Hoofdstuk 6 De overheid in de macro-economie: …fheylen/macro-economie/Heylen...De overheid 211...

Hoofdstuk 6

De overheid in de macro-economie: enkele uitdiepingen

Dat de overheid een zeer belangrijke speler is in de macro-economie, is algemeen gekend. In vele landen, waaronder België, bedragen de overheids-uitgaven en -ontvangsten meer dan 45% van het BBP. Het overheidsbeleid heeft dan ook een belangrijke invloed op het gedrag van de andere economi-sche agenten en op de werking van de macro-economie. In dit hoofdstuk gaan we dieper in op een aantal aspecten die voortspruiten uit de aanwezigheid van de overheid.

Paragraaf 6.1. schetst de evolutie van de belangrijkste overheidsuitgaven en -ontvangsten in België. Onvermijdelijk komt het problematisch karakter van de openbare financiën in ons land daarbij even aan bod. Paragraaf 6.2. bouwt verder op het eenvoudig macro-economisch model van hoofdstuk 4. We introduceren een systeem van inkomstenbelastingen en stappen daarmee af van één van de onrealistische veronderstellingen die we in dat hoofdstuk hadden gemaakt, namelijk dat de belastingen onafhankelijk waren van de eco-nomische activiteit. Een belangrijk gevolg van inkomstenbelastingen voor de werking van de macro-economie is het fenomeen van automatische stabilisa-tie. Ook dit komt in paragraaf 6.2. aan bod. Een ander gevolg betreft de wijze waarop het begrotingsbeleid van de overheid dient beoordeeld te worden. Inkomstenbelastingen maken het begrotingssaldo immers conjunctuurgevoe-lig, en daardoor moeilijker door de overheid te controleren. Paragraaf 6.3. onderzoekt de implicaties hiervan.

Paragraaf 6.4. gaat in op de problematiek van de overheidsschuld. Zoals we ook in hoofdstuk 1 hebben getoond, is deze gedurende de voorbije 40 jaar in België sterk gestegen. Problematisch was daarnaast zeker de steile toename van de overheidsschuld in zeer veel OESO-landen in 2008-2013. Uitgaande van het theoretisch concept van de budgetbeperking van de overheid (‘govern-ment budget constraint’) wordt een vergelijking afgeleid die de dynamiek van de overheidsschuld beschrijft en de voorwaarden verduidelijkt waaronder de schuld zich op een explosief versus een stabiel pad bevindt. Belangrijke fenomenen als de rentesneeuwbal en het koekoekseffect kunnen dan eenvou-dig worden geïllustreerd. Paragraaf 6.5. legt de band met de moderne con-sumptietheorie die in vorig hoofdstuk werd besproken. Indien de consumen-

Heylen, F., 2014, Macro-economie, 3de editie, Garant, p. 207-235.

208 Analyse van de vraagzijde

ten zich inderdaad gedragen zoals de rationele ‘homo economicus’ die in paragraaf 5.1.2.1. werd voorgesteld, dan heeft dit aanzienlijke implicaties voor de invloed van het begrotingsbeleid en de overheidsschuld op de econo-mische activiteit. In de meest extreme versie geven deze implicaties aanlei-ding tot de zogenaamde ‘ricardiaanse equivalentie’. Paragraaf 6.5. bespreekt en evalueert de equivalentietheorie. We sluiten dit hoofdstuk af in paragraaf 6.6. met een bespreking van actuele ontwikkelingen in het begrotingsbeleid en de overheidsfinanciën van de OESO-landen na het uitbarsten van de financiële en economische crisis in 2008.

6.1. Omvang en samenstelling van de overheidssector in België1

Deze paragraaf wil een globaal beeld schetsen van de overheidssector in België. De belangrijkste macro-economische variabelen die resulteren uit de aanwezigheid van de overheid, werden in hoofdstuk 2 reeds voorgesteld. Mede als inleiding op de volgende paragrafen gaan we nu concreter in op hun evolutie in België. Figuur 6.1. geeft het verloop weer van de totale overheids-uitgaven, de overheidsontvangsten en de netto-financieringsbehoefte van de overheid (het begrotingstekort), telkens uitgedrukt als een percentage van het BBP. De ontvangsten betreffen in de eerste plaats de verschillende soorten belastingen en sociale bijdragen. De uitgaven omvatten de overheids-consumptie, de overheidsinvesteringen, de niet-rente transfers (bijv. sociale uitkeringen), de subsidies en de rentelasten op de schuld. De figuur toont het groeiend gewicht van de overheid in de Belgische economie. In 1970 bedroe-gen zowel haar uitgaven als haar ontvangsten ongeveer 40% van het BBP. (In 1960 was dat nog ongeveer 30%). De overheidsuitgaven bereikten hun maxi-mum ruim 10 jaar later. In 1981 en in 1983 overschreden deze 62% van het BBP. Nadien stellen we een geleidelijke afbouw van de uitgaven vast tot een lokaal minimum van 48% in 2007. Vanaf 2008 zette zich evenwel terug een toename in tot bijna 55% in 2012. De overheidsontvangsten namen gedurende bijna gans de periode die we in figuur 6.1. beschouwen trendmatig toe. In procent van het BBP, kenden ze hun laagste niveau in 1970 en hun hoogste niveau in 2003 en 2012. In dit laatste jaar bereikten ze bijna 51% van het BBP. Een blik op figuur 6.1. maakt meteen ook de problematische ontwikkeling van de publieke financiën in België duidelijk. Deze kwam ook in hoofdstuk 1 al kort aan bod (figuren 1.17. en 1.18.). Tot 1974 kenden de overheidsuitgaven en -ontvangsten een min of meer gelijke evolutie. Vanaf 1975, toen de econo-

1 De overheidssector in België omvat de federale overheid, de gewesten en de gemeenschappen, de lokale overheden (gemeenten en provincies) en de Sociale Zekerheid.


De overheid 209

mische crisis toesloeg, ontspoorden evenwel de uitgaven, terwijl de ontvang-sten hun zachte opwaartse trend verder zetten. Jarenlang werden dan ook aan-zienlijke begrotingstekorten opgestapeld. In het begin van de jaren 80 waren deze groter dan 10% van het BBP. Vanaf 1982 werd een sanering ingezet die tot ongeveer 2000 zou blijven duren. Tot 2008 bleven de uitgaven en de ont-vangsten vervolgens min of meer in evenwicht. Nadien ontstonden opnieuw tekorten.

Figuur 6.2. geeft de evolutie van de belangrijkste categorieën van overheids-uitgaven weer. We stellen vast dat de sterke stijging in de periode 1974-1981 zich hoofdzakelijk manifesteerde bij de overheidsconsumptie en de sociale- zekerheidsuitgaven, die in 1981 respectievelijk 24% en 18% van het BBP uitmaakten. De andere uitgavencategorieën bleven tot 1979 lager dan 6% van het BBP. Vanaf dan werd evenwel de last van de in de jaren 70 opgebouwde overheidstekorten en overheidsschuld duidelijk. In nauwelijks enkele jaren tijd zagen de rentelasten hun gewicht in het BBP toenemen tot meer dan 10%. Verder stellen we vast dat de uitgavenbeperking sinds het begin van de jaren 80 zich proportioneel vooral bij de overheidsinvesteringen heeft voorgedaan. De bruto-investeringen vielen terug van ongeveer 4.5% van het BBP in 1979-1980 tot minder dan 2% van het BBP vanaf de jaren 90. Ook de overheids-consumptie werd afgebouwd gedurende de saneringsperiode in de jaren 80, tot een kleine 20% van het BBP in 1990. Sindsdien zijn de uitgaven voor

Figuur 6.1. Overheidsuitgaven, overheidsontvangsten en netto-financierings-behoefte in België (1970-2012, in % van het BBP).

Bron: OECD (2013, Economic Outlook, n° 93).Noot: De voorgestelde reeksen betreffen nominale gegevens in % van het nominaal BBP.



consumptie evenwel weer trendmatig toegenomen tot opnieuw ongeveer 24% van het BBP in 2012. De sociale-zekerheidsuitkeringen zijn sinds 1980 blij-ven fluctueren rond 16 à 17% van het BBP, soms iets hoger, soms iets lager. Tot slot stellen we vast dat ook de rentelasten als percentage van het BBP sterk op de terugweg zijn sinds de jaren 90.

Figuur 6.3. schetst de evolutie van de belangrijkste ontvangsten. De figuur toont hoe het relatief belang van de verschillende categorieën in de loop van de beschouwde periode is gewijzigd. Terwijl in de beginjaren 70 de indirecte belastingen het omvangrijkst waren, waren dat in de beginjaren 80 de directe belastingen op de gezinnen. Sinds het einde van de jaren 80 zijn de sociale bijdragen gaan domineren. In 2012 maakten de sociale bijdragen ongeveer 17% van het BBP uit. Zowel de directe belastingen op de gezinnen als de indirecte belastingen waren toen goed voor ongeveer 13%. De directe belas-tingen op de bedrijven zijn met minder dan 4% van het BBP steeds veruit de kleinste categorie geweest.

Figuur 6.2. Belangrijkste componenten van de overheidsuitgaven in België (1970-2012, in % van het BBP).

Bron: OECD (2013, Economic Outlook, n° 93) en Instituut voor de Nationale Rekeningen (2013, Niet-financiële rekeningen van de overheid).

