch kan niet alleen blijven,maar moet helpers onder hen, die hij voor ontevredenhoudt, zoeken. Zoodra gij echter een ontevredene Uwplannen ontvouwt, geeft gij hem de middelen zijneigen wenschen to bevredigen, daar hij, door de sa-menzwering to verraden, op belooning kan hopen .Zoo hij dus deze laatste mogelijkheid voor zeker enwinstrijk houdt en het resultant van de samenzweringals onzeker en vol gevaar ziet, zal hij al een zeer goedvriend van U of een uiterst verbitterd vijand van denvorst moeten zijn, om U trouw to blijven . Aan de zijdevan de samenzweerders vindt men dus, om kort togaan, nets dan vrees, afgunst en angst voor de straf,die afschrikt. Aan de zijde van den vorst echter staatde hoogheid van het gezag naast de wetten en de machtvan de vrienden van den heerscher die den staat be-schermen. Indien zich daarbij nu nog de volksgunstvoegt, is het vrijwel onmogelijk, dat iemand zich zouverstouten samen to zweren . Want terwijl een samen-zweerder in den regel to vreezen heeft voor het ver-richten van zijn daad, zal hij in dit geval ook nog daar-na vrees moeten koesteren, daar hij het yolk tot vijandheeft en nergens naar toe kan vluchten .

Van hetgeen boven werd gezegd, zou ik vele voor-beelden kunnen geven ; ik zal mij echter tot een, dat

17 1

HOOFDSTUK XIX

onze vaders zich nog herinneren, bepalen . HannibalBentivogli, vorst van Bologna en grootvader van dentegenwoordigen Hannibal Bentivogli, werd door eensamenzwering van de familie der Canneschi om hetleven gebracht 3?) ; hij lies niemand na dan Giovanni,die nog in de windels lag. Terstond na den moordstond het yolk op en bracht alle Canneschi's om . Ditis to verklaren door de genegenheid, die de bevolkingvan Bologna to dien tijde voor het huffs der Bentivoglihad. Deze genegenheid ging zoover, dat, daar er inBologna niemand was die na den dood van Hannibalden staat kon besturen, de Bologneezen, die vernomenhadden dat zich to Florence nog een afstammeling vanhet geslacht Bentivogli beyond, zich tot hem wendden.Aan dezen Bentivogli, die voor den zoon van een smiddoorging, droegen zij het bestuur van de stall op . In-derdaad bestuurde hij Bologna tot den tijd dat Giovan-ni den tot regeeren vereischten leeftijd had bereikt .

Ik kom dus tot de conclusie, dat een vorst, die opde volksgunst kan rekenen, weinig to vreezen heeft vansamenzweringen. Indien bet yolk echter zijn vijand isen hem haat, moet hij voor alles en iedereen beduchtzijn. Goed ingerichte staten en wijze vorsten hebbener dan ook steeds voor gezorgd, dat de grooten deslands niet to zeer ontstemd werden noch het yolk totontevredenheid gebracht werd; op deze twee uiterstgewichtige dingen toch moet de vorst in de eersteplaats bedacht zijn .

Tot de goed geordende en bekwaam bestuurde lan-den van omen tijd, rekenen wij bijvoorbeeld Frank-rijk, waar men verschillende goede instellingen vindtdie de vrijheid en veiligheid van den vorst garandeeren .

172

HOOFDSTUK XIX

In de eerste plaats noem ik bijvoorbeeld het parlement,in verband met het gezag dat daarvan uitgaat . Hij, dieden Franschen staat organiseerde, kende de eerzuchten machtslust der grooten die naar zijn meening opkrachtige wijze moesten worden beperkt . Anderzijdswas hij niet onkundig van den op veees gebaseerdenhaat van het yolk tegen de machtige edelen. De koningzou in dit opzicht geen bijzondere zorgen mogen heb-ben ; hij zou geen last moeten ondervinden van degrooten in het geval, dat hij het yolk begunstigde,noch van het yolk wanneer hij hen ondersteunde . Zoowerd er dan een derde macht geschapen, een rechter,die, buiten den koning om, de grooten in toom konhouden en het yolk begunstigen . Deze inrichting vanzaken kon niet beter of beleidvoller zijn, noch grootereveiligheid aan Koning en Rijk verschaffen . Hieruit kanmen nog de leering trekken, dat de vorsten hardemaatregelen door anderen moeten laten uitvoeren,maar hun weldaden zelf moeten uitdeelen. Opnieuwdus stel ik vast, dat een vorst de grooten moet ontzien,maar zich bij het yolk niet gehaat mag maken .

Misschien zullen velen, die op de hoogte zijn vanhet leven en sterven van een aantal Romeinsche kei-zers, die, ofschoon zij zich uitnemend gedroegen engrooten cooed aan den dag legden, toch hun rijk ver-loren of door samenzweerders werden gedood, demeening koesteren, dat zulke voorbeelden mijn be-weringen weerleggen. Om deze tegenwerping to beant-woorden, zal ik mij bezighouden met de eigenschappenvan enkele van die keizers, en aantoonen, dat de oor-zaken van hun val niet afweken van die, welke ik reedsheb vermeld. Daarbij zal ik nog de aandacht vestigen

173

HOOFDSTUK XIX

op zaken, die voor den genoemden tijd bemerkens-waard zijn.1k zal mij beperken tot de keizers, die vanMarcus den Filosoof 38) tot aan Maximinus hebben ge-regeerd, to weten Marcus zelf, zijn zoon Commodus,Pertinax, Julianus, Severus, zijn zoon Antoninus Cara-calla, Macrinus, Heliogabalus, Alexander en Maximinus .

1k moet dan allereerst opmerken, dat de Romeinschekeizers niet alleen met de eerzucht der grooten en deteugelloosheid van het yolk hadden to kampen, maartevens een derde moeilijkheid op hun weg vonden : dewreedheid en hebzucht der soldaten. Deze wreedheiden hebzucht veroorzaakten den val van velen van hen,want het was uitermate moeilijk tegelijkertijd het yolken de soldaten tevreden to stellen. Het yolk tochwenschte rust en hield daarom van vreedzame vorsten ;het krijgsvolk daarentegen was gesteld op een krijgs-zuchtig vorst, die het yolk wreed en hebzuchtig zoubehandelen teneinde hun meer soldij to kunnen be-talen en hun op die wijze een uitlaat zou geven voorhun roofzucht en wreedheid. Om die reden moestendan de keizers, die door hun karakter of hun hande-lingen niet in groot aanzien stonden, en de partijendaardoor niet in bedwang konden houden, altijd togronde gaan. Daar nu de meesten van hen, vooral zij,die nieuw op den troop kwamen, de moeilijkheidleerden kennen om twee partijen tegelijkertijd to be-vredigen, legden zij er zich op toe de soldaten totvrienden to maken, er minder waarde aan hechtenddat het yolk werd onderdrukt. Een dergelijk partijkiezen was noodzakelijk, want, zoo de vorsten nietkunnen vermijden dat zij door een bepaalde groepmenschen worden gehaat, moeten zij er altijd zorg-

174

HOOFDSTUK XIX

vuldig voor waken dat pies de haat van alien zich tegenhen keen. Zoo het dus onvermijdelijk is door een partijgehaat to worden, mag dat tenminste pies door demachtigste geschieden. De keizers, die nieuw op dentroop kwamen en dus bijzonderen steun noodig had-den, bouwden daarom liever op de soldaten, die zijbegunstigden, dap op het yolk; deze handelwijze wasslechts nuttig in zooverre zij hue aanzien bij het krijgs-volk inderdaad wisten to behouden.

Door de vermelde oorzaken kwam het dat Pertinaxen Alexander, die een bescheiden levee leidden, derechtvaardigheid betrachtten, menschlievend en edel-moedig waken, een droevig einde vonden . Ook Marcusbezat de genoemde eigenschappen; hij evenwel leefdeen stierf geeerd. De reden hiervan was, dat deze keizerdoor erfopvolging den troop verkreeg ; noch aan hetyolk noch aan de soldaten had hij dus zijn troonsbe-stijging to danken . Daarbij kwam dat Marcus, die omvele deugden vereerd werd, beide partijen gedurendezijn regeering beleidvol in evenwicht wist to houden ;hij maakte zich noch gehaat noch veracht . Pertinaxechter werd tegen den zip der soldaten tot keizer ge-kozen. 39) Deze, die zich onder Commodus aan eenlosbandig levee hadden gewend, konden het geregeldelevee, waartoe Pertinax hen wilde dwingen, pies ver-dragen. Daardoor kwam hij, die trouwens eigenlijk alto oud was om to regeeren, reeds in de derde maandvan zijn regeering om het levee.

Nu moet ik opmerken, dat iemand zich zoowel doorgoede als door kwade werken gehaat kan maken ; daar-om words dap ook een vorst, die zijn staat wil hand-haven, dikwijls genoopt pies goed to zijn. Wanneer

12

1 75

HOOFOSTUK XYX

toc h het meerendeel van zijn onderdanen, hetzij betyolk, hetzij de soldaten, hetzij de voornamen des lands,verdorven is, moet gij, zoo gij aan bun wenscben te-gemoet wilt komen, hen tevreden stellen; dan strekkengoede daden U niet ten voordeel .

Laten wij thans eens Alexander beschouwen : dezedan toonde zooveel goedheid, dat men o .a. tot zijn lofaanvoert, dat gedurende de veertien jaren van zijnregeering, niemand zonder voorafgaande veroordee-ling, ter dood werd gebracht. Desondanks werd hijgeminacht omdat hij voor verwijfd werd gebouden ;men vertelde dat hij zich door zijn moeder lief bebeer-schen. Daarom zwoor bet leger samen en vermoorddehem.Daarentegen waren Commodus, Severus, Antoni-

nus Caracalla en Maximinus buitengemeen wreed enroofzuchtig. Teneinde aan de verlangens van bun sol-daten to voldoen, scbrokken zij voor geen enkel on-recht noch mishandeling van bet yolk terug . Al degenoemde keizers, behalve Severus, vonden een droe-ven dood. Severus vereenigde in zich vele waardevolleeigenschappen; daardoor kon hij, de soldaten totvriend houdend, zich op goede wijze handhaven, hoe-wel hij bet yolk zware lasten oplegde. Zijn hoedanig-beden tocb maakten hem in de oogen van de soldatenen bet yolk zoo bewonderenswaardig, dat zij zich niettegen hem verzetten.