Noot: De voorgestelde reeksen betreffen nominale gegevens in % van het nominaal BBP.


De overheid 211

6.2. Inkomstenbelasting en de multiplicatoren: auto-matische stabilisatie

In hoofdstuk 4 werd een forfaitair belastingsysteem verondersteld. De door de overheid geïnde netto-belastingen (T) waren onafhankelijk van het inkomen. Zoals ook eerder beklemtoond, was dit een sterke vereenvoudiging. In deze paragraaf komen we hierop terug. Zowel de directe belastingen op de gezin-nen en de sociale bijdragen (samen TH) als de directe belastingen op de bedrij-ven (TB) en de indirecte belastingen (Tind) zijn immers sterk conjunctureel gebonden. Een betere conjunctuur gaat doorgaans gepaard met stijgende werkgelegenheid, stijgende consumptie, stijgende verkoopcijfers en stijgende winsten voor de bedrijven. Stijgende belastingontvangsten voor de overheid zijn het evident gevolg daarvan. We mogen dan ook stellen dat zowel TH, TB als Tind positief afhankelijk zijn van Y.

Wat de transfers (TRA) en de subsidies betreft, is de realiteit minder een-duidig. De meeste transfers zijn eerder onafhankelijk van de conjunctuur. Typische voorbeelden zijn de pensioenen, de kinderbijslagen, de studiebeurzen en de ziekte- en invaliditeitsuitkeringen. Andere transfers, daarentegen, dalen

Figuur 6.3. Belangrijkste componenten van de overheidsontvangsten in België (1970-2012, in % van het BBP).

Bron: OECD (2013, Economic Outlook, n° 93).Noot: De voorgestelde reeksen betreffen nominale gegevens in % van het nominaal BBP.



Figuur 6.4. Proportionele belastingen.

naarmate de conjunctuur verbetert. De werkloosheidsuitkeringen vormen hiervan het duidelijkste voorbeeld. Nog andere transfers stijgen naarmate de economische activiteit aantrekt. Een voorbeeld hiervan zijn de bouwpremies. Wat de subsidies betreft, hangt alles af van de aard van de subsidies. Subsidies aan expanderende ondernemingen zullen stijgen in hoogconjunctuur, terwijl subsidies aan bedrijven in moeilijkheden dan zullen dalen. Voor de eenvoud zullen we verder veronderstellen dat de transfers en de subsidies samen als onafhankelijk van de conjunctuur en het inkomen kunnen beschouwd worden. We zullen hun som gelijkstellen aan TR. Dit alles leidt dan tot de volgende functie voor de netto-belastingen:

T = TH + TB + Tind – TRA – SubsT = – TR+ tY (1)

met: tY = TH + TB + Tind TR = TRA + Subs t = ΔT/ΔY en 0 < t < 1In deze vergelijking duidt t de marginale aanslagvoet van de belastingen aan. We zullen verder veronderstellen dat, zoals TR, ook t onafhankelijk is van de hoogte van het inkomen. We kunnen vergelijking (1) dan ook karakteriseren als een proportionele belastingfunctie. Grafisch wordt deze voorgesteld in figuur 6.4.2 Het intercept is negatief, maar de helling is positief. Bij een laag

2 Indien t toeneemt naarmate het inkomen stijgt, spreekt men van een progressief belastingstelsel.

182 Analyse van de vraagzijde182 Analyse van de vraagzijde

In deze vergelijking duidt t de marginale aanslagvoet van de belastingenaan. We zullen verder veronderstellen dat, zoals TR, ook t onafhankelijk isvan de hoogte van het inkomen. We kunnen vergelijking (1) dan ook karak-teriseren als een proportionele belastingfunctie. Grafisch wordt deze voor-gesteld in figuur 6.4.3 Het intercept is negatief, maar de helling is positief.Bij een laag inkomen zal er een netto financiële stroom van de overheidnaar de gezinnen en de bedrijven zijn (T<0). De economische activiteit islaag, zodat de gezinnen en de bedrijven weinig belastingen zullen betalen.Ze zullen daarentegen wel transfers en subsidies ontvangen. Pas vanaf eeninkomensniveau Y0 is er netto een geldstroom van de gezinnen en de bedrij-ven naar de overheid. De marginale aanslagvoet t bepaalt in welke mate denetto-belastingen toenemen bij stijgend inkomen. Grafisch duidt t de hellingvan de belastingfunctie aan. Deze helling is, zoals gezegd, constant.

Figuur 6.4. Proportionele belastingen.

De invoering van een proportioneel belastingsysteem heeft een aantal be-langrijke gevolgen voor de werking van de economie. Ten eerste is er hetfenomeen van automatische stabilisatie; ten tweede onstaat een onderscheidtussen het feitelijk en het structureel begrotingssaldo. Dit laatste aspect, ende gevolgen ervan voor de beoordeling van de budgettaire politiek, wordt inparagraaf 6.3. behandeld. In deze paragraaf concentreren we ons verder opde automatische stabilisatie.

Wanneer macro-economen in het kader van belastingen spreken overautomatische stabilisatie bedoelen ze daarmee dat het invoeren van eeninkomstenbelasting de economie minder schokgevoelig maakt, d.w.z. haarstabiliteit verhoogt. In technische termen leidt het invoeren van een inkom-

3. Indien t toeneemt naarmate het inkomen stijgt, spreekt men van een progressief belastingstelsel.

Ordernr. 041124

Page 204


De overheid 213

inkomen zal er een netto financiële stroom van de overheid naar de gezinnen en de bedrijven zijn (T<0). De economische activiteit is laag, zodat de gezin-nen en de bedrijven weinig belastingen zullen betalen. Ze zullen daarentegen wel transfers en subsidies ontvangen. Pas vanaf een inkomensniveau Y0 is er netto een geldstroom van de gezinnen en de bedrijven naar de overheid. De marginale aanslagvoet t bepaalt in welke mate de netto-belastingen toenemen bij stijgend inkomen. Grafisch duidt t de helling van de belastingfunctie aan. Deze helling is, zoals gezegd, constant.De invoering van een proportioneel belastingsysteem heeft een aantal belangrijke gevolgen voor de werking van de economie. Ten eerste is er het fenomeen van automatische stabilisatie; ten tweede onstaat een onderscheid tussen het feitelijk en het structureel begrotingssaldo. Dit laatste aspect, en de gevolgen ervan voor de beoordeling van de budgettaire politiek, wordt in paragraaf 6.3. behandeld. In deze paragraaf concentreren we ons verder op de automatische stabilisatie.

Wanneer macro-economen in het kader van belastingen spreken over auto-matische stabilisatie bedoelen ze daarmee dat het invoeren van een inkomsten-belasting de economie minder schokgevoelig maakt, d.w.z. haar stabiliteit verhoogt. In technische termen leidt het invoeren van een inkomstenbelasting tot een vermindering van de absolute waarde van de multiplicatoren. Een toe-name van bijvoorbeeld de autonome consumptie of de autonome geplande investeringen zal nog wel een positieve invloed uitoefenen op het inkomen, maar het effect zal zwakker zijn dan in het geval van forfaitaire belastingen. De inkomstenbelasting is, wat men noemt, een automatische stabilisator.

We tonen dit algebraïsch aan. Het uitgangspunt is het structureel model voor de goederen-en-dienstenmarkt in de korte en middellange termijn dat in hoofdstuk 4 werd geïntroduceerd3. De invoering van proportionele inkom-stenbelastingen impliceert dat dit model met één vergelijking moet worden uitgebreid. We bekomen dan:

TV = C+ Ip + G (totale vraag)C = C0 + cYD (consumptiefunctie)YD = Y – T (beschikbaar inkomen) T = – TR + tY (belastingfunctie)Ip = I0 + aY – bR (investeringsfunctie)Y = TV (evenwichtsvoorwaarde)

3 De opname van een autonome component in de consumptiefunctie toont het korte- en middel-lange termijnkarakter van het model aan. In een model voor de lange termijn zou deze auto-nome component ontbreken (zie paragraaf 5.1.4.).



Het model omvat zes endogene variabelen (TV, C, Ip, YD, T en Y) en logi-scherwijze zes vergelijkingen. Er zijn drie exogene variabelen (G, TR en R). Door substitutie van de eerste vijf vergelijkingen in de laatste kan de geredu-ceerde vorm voor het evenwichtsinkomen afgeleid worden.

Y = C0 + c (Y + TR – tY) + I0 + aY – bR + G

Y– cY + ctY – aY = C0 + cTR + I0 – bR + G

(2)

Naar analogie van vergelijking (11’) uit hoofdstuk 4 geeft deze vergelijking (2) de IS-curve weer voor een gesloten economie met proportionele belastin-gen. De goederen-en-dienstenmarkt zal in evenwicht zijn wanneer de reële output de waarde aanneemt bepaald door het rechterlid van deze vergelijking. De reële rente oefent een negatieve invloed uit op de evenwichtsoutput, C0, I0, TR en G een positieve. Zoals eerder aangetoond, laat de gereduceerde-vorm-vergelijking voor Y ook toe de multiplicatoren te bepalen. We stappen daarbij meteen over op een concreet voorbeeld, waarin we twee proportionele belas-tingsystemen vergelijken met een forfaitair systeem. Verder gaan we zoals in hoofdstuk 4 opnieuw uit van een outputgevoeligheid van de investeringen a=0.10. We veronderstellen wel een realistischer marginale-consumptiequote c=0.4 (zie paragraaf 5.1.3.). Tabel 6.1. vat de resultaten samen.

Het hoeft nauwelijks gezegd dat de multiplicatoren in een proportioneel belastingstelsel kleiner zijn dan in een forfaitair systeem. De afname van de multiplicatoren neemt toe naarmate de marginale aanslagvoet van de belas-tingen (t) stijgt. De verklaring voor deze verkleining van de multiplicatoren ligt voor de hand. De introductie van proportionele belastingen creëert een zogenaamd bijkomend lek op de goederen-en-dienstenmarkt. Een inkomens-toename lekt thans niet alleen weg uit de productie-, inkomens- en bestedings kringloop omdat de gezinnen meer willen sparen, maar ook omdat

0 0C cTR I G bY R1 c(1 t) a 1 c(1 t) a+ + += −− − − − − −

Tabel 6.1. Belastingsysteem en multiplicatorwerking.

c = 0.4, a = 0.1 Forfaitair t=0

Proportioneel t= 0.3 t= 0.5

∆Y = ∆Y = ∆Y = 1 ∆C0 ∆I0 ∆G 1 – c (1 – t) – a ∆Y = c ∆TR 1 – c (1 – t) – a

2.0

0.8

1.61 1.43

0.65 0.57


De overheid 215

ze meer belastingen zullen moeten betalen. Dit remt de vraag- en productie-toename af in vergelijking met wat in een forfaitair belastingsysteem zou gebeuren. Omgekeerd valt één en ander dan weer mee in het geval van inko-mensdaling. Een geluk bij dit ongeluk is dat de gezinnen minder belastingen zullen moeten betalen dan anders het geval was geweest. Dit komt de vraag en de productie ten goede.

Verhoogde stabiliteit in het beschikbaar inkomen en de consumptie van de gezinnen wordt algemeen als welvaartsverhogend gezien. Het nadeel dat men hiervoor moet aanvaarden is evenwel een verhoogde instabiliteit in het over-heidsbudget. In vergelijking met een forfaitair belastingsysteem zal de over-heid in goede tijden (wanneer ze allicht weinig problemen zal hebben) veel ontvangen, en in slechte tijden (wanneer ze allicht veel problemen zal hebben) weinig. Het overheidsbudget vangt dus de schokken in de economie op. De implicatie hiervan is niet onschuldig. Wie stabiliteit in de reële economie, en in het beschikbaar inkomen en de consumptie van de gezinnen belangrijk vindt, kan niet tegelijk de overheid bekritiseren wanneer deze in slechte tijden slechte(re) budgettaire resultaten behaalt. Wie de overheid dan dwingt om toch budgettair op het vooraf uitgetekende traject te blijven, vraagt haar eigen-lijk om in slechte tijden de belastingvoeten te verhogen, of haar uitgaven af te bouwen (lees, de automatische stabilisatie terug te schroeven). Het maakt de economie instabieler (zie verder: procyclisch begrotingsbeleid).

Toepassing 6. Automatische stabilisatie en het overheidsbudget in 2008-2009

In een systeem met inkomstenbelastingen betalen de gezinnen in slechte tijden minder belastingen, in goede tijden betalen ze meer belastingen. Het beschikbaar inkomen van de gezinnen wordt daardoor stabieler, wat de sta-biliteit van de gezinsconsumptie en van de globale economische activiteit ten goede komt. Het onvermijdelijke nadeel is instabiliteit in het overheids-budget. In slechte tijden gaat dit budget automatisch achteruit. Onder-staande figuur illustreert dit automatisme voor een aantal landen tijdens de recessie in 2008-2009. We plaatsen de achteruitgang in de conjunctuur (d.w.z. de negatieve wijziging van de outputkloof tussen 2007 en 2009) naast de hierdoor veroorzaakte achteruitgang in het begrotingssaldo. We rapporteren ook de verhouding tussen beide. Deze geeft de mate van auto-matische stabilisatie aan, de mate waarin conjunctuurvertraging tot (vooral)



Figuur T6.1. Automatische stabilisatie in 2008-2009: Recessie en daardoor veroorzaakte wijziging in het begrotingssaldo.

Bron: OECD (2013, Economic Outlook, n° 93), eigen berekening.Noot: De cijfers geven de wijziging weer in de outputkloof en de daardoor veroorzaakte

wijziging in het begrotingssaldo tussen 2007 en 2009. Later duiden we deze laatste aan als de wijziging in de conjuncturele component van het begrotingssaldo (zie paragraaf 6.3.1.). Alle wijzigingen zijn uitgedrukt in % van het potentieel BBP.

lagere belastingontvangsten en (ook) hogere uitgaven (bijv. werkloosheids-uitkeringen) leidt.

Overal zien we dat de recessie van 2008-2009 zich vertaalde in een daling van het begrotingssaldo van de overheid. In Scandinavië was de ach-teruitgang het grootst (–4.5% van het potentieel BBP). Dit had niet alleen te maken met een hele diepe recessie, maar ook met de sterkste graad van automatische stabilisatie in Scandinavië (0.51). De hoge aanslagvoeten in de belastingen (cf. de marginale aanslagvoet t) en het sterk uitgebouwd sociaal systeem verklaren deze sterke automatische stabilisatie. In de VS was de achteruitgang van het begrotingssaldo het kleinst (–2.1% van het potentieel BBP), ondanks een hele diepe recessie. De graad van automati-sche stabilisatie is er veel kleiner (0.29). België leunt zeer dicht aan bij de Scandinavische landen, met een graad van automatische stabilisatie die ook bijna 0.5 bedraagt. Figuur T6.1. illustreert meteen een handige vuistregel voor België. Elke groeivertraging met 1%-punt zal zich in de regel vertalen in een achteruitgang van het overheidssaldo met ongeveer 0.5% van het (potentieel) BBP. Bij een BBP van ongeveer 380 miljard euro (2013) is dat dus 1.9 miljard.


De overheid 217

6.3. Het overheidsbudget: structurele en conjuncturele componenten

Het feit dat belastingen inkomensgebonden zijn, heeft belangrijke implicaties voor de interpretatie van het begrotingssaldo van de overheid en de evaluatie van de budgettaire politiek. Dit laatste is een belangrijk thema, niet alleen in de theoretische analyse, maar ook in de politieke praktijk, zeker in het huidige Europa. Regeringen worden continu op hun begrotingsbeleid geëvalueerd, zowel door de Europese Commissie, als door internationale financiële mark-ten, als door de nationale politieke oppositie. Sterk richtinggevend bij deze evaluatie is de evolutie van het feitelijk begrotingssaldo. Bijvoorbeeld moet dit sinds het Verdrag van Maastricht (1992) en het Stabiliteits- en groeipact (1997) onder 3% van het BBP blijven. Zoniet moeten corrigerende maatrege-len genomen worden, of volgt een boete. Ook in de ‘stabiliteitsprogramma’s’ die de lidstaten van de eurozone ieder jaar in april indienen bij de Europese Commissie wordt in de regel een beoogd traject voor het feitelijk begrotings-saldo vooropgesteld4. In politieke discussies speelt dit steevast een belangrijke rol.

Onze doelstelling in deze paragraaf is aan te tonen dat een beoordeling op basis van het feitelijk begrotingssaldo erg problematisch kan zijn. De eerste reden hiervoor is dat het feitelijk begrotingssaldo gedeeltelijk oncontroleer-baar is. Het bevat zowel structurele als conjuncturele (cyclische) componen-ten, en alleen de eerste liggen in de greep van de politieke beleidsvoerders. De tweede ontsnappen aan politieke controle. Men kan beleidsvoerders op basis daarvan dan ook bezwaarlijk correct beoordelen. Een tweede reden is het risico op zogenaamd procyclisch begrotingsbeleid. We behandelen beide aspecten in de komende twee paragrafen.

6.3.1. evaluatie van het begrotingsbeleid

We illustreren de problematiek aan de hand van de evolutie van het lopend begrotingssaldo (BS) bij twee grafische experimenten. Voor de eenvoud wor-den de overheidsinvesteringen constant verondersteld, zodat iedere wijziging in het totale begrotingssaldo te wijten is aan lopende wijzigingen. Uit hoofd-stuk 2 herinneren we ons het lopend begrotingssaldo als het verschil tussen de netto-belastingen (T) en de overheidsconsumptie (G):

BS = T – G (3)

4 Zo stelde bijvoorbeeld het ‘stabiliteitsprogramma 2012-2015’ dat België in april 2012 indiende een beoogd feitelijk begrotingstekort van 2.8% in 2012 voorop, 2.15% in 2013 en 1.1% in 2014. In 2015 zou ons land opnieuw een feitelijk begrotingsevenwicht moeten realiseren.



Indien het belastingstelsel proportioneel is, wordt dit:

BS = –TR + tY – G BS = –(TR + G) + tY (4)

Het begrotingssaldo blijkt dus een positieve functie van het inkomen te zijn. Grafisch geeft vergelijking (4) aanleiding tot figuur 6.5. Het negatieve inter-cept van de BS-lijn wordt bepaald door de som van G en TR, haar helling door de marginale aanslagvoet t. Bij ieder inkomensniveau kan het corresponde-rend budgettair saldo afgelezen worden.