Daar de handelingen van Severus, een nieuw vorst,uitnemend waren, wil ik in enkele woorden toonenhoe goed hij de rol van den vos en van den Ieeuw wistto spelen: daarnaar moet immers, gelijk ik reeds hebbeweerd, een vorst streven. Severus, die de laf hartig-

176

HOOFDSTUK XIX

heid van Keizer Julianus kende, wist het leger, dat hijin Slavonie aanvoerde, to bewegen naar Rome to trek-ken om Pertinax, die door de pretoriaansche soldatenvermoord was, to wreken. Onder dit voorwendsel enzonder to toonen dat hij zelf den troop begeerde, voer-de hij het leger naar Rome; voor iemand nog van zijnvertrek wist, was hij al in Italie . In Rome aangekomen,werd hij uit vrees door den Senaat tot keizer gekozen ;J ulianus werd ter dood gebracht. Hierna had Severus,om zich van de heerschappij in het geheele Rijk to ver-zekeren, nog twee hindernissen to overwinnen. InAzie toch had zich Pescennius Niger tot keizer latenuitroepen ; in het Westen maakte Albinus aanspraakop den troop. Daar hij het nu gevaarlijk oordeelde zichopenlijk tot vijand van beiden to verklaren, besloot hijNiger aan to vallen en Albinus om den tuin to leiden .Dezen schreef hij daarom, dat hij, door den Senaat totkeizer gekozen zijnde, deze hooge waardigheid methem wilde deelen; de titel Caesar werd hem daaromtoegekend en de Senaat plaatste hem naast Severus .Albinus nam een en ander als ernst op .

Toen Severus echter Niger overwonnen en gedoodhad, keerde hij, na in het Oosten de zaken geregeld tohebben, naar Rome terug . Daar beklaagde hij zich inden Senaat heftig over Albinus, die hem, ondanks alleswat hij voor hem had gedaan, op verraderlijke wijzehad willen doen vermoorden; hij moest dien mandaarom wegens zijn ondankbaarheid tuchtigen . Daar-om trok hij met een leger naar Gallie en ontnam Al-binus land en leven .

Wie nu de handelwijze van dezen keizer nauwlet-tend beschouwt, zal tot de slotsom komen dat in hem

1 77

HOOFDSTUK XIX

inderdaad de kracht van den leeuw zich can de slim-heid van den vos paarde. Zonder door hat krijgsvolkgehaat to worden, werd Severus toch door zijn onder-danen tegelijkertijd gevreesd en geeerd . Niemand kaner zich dan ook over verwonderen, dat hij, een nieuwvorst, zich in groote macht heeft kunnen handhaven .De groote vereering toch die hij genoot, beschermdehem tegen den haat, die door zijn hebzucht bij betyolk was opgewekt .

Antoninus Caracalla, de zoon van Severus, was ookeen op den voorgrond tredend man ; hij beschikte overeigenschappen, waardoor bet yolk hem vereerde ; bijde soldaten vial hij aanvankelijk ook zeer in den smack .Hij was krijgshaftig, hij kon alle vermoeienissen ver-dragen, hij verachtte exquize spijzen gelijk andere ver-wijfdheden; daardoor beschouwden de soldaten hemals een der hunnen. Daarentegen bleak spoedig datzijn woestheid en wreedheid zoo groot en ongehoordwaren dat hij zich, na een groot gedeelte van de bevol-king van Rome en van geheel Alexandria naar deandere wereld to hebben gezonden, bij iedereen gehaatmaakte. Zelfs zij, die zich in zijn omgeving bevonden,begonnen angst to krijgen ; door een centurio werd hijdaarom to midden van zijn lager gedood. her moatworden opgemerkt, dat dergelijke moorden, volbrachtdoor een vastbesloten man, niet vermeden kunnenworden. Ieder toch die niet om zijn leven geeft kanden vorst trachten to vermoorden; daze behoeft even-wel dergelijke handelingen, die zeldzaam zijn, niet tozeer to vreezen; hij moat slechts vermijden niemand,die zich in zijn persoonlijken dienst of in dien van denstaat bevindt, zwaar to krenken. Antoninus, die den

1 78

HOOFDSTUK XIX

broer van den reeds genoemden centurio schandelijklief vermoorden en hemzelf iederen dag bedreigde,hield dien krijgsman toch in zijn dienst ; deze roeke-loos heid kostte hem het levee .

Thans hebben wij ors bezig to houden met Corn-modus, die den troop, dien hij van zijn vader Marcuserfde, gemakkelijk had kunnen behouden . Hij tochhad slechts de voetstappen van zijn vader to volgenom het yolk en de soldaten tevreden to stellen. Daarhij echter wreed en dierlijk van natuur was lief hij zijnsoldaten, wier krijgstucht was verslapt en die tot los-bandigheid vervielen, het yolk plunderer teneinde zijneigen hebzucht to kunnen uitvieren . Ook in de oogenvan zijn soldaten maakte hij zich veracht door aan zijnwaardigheid tekort to doer . Hij toch daalde of in dearena om zich daar met zwaardvechters to meter . Ookdoor anderen, weinig met de keizerlijke waardigheidovereenstemmende handelingen, kweekte hij steedsmeet minac hting bij de soldaten. Eenerzij ds werd hijdus gehaat, anderszijds veracht ; een samenzweringmaakte een einde aan zijn Ieven .

Thans nog het een en ander over Maximinus. Dezewas een krijgshaftig man, die na den dood van denverwijfden Alexander, tot keizer werd gekozen. Langbleef hij dit evenwel niet; twee omstandigheden maak-ten hem gehaat en veracht. De eerste was zijn lage af-komst: in Thracie had hij schapen gehoed ; dit wasalom bekend en wekte minachting . Ten tweede washij, na het aanvaarden van de regeering, niet naarRome gegaan om van den troop bezit to nemen . Daartoch werd hij voor zeer wreed gehouden omdat hijdoor zijn bevelhebbers in de hoofdstad en in alle

1 79

HOOFDSTUK XIX

streken van het rijk, vele wreedheden deed plegen .Terwijl dus ieder verontwaardigd was over zijn lageafkomst en hem haatte om zijn wreedheid, kwam eerstAfrika, daarna de Senaat en het yolk van Rome, ja vangeheel Italie, tegen hem in opstand. Bij hen voegdenzich zijn eigen troepen die bij de belegering van Aqui-leja moeilijkheden ondervonden . Zij hadden genoegvan de wreedheden van den keizer, dien zij mindervreesden nu hij zoovele vijanden had ; daarom brach-ten zij hem om.

Ik wil niet spreken van Heliogabalus, ook niet vanMacrinus en Julianus, die in alle opzichten verachtelijkwaxen en een spoedigen dood vonden ; ik wil tot eenconclusie komen. Deze conclusie is dan dat de vorstenvan omen tijd minder moeilijkheden ondervinden bijhet tevreden stellen van hun soldaten dan vroeger. Zijtoch behoeven niet to peinzen op buitengewone mid-delen om hun terwille to zijn. Want het krijgsvolk isflu, hoewel eenige consideratie natuurlijk gewenschtblijft, minder belangrijk dan vroeger . Geen der huidigevorsten toch heeft legers, die zich, gelijk die van hetRomeinsche Rijk, hebben vastgeworteld in het beheerder provincien. Zoo men dus toen genoopt was de sol-daten eerder to vriend to houden dan het yolk, kwamdat voort uit de omstandigheid, dat zij machtiger wa-xen. Tegenwoordig echter is het voor den vorst nood-zakelijker (ik zonder hier de sultans van Turkije enEgypte uit) het yolk meer dan de soldaten to vriendto houden ; de machtsverhouding toch is nu omge-keerd.

Ik merkte op, dat ik een uitzondering mask voor denSultan van Turkije, die ongeveer twaalfduizend man

180

HOOFDSTUK XIX

voetvolk en vijftienduizend ruiters in dienst heeft . Vandeze toch hangers de veiligheid en de kracht van zijnrijk af: het is daarom noodzakelijk, met terzijdestellingvan alle andere belangen, dat hij hen to vriend houdt .Hetzelfde gelds voor den Sultan van Egypte, die ookgeheel van zijn soldaten of hankelijk is ; deze moet hij,ten koste van zijn onderdanen, allereerst tevredenstellen .

Er kan opgemerkt worden, dat het rijk van den Sul-tan van Egypte verschilt van dat van alle andere vor-stendommen; het vertoont veel overeenkomst met denPauselijken Staat, dien men geen erfelijk of nieuwvorstendom kan noemen. Niet erfelijk omdat de kin-deren van den heerscher het gebied niet erven ; hij, diegekozen words door hen, die daartoe de bevoegheidhebben, komt aan de regeering. Anderszijds is hetpausschap to oud om moeilijkheden to doers ontstaangelijk men aantreft in nieuwe vorstendommen . Hoe-wel de vorst dus nieuw is, is de staatsinrichting oud ; zijontvangt hem alsof hij een erfelijk heerscher was .

Laten wij nu terugkeeren tot ons onderwerp. Ikbeweer dan dat hij, die, hetgeen ik heb opgemerkt,overweegt, zal moeten erkennen dat of haat of ver-achting den ondergang der door mij genoemde keizerstengevolge had. Hij zal dan ook begrijpen hoe hetkwam dat, terwijl een deel van hen zich op deze, eenander deel op tegenovergestelde wijze gedroeg, slechtseen van hen slaagde, maar alle anderen niet . Pertinaxen Alexander nutte het niet Marcus na to bootsen ; zijtoch waren nieuwe vorsten, Marcus daarentegen eenerfelijk vorst. Voor Caracalla, Commodus en Maxi-minus was het verderfelijk Severus na to volgen ; zij

181

HOOFDSTUK XIX

toch beschikten niet over de eigenschappen, die hetmogelijk zouden hebben gemaakt in zijn voetstappento treden.

Een nieuw vorst moet dus de handelingen van Mar-cus niet nabootsen, noch moet hij uitsluitend Severustot voorbeeld nemen. Wel moet hij van Severus leerenwat noodig is voor het stichten van een staat, en vanMarcus wat nuttig is om een reeds bestaanden staatmet eer to behouden.

182

HOOFDSTUK XX

0f vestingen en andere middelen, die devorsten aanwenden om hun gezag to

handhaven, nuttig zijn

Om hun staat to beveiligen, hebben sommige vor-sten hun onderdanen ontwapend; andere hebben erzich op toegelegd de aan hen onderworpen landen inpartijschappen verdeeld to houden. Andere weer heb-ben vijandschap tegen zich laten ontstaan, terwijlsommige vorsten trachtten hen, die in den aanvangverdacht waren, voor zich to winnen . Een aantal vor-sten heeft vestingen gebouwd, een ander aantal vestin-gen geslecht. Hoewel men nu over deze dingen geennauwkeurig oordeel kan vellen zonder zich met deeigenaardigheden van iederen staat bezig to houden,zal ik er toch in het algemeen zooveel van zeggen alsde aard van het onderwerp toelaat .

Een nieuw vorst heeft zijn onderdanen nooit ont-wapend; hij was er integendeel steeds op bedacht hun,zoo zij ongewapend waren, wapenen to geven . Henbewapenend toch, blijven de gewapenden U toebe-hooren; zij, die verdacht waren, worden trouw. Zij,die reeds trouw waren, blijven het; van onderdanenworden zij aanhangers. Daar het nu onmogelijk is alleonderdanen to bewapenen moeten zij, die daarvoorzijn uitgezocht, zekere voordeelen genieten ; gij behoeft

183

HOOFDSTUK XX

U dan van de anderen minder aan to trekken . Dit ver-schil in behandeling verplicht hen, die er de voor-deelen van genieten ; de anderen verontschuldigen Uwwijze van doen omdat zij de noodzakelijkheid inzien,dat zij, die verantwoording op zich nemen en zich aangevaar blootstellen, beloond worden .