Vergelijking (4) en figuur 6.5. laten toe het onderscheid tussen conjuncturele en structurele componenten en wijzigingen in het begrotingssaldo te illustre-ren. In de veronderstelling dat Y en t niet tegelijk wijzigen, kan uit vergelij-king (4) worden afgeleid dat:

∆BS = – ∆TR – ∆G + t∆Y + Y∆t (5)

Een structurele wijziging van het begrotingssaldo ontstaat indien de overheid G, TR of t wijzigt. Deze autonome ingrepen leiden telkens tot een verschui-ving of rotatie van de BS-lijn. Ze geven aanleiding tot een wijziging in het begrotingssaldo bij gegeven conjunctuur. Een conjuncturele wijziging van het begrotingssaldo volgt uit veranderingen in de economische activiteit en het inkomen Y. Deze veranderingen leiden grafisch tot een beweging langsheen de BS-lijn. In de figuren 6.6. en 6.7. wordt het karakter van wijzigingen in het begrotingssaldo verder toegelicht. Het evenwichtsinkomen wordt in deze figuren bepaald aan de hand van de alternatieve evenwichtsvoorwaarde. Een

Figuur 6.5. Het lopend begrotingssaldo.

186 Analyse van de vraagzijde186 Analyse van de vraagzijde

Figuur 6.5. Het lopend begrotingssaldo.

Vergelijking (4) en figuur 6.5. laten toe het onderscheid tussen conjuncture-le en structurele componenten en wijzigingen in het begrotingssaldo te illus-treren. In de veronderstelling dat Y en t niet tegelijk wijzigen, kan uit verge-lijking (4) worden afgeleid dat:

∆BS=–∆TR–∆G+t∆Y+Y∆t (5)

Een structurele wijziging van het begrotingssaldo ontstaat indien de over-heid G, TR of t wijzigt. Deze autonome ingrepen leiden telkens tot een ver-schuiving of rotatie van de BS-lijn. Ze geven aanleiding tot een wijziging inhet begrotingssaldo bij gegeven conjunctuur. Een conjuncturele wijzigingvan het begrotingssaldo volgt uit veranderingen in de economische activiteiten het inkomen Y. Deze veranderingen leiden grafisch tot een beweginglangsheen de BS-lijn. In de figuren 6.6. en 6.7. wordt het karakter van wijzi-gingen in het begrotingssaldo verder toegelicht. Het evenwichtsinkomenwordt in deze figuren bepaald aan de hand van de alternatieve evenwichts-voorwaarde. Een gesloten economie met overheid is in evenwicht als delekken gelijk zijn aan de geplande injecties: S+T = Ip+G. Aangezien Ip

positief afhankelijk is van de output, terwijl G onafhankelijk is, zal de lijnvan de geplande injecties opwaarts verlopen. Vermits S = -C0+s(Y–T) enT = –TR+tY, geldt dat:

S+T = –C0+sY–s(–TR+tY)+(–TR+tY)

S+T = – C0+(s–1)TR+(s–st+t)Y

S+T = –C0–cTR+(s+ct)Y

Ordernr. 041124

Page 208


De overheid 219

gesloten economie met overheid is in evenwicht als de nationale besparingen gelijk zijn aan de geplande investeringen: S+T–G = Ip. De geplande investe-ringen zijn positief afhankelijk van de output. Voor de nationale besparingen geldt dat S = –C0+s(Y–T) en T = –TR+tY, terwijl G exogeen is. Er volgt dus:

S + T – G = – C0 + sY – s(–TR + tY) + (–TR + tY) – GS + T – G = – C0 + (s – 1)TR + (s – st + t)Y – GS + T – G = – C0 – cTR – G + (s + ct)Y

De helling van de nationale besparingen is bijgevolg gelijk aan s+ct. Dit is groter dan helling van de BS-lijn, zijnde t. Enkel in het onmogelijke geval dat t=1 hebben beide curven dezelfde helling. Wat het intercept op de verticale as betreft, kan enkel gesteld worden dat dit zowel voor S+T–G als voor BS nega-tief is. Welke van beide curven het meest negatieve intercept heeft, is niet algemeen te bepalen. Dat hangt af van de waarden van TR, G, C0, enz. In wat volgt gaan we ervan uit dat de BS-lijn het meest negatieve intercept heeft.

Figuur 6.6. Het begrotingssaldo en een daling van de autonome geplande investeringen.



Het uitgangspunt in zowel figuur 6.6. als 6.7. is het inkomensevenwicht Y1, bepaald bij het snijpunt van S+T–G1 en Ip1. Het begrotingssaldo BS is negatief (BS1 = –0a < 0). In figuur 6.6. wordt de economie getroffen door een autonome daling van de gewenste investeringen (Ip2<Ip1). Zowel het evenwichtsinkomen als het begrotingssaldo dalen. Het tekort wordt bijgevolg groter (–0b<–0a<0). Mag men de overheid nu terechtwijzen voor laks beleid? Eigenlijk niet. De vastgestelde wijziging in BS is van zuiver conjuncturele aard. Ze is helemaal niet te wijten aan autonome ingrepen vanwege de overheid; de overheid heeft niets gedaan. De verhoging van het tekort heeft alles te maken met automati-sche stabilisatie. Algebraïsch geldt voor figuur 6.6. dat ∆BS=t∆Y. De loutere cijfers over het feitelijk begrotingssaldo volstaan dus niet om het budgettair beleid te beoordelen.In figuur 6.7. worden de gevolgen van autonoom overheidsingrijpen bestu-deerd. Stel dat de overheid het tekort BS1 te hoog vindt en drastisch wil bespa-ren door de overheidsconsumptie terug te dringen van G1 naar G2 (G2<G1). Grafisch heeft deze ingreep twee effecten. Zowel de (S+T–G)-lijn als de BS-lijn verschuiven met dezelfde verticale afstand ∆G naar boven. Wanneer we naar de macro-economische gevolgen van deze ingreep kijken, stellen we een daling van het evenwichtsinkomen vast (naar Y3), maar een stijging van het begrotingssaldo. Het begrotingstekort daalt van –0a naar –0c. Opvallend is wel dat in vergelijking met de omvang van het besparingsprogramma (∆G<0), de verbetering van BS eigenlijk vrij beperkt uitvalt. Wie zich enkel op de cij-fers voor het begrotingssaldo baseert, zou kunnen besluiten dat de overheid te weinig besparingsijver aan de dag heeft gelegd en daardoor mislukt is in haar opzet.

Deze conclusie is duidelijk voorbarig. Het verlagen van de overheids-consumptie kan immers ongunstige conjuncturele effecten hebben: de zoge-naamde deflatoire effecten van besparingsprogramma’s. De sterkte van de multiplicator bepaalt de omvang van deze effecten. Als gevolg hiervan dalen de belastingontvangsten van de overheid en verslechtert het saldo van de begroting. De structurele verbetering van de begrotingstoestand komt daar-door te weinig tot uiting en de ware besparingsinspanningen worden onder-schat. Opnieuw blijkt dus dat wie de budgettaire politiek zou beoordelen op basis van de evolutie van het feitelijk begrotingssaldo fouten zou maken.Gegeven de conjuncturele vertekening van de cijfers van het feitelijk begro-tingssaldo, hoe moet de begrotingspolitiek dan wel beoordeeld worden? Na al wat voorafging moet duidelijk zijn dat een correcte inschatting van het begro-tingsbeleid vereist dat:(i) het begrotingssaldo gezuiverd wordt van conjuncturele invloeden en(ii) de overheid beoordeeld wordt op basis van de wijzigingen in dit

conjunctuur-gezuiverd (of structureel) begrotingssaldo.


De overheid 221

Conjuncturele zuivering bekomt men door zich de vraag te stellen wat het budgetsaldo zou geweest zijn indien Y onveranderd was gebleven op Y1. In figuur 6.6. zou dit zoals vóór de investeringsschok -0a geweest zijn, af te lezen op de onveranderde BS-lijn. Er is dus geen structurele wijziging in het begro-tingssaldo. In figuur 6.7. zou dit -0d geweest zijn, af te lezen op de BS2-lijn bij Y1. Het verschil tussen -0a en -0d in figuur 6.7. is de structurele verbetering van het begrotingssaldo. Deze stemt overeen met de verticale afstand tussen de twee BS-lijnen en dus met ∆G. Het is de vraag of deze structurele verbete-ring groot genoeg is, die de basis moet vormen van een correcte evaluatie van de begrotingspolitiek. Het verschil tussen -0d en -0c duidt de conjuncturele component van de verandering in het begrotingssaldo aan. Wil men het begrotingsbeleid correct evalueren, dan mag men met deze conjuncturele component geen rekening houden. Samengevat geldt in figuur 6.7. dus dat ∆BS= +ac= +ad – dc= –∆G+t∆Y, waarbij +ad (of –∆G) de structurele toename van het saldo aanduidt en –dc (of t∆Y, met ∆Y<0) de conjuncturele afname.Met betrekking tot de praktijk zijn de berekeningen van de OESO zeer rele-vant. De OESO publiceert namelijk voor ieder land data voor het structureel begrotingssaldo. Concreet kan men op basis van de OESO-data afleiden hoe het begrotingssaldo zou geëvolueerd zijn indien de feitelijke economische groei steeds gelijk was aan de potentiële economische groei, indien er dus