Wie evenwel begins met het ontwapenen van zijnnieuwe onderdanen, kan niet vermijden, dat deze zichgekrenkt gevoelen . Gij last immers op die wijze duide-lijk blijken, dat gij hen van lafheid of gebrek aan trouwverdenkt; daarom gaan zij U haten. Aangezien de vorstechter over een zeker aantal gewapenden moet be-schikken, is hij gedwongen huurtroepen in dienst tonemen. Over zulke troepen heb ik op een andere plaatsreeds het een en ander to berde gebracht. Deze troependan, ook al zou er nets op hen zijn aan to merken,kunnen U nooit tegen machtige vijanden of verdachteonderdanen verdedigen . Daarom hebben nieuwe vor-sten de onderdanen van den nieuw verworven staatsteeds gewapend; van dergelijke voorbeelden is de ge-schiedenis vol.

In het geval evenwel, dat een vorst een nieuwenstaat verkrijgt en dezen bij den reeds bestaanden inlijft,is het noodzakelijk dat hij de onderdanen van deneersten, behalve hen, die hem bij het vetkrijgen ter-zijde hebben gestaan, ontwapent . Ook deze moetenechter bij tijd en gelegenheid zwak en zonder weer-kracht gemaakt worden, opdat alle wapens in de han-den van zijn eigen soldaten, die in den ouden staat bijhem leven, vereenigd blijven.

Onze voorvaders, en voornamelijk zij, die voor wijswerden gehouden, plachten to beweren, dat de heer-

184

HOOFDSTUK XX

schappij over Pistoia door het in stand houden derpartijschappen, over Pisa door vestingen moest wor-den uitgeoefend . In de aan hen onderworpen strekenen steden gaven zij daarom telkens aan de partijschap-pen nieuw voedsel ; op die wijze trachtten zij hen metde minste moeite to beheerschen. Dat alles mochtwaarde hebben in den tijd, dat Italie zich in een zekerevenwicht beyond ; tegenwoordig echter geloof ik nietdat die raad nog kan worden gevolgd ; ik ben namelijkniet van meening, dat van verdeeldheden eenig nut towachten zou zijn . Steden toch, die innerlijk verdeeldzijn, gaan bij het naderen van den vijand, spoedigteloor; de zwakste partij zal zich steeds bij den vijandaansluiten, de andere zal niet in staat zijn zich met dewapens to handhaven.

De Venetianen, daartoe waarschijnlijk door de doormij vermelde redenen bewogen, hielden de partij-schappen der Welfen en Ghibellijnen in de door henonderworpen steden in stand . Want ofschoon zij hetnooit tot bloedvergieten lieten komen, gaven zij tochaan die verdeeldheden voedsel opdat de burgers, die inonderlinge verdeeldheden gewikkeld waren, niet tegenhen in opstand zouden komen . Deze wijze van han-delen strekte, naar de geschiedeni's leers, niet tot hunvoordeel. Toen zij namelijk bij Vaila verslagen waren,kreeg plotseling een der partijen cooed; zij wierpen zichop den vijand en ontnamen hem het veroverde gebied .De door mij genoemde wijze van handelen geeft

blijk van zwakheid ; een krachtig vorst toch zal ver-deeldheid in zijn gebieden niet dulden. Verdeeldhedenen partijschappen hebben een zeker nut in tijd vanvrede omdat daardoor de onderdanen gemakkelijker

185

HOOFDSTUK XX

beheerscht kunnen worden ; in oorlogstijd echtertreedt het bedriegelijke karakter ervan aan den dag.De vorsten nemen toe in roem en macht wanner

het hun gelukt moeilijkheden en tegenstand to over-winnen. De fortuin zorgt er daarom voor dat denieuwe vorst, die meer behoefte heeft aan een goedennaam dan een erfelijk heerscher, vijanden en moeilijk-heden op zijn weg ontmoet . Daardoor toch is hij in degelegenheid deze to overwinnen en langs de ladder, diezijn vijanden hem hebben verschaft, hooger en hoogerto klimmen. Daarom ook zijn velen van oordeel dateen wijs vorst, zoo de gelegenheid zich biedt, listigeenige vijandschap moet verwekken ; hij toch zal, doorhet onderdrukken daarvan, machtiger en grooterschijnen .

Vorsten, voornamelijk zij die nieuw aan de regeeringzijn gekomen, hebben meer trouw en nut gevondenbij hen, die in den aanvang van hun regeering verdachtwaren, dan bij hen, die in den beginne hun vertrouwenbezaten. Pandolfo Petrucci, vorst van Siena, regeerdezijn staat meer met hen, die hem aanvankelijk verdachtwaren, dan met de anderen. Al to veel kan men in-tusschen niet over dit onderwerp beweren ; de wijzevan handelen verandert met de omstandigheden . 1kwil alleen nog opmerken, dat zij die aanvankelijk eenvorst vijandig gezind waren, zeer gemakkelijk door denvorst gewonnen kunnen worden in het geval, dat zijzich zonder hulp niet kunnen handhaven. Zij zullendan genoopt zijn den vorst met des to meer trouw todienen; zij toch moeten door hun laden den eersten,slechten indruk uitwisschen. Van zulke onderdanenheeft de vorst dan ook altijd meer voordeel dan van

186

HOOFDSTUK XX

hen, die zich al sinds lang veilig voelen in zijn diensten zijn belangen slechts met zekere lauwheid be-hartigen .

Omdat ons onderwerp het vereischt, mag ik nietverzuimen vorsten, die een land met behulp van aan-hangers onder de bewoners willen veroveren, eraan toherinneren, dat zij de redenen die gene hebben be-wogen zich aan hun zijde to scharen, we! in het oogmoeten houden. Want zoo er geen natuurlijke ge-negenheid ten opzichte van den vorst bestaat, dedenzij, die zich aan zijn zijde schaarden, dat slechts omdatzij met het bestaande bestuur ontevreden waren ; in datgeval zal het uiterst moeilijk, ja bijna onmogelijk zijnhen to vriend to houden en hun wenschen to bevredi-gen. Wanneer men de oude en de huidige geschiedenisvergelijkt, zal men tot de conclusie komen dat het veelgemakkelijker is hen, die tevreden waren met de vorigeregeering voor zich to winnen, dan we! hen, die erniet mee tevreden waren en den vorst bij het verkrij-gen der heerschappij behulpzame hand reikten .

Om hun staat des to zekerder in stand to houden,zijn de vorsten gewoon vestingen aan to leggen, ten-einde bestand to zijn tegen opstand ; zij vinden er eenveilige schuilplaats voor een onverhoedschen aanval.Deze gewoonte kan ik slechts !oven omdat zij uit deOudheid stamt. Evenwel hebben wij in omen tijd ge-zien dat Niccolo Vitelli 40) twee vestingen in Citta diCastello slechtte om dat gebied to kunnen behouden .Toen Guido Ubaldo, Hertog van Urbino, in zijn land,waaruit hij door Cesare Borgia was verdreven, terug-keerde, lief hij alle vestingen sloopen omdat hij vanoordee! was dat hij zijn staat zonder deze moeilijker

187

HOOFDSTUK XX

zou kunnen verliezen. De Bentivogli deden na hunterugkeer in Bologna hetzelfde . Of vestingen dus nuttigof niet zijn hangs van tijd en omstandigheden af. In-dien zij U eenerzijds voordeel brengen, kunnen zijanderszijds schadelijk zijn .

Alles wet overwegende, kan men zeggen, dat devorst, die zijn eigen onderdanen meer dan vreemdenvreest, vestingen moet bouwen ; hij echter, die meerangst heeft voor vreemde indringers dan voor zijneigen yolk, moet het laten . Het kasteel van Milaan, datFrancesco Sforza lies bouwen, heeft aan zijn huffs meernadeel berokkend dan welke beroering in den staatook; ik vrees dat dat ook in de toekomst zoo zalzijn. De beste vesting van alle is bij het yolk niet ge-haat to zijn; vestingen toch zijn van geen nut zoogij bij het yolk gehaat zijt: om een yolk dat naar dewapens heeft gegrepen, to helpen, mankeeren vreem-den nooit.

In onzen tijd ziet men niet dat vestingen een vorstvoordeel hebben gebracht . Als uitzondering noemenwij de Gravin van Forli 41 ), die zich, na den moord opGraaf Girolamo, haar echtgenoot, in een vesting terug-trok om hulp uit Milaan of to wachten en haar gebiedto herwinnen. Tijd en omstandigheden waren toenzoodanig, dat vreemdelingen het yolk niet to hulpkonden komen. Toen evenwel Cesare Borgia haar lateraanviel en haar onderdanen, die haar vijandig gezindwaren, zich met de vreemden vereenigden, waren haarvestingen haar van weinig nut . Het zou voor haar danook veiliger geweest zijn niet door het yolk gehaat tozijn dan vestingen to hebben. Een en ander overwe-gende kan ik dus zoowel hem, die vestingen bouwt,

188

HOOFDSTUK XX

als hem, die dit nalaat, prijzen, maar ik moet iedereenten zeerste laken, die, vertrouwend op zij n v~rsterkin-gen, zich er weinig om bekommert door het yolkgehaat to worden .

189

HOOFDSTUK XXY

Hoe een vorst regeeren moetom roem to verwerven

Niets verschaft een vorst meer roem dan grooteondernemingen en uitblinkende daden. Als voorbeeldhiervan noemen wij Ferdinand van Aragon, de huidigekoning van Spanje. Hem kan men eigenlijk we! eennieuwen vorst noemen omdat hij zich uit zijn oor-spronkelijke zwakte door roem en aanzien tot deneersten koning der Christenheid heeft opgewerkt . Zoogij zijn daden beschouwt, zult gij haar alle grout, som-mige zelfs uitmuntend vinden. In het begin van zijnregeering vie! koning Ferdinand Granada aan ; dezeonderneming wend de grondslag van zijn heerschappij .Het belegeren der genoemde stad geschiedde zondervee! haast; op die wijze hield hij de grooten van Castiliebezig. Deze edelen, geabsorbeerd door den oorlog,dachten daardoor niet aan veranderingen in den staat ;ondertusschen kreeg de koning macht over hen, zon-der dat zij het gewaar werden. Met het geld van deKerk en van zijn yolk kon Ferdinand in den boven-genoemden, langdurigen strijd, zijn krijgsmacht, diehem later zoovee! roem zou brengen, oefenen en totontwikkeling brengen. Om tenslotte nog eclatanterondernemingen to kunnen volbrengen, bediende hijzich listig van het masker der religie ; met vrome wreed-

190

HOOFDSTUK XXI

heid verdreef hij de Mooren uit zijn staat ; geen gebeur-tenis is verschrikkelijker noch zeldzamer.

In denzelfden mantel gehuld, viel Ferdinand Afrikaaan ; zijn troepen trokken Italie binnen en beoorloog-den tenslotte Frankrijk. 42) Op die wijze ondernam envolbracht hij steeds groote daden, die zijn onderdanenvoortdurend bezig en in bewondering hielden . Daarbijkomt dat zijn handelingen steeds zoodanig op elkandervolgden, dat er nooit een pauze was om den koningop doeltreffende wijze tegen to werken .

Het is verder voor een vorst ten zeerste nuttig zichdoor opvallende daden in het binnenlandsch bestuurto onderscheiden. Als voorbeeld diene hier heer Ber-nabo van Milaan, 48) van wien words verhaald, dat hijiemand die iets buitengewoon goeds of iets buitenge-woon slechts had uitgehaald, altijd zoodanig wist tobeloonen of to straffen, dat er zooveel mogelijk overgepraat werd. Een vorst moet er daarom voor alles opbedacht zijn, dat hij door zijn handelingen den roepvan een groot en uitmuntend man krijgt .

Ook genies een vorst achting, wanneer hij zich open-lijk tot vriend of vijand verklaart ; dat is dus wanneerhij niet op twee kaarten tegelijk speelt . Dit is altijdnuttiger dan neutraal to blijven ; wanneer toch tweemachtige buren met elkaar in oorlog geraken, moet gijU aan de zijde van den een of van den ander scharen .Gij hebt dan, in het geval dat een der partijen over-wrote den overwinnaar to vreezen, of niet. In die beidegevallen toch is het beter openlijk aan een krijg deel tonemen; in het eerste geval words hij, die neutraal wildeblijven, de proof van den overwinnaar, tot voldoeningvan den overwonnene . Gij zijt dan zonder eenige hulp,

HOOFDSTUK XXI

want de overwinnaar wenscht geen verdachte vrien-den, die hem in tegenspoed niet helpen. En de over-wonnene verleent U geen toevlucht omdat gij U metde wapenen niet aan zijn zijde hebt willen scharen .

Antiochus had zich door de Aetoliers laten bewegennaar Griekenland to komen 44) om de Romeinen eruitto verjagen. Hij zond nu afgezanten naar de Acheers,die vrienden van de Romeinen waren, om hen overto halen neutraal to blijven. De Romeinen echterspoorden hen aan de wapenen op to nemen en aanhun zijde to strijden. In den raad der Acheers, waarde gezant van Antiochus tot neutraliteit maande, kwamdeze zaak ter sprake. De Romeinsche legaat, die ookaanwezig was, antwoordde op hetgeen de afgezant vanAntiochus had beweerd. Hij zeide: „Hoewel men Uaanraadt niet aan den krijg deel to nemen, moet ik tochopmerken dat nets voor U nadeeliger kan zijn : zondergenade en zonder roem zult gij een proof van den over-winnaar worden ."

Altijd nu zal hij, die Uw vriend niet is, U trachtento bewegen neutraal to blijven ; de ware vriend echterzal eischen dat gij U met de wapens aan zijn zijdeschaart. Besluitelooze vorsten verkiezen meestal deneutraliteit, maar gaan daaraan dan ook in den regelto gronde. Zoo de vorst zich voor een der beide partijenverklaart en deze inderdaad overwint, is de overwin-naar, hoe machtig hij ook mag zijn en hoe zeer gij ookvan hem mag afhangen, U toch tot dank en genegen-heid verplicht. De menschen toch zijn niet zoo slecht,dat zij U terstond met ondank en onderdrukking zou-den beloonen . Ook is in het oog to houden dat over-winningen nooit zoo volkomen zijn, dat de overwin-

192

HOOFDSTUK XXI

naar met alle regels van welvoeglijkheid en rechtvaar-digheid zou kunnen breken .

Zoo nu hij, bij wien gij U hebt aangesloten, wordsoverwonnen, vindt gij toch bij hem toevluc-ht en hulp ;gij neemt deel aan een lot, dat zich in den loop vantijd ten goede kan keeren. Wanner de oorlogvoerendepartijen van dien aard zijn dat gij den overwinnaar nietbehoeft to vreezen, is het des to wijzer geen kleur tobekennen; gij toch zult den ondergang van den eenbewerken met de hulp van een ander, die, als hij ver-standig was, den bedreigde zou moeten redden . Alsoverwinnaar blijft hij van U of hankelijk ; het is trou-wens uitgesloten dat hij met Uw hulp niet zou over-winnen .

Hier moet nu nog worden opgemerkt dat een vorstzich nooit, tenzij in uiterste noodzaak, met iemand diemachtiger is dan hij, moet verbinden om een derde tobeoorlogen. Want als hij overwint, bevindt gij U inzijn macht; dit moet indien eenigszins mogelijk wor-den vermeden. Als voorbeeld dien hier dan dat vanVenetie, dat zich met Frankrijk verbond om den Hertogvan Milaan to beoorlogen ; ~) deze daad, die niet nood-zakelijk was, had tenslotte den ondergang der republiektengevolge . Zoo echter zulks niet to vermijden isgelijk het geval was met Florence toen de Paus enSpanje met hun legers Lombardije binnen vielen 48)

moet de vorst om de bovengenoemde redenen, welpartij kiezen.

Geen regeerder moge zich intusschen verbeelden,dat er in partijkiezen zekerheid kan bestaan ; hij tochmoet gedurig rekenen met de wisselvalligheid van alledingen. In deze wereld immers is het meestal zoo dat

193

HOOFDSTUK XXI

men nooit een moeilijkheid ontvlucht zonder eenandere op zijn weg to ontmoeten. Ware staatkundeechter weet den aard der moeilijkheden to onderschei-den, zoo ook de minst gevaarlijke uit to kiezen .

Een vorst moet een open oog hebben voor voor-treffelijke laden; hij moet voortreffelijke mannen on-derdak verleenen en zij, die uitmunten in een kunst,eeren. Wj moet ervoor zorgen, dat zijn onderdanenvreedzaam hun beroep, hetzij handel, landbouw of eenander bedrijf, kunnen uitoefenen . Zij mogen niet inzorg verkeeren, dat hetgeen zij hebben verworven, hunzou kunnen worden afgenomen; dan toch zouden zijhun bezittingen kunnen gaan verwaarloozen. Ook magniemand er door vrees voor belastingen van wordenteruggehouden een bedrijf of handel to beginners . Devorst moet integendeel hen, die iets dergelijks van planzijn, door middel van belooningen to hulp komen . Wiedan ook, op wat voor wijze ook, van plan is zijn stadof staat grootere welvaart to brengen, moet wordenbeloond .

Daarenboven moet het yolk op bepaalde tijden vanhet jaar met feesten en schouwspelen worden bezig-gehouden. Aangezien nu iedere stad in gilden en anderegroepen is verdeeld, moet de vorst zijn aandacht ophen richten; hij moet hun bijeenkomsten nu en danbijwonen. Dan zal hij blijk moeten geven van min-zaamheid en vrijgevigheid, zonder evenwel tekort todoers aan zijn waardigheid; daarin toch mag een vorstnooit tekort schieten.

194

HOOFDSTUK XXII

Over de hooge dienaren vanden vorst

Van geen gering belang voor den vorst is het kiezenvan zijn ministers ; deze zijn goed of niet, naar gelangvan de wijsheid van den vorst . Het eerste oordeel, datmen over de verstandelijke vermogens van een vorstvelt, grondt zich op de mannen met wie hij zich om-ringt. Wanner deze tegen hun task opgewassen zijnen hun heer trouw blijven, mag men hem voor wijshouden; hij toch heeft hun kundigheid weten to onder-scheiden, zoo ook hun trouw weten to behouden.Indien echter zij, die den vorst omringen, niet van dedoor mij genoemde geaardheid zijn, kan men over hemgeen gunstig oordeel vellen ; hij toch heeft door hetdoen van een verkeerde keuze een kapitale four ge-maakt. Ieder die Antonio da Venafro 47), den ministervan Pandolfo Petrucci, Heer van Siena, kende, hieldPandolfo voor een uitnemend man daar hij Antoniotot minister had gekozen. Er bestaan namelijk driesoorten van hersenen : de eerste begrijpen zonder expli-catie ; de tweede begrijpen hetgeen hun door anderenwords uitgelegd ; de derde begrijpen noch het een nochhet ander. De menschen, die de eerste snort hersenenbezitten zijn voortreffelijk ; zij, die in het bezit zijn vande tweede snort, zijn buitengewoon goed bruikbaar ; de

1 95

HOOFDSTUK XXII

menschen van de derde categoric zijn volkomen on-nuttig. Pandolfo flu behoorde zeker tot de tweede cate-gorie ; wanner een vorst toch onderscheid weet tomaken tusschen wat goed en wat schadelijk is, kan hij,zonder een genie to zijn, de handelingen van zijn mi-nisters beoordeelen. Deze handelingen kan hij lovenof laken, zoodat zijn ministers er wel van overtuigd zijndat zij hem niet kunnen bedriegen; zij blijven daaromtrouwe dienaren.

Om ministers to beoordeelen bestaat er een nooitfalend middel. Ziet men toch dat zulk een hooge lands-dienaar eerder aan zichzelf dan aan Uw belangendenkt, en in alles eigen voordeel nastreeft, dan moogtgij veilig de gevolgtrekking maken, dat hij nooit eengoed minister zal zijn, zoo ook dat gij nooit op hemzult kunnen vertrouwen . Want wie eenmaal de teugelsder regeering in handen heeft, mag niet meer aan zich-zelf denken; alles moet hij uit een oogpunt van staats-belang bekijken .

Anderzijds moet de vorst, om zijn minister op hetgoede pad to houden, aan hem denken. Hij moet hemeer en rijkdom schenken, hij moet hem aan zich ver-plichten, hij moet hem op eervolle wijze doen deel-nemen aan het bestuur van den staat, zoodat hij zietdat hij zonder den vorst nets is . De vorst moet echterzorgen dat de groote eer den minister niet naar noggrootere doer streven, zoo ook dat de verkregen rijk-dom hem niet naar nog grooteren doer verlangen . Ookmoet er op worden gelet dat de vele ambten, waarmeede minister is bekleed, hem niet iedere veranderingin den staat doer vreezen . Indien nu de ministers zoo-danig zijn als wij beschreven en de vorsten op de

196

HOOFDSTUK XXII

door ons aangegeven wijze handelen, kunnen beidenop elkaar vertrouwen . Zoo dit echter niet het gevalis, zal de afloop voor de eene of de andere partij nood-lottig zijn.

197

HOOFDSTUK XXIII

Op welke wijze vleiers gemedenmoeten worden

Ik kan bier een belangrijke zaak, een dwaling waar-aan de vorsten, behalve zij die wijs en voorzichtig zijn,maar al to vaak ten proof vallen, niet onbesprokenlaten. Ik doel op de vleiers, waarvan de hoven vol zijn .