Figuur 6.7. Besparingsbeleid en begrotingssaldo.



noch hoog- noch laagconjunctuur was geweest5. Figuur 6.8. toont de bere-kende reeks van het structureel saldo voor België in de periode 1971-2013 en vergelijkt deze met het feitelijk saldo. De gegevens voor het feitelijk saldo werden ook reeds in hoofdstuk 1 getoond (figuur 1.17.). Het verschil tussen beide lijnen laat toe de conjuncturele component van het feitelijk saldo af te leiden, d.w.z. dat deel van het feitelijk saldo dat aan hoog- of laagconjunctuur te wijten is. De volgende vaststellingen kunnen worden gedaan:(i) De verslechtering van het feitelijk begrotingssaldo in de periode tot en

met 1981 kan nauwelijks aan conjuncturele factoren (d.w.z. schommeling van Y rond Y*) worden toegeschreven. Het overgrote deel van de begro-tingsontsporing was het gevolg van de structurele vertraging van de eco-nomie (Y*↓) en van autonome beleidsbeslissingen (bijv. maatregelen om de werkloosheid te bestrijden, communautair geladen beslissingen in de periode 1977-1981). Tussen 1974 en 1981 daalde het structureel saldo van –6.9% naar –15.2% van het potentieel BBP. De conjuncturele com-ponent van het begrotingssaldo daalde in deze periode van 3.3% naar –0.8%.

(ii) De periode 1982-1987 kenmerkte zich door strenge budgettaire sanering. In slechts enkele jaren werd het structureel begrotingstekort met bijna 10% van het potentieel BBP teruggedrongen. Consistent met figuur 6.7. stellen we vast dat deze structurele ingreep, ingevolge conjuncturele ver-traging, gepaard ging met een verslechtering van de conjuncturele com-ponent. De daling van het feitelijk tekort viel daardoor kleiner uit dan de structurele daling.

(iii) Het belang van conjuncturele factoren blijkt ook zeer uitdrukkelijk aan-wezig in de periode 1987-1996. De zeer gunstige conjunctuur in 1988-1990 verklaart waarom het geobserveerde begrotingssaldo toen verbe-terde, niettegenstaande het beleid tot grotere structurele tekorten bijdroeg (bijv. belastingverlaging in 1989). In 1993-1996 verklaart de conjunctu-rele evolutie waarom de aanzienlijke inspanningen van de overheid tot verkleining van het tekort zich minder in het feitelijk saldo lieten zien. De conjuncturele component van het saldo werd en bleef negatief in gans deze periode. De ongelukkige implicatie hiervan was dat ons land in 1996 structureel aan de Maastrichtnorm voldeed (het structureel tekort bedroeg slechts 2.9%), maar toch nog fors diende te besparen. Het feitelijk tekort bedroeg 4%.

5 Sinds enkele jaren rapporteert de OESO ook data voor het structureel saldo waarbij niet enkel voor de conjunctuur is gezuiverd, maar ook voor eenmalige begrotingsmaatregelen (bijv. opbreng-sten uit de verkoop van gsm-licenties of overheidsgebouwen). Het begrip structureel begrotings-saldo wordt ondertussen ook doorgaans op die manier gehanteerd: na correctie voor conjuncturele effecten én eenmalige maatregelen.


De overheid 223

(iv) In de jaren 1999-2007 kwam het begrotingsbeleid in België voor het eerst sinds lang in iets rustiger vaarwater. Het beleid was hoofdzakelijk gericht op de realisatie van een feitelijk evenwicht op de begroting. Figuur 6.8. toont dat deze doelstelling doorgaans ook werd gerealiseerd, behalve in 2005. Desondanks is het oordeel over het beleid in deze periode kritisch, om twee redenen. Een eerste is dat de regering in gunstige tijden naliet begrotingsoverschotten op te bouwen. De regering kon genieten van wereldwijd sterk dalende rentevoeten en afnemende rentelasten (zie ook figuur 6.2.). Ook de conjunctuur was – over gans de periode beschouwd – voordelig. Toch deed de regering weinig meer dan het in 1999 geërfde quasi-evenwicht bestendigen. De vergrijzing werd onvoldoende voorbe-reid. Een tweede punt van kritiek is dat de regering een procyclisch beleid voerde. Hiervoor verwijzen we naar Toepassing 7 (zie verder).

(v) In 2008 kwam een einde aan de relatieve rust. De financiële en economi-sche crisis sloeg toe, met erg negatieve gevolgen voor het feitelijk begro-tingssaldo (zie ook Toepassing 6). Figuur 6.8. toont dat de Belgische regering in eerste instantie expansief reageerde op de crisis. Het structu-

Figuur 6.8. Componenten van het begrotingssaldo in België (1970-2013, in % van het BBP of het potentieel BBP).

1

Figuur 6.8.

Figuur 6.9.

-16

-12

-8

-4

0

4

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010

feitelijk saldo structureel saldo cyclische component

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010

feitelijk primair saldo vereist primair saldo wijziging in de schuldgraad

Bron: OECD (2011, Economic Outlook, n° 90), OECD (2014, Economic Outlook, n° 95).Noot: Het feitelijk saldo is uitgedrukt in % van het BBP, het structureel saldo in % van het

potentieel BBP. De conjuncturele component is het verschil tussen het feitelijk en het structureel saldo. De data voor het structureel saldo zijn vanaf 1986 ook gezuiverd van éénmalige maatregelen.



reel begrotingssaldo daalde in 2009 naar –4.3%. Door de conjuncturele effecten van de crisis op de begroting en door het gevoerde expansief beleid overschreed ons land evenwel snel de 3%-norm van Maastricht. Vanaf 2010 – en vooral vanaf 2012 – werd het roer omgegooid, en stapte ons land in een nieuwe fase van budgettaire sanering en structurele afbouw van het tekort. Negatieve conjuncturele effecten zorgden er even-wel opnieuw voor dat het feitelijk saldo achterop bleef.

6.3.2. Procyclisch begrotingsbeleid?

Vorige paragraaf toonde aan dat beoordeling van het begrotingsbeleid op basis van het feitelijk saldo tot foutieve evaluatie van het gevoerde beleid kan lei-den. In wat volgt gaan we in op een tweede probleem. Het kan ook tot econo-mische instabiliteit bijdragen, ingevolge zogenaamd procyclisch begrotings-beleid. Figuur 6.6. kan aantonen waar het om gaat. Stel dat de regering in deze figuur een norm voor het feitelijk saldo moet respecteren ten belope van –0a. De terugval in de private investeringen en de effecten daarvan op de conjunc-tuur en de begroting maken dit evenwel moeilijk. Het saldo tendeert immers naar –0b. Wil de regering haar norm toch behalen, dan zal ze ofwel de belas-tingvoet moeten verhogen, ofwel haar uitgaven (G, TR) moeten verminderen. Grafisch impliceert dit een verplaatsing naar boven van zowel de (S+T-G)-lijn als de BS-lijn. Vooral de eerste verschuiving is nu van belang. Ze draagt bij tot een verdere daling van de conjunctuur. Dit is wat we procyclisch begrotings-beleid noemen. Het gaat erom dat regeringen in tijden van dalende conjunc-tuur restrictief optreden. Ze verhogen de belastingen of verlagen de overheids-uitgaven, waardoor de conjunctuur verder achteruitgaat. Bemerk dat dit in een volgende ronde opnieuw op het begrotingssaldo weegt, waardoor mogelijk weer nieuwe belastingverhoging of uitgavenverlaging nodig is. De economie loopt dan het risico in een vicieuze cirkel te belanden. Omgekeerd kan je aan-tonen dat diezelfde regering in goede tijden (bijv. na een toename van de pri-vate investeringen) net expansief zou optreden. De goede conjunctuur maakt dat ze haar feitelijke norm vlot behaalt. Ze krijgt zelfs ruimte voor belasting-verlaging of hogere uitgaven. In goede tijden zou ze dus expansief optreden, procyclisch dus. De regering doet dus net het omgekeerde van wat keynesi-aans stabilisatiebeleid (anticyclisch beleid) zou voorschrijven.


De overheid 225

Toepassing 7. Procyclisch begrotingsbeleid onder paars in België (1999-2007)

Wanneer overheden hun begrotingsbeleid afstemmen op het behalen van doelstellingen voor het feitelijk saldo, dan worden ze ‘procyclisch’. Dan zullen ze conjunctuurschommelingen vergroten, eerder dan verkleinen. Het beleid van de paars-groene en paarse regeringen onder leiding van Guy Verhofstadt in 1999-2007, illustreert deze wetmatigheid. Tabel T7.1. bevat de belangrijkste cijfers. Wat leren we? – Het begrotingsbeleid van deze regeringen was gericht op het behalen en

behouden van feitelijk begrotingsevenwicht, een nulsaldo dus. De cij-fers in de tabel tonen dat deze doelstelling ook quasi werd gerealiseerd. Het feitelijk saldo bevond zich vanaf 2000 doorgaans tussen -0.2 en 0% van het BBP. Op het eerste gezicht lijkt dit een bijzonder stabiele, en voor de economie neutrale situatie. De realiteit was evenwel anders, het beleid was niet neutraal.