De menschen toch zijn zoozeer in bun eigen zakenverdiept en bedriegen zich daarin zoo herhaaldelijk,dat zij zich met moeite tegen de pest der vleierij kun-nen verdedigen; dit gelds des to meer naarmate mengevaar loops veracht to worden, indien men zich opto zeer in bet oog loopende wijze tegen haar verzet . Eris geen ander middel om zich tegen vleierij to wapenendan de menschen to doers begrijpen dat zij U nietkwetsen door U de waarheid to zeggen . Wanner datechter aan een ieder vrij zou staan, zou men in eerbiedten opzichte van den vorst tekort kunnen schieten.Daarom moet een wijs regeerder een tusschenwegnemen; hij moet zich omringen met een aantal wijzeraadslieden, wien bet vrij staat vrijmoedig de waarheidto zeggen over zaken, waarin zij geraadpleegd worden,echter niet in andere. Het is evenwel wenschelijk datde vorst hen in alle zaken consulteert en zich op dehoogte stelt van bun meeningen om vervolgens zelf-standig een besluit to nemen .

198

HOOFDSTUK XXIII

Met de genoemde raadslieden moet de vorst zoo-danig omgaan dat ieder ervan overtuigd zij, dat zijnoordeel des to eerder zal worden aanvaard naarmate hijopenlijker zal spreken. Buiten zijn raadgevers moet devorst niemand raadplegen ; over hetgeen is beslotenmoet hij niet meer spreken ; hij moet ook niet veran-deren van besluit, wanneer dit na rijp overleg is ge-nomen. Wie anders handelt, words een proof dervleiers, of wisselt telkenmale van besluit door wisse-lende gevoelens ; door zijn wisselvalligheid words hijveracht.Pater Lucas, die Keizer Maximiliaan van Duitsch-

land goed kende, zeide eens van Zijne Majesteit datdeze nooit iemands raad inwon, desondanks echtertoch niet volgens eigen opvatting handelde . Hij ge-droeg zich dan ook geheel in afwijking van hetgeen ikboven heb aangeraden. De Keizer is een gesloten man,die zijn plannen aan niemand mededeelt. Als hij dieplannen echter ten uitvoer wil brengen en deze dusbekend worden, ontstaan er tegenspraak en tegenstandbij hen, die hem omringen. Daar de Keizer flu eenzwak karakter heeft, last hij zich door zijn omgevingweer van die plannen of brengen. Dit heeft tengevolgedat hij hetgeen hij den eenen dag doer, den volgendenweer vernietigt. Daardoor begrijpt niemand ooit washij eigenlijk wil ; op zijn besluiten kan men dus nooitstaat maken .

Gelijk gezegd moet een vorst steeds raad inwinnen,dock slechts wanneer hij het wil, niet wanneer ande-ren het wenschen. Hij moet zelfs ieder de lust ontne-men met ongevraagden raad to komen aandragen . Hijevenwel moet dikwijls vragen en geduldig luisteren

199

HOOFDSTUK XXIII

naar hetgeen de raadgever omtrent de gevraagde zakenvoor waar houdt. Hij moet zich ontevreden toonenwanner hem blijkt dat iemand hem om de een ofandere reden de waarheid onthoudt . Het is een dwa•ling wanner men denkt, dat een vorst die den roepvan wijsheid genies, deze niet aan zichzelf, maar aanzijn ministers heeft de danken. Een vorst toch die geenverstand heeft zal ook geen goeden raad aannemen,hetzij dan dat hij zich geheel en al last leiden door eenenkelen, kundigen man. In dat geval kan de leidinggoed zijn; deze duurt echter nook lang, want zulk eenbestuurder zal den vorst in korten tijd het bestuur vanden staat willen ontnemen.

Een vorst, die weinig verstand heeft, zal noon metelkander overeenstemmende raadgevingen ontvangen,noch zal hij deze uit zichzelf tot een eenheid weten tovereenigen. Elk der raadgevers zal slechts aan eigenzaken denken ; door gebrek aan inzicht zal de vorst ditniet kunnen onderkennen noch zal hij hen, die ver-keerden raad geven, kunnen bestraffen. Zoo gaat hetin den regel want de menschen zijn slecht door hunnatuur ; zij doen slechts hun plicht wanner zij er toeworden gedwongen. Ik concludeer dus dat goede raad,van welke zijde hij ook kome, het gevolg is van dewijsheid van den vorst, niet de wijsheid van den vorsthet gevolg van goede raadgevingen .

200

HOOFDSTUK XXIV

W aardoor de Italiaansche vorsten hunstaten hebben verloren

Zoo de vorst zich houdt aan hetgeen wij hebbenopgemerkt, zal een nieuwe vorst op een ouden lijken.Dit verschaft hem meer vasten voet in zijn staat danwanner hij bij erfopvolging op den troop was ge-komen. Op de handelingen van een nieuwen vorst letmen veel nauwkeuriger dan op die van een erfelijken .Wanner deze uitmuntend gevonden worden, winnenen binden zij de menschen veel meer dan het bloedvan een oud geslacht. De mensch toch is veel meeringenomen met het heden dan met het verleden ; wan-ner men zich in het heden wel gevoelt, genies menhet en zoekt niets anders . Zoo de vorst dan ook aanzichzelf pies ontrouw words, zullen zijn onderdanenhem in ahe opzichten verdedigen. Op die wijze ver-werft hij dubbelen roem ; hij heeft pies alleen de grond-slagen gelegd van een nieuwen staat, meat hij heefthem sevens voorzien van goede wetten en goede wa-pens. Hij echter die als erfelijk vorst door eigen on-verstand zijn staat verliest, leads dubbele schande opzich.

Indien wij ons nu bezig houden met de vorsten, diein omen tijd hun land hebben verloren, gelijk dekoning van Napels, de Hertog van Milaan en anderen,

201

HOOFDSTUK XXIV

kan men constateeren dat zij een groote four hebbenbegaan door geen nationals militia in hat leven to roe-pen. Ook zal men dan kunnen vaststehen dat eenigevan hen hat yolk to vijand hadden, of wel dat zij, hatyolk op hun hand hebbend, met de grooten des landsop kwaden voet verkeerden. Zonder zulke fouten tochgaat geen staat, die een lager in hat veld kan brengen,to gronde.

Philippus van Macedonia, niet de vader van Alexan-der den Groote, maar hij die door Titus Quietus 48)

ward overwonnen, bezat niet veal land in vergelijkingmet dat van de Romaine en de andere Grieken, tegenwie hij zich moest verdedigen. Desondanks kon hijden oorlog tegen hen, daar hij een krijgskundig manwas, hat yolk tevreden wist to stellen en de grooten deslands op zijn hand had, jarenlang volhouden . Al ver-loor hij ook eenige steden, toch wist hij zijn rijk tobehouden.

Onze Italiaansche vorsten, die hun land verloren nahat vale jaren to hebben bezeten, moeten dit niet aanhat lot, maar aan hun eigen lafheid en zorgeloosheidwijten. Zij toch waren, daar zij in voorspoedige tijdener niet aan gedacht hadden dat daze wel sans kondenveranderen een veal voorkomende four bij men-schen, die bij goad wear niet aan een storm denkenbij hat naderen van tegenspoed slechts op vlucht be-dacht. Tegenstand ward niet geboden . Die vorstenhoopten dat hun yolk, zoodra hat genoeg zou krijgenvan de hoogmoedige overwinnaars, hen zou terug-roepen. Vluchten evenwel is slechts aan to raden wan-ner alle andere wegen versperd zijn. Is dit niet hatgeval dan most men er pas in de laatste plaats toe over-

202

HOOFDSTUK XXIV

gaan. Geen mensch toch zal zich laten vallen in dehoop dat een ander hem opraapt . Dat dit zal geschie-den is immers hoogst onzeker. Het hangs niet van onsaf; het is bovendien weinig verheffend . Slechts dieverdediging is dan ook goed en duurzaam, die op eigencooed en kracht rust .

203

HOOFDSTUK XXV

Welken invloed de fortuin op demenschelijke taken heef t

Het is mij niet onbekend, dat velen van meeningzijn, dat de dingen deter wereld zoodanig door de for-tuin en door God worden bestuurd, dat de menschenmet al hun verstand er nets aan kunnen veranderen .Daaruit zou men dan kunnen afleiden, dat men er zichniet to zeer het hoofd over moet breken ; men moetzich maar aan het lot overgeven. Deze meening heeftin onze dagen door de groote, door niemand voorzieneveranderingen, waarvan wij getuige zijn, nog aan om-vang gewonnen. Over die dingen peinzende, ben ikwet eens geneigd geweest mij to scharen aan den kantvan hen, die die meening verkondigen . Daar men danechter in tegenspraak komt met den vrijen wil, geloofik, dat ik niet ver van de waarheid of ben als ik beweer,dat de helft van onze daden door het lot, de anderehelft door ons zelf worden beheerscht. lk vergelijk hetlot met een van die verwoestende stroomen, die in hundrift de velden overstroomen, boomen en gebouwenvernielen, stukken land losscheuren om ze elders weerachter to Iaten. Ieder vlucht voor den stroom, iederwijkt voor zijn woede zonder ook tegenstand to kun-nen bieden. Desondanks kunnen de menschen in rus-tige tijden voorzorgen treffen door het waken van

204

HOOFDSTUK XXV

schuilplaatsen en dijken, zoodat de rivier bij hoogwater naar een kanaal kan afvloeien of door dijken inzijn woeste vaart kan worden gestuit . Zoo gaat het danook met de fortuin, die haar macht toont waar geenkrachten zijn om weerstand to bieden ; zij stuwt haargeweld naar de plaats, waar geen dijken of wallen zijnaangelegd. Zoo gij flu Italie, waar zooveel omwentelin-gen plaatsvinden, beschouwt, zult gij tot de conclusiekomen dat het een land is zonder dijken en borst-weringen. Wanneer dit land toch van krachtige mid-delen van tegenweer voorzien was geweest, gelijk bij-voorbeeld Duitschland, Spanje en Frankrijk, dan zou-den de overstroomingen niet zulke groote veranderin-gen teweeg hebben gebracht .

Ik meen hiermede over het weerstand bieden aan defortuin in het algemeen genoeg gezegd to hebben . Meerin het bijzonder wit ik nog opmerken dat wij vaak ziendat dezelfde vorst den eenen dag gelukkig, den vol-genden ongelukkig in zijn handelingen is, zonder dathij ook maar eenigermate in karakter of kundighedenis veranderd. Dit is, geloof ik, in de eerste plaats toverklaren door de oorzaken, die ik boven heb vermeld ;de vorst toch die geheel en al op de fortuin steunt,gaat to gronde zoodra deze verandert. Bovendien benik van meening, dat hij, wiens handelwijze met deconjunctuur van den tijd in overeenstemming is, inzijn ondernemingen zal slagen, terwijl hem, wiens da-den buiten den tijd vallen, alles zal mislukken . Wij zientoch dat de menschen ter bereiking van hun doelein-den, hetzij roem of rijkdom, op verschillende wijzenhandelen; de een met voorzichtigheid, de ander metonstuimigheid, de een met geweld, de ander met list ;

205

HOOFDSTUK XXV

deze met geduld, de ander met ongeduld ; toch kan iederop zulke uiteenloopende wijzen zijn doel bereiken .