– De aard van het begrotingsbeleid leiden we af uit de evolutie van het structureel saldo. We rapporteren hiervoor twee maatstaven. De eerste maatstaf (a) is het standaard conjunctuur-gezuiverd begrotingssaldo. De tweede maatstaf (b) is bovendien gezuiverd van éénmalige inkom-sten. Deze tweede maatstaf toonden we ook in figuur 6.8. In de jaren 1999-2000 en 2004-2007 was het beleid duidelijk expansief: het struc-tureel saldo daalde substantieel. Terwijl er in 2003 bijvoorbeeld volgens maatstaf (a) nog een structureel overschot was van 0.4% van het poten-tieel BBP, eindigde de tweede regering Verhofstadt in 2007 met een structureel tekort van 1.5% van het BBP. In 2001-2003 was het veeleer omgekeerd (restrictief). De regering evolueerde toen volgens (a) van een structureel tekort in 2000 naar een licht structureel overschot.

– Expansief beleid hoeft op zich niet ongunstig te zijn. In slechte tijden kan een budgettaire stimulans best te verantwoorden zijn. Ook restrictief beleid hoeft niet ongunstig te zijn, bijvoorbeeld wanneer de economie dreigt te oververhitten. De regeringen Verhofstadt deden evenwel veeleer het omgekeerde. Ze voerden hun expansief beleid in 1999-2000 en 2004-2007 toen de Europese (en de Belgische) economie een hoge groei kende en de outputkloof in ons land sterk steeg (zie ook figuur 1.2.). Ze namen eerder gas terug in 2001-2003 toen de economie een zwakke groei kende, en de outputkloof daalde. Een interessante vast-stelling hier is wel dat ze de verbetering in het structureel saldo tussen 2000 en 2003 hoofdzakelijk realiseerden door eenmalige inkomsten.



Wanneer hiervoor gecorrigeerd wordt in maatstaf (b), zien we quasi geen verbetering meer.

– De sterke focus van de regering op het feitelijk saldo impliceerde bijge-volg dat ze de conjunctuurschommelingen verder aanblies. Ze deed dit in ieder geval bij opgaande conjunctuur. Bij neerwaartse conjunctuur trachtte ze dit te vermijden via het zoeken naar eenmalige inkomsten. Een verklaring voor dit procyclisch beleid gaven we in de hoofdtekst. In goede tijden is het gemakkelijk om een norm voor het feitelijk begro-tingssaldo te halen. De belastingontvangsten vallen immers spontaan mee, waardoor ruimte ontstaat voor nieuwe uitgaven of voor verlaging van de belastingvoeten. De meeste politici zullen deze kans graag grij-pen. In slechte tijden is het omgekeerd, en moeten uitgaven veeleer worden teruggeschroefd, belastingen verhoogd, of eenmalige inkom-sten gezocht.

Tabel T7.1. Conjunctuur en begrotingsbeleid in België (1998-2007)

Outputkloof (in %)

Feitelijk begrotings-saldo

(in % van het BBP)

Structureel begrotingssaldo (in % van het potentieel BBP)

(a) (b)

1998 -0.8 -1.0 -0.4 -0.22000 1.8 -0.1 -1.2 -1.02003 -1.2 -0.2 0.4 -0.92007 2.8 -0.1 -1.5 -1.4

Bron: OECD (2014, Economic Outlook, n° 95).Noot: (a) gerapporteerd conjunctuur-gezuiverd begrotingssaldo; (b) na uitzuivering van

conjuncturele effecten op de begroting en van éénmalige inkomsten.

6.3.3. Afsluitende bedenkingen

We sluiten de analyse in deze paragraaf af met drie bedenkingen. Als eerste roept deze paragraaf kritische bemerkingen op bij de normering van het begro-tingsbeleid in Europa. Ook al menen we te hebben aangetoond dat begrotingsnormering op basis van het feitelijk saldo erg bekritiseerbaar is, toch is dit in belangrijke mate de weg die sinds het Verdrag van Maastricht en het Stabiliteits- en groeipact bewandeld wordt. We maakten deze bedenking ook in de vorige editie van dit boek (Heylen, 2004). Ondertussen is voorzichtig wel wat gewijzigd. Sinds 2005 heeft de beoordeling van het begrotingsbeleid in Europa zeker meer aandacht gekregen voor structurele, conjunctuurgezuiverde varia-belen. Beleidsaanbevelingen worden ondertussen in structurele termen gefor-muleerd. Ze worden vertaald als vereiste verbeteringen van het structureel


De overheid 227

saldo. Maar toch blijft het een gegeven dat tot op vandaag (april 2014) vooral de ontwikkeling van het feitelijk saldo bepaalt of bijsturing nodig is, en in welke richting die bijsturing moet gaan. De 3%-norm voor het feitelijk begro-tingssaldo blijft onaantastbaar. De doelstellingen voor het feitelijk saldo die landen in hun stabiliteitsprogramma inschrijven, blijven de discussie domine-ren. De kritiek dat dit beleid procyclisch werkt, en de aanslepende laagcon-junctuur die Europa sinds 2009 kent alleen maar aanwakkert, is dan ook (en terecht) nooit weggeweest (zie bijv. Krugman en Layard, 2012; De Grauwe, 2013). Net dit procyclisch, groeiverlagend karakter zou volgens velen verkla-ren waarom dit beleid faalt in zijn ambitie om de overheidsschuld af te bou-wen. In paragraaf 6.6. gaan we verder in op deze actuele thematiek. Het belang van economische groei voor schuldafbouw staat centraal in paragraaf 6.5.

Als tweede bedenking beklemtonen we dat voorgaande paragrafen op geen enkele manier een pleidooi tegen begrotingsdiscipline zijn, of tegen de nood aan effectief beleid gericht op schuldafbouw. Ze zijn wel een pleidooi voor correcte evaluatie en normering. Een grote stap vooruit zou zijn het begro-tingsbeleid enkel te normeren en te evalueren aan de hand van structurele cijfers. Het gaat er dan om een traject voorop te stellen voor het structureel saldo, gericht op schuldafbouw op middellange en lange termijn6. Voor hoge-schuldlanden moet dit traject strenger zijn. Wat de korte termijn betreft, moet er ruimte zijn voor anticyclisch beleid. In jaren van laagconjunctuur moeten landen met lagere schulden de mogelijkheid hebben de structurele norm te versoepelen. In jaren van hoogconjunctuur moet de structurele norm strenger, het doel op langere termijn moet immers gehaald worden.

Een derde bedenking blikt vooruit naar latere paragrafen en hoofdstukken. De analyse van het begrotingsbeleid tot nu toe veronderstelde exogene rente-voeten en een gesloten economie. Het dient gezegd dat de outputeffecten van dat beleid (de multiplicator) zoals gemodelleerd in vergelijking (2) en in figuur 6.7. dan relatief sterk zijn. Bijvoorbeeld werd in figuur 6.7. nog geen rekening gehouden met de mogelijkheid dat ingevolge het streng begrotingsbeleid de rente zou kunnen dalen, wat de investeringen (de Ip-lijn) zou verhogen, en vervolgens de economische activiteit en de belastingontvangsten. Evenmin werd rekening gehouden met de mogelijkheid dat gezonder begrotingsbeleid het vertrouwen van de consumenten zou kunnen verhogen (en dus C0), waar-door de (S+T–G)-lijn naar onder zou schuiven, met opnieuw gunstige gevol-gen voor de economie en het overheidsbudget. Ook de wisselkoers en de con-currentiekracht zouden ten gunste kunnen wijzigen. Later houden we wel rekening met die mogelijke bijkomende effecten (zie paragrafen 6.5., 9.2., 10.2.). Een realistischer inschatting van de effecten van begrotingsbeleid wordt dan mogelijk.

6 Vooruitlopend: vergelijking (9’) in volgende paragraaf kan zo’n oefening sturen.



6.4. De budgetbeperking van de overheid en de dyna-miek van de overheidsschuld

De problematische ontwikkeling van de overheidsschuld in België in de laat-ste vier decennia werd reeds in paragraaf 1.2.7. getoond. Toen werd ook de relatie gelegd met de economische groei en de rente. Nog frappanter is de recentere steile toename van de overheidsschuld in zeer veel OESO-landen. In 2007 bedroeg de brutoschuld over alle OESO-landen beschouwd 74% van het BBP. In 2013 was dat meer dan 110%. In deze paragraaf willen we de deter-minanten van de dynamiek van de overheidsschuld van naderbij bestuderen (paragraaf 6.4.2.). We leggen daarbij ook de band met bekende begrippen als de rentesneeuwbal en het koekoekseffect. Onze analyse vangt evenwel aan met een bespreking van de zogenaamde budgetbeperking van de overheid (paragraaf 6.4.1.).

6.4.1. De ‘government budget constraint’

Eenvoudig uitgedrukt legt de budgetbeperking aan de overheid op dat indien ze uitgaven wil doen, ze daarvoor ook de nodige inkomsten dient te verzame-len, ofwel via belastingen ofwel via lening. Vergelijking (6) stelt de budget-beperking voor.

Bt – Bt-1 = Rn,tBt-1 + PDEFt (6)

met: Bt: nominale uitstaande overheidsschuld op het einde van jaar t Rn,t : nominale rentevoet op de uitstaande overheidsschuld in jaar t Rn,tBt-1: betaalde rentelasten in jaar t PDEFt : nominaal primair deficit in jaar t Rn,tBt-1+PDEFt: nominale netto-financieringsbehoefte (begrotingstekort) in jaar t.Het primair deficit (PDEF) geeft het verschil weer tussen alle niet-rente-uitgaven van de overheid en alle belastingen7. De niet-renteuitgaven omvatten de gekende categorieën overheidsconsumptie, investeringen, subsidies, en gewone transfers. Indien we hier ook de rentelasten aan toevoegen, bekomen we het totaal begrotingstekort van de overheid of de netto-financierings-behoefte. Dit is het bedrag dat de overheid moet lenen, en dus de aangroei van de overheidsschuld (Bt–Bt-1). De overheid kan zich hiervoor tot verschillende partijen richten: de privésector in het binnenland, de privésector in het buiten-

7 Omgeerd is het primair overschot (of primair saldo) het verschil tussen de belastingontvangsten en alle niet-renteuitgaven.


De overheid 229

land en de centrale bank. Dit laatste onderscheid modelleren we niet verder. We verwijzen daarvoor naar bijv. Heylen (2004, par. 18.2.)8.

6.4.2. De dynamiek van de overheidsschuld

Uit de budgetbeperking van de overheid kan vrij gemakkelijk een vergelijking worden bekomen die de dynamiek van de overheidsschuldgraad beschrijft. Wanneer we Bt-1 volledig naar het rechterlid brengen, en vervolgens alle vari-abelen delen door het nominaal BBP in jaar t (Yn,t), volgt uit vergelijking (6) dat:

n,tt t t 1

n,t n,t n,t n,t 1

(1 R )B PDEF BY Y (1 g ) Y

−

−

+= +

+ (7)

Hierbij gebruiken we de gelijkheid dat Yn,t=Yn,t-1(1+gn,t), waarbij gn,t staat voor de groeivoet van het nominaal BBP in jaar t. Vergelijking (7) kan rechtstreeks worden herleid tot:

(8)

met: bt: overheidsschuld in procent van het nominaal BBP (b=B/Yn) op het einde van jaar t

pdeft : primair overheidstekort in procent van het nominaal BBP in jaar tVermindering van beide leden van vergelijking (8) met bt-1 geeft tot slot de vergelijking voor de dynamiek van de overheidsschuldgraad.

(9)

Vergelijking (9) duidt de toename van de schuldgraad aan. De schuld van een land zal sneller stijgen naarmate het een hoger primair tekort heeft, naarmate de rente hoger is en de economische groei zwakker. Vooral deze laatste mani-

8 Vergelijking (6) houdt op één punt een vereenvoudiging in t.o.v. de realiteit. In de praktijk kan de toename van de overheidsschuld afwijken van het overheidstekort ingevolge zogenaamde ‘stock-flow adjustments’ (SF). Exacter zou dus zijn: Bt–Bt-1 = Rn,tBt-1+PDEFt+SFt. Stock-flow adjust-ments omvatten alle factoren die tot wijziging in de bruto-overheidsschuld leiden, maar niet opge-nomen zijn in het overheidstekort. Eén voorbeeld betreft het verwerven van financiële activa door de overheid (bijv. aandelen van banken). Deze activiteit dient volgens Europese regels niet bij de uitgaven in de begroting te worden opgenomen. De overheid zal er wel meer door lenen dan anders het geval zou zijn, wat de overheidsschuld verhoogt. Een ander voorbeeld heeft te maken met wisselkoerswijzigingen. Indien een deel van de overheidsschuld in buitenlandse munt is aan-gegaan, kan wisselkoersfluctuatie de tegenwaarde hiervan in eigen munt wijzigen los van het overheidstekort.

b pdefR

gbt t

n t

n t

t= +++ −

( )

( )

,

,

1

11

n,t n,tt t 1 t t t 1

n,t

(R g )b b b pdef b

(1 g )− −

−− = ∆ = +

+



festeert zich in vergelijking (9). Naast de dubbele rechtstreekse aanwezigheid van gn,t in de meest rechtse term van de vergelijking, is de groei immers ook bepalend voor de hoogte van (de conjuncturele component van) het primair tekort. Hogere groei zorgt voor hogere belastingontvangsten en lagere werk-loosheidsuitkeringen, en vandaar dus een lager primair tekort. In vergelijking (9’) maken we dit expliciet. We splitsen het primair tekort op in zijn structu-rele component (pdefstr) en zijn conjuncturele component (pdefcc). De eerste is bepaald door het structureel begrotingsbeleid9, de tweede door de groei. Of de uit het verleden geërfde schuld (bt-1) op zich bijdraagt tot verdere schuld-opbouw, is niet met zekerheid te zeggen. Dit zal zo zijn indien de rente uit-steekt boven de groei. Enkel dan geldt dat t t 1( b ) / b 0−∂ ∆ ∂ > .

(9’)

met: pdefstrt: structurele component van het primair overheidstekort in pro-cent van het nominaal BBP in jaar t

pdefcct: conjuncturele component van het primair overheidstekort in procent van het nominaal BBP in jaar t

6.4.3. Sneeuwbalmechanisme en koekoekseffect

De rente, de economische groei, en de schuldgraad van vorig jaar bepalen samen de zogenaamde ‘sneeuwbalcomponent’ in de schulddynamiek beschreven door vergelijking (9). Wiskundig gaat het over de term ((Rn,t–gn,t)/(1+gn,t))bt-1. De idee is eenvoudig. Stel even dat het primair begrotingssaldo van een land nul is. Het land kan dan alle niet-renteuitgaven via belastingen betalen. Daarvoor moet het niet lenen. Wat er met de schuldgraad (b=B/Yn) gebeurt, is dan enkel afhankelijk van de rente en de groei. De rente bepaalt de aangroei van de teller van de schuldgraad. De enige reden waarom het land moet lenen, is immers zijn rentelast. Des te hoger de rentevoet, en des te hoger de al aanwezige schuld, des te zwaarder die rentelasten zullen zijn, en dus des te hoger de extra schuld10. De economische groei bepaalt de evolutie van de noemer van de schuldgraad. Daar vinden we het nationaal inkomen en de draagkracht van het land. Meteen is duidelijk dat de verhouding van de rente tot de economische groei cruciaal is. Als de rente uitsteekt boven de groei, zal de teller van de schuldgraad sneller toenemen dan de noemer. In verhouding tot zijn nationaal inkomen zal het land dan jaar na jaar een hogere schuld torsen. Net zoals een

9 Naast de gekende variabelen, staat TR’ voor de som van subsidies en transfers, uitgezonderd de rentebetalingen.

10 Zie ook vergelijking (6). Als PDEFt = 0, volgt ∆Bt = Rn,tBt-1, en dus Bt= (1 + Rn,t)Bt-1.

n,t n,tt t G t n,t t 1

n,t

(R g )b pdefstr (t,G, I ,TR ) pdefcc (g ) b

(1 g )

− + + + −

−

−′∆ = + +

+


De overheid 231

sneeuwbal die van een helling rolt, en alsmaar aandikt. Jaar na jaar zal ook het gewicht van de rentelasten in het BBP toenemen, en zo ook de verhouding van de rentelasten tot de overheidsontvangsten. De enige mogelijkheid om dit sneeuwbalmechanisme tegen te gaan, is dat het land een voldoende hoog pri-mair overschot realiseert (pdef<0). Het land moet meer belastingen heffen dan nodig voor alle niet-renteuitgaven, zodat het daarmee alvast een deel van de rentelasten kan betalen. De absolute noodzaak voor de overheid om een vol-doende hoog primair overschot te realiseren, veroorzaakt het koekoekseffect. De realisatie van een primair overschot betekent immers dat overheidsgelden niet langer gebruikt kunnen worden om klassieke uitgaven te doen. De rente-lasten verdringen dan andere uitgaven: publieke dienstverlening, overheids-investeringen, enz. De analogie met een koekoek die haar eieren in het nest van andere vogels legt en daardoor de kleintjes van deze andere vogels ver-dringt of in hun ontwikkeling remt, is evident.Het vereist primair overschot voor schuldstabilisatie als de rente hoger is dan de groei, kan gemakkelijk uit vergelijking (9) worden bepaald. Voor ∆bt = 0 is noodzakelijk dat:

(10)

Des te hoger het verschil tussen de rente en de groei, en des te hoger de schuld-graad uit het verleden (bt-1), des te hoger het vereist primair overschot. Verge-lijking (10) toont meteen ook dat indien de rente kleiner is dan de groeivoet van het BBP, schuldstabilisatie consistent is met het bestaan van een primair deficit (pdef > 0). Overheidstekorten leiden dan niet tot onhoudbare schuld-situaties. Sinds het midden van de jaren 70 is zo een gunstige groei – rente verhouding echter veeleer uitzonderlijk (zie ook figuur 1.19.).De figuren 1.19., 6.2. en 6.9. illustreren bovenstaande beschouwingen voor België. In figuur 1.19. werd voor het eerst de nauwe band tussen de evolutie van de schuldgraad en de verhouding van de rente tot de groei aangetoond. Deze figuur toonde reeds aan dat de schuldgraad typisch stijgt wanneer de rente uitsteekt boven de groei. Figuur 6.9. is exacter. De figuur toont de evo-lutie van het feitelijk primair saldo in procent van het BBP, het vereist primair saldo in procent van het BBP, berekend volgens vergelijking (10)11, en de toename van de schuldgraad in procent van het BBP. De cijfers betreffen de brutoschuldgraad. Vier perioden kunnen worden onderscheiden. In het begin van de jaren 70 was de economische groei hoog en de rente relatief laag. Het

11 De gebruikte rentevoet is de impliciete rente op de uitstaande schuld. Deze werd voor ieder jaar t berekend als de verhouding van de door de overheid betaalde rentelasten in dat jaar tot de uit-staande brutoschuld in het voorgaande jaar.

n,t n,tt t 1

n,t

(R g )pdef b

(1 g ) −

−= −

+



vereist primair saldo was dan ook negatief: schuldstabilisatie was mogelijk met een primair tekort. Aangezien de overheid in deze periode nauwelijks een primair tekort had, daalde de schuld: de wijziging van de schuldgraad was negatief. Vanaf het midden van de jaren 70 keerde de situatie echter om: de economische groei daalde en de rente steeg. Voor schuldstabilisatie was dan ook een groeiend primair overschot vereist. Tot en met 1987 slaagde de over-heid er evenwel niet in dit vereist overschot te halen, zodat de schuld ononder-broken groeide en de rentesneeuwbal aan het rollen ging. In de periode 1988-2007 (behalve in 1990-1993 en 1996) slaagde de overheid hier wel in, zodat de schuldgraad daalde en de rentesneeuwbal smolt12. Wat deze sneeuwbal betreft, verwijzen we naar figuur 6.2. Deze figuur toont het groeiend gewicht van de rentelasten in het BBP in de periode 1975-1986 en de duidelijke daling ervan sinds 1994. De evolutie van de overheidsinvesteringen in deze figuur illustreert het koekoekseffect op de meest duidelijke wijze. Zoals ook eerder gezegd, waren de overheidsinvesteringen het belangrijkste slachtoffer van de noodzaak voor de overheid om een voldoende hoog primair surplus te realise-ren. De vierde periode is de meest recente. De forse terugval in de economi-

12 Bemerk dat in 1996 het feitelijk primair saldo kleiner was dan het vereist primair saldo, en toch daalde de schuldgraad. Zoals we eerder opmerkten (zie voetnoot 8), kunnen stock-flow adjustments dit verklaren.

Figuur 6.9. Feitelijk en vereist primair begrotingssaldo en wijziging van de schuldgraad in België (1970-2013).

1

Figuur 6.8.

Figuur 6.9.

-16

-12

-8

-4

0

4

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010

feitelijk saldo structureel saldo cyclische component

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010

feitelijk primair saldo vereist primair saldo wijziging in de schuldgraad

Bron: Eigen berekening en OECD (2014, Economic Outlook, n° 95).


De overheid 233

sche groei in de jaren na 2008 deed tegelijk het primair saldo dat vereist is voor schuldstabilisatie stijgen, en het feitelijk primair saldo dalen. (De rente-daling in deze periode kon dit effect niet neutraliseren). Een opnieuw stij-gende schuldgraad was onvermijdelijk.

Toepassing 8. economische groei, rente en schuldexplosie in Zuid- europa

Reeds meermaals verwezen we naar steile toename van de overheidsschul-den in vele OESO-landen na het uitbarsten van de financiële crisis in 2008. Het meest dramatisch was de situatie in Ierland en de Zuid-Europese landen (zie ook paragraaf 6.6.). Griekenland zag zijn overheidsschuld exploderen van 119% van het BBP in 2007 tot 179% in 2011. In 2012 daalde de schuld er, maar dit was enkel te danken aan een gedeeltelijke schuldkwijtschelding die het land bekwam. In Portugal nam de overheidsschuld continu toe van 75% van het BBP in 2007 tot 139% in 2012. In Spanje ging het ondertussen van 42% naar 90%. Een kentering in gunstige zin is op dit moment (april 2014) niet in zicht, en dit niettegenstaande jaren van zware besparings-programma’s.

In paragraaf 6.4.2. leerden we wat de dynamiek van de schuldgraad drijft. We passen de vergelijkingen (9), (9’) en (10) nu toe op Griekenland in 2009-2011 en Portugal en Spanje in 2010-2012. Tabel T8.1. toont de belangrijkste cijfers. Onze bespreking hieronder beperken we tot Grieken-land en Portugal, de twee meest extreme gevallen. We moedigen iedereen aan om zelf de cijfers en ontwikkelingen in Spanje in te schatten.

De start van het verhaal is de zeer diepe recessie en laagconjunctuur waarin de Zuid-Europese landen vanaf 2008 terechtkwamen. Niet alleen de reële economische groei, maar zelfs de nominale groei was in meerdere jaren negatief. In tegenstelling tot de kern van de eurozone, konden deze landen bovendien niet genieten van dalende rentevoeten. Er ontstond dan ook een aanzienlijke kloof tussen de nominale rente en de groei. Het meest dramatisch was de situatie in Griekenland in 2011. De rente op de uitstaande schuld bedroeg toen gemiddeld 4.3%, terwijl de nominale groei -6.1% was. Portugal belandde in een gelijkaardige situatie in 2012, zij het minder extreem. Tenzij de overheid in een dergelijke situatie een voldoende hoog primair overschot kan boeken, rolt de schuldsneeuwbal en groeit de ver-houding van de overheidsschuld tot het BBP. Tabel T8.1. geeft het bere-kende vereist primair overschot weer. (Ga dit ook zelf na). We zien hoe dit



zeer snel opliep tot meer dan 17% in Griekenland in 2011 en bijna 9% in Portugal in 2012. Beide landen bespaarden wel drastisch. Bijvoorbeeld zien we dat Griekenland de structurele component van zijn primair begrotings-saldo terugbracht van -11.4% van het BBP in 2009 tot -0.7% in 2011. Noch Griekenland, noch Portugal slaagde er evenwel in om het hoge en toene-mende vereiste overschot te realiseren. Een factor die daarbij zeker speelde was dat de besparingen de economische groei verder ondermijnden, met een verslechtering van de conjuncturele (of niet-structurele) component van het begrotingssaldo tot gevolg. De cijfers in tabel T8.1. bevestigen daarmee het patroon dat we theoretisch ook in figuur 6.7. zagen. Omdat het feitelijk primair saldo onvoldoende toenam, was verdere aangroei van de schuldgraad niet te vermijden. Op de financiële markten leidde dit meteen tot de vrees dat deze landen finaal niet in staat zouden zijn hun schulden terug te betalen. Stijgende risicopremies waren het gevolg (zie ook Toepas-

Tabel T8.1. Overheidsschuldencrisis in Zuid-Europa.

Griekenland Portugal Spanje 2009 2010 2011 2010 2011 2012 2010 2011 2012

Nominale groei van het BBP (%)

-0.9 -3.9 -6.1 2.6 -1.0 -3.3 0.1 1.4 -1.1

Impliciete nominale rente (%) 1

4.2 4.1 4.3 3.1 3.8 3.5 3.1 3.7 3.8

Overheidsschuld-graad (% van BBP)

138.3 156.9 178.9 105.5 121.6 138.8 67.8 77.1 90.5

Vereist primair saldo (% van BBP) 2

6.3 11.5 17.4 0.5 5.1 8.6 1.9 1.5 3.9

Feitelijk primair saldo (% van BBP)

-10.7 -5.2 -2.8 -7.2 -0.6 -2.5 -8.1 -7.5 -8.1

- Structurele component (pdefstr)

-11.4 -5.0 -0.7 -4.7 -0.9 0.5 -5.5 -4.4 -1.8

- Niet-structurele component

0.7 -0.2 -2.1 -2.5 0.3 -2.9 -2.6 -3.1 -6.2

Toename schuldgraad (%-punt) 3

15.9 18.6 22.0 11.6 16.1 17.2 4.9 9.3 13.4

Bron: OECD (2013, Economic Outlook, n° 93) en eigen berekeningen.Noot: 1. De impliciete rente in een bepaald jaar is berekend als de verhouding van de door

overheid betaalde rentelasten in dat jaar tot de uitstaande bruto-overheidsschuld in het voorgaande jaar.

2. Het vereist primair saldo is berekend volgens vergelijking (10) op basis van de nominale rente en groei van het lopende jaar en de schuldgraad van het vorige jaar. In 2008 bedroeg de schuldgraad in Griekenland 122.4%. In 2009 bedroeg ze in Portugal 80.8% en in Spanje 47.8%.

3. De feitelijke toename van de schuldgraad zal niet exact gelijk zijn aan de uitkomst van vergelijking (9) omwille van zogenaamde ‘stock-flow adjustments’ (zie voetnoot 8).


De overheid 235

sing 1), wat meteen verklaart waarom we in Zuid-Europa niet de dalende impliciete rente op de uitstaande overheidsschuld zien die er in de kern van de eurozone wel was. De dramatische snelheid waarmee de schuld in Grie-kenland toenam, maakte een gedeeltelijke schuldkwijtschelding in 2012 onvermijdelijk. De versneld aangroeiende schuld in Portugal maakt duide-lijk dat ook dit land in een onhoudbare situatie lijkt te komen. Niet toevallig is Portugal één van de landen die sinds 2011 financiële steun behoefden