Ook ziet men vaak dat van twee voorzichtigen deeen zijn doe! bereikt, de ander niet . Omgekeerd is hetzeer we! mogelijk, dat twee menschen, waarvan de eenvoorzichtig, de ander onstuimig is, beiden slagen . Dereden hiervan moet men zoeken in de geaardheid vanden tijd, die met de aangewende middelen al of nietovereenkomt. Zoo kan het dan gebeuren, gelijk ikreeds opmerkte, dat twee menschen, die op verschil-lende wijze handelen hetzelfde resultant verkrijgen, zooook dat dezelfde middelen den een tot zijn doe! voeren,den ander niet. Daaruit vloeit voort, dat in a11e om-standigheden eenzelfde wijze van handelen niet voorgoed kan gehouden worden; wanner een vorst metbekwaamheid en geduld regeert en de omstandighedenzoodanig zijn, dat zijn wijze van bestuur goed genoemdkan worden, za! hij slagen. Zoo de tijden en de om-standigheden echter veranderen, zal hij ten onderganggedoemd zijn als hij zijn handelingen niet in overeen-stemming daarmede wijzigt. Geen mensch is evenwe!zoo wijs, dat hij zich in alles naar de omstandighedenweet to plooien ; hetzij omdat hij niet anders kan han-delen dan zijn natuur hem dwingt, hetzij dat hij nietkan inzien, dat het noodzakelijk kan zijn van een totflu toe voorspoedigen weg of to wijken. Daarom zal eenvoorzichtig en behoedzaam man niet licht tot onstui-mige daden overgaan als de tijd daartoe gekomen is ;daardoor gnat hij tenonder . Had hij zich evenwe! kun-nen schikken naar de veranderde tijden en omstandig-heden, dan zou de fortuin hem gunstig gezind zijngebleven.

206

HOOFDSTUK XXV

Paus Julius II handelde steeds met groote voort-varendheid; de tijden en omstandigheden waren zoo-zeer in overeenstemming met deze wij ze van doen, dathij altijd geluk had. Ik denk aan zijn eerste onder-neming tegen Bologna, 49) ten tijde dat Giovanni Benti-vogli nog leefde. De Venetianen voelden weinig vooreen dergelijken tocht, terwijl de koningen van Spanjeen Frankrijk hetzelfde voornemen als de Paus koester-den. Desondanks stelde deze zich met zijn gewonevoortvarendheid aan het hoofd van zijn troepen . Doordie handelwijze ontstond besluiteloosheid bij de Span-jaarden en Venetianen ; Venetie werd bevreesd, terwijlbij Spanje de begeerte ontstond het geheele koninkrijkLapels to heroveren . De Koning van Frankrijk echterschaarde zich, nu de Paus eenmaal had toegeslagen,aan diens zijde ; hij toch wilde de Venetianen vernede-ren en achtte het niet mogelijk den Paus door hetweigeren van troepen to beleedigen . Door zijn voort-varende wijze van handelen bereikte Julius II wat geenandere Paus met verstand en list zou hebben verkre-gen; als hij rustig to Rome was gebleven, wachtend tothet tijdstip dat verdragen zouden zijn gesloten en allesin kannen en kruiken zou zijn gelijk•de gewoontewas had hij nooit succes gehad. De Koning vanFrankrijk zou dan duizend uitvluchten hebben ver-zonnen en de anderen zouden op alle mogelijke wijzenhebben getracht hem vrees in to boezemen .

De andere ondernemingen van Paus Julius die alleop de genoemde geleken en ook alle gelukt zijn wil ikhier onvermeld laten . De korte duur van zijn leveeheeft hem voor de wisseling van de fortuin behoed .Want nooit zou hij, als er tijden waren gekomen die

14

207

HOOFDSTUK XXV

voorzichtig beleid noodzakelijk maakten, de onstuimi-ge wijze van handelen, waartoe zijn karakter hemdwong, hebben laten varen .

Ik kom dus tot de conclusie dat de menschen, daarde fortuin verandert, in hun ondernemingen slagenzoodra zij met haar op goeden voet blijven ; zoodra echterdis harmonie ontstaat, kan geen ondememing geluk-ken. Daarbij kan ik dan nog opmerken, dat het volgensmij over het algemeen beter is voortvarend danschroomvallig to wezen ; de fortuin toch is een vrouw,die men, om haar to beheerschen, met krachtige handmoet aanpakken. De ondervinding toch leers, dat zijzich eerder last dwingen door hem, die geweld ge-bruikt, dan door een to voorzichtig, to schroomvalligman. Daarom ook is de fortuin jongelingen genegen ;deze toch zijn onstuimiger en stoutmoediger dan deouden van dagen; om die reden last zij zich door henbeheerschen.

208

HOOFDSTUK XXVI

Italie moet van de barbaren bevrijdworden

Wanneer ik flu al het bovenstaande overdenk enmijzelf de vraag stel of de tijd in Italie gunstig is vooreen nieuwen vorst, voor een wijs en kundig man, dieeen nieuwe orde van zaken zou scheppen, die roemvoor hemzelf en nut voor de gansche bevolking zoubrengen, dan lijkt het mij, dat er misschien nooit eengunstiger tijdstip to noemen zal zijn. En gelijk het voorden roem van Mozes noodig was, dat het yolk vanIsrael zich in Egypte in slavernij beyond, zoo ook datde Perzen door de Meden werden onderdrukt om degrootheid van Cyrus' geest to doen kennen, en deAtheners verspreid waren om de voortreffelijke eigen-schappen van Theseus wereldkundig to maken, moestook Italie zoo diep zinken om de kracht van een stet-ken Italiaanschen geest to doen kennen. Italie tochverkeert in grootere slavernij dan de Joden, is dienstbaarder dan de Perzen, is meet verdeeld dan de Athe-nets ; het is zonder leider, zonder wetten. Het is vet-slagen, geplunderd, verscheurd, platgeloopen doorallerlei gespuis; door verwoestingen van allerlei aardbevindt het zich aan den rand van den afgrond.

Hoewel er iemand geweest is van wien men mochthopen, dat God hem voor de bevrijding van Italie had

14*

209

HOOFDSTUK XXVI

uitgekozen, zoo is hij toch, op het hoogtepunt van zijnlever, door de fortuin jammerlijk in den steek ge-laten. 50) Italie wacht nu bijna levenloos op hem, dieeen einde zal maker aan de verwoestingen in Lom-bardije, aan de afpersingen in Napels en in Toscane ;het hoops op den man, die de etterende wonder deslands zal genezen. Ziet hoe het God bids dat Hij hetvan de wreedheden en onbeschaamdheden der vreem-delingen moge verlossen. Italie is op alles voorbereiden staat klaar de vaandels to volgen; iemand echtermoet ze vooruit dragen . In niemand nu kunnen wijmeer hopen dan in Uw Doorluchtig Huis, dat zich,begunstigd door God en Kerk 51), met cooed en gelukin Uw persoon aan het hoofd der bevrijding kan stel-len. Dat zal Uwe Doorluchtigheid, als Gij acht slaatop de laden in het lever van de genoemde grootemanners, niet moeilijk vallen . Want ofschoon zij zeld-zaam en bewonderenswaard moeten worden genoemd,waren het ook maar menschen . De gelegenheid voorhen was niet zoo gunstig als nu ; hun ondernemingenwaren noch rechtvaardiger noch gemakkelijker, nochwas God hun gunstiger gezind dan U . Onze zaak kanniet rechtvaardiger zijn : de oorlog is rechtvaardigwanner hij noodzakelijk is, de wapenen heilig wan-ner geen vreedzame uitweg mogelijk is . Daar nu debereidheid naar de wapenen to grijpen overal zeergroot is, kunnen zich geen groote moeilijkheden voor-doen, miss men de handelwijze van degenen, die ik alsvoorbeeld heb genoemd, inderdaad volgt . Bovendienheeft God zijn wil door wonderteekenen kenbaar ge-maakt: de zee heeft zich geopend, een wolk heeft Uden weg gewezen. 62) Steenen hebben water gegeven ;

210

HOOFDSTUK XXVI

het heeft manna geregend ; de samenloop der dingenis gunstig voor de ontplooiing van Uw grootheid. Allesechter kan niet van God komen ; de vrije wil en datdeel van den roem, die slechts aan ons to wijten is,moeten in stand blijven. Daarom moet gij hetgeen todoen blijft, zelf doen . God wil ons niet alles uit handennemen teneinde niet to kort to doen aan omen vrijenwil en aan den roem, die ons voor onze daden toe-komt.

Het is niet verwonderlijk dat aan geen der in onzeverhandeling genoemde Italianen is gelukt was van UwDoorluchtig Huis verwacht kan worden. Dat in zoo-veel revoluties en oorlogen de krijgshaftige geest ver-dwenen scheen, vond zijn oorzaak in het feit dat deoude orde niet meer deugde en er niemand was om ereen nieuwe voor in de plaats to stellen . Niets evenwelbrengt een nieuwen vorst tot grooter eer dan het uit-vaardigen van nieuwe wetten en het stichten vannieuwe instellingen. Wanner deze immers goed ge-grondvest zijn en van grootheid getuigen, words devorst geeerd en bewonderd . In Italie nu ontbreekt hetallerminst aan mogelijkheden om zulk een nieuwe ordeto stichten. Krachtig toch zijn de lichamen der man-nen, die tot nu toe helaas to weinig hun hoofd hebbengebruikt . Uit duels en veeten blijkt hoezeer de Italia-nen in kracht, behendigheid en vernuft boven anderenuitsteken. In de legers echter ziet men deze kwaliteitenniet tot uiting komen ; dat komt door de zwakheid deraanvoerders. Zij toch, die van meening zijn dat zij meerverstand bezitten, gehoorzamen niet ; ieder schijnt hetbeset to willen weten dan de ander. Dat komt omdater tot nu toe niemand was die, dank zij zijn voortreffe-

211

HOOFDSTUK XXVI

lijke eigenschappen en de gunst der fortuin, door alienwerd gehoorzaamd. Zoo is het dan to verklaren dat inde afgeloopen twintig jaar nog nooit een geheel uitItalianen bestaand leger de overwinning behaalde ; wijdenken aan de slagen bij den Taro, bij Alessandria,Capua, Genua, Vaila, Bologna, Mestri .Indien nu Uw roemrijk geslacht de uitnemende

mannen, die hun land bevrijdden, wil navolgen is hetallereerst noodig U van een eigen krijgsmacht to voor-zien. Deze toch is de grondslag van iedere onderne-ming: huurtroepen deugen niet, maar de soldaten dereigen militie zijn in trouw en cooed niet to overtreffen .Ofschoon nu ieder van hen goed is, zuilen zij toch, inlegerverband saamgebracht, veel beter zijn wanner zijworden aangevoerd en beloond door hun eigen vorst .Het is daarom noodzakelijk eigen wapenen to smedenopdat Italie zich dapper tegen de vreemdelingen zalkunnen teweerstellen . Hoewel de Zwitsersche enSpaansche infanterie zeer geducht words, hebben zijtoch fouten, waardoor een ander Ieger zich niet alleenmet hen zou kunnen meten, maar hen zelfs zou kunnenoverwinnen. De Spanjaarden toch zijn niet bestandtegen ruiterij, en de Zwitsers hebben angst voor voet-volk, dat in den strijd even hardnekkig is ais zij . Daar-door is het gebeurd, dat de Spanjaarden aan de Fran-sche ruiterij geen weerstand konden bieden en dat deZwitsers werden vernietigd door het Spaansche voet-volk; zoo zal het ook in de toekomst zijn . In den slagvan Ravenna 53) hebben wij gezien dat de Spanjaardenslaags raakten met Duitsche voetknechten, die op de-zelfde wijze vechten als de Zwitsers . Dank zij hunlichamelijke behendigheid wrongen zij zich, gedekt

212

HOOFDSTUK XXVI

door hun kleine schilden, onder de Duitsche piekendoor. Zoo konden zij aanvallen zonder dat de Duit-schers zich konden verdedigen. Deze zouden dan ook.

evernietigd zijn, in ien de ruiteri~j nlet op het ~.uisteoogenblik to hulp was gekomen.

Nu dus de fouten van het Spaansche en Zwitserschevoetvolk bekend zijn, is het mogelijk verbeteringen aanto brengen waardoor de infanterie tegen de ruiterij op-gewassen zou zijn, zonder vrees behoeven to koesterenvoor ander voetvolk ; dit kan bereikt worden door eenjuiste verdeeling der wapens en bet innemen van eengoede slagorde. Door dus op dit gebied veranderingen,aan to brengen, kan een nieuwe vorst roem en groot-heid verwerven .Moge daarom Italie, dat reeds zoolang moest wach-

ten, deze gelegenheid niet laten voorbijgaan ; moge beteindelijk zijn bevrijder zien komen. Ik kan niet onderwoorden brengen met welk een liefde, met welke ge-voelens van wrack tegen de barbaren, met welke on-wankelbare trouw, met hoeveel tranen hij zal wordenontvangen in de streken, die nu door vreemdelingenzijn overstroomd. Welke poorten zouden voor hemworden gesloten ? Welke bevolking zou hem haar ge-hoorzaamheid weigeren ? Welke nijd zou zich tegenhem verzetten ? Welke Italiaan zou hem geen eer willenbewijzen ? Iedereen toch is van walging vervuld doorde barbaarsche heerschappij der vreemdelingen .

Laat daarom Uw Doorluchtig geslacht niet langeraarzelen, last het de task op zich nemen met dien geesten die hoop, waarmede rechtvaardige ondernemingenworden begonnen. Onder zijn banier moge dan onsvaderland weer tot eer en roem worden gebracht. Dan

2 13

HOOFDSTUK XXVI

zullen onder Uw aanvoering de woorden van Petrarcaworden bewaarheid: „Moed zal de wapens opvattentegen geweld ; de strijd zal kort zijn, want de oudedapperheid is in de Italiaansche harten nog niet ge-storven."

2 14

Aanteekeningen

De nieuwe vertaling van Machiavelli's Principe die wij bieden,verschilt van de reeds in onze taal verschenene door de betrek-kelijk groote vrijheid waarmede wij de woorden van den grogten Florentijn in hedendaagsch Nederlandsch hebben weerge-geven. Want niet slechts in linguistisch, maar ook staatkundigopzicht leek het ons, ten bate der duidelijkheid, gewenscht,niet al to slaafs den oorspronkelijken tekst to volgen. Ons doelwas ernaar to streven de gedachten Machiavelli zoo helder enbegrijpelijk mogelijk to vertolken . Onze vertaling is dus aller-minst letterlijk, al hebben wij ons, naar wel moet worden op•gemerkt, geen vrij heden gegund wanner dit niet noodzakelijkwas .

Eenige moeilijkheden leverde sours de vertaling van „virtu"en „fortuna". Deze termen, wier beteekenis voor hen, die hethoofdstuk „Machiavelli en de mensch" gelezen hebben, duide •lijk zal zijn, werden door ons, in verband met den tekst, af•wisselend vertaald. Zoo werd bijv. „virtu" in de opdracht vanMachiavelli aan Lorenzo II weergegeven met „Uwe voortreffe .lijke eigenschappen", op een andere plaats met „kracht encooed". „Fortuna" werd in den Hollandschen tekst „fortuin",„geluk", „lot" enz. al naarmate de samenhang het vereischte .

Hij, die het eerste deel van dit boek heeft gelezen, zal zonderveel moeite zijn weg vinden in den tekst . In hoofdzaak komthet daarbij aan op Machiavelli's mentaliteit, op zijn wijze vanbeschouwing der feiten . Deze beschouwingswijze toch gaat,gelijk vroeger werd opgemerkt, verre uit boven de feitelijke ge-beurtenissen, die de auteur ons ter staving van zijn beweringen,ten voorbeeld stelt. De feiten en gebeurtenissen uit de Italiaan •sche geschiedenis hebben voor ons in hoofdzaak illustratievebeteekenis. De lezer, die niet thuis is in den roerigen, doorMachiavelli beschreven tijd, zal t .o.v. die feiten en gebeurte-

2 15

AANTEEKENINGEN

nissen flu en den eenige toelichting noodig hebben. Voor hemdienen de onderstaande noten .

1) De legeraanvoerder Francesco Sforza, die de republiekMilaan tegen Venetie moest verdedigen, lief zich in 1450 totHertog en hoofd van den eerstgenoemden staat verheffen .

2) In 1504 werd Ferdinand van Aragon, koning van Spanje,na de Franschen verslagen to hebben, alleenheerscher in hatKoninkrijk Napels.

e) In de Discorsi .4) Ercole d'Este, Hertog van Ferrara, werd in de jaren 1482

tot 1484 eenige malen door de Venetianen verslagen. Deson-danks wist hij, geholpen door Florence, Milaan, Napels enPaus Sixtus IV, hat grootste gedeelte van zijn grondgebied tobewaren. Zijn zoon Alfonso daarentegen verloor zijn staat toenhij weigerde Paus Julius II tegen de Franschen bij to staan . Kortdaarna kreeg hij echter zijn landen terug .

b) Het lager van Lodewijk XII van Frankrijk trok op 11September 1499 Milaan binnen ; Ludovico Sforza, genaamd deMoor, sloeg op de vlucht . Korten tijd daarna verdreven deinwoners van Milaan den Gouverneur ; op 5 Februari 1500deed Sforza wear zijn intrede in de stad . Twee maanden laterwerd de Moor, verraden door zijn Zwitsersche troepen, doorde Franschen gevangen genomen.

In 1512 dwong Paus Julius II, hoofd van de Heilige Liga,de Franschen Milaan voor de tweede meal to verlaten . Ditgeschiedde na den slag bij Ravenna .

e) Onder Griekenland verstaat Machiavelli hat Europeeschegrondgebied van hat vroegere Byzantijnsche rijk, dus vrijwelden geheelen Balkan.

?) Philippus V van Macedonia had met Hannibal, den vijandvan Rome, een bondgenootschap gesloten . Dat was een vande redenen waarom de Romeinen near Griekenland kwamenen zich met de Aetoliers, de vijanden van Philippus, verbonden .In 197 v. Chr. werd Philippus door de Romeinen, ondersteunddoor de Aetoliers, bij Cynocephalae verslagen .$) De Aetoliers, die zich van de Romeinen hadden afge-

wend, riepen in 192 v. Chr. Antiochus III van Syria near

2 16

AANTEEKENIN GEN

Griekenland. In een aantal veldslagen, o .a. bij Magnesia in 190,werd hij door de Romeinen verslagen .

9) Op 10 Februari 1499 sloot Venetie, dat de hulp van Frank-rijk tegen Milaan had opgeroepen, met Lodewijk XII een ge-heim verdrag. Korten tijd erna drongen de Fransche troepenItalie binnen. Zie noot 5 .

10) Karel VIII van Frankrijk trok met zijn troepen in 1494Italie binnen. In October 1495 moest hij bet land na veel tegen-spoed weer verlaten .

11) Machiavelli doer bier eenigszins of breuk aan den warengang van taken. Het was den Venetianen om heel was meerdan om „twee plaatsen" to doen, nl . om heel bet grondgebiedten Oosten van de Adda.

1a) In 1502 bedreigde Cesare Borgia Toscane.18) De Paus had bet buwelijk van Lodewijk XII met de lee-

lijke Jeanne, docbter van Lodewijk XI ontbonden . Daardoorkon hij met Anne van Bretagne trouwen . De aartsbisschopvan Rouen was Kardinaal d'Amboise geworden .

14) Gedurende zijn tweede missie in Frankrijk (1503) .15) In 146 v. Chr. werd Corinthe verwoest ; Griekenland werd

toen een Romeinsche provincie .16) Pisa, dat in 1405 onder de beerschappij van Florence

gekomen was, verzette zich langen tijd tegen zijn nieuwe beeren .Eerst in 1509 vie! bet, mede dank zij Machiavelli, die ter plaatsebet krijgsbedrijf hielp leiden .

17) Weer words gedoeld op de komst der Franscben inItalie in 1499.

1e) Op 9 October 1502 vond die bijeenkomst plaats .19) Op 31 December 1502 lief Cesare twee Orsini, zoo ook

de veldbeeren Vitellozzo en Oliverotto da Fermo to Sinigagliadooden. Machiavelli, die zich toen in opdracbt van de regeer-ders van Florence bij den Hertog beyond, doer in een beroemdgeworden missive verslag van dezen moord.

$0) Op 1 Januari 1504 werd Gaeta door de Spanjaarden in-genomen.

81) In de Discorsi ; men boude in bet oog, dat „De Vorst"werd geschreven op een tijdstip dat de Discorsi eerst gedeeltelijkvoltooid waren .

2 1 7

AANTEEKENINGEN

22) Nabis kwam in 205 v. Chr. aan de macht. Hij vocht tegende Romeinen; hij werd in 192 v. Chr. gedood . In de Discorsiuit Machiavelli zich afkeurend over de wreedheden, die doorden genoemden koning warden beschreven.

23) Giorgio Scali was zeer in tel bij het lagere, Florentij nscheyolk. Hierop meende hij to kunnen vertrouwen in zijn verzettegen de overheid . Het yolk lief hem in den steak ; in 1382 werdScali in bet openbaar geaxecuteerd .

24) Paus Julius II, stichter der Heilige Liga, verdreef de troe-pen van Lodewijk XII uit Italic.

28) Savonarola, die in zijn preeken voorspelde, dat God eenvreemden koning naar Italic zou zenden om bet yolk en zijnregeerders voor hun zonden to straffen .

26) Machiavelli vergist zich bier ; eerst 24 jaar na den doodvan Epaminondas, iii. na den slag bij Chaironea 338 v. Chr.kon Philippus van Macedonia, vader van Alexander den Groote,zich van Thebe meester maken.

27) Zie noot 1 .2 8) D.w.z. Bartolommeo Colleone, wiens beroemde stand •

beeld to Venetia staat.29) De slag bij Vaila van 14 Mei 1509 maakte een einde can

de macht van Venetia. Toen toch overwon de door PausJulius tot stand gebrachte Liga van Cambrai, waartoe ookLodewijk XII behoorde, de Venetiaansche troepen . Korten tijddaarna keerde de Paus zich tegen Frankrijk ; hij vormde deHeilige Liga .

S0) Machiavelli duidt bier op de Zwitsersche huurtroepen,waarvan o.a. Julius II zich bediende .

31) De Hertog van Ferrara had geweigerd zich bij de tegenFrankrijk gerichte Heilige Liga can to sluiten .

32) Op 11 April 1512 vond de slag bij Ravenna plaats, waarinde Spaansche troepen aanvankelijk voor de Franschen moestenwijken. Daze moesten echter op hun beurt bet veld ruimenvoor de Zwitsers, die in dienst van Paus Julius en de RepubliekVenetia stonden.

33) In 1500.34) Johannes V Cantacuzenos, gedurende wiens regeering de

Turken vasten voet in Europa kregen.

2 18

AANTEEKENINGEN

35) De Locriers, die zich in 205 v. Chr. bij Hannibal haddenaangesloten, werden door Flaminius, bevelhebber van Scipioin Griekenland, zwaar getuchtigd.

38) Ferdinand van Aragon, koning van Spanje .37) Battista, hoofd der Canneschi, vermoordde zijn bloed-

verwant Hannibal Canneschi op 24 Juni 1445 .88) Marcus Aurelius (161-180).39) In 193, na den dood van Commodus, werd Pertinax tot

keizer gekozen.40) Een bekend condottiere, die in dienst der Medici stond .41) Catering Sforza, gravin van Forll . In 1499 werd Machia-

velli door de Heeren van Florence naar haar gezonden om uitto vinden hoe zij stond tegenover de aan Frankrijk vriend-schappelijke politiek van Florence . Deze merkwaardige vrouw,die niet op een kaart wilde spelen, was Niccolo to slim af ; zijnmissie werd een mislukking .

42) Gelijk reeds werd medegedeeld kwam tenslotte het ge-heele Koninkrijk Napels in Ferdinand's macht . Zie noot 2 .

43) Bernabo Visconti, heer van Milaan, die in 1385 door gifom het leven kwam . Hij was bekend om zijn wreedheid ; hijdeelde vaak zeer zonderlinge straffen en belooningen uit . Hijbeschermde de letteren ; hij riep Petrarca naar zijn hof .

44) Zie noot 8.46) Zie noot 9.48) Paus Julius trok in 1512 tegen Frankrijk op . De troepen

van Florence werden bij Prato verslagen. Zie hoofdstuk IV.47) Antonio Giordani, rechtsgeleerde en diplomaat, werd in

1459 to Venafro geboren.48) Titus Quintus Flaminius overwon Philippus V van Ma-

cedonia bij Cynocephalae (197 v. Chr.) .49) In 1506.80) Hier words zonder twijfel op Cesare Borgia gedoeld .$1) Leo X, de vroegere kardinaal Giovanni de Medici, was

de oom van Lorenzo II aan wien „De Vorst" is opgedragen.b9) Machiavelli duidt hier op de wonderteekenen, die Mozes

in stags stelden de Joden naar hat beloofde land to voeren.Lorenzo II werd z.i. ook op bijzondere wijze door hat lot be-gunstigd. Dank zij Julius II konden de Medici to Florence

2 19

AANTEEKENINGEN

weerkeeren. Paus Leo X versterkte hun invloed en schiep devoorwaarden, waaronder zij zich zouden kunnen handhaven .Van Lorenzo II mocht flu volgens Machiavelli verwacht wor-den, dat hij van bet hem zoo gunstige lot op de juiste wijzezou partij trekken.

53) In 1512. Zie foot 32 .

220

Eenige literatuur

Francesco Guicciardini, La storia d' Italic, a curs di AlessandroGherardi . Firenze 1919 .

Gino Capponi, Storia dells Republics di Firenze (Barbers,Firenze 1876) .

Pasquale Villari, Niccolo Machiavelli and his times. Translatedby Linda Villari (Fisher Unwin London 1898).

Max Philipp Kemmerich, Machiavelli (K. Koenig, Wien andLeipzig 1925) .

Oreste Tommasini, La vita e gli scritti di Niccolo Machiavelli(Loescher, Roma 1911) .

Giuseppe Prezzolini, Het Leven van den Florentijn NiccoloMachiavelli. Geautoriseerde vertaling door J. van Everdingen(van Stockum, Den Haag 1929).

Niccolo Machiavelli, Opere, Milano 1813 .Nicolaas Machiavel, De historische en politique werken . In 'tNederduytsch vertaalt door Daniel Ghijs . 's•Gravenhage1703-1705 .

CEuvres completes de N. Machiavelli (Auguste Desrez, Paris1837) .

Niccolo Machiavelli, Dell' Arte dells Guerra (Casa EditriceAdriano Salano, Firenze 1931).

Niccolo Machiavelli, Le Istorie Fiorentine (Casa EditriceAdriano Salani, Firenze 1938) .

Niccolo Machiavelli, II principe; I discorsi su la prima deca diTitio Livio (Casa Editrice Adriano Salani, Firenze 1938) .

Nicolas Machiavel, Le Prince. Traduction de Jacques Gohory(XVIe Siecle), corrigee et remaniee d'apres le texte italienet precedee dune introduction par Yves Levy (Editions deClung, Paris 1938).

Machiavel, Le Prince, traduction Guiraudet. Avec quelquesmaximes extraites des oeuvres de Machiavel, une introduc-

221

EENIGE LITERATUUR

tion, des notes et la bibliographic francaise du Prince parL. Derome (GamiernFreres, Paris) .

Niccolo Machiavelli, Der Furst. Auf der Grundlage von A. W.Rehbergs Ubersetzung in neuer Ausgabe, neu bearbeitet andherausgegeben von Richard Schmidt. (Verlag Philipp Re •clam, Leipzig 1937).

N. Machiavelli, De Vorst. Uit het Italiaansch vertaald en metaanteekeningen uitgegeven door T. M. Roest van Limburg,Leiden 1834.

N. Machiavelli, De Vorst. Uit het Italiaansch vertaald door J.T. Jelgersma. (van Looy, Amsterdam 1902) .

Joh. Gottlieb Fichte, Machiavel . (Verlag Felix Meiner, Leipzig1918) .

Dr. Friedrich W. Ebeling, Niccolo di Bernardo dei Macchia •velli's politisches System . (Verlag Th. Grieben, Berlin 1850).

Charles Benoist, Le Machiavelisme. I Avant Machiavel . (Plop,Paris 1907).

Charles Benoist, Le Machiavelisme . II Machiavel. (Plop, Paris1934) .

Benito Mussolini, Preludio al Machiavelli. [Voor het eerst ge•publiceerd in den jaargang 1924 van het tijdschrift „Gerar •chic". Ook to vinden in het vierde deel van de Scritti eDiscorsi di Benito Mussolini] . (Ulrico Hoepli, Milano 1934).

Francesco Ercole, La Politics di Machiavelli. (Anonima Ro-mans Editorials, Roma 1926) .

Orestes Ferrara, Machiavel ; traduit par Francis de Miomandre .(Champion, Paris 1928).

L. Russo, Antologia machiavellica . Firenze 1931 .Valeriu Marcu, Machiavelli. Die Schule der Macht (Allert deLange, Amsterdam 1937) .

222

INHOUD

MACHIAVELLISLEUTEL VAN ONZEN TIJD

Een Woord ter HerdenkingI. Het Verdeelde Italie

II. FlorenceIII. Het Leven van Niccolo Machiavelli .

.IV. Het Leven van Niccolo Machiavelli (vervolg)V. Machiavelli en de StaatVI. Machiavelli en de MenschVII. Machiavelli en Onze Tijd

NICCOLO MACHIAVELLIDE VORST

Niccolo Machiavelli aan Lorenzo de Medici . . 81I. Van welken aard de vorstendommen zijn

en op welke wijze zij worden verkregen .IL De erfelijke vorstendommen

III. De gemengde vorstendommen . .

.IV. Waarom het rijk van Darius, door Alexan-

der den Groote veroverd, na diens doodniet tegen zijn opvolgers opstond .

223

3111825405160?0

838486

98

224

INHOUD

V. Op welke wijze steden of staten moetenworden behandeld, die, voor zij veroverdwerden, volgens eigen wetten leefden .

VI. Over de nieuwe vorstendommen, die devorst zich door eigen kracht en wapenenverovert

VII. Van de nieuwe vorstendommen, die metvreemde hulp en door de f ortuin ver-kregen worden

VIII. Zij, die door misdaad een vorstendomverkregen hebben

IX. De vorst, die door het yolk words ge-kozen

X. Hoe de macht der vorstendommen moetworden beoordeeld

XI. Over geestelijke vorstendommen .

.XII. Over de verschillende soorten krijgsvolkXIII. Over hulptroepenXIV. Vorst en krijgsvolkXV. Waardoor de menschen, in het bijzon-

der de vorsten, blaam oogsten . .

.XVI. Vrijgevigheid en gierigheidXVII. Wreedheid en zachtmoedigheid .

.XVIII. In hoeverre een vorst zijn woodd moet

houdenXIX. De vorst moet vermijden zich veracht en

gehaat to makenXX. Of vestingen en andere middelen, die de

vorsten aanwenden om hun gezag tohandhaven, nuttig zijn

XXI. Hoe een vorst regeeren moet om roemto verwerven

102

104

109

120

126

131134138145150

154156160

165

169

183

190

AanteekeningenEenige literatuur

INHOUD

XXII. Over de hooge dienaren van den vorstXXIII. Op welke wijze vleiers gemeden moeten

wordenXXIV. Waardoor de Italiaansche vorsten hun

staten hebben verloren:XV. Welken invloed de fortuin op de men-

schelijke taken heeftXXVI. Italie moet van de barbaren bevrijd

worden.

..

.

225

195

198

201

204

209215221

MACHIAVELLI - dbnl · digitale bibliotheek voor de … ons toont als een antler mensch dan de...

Documents

Transcript of MACHIAVELLI - dbnl · digitale bibliotheek voor de … ons toont als een antler mensch dan de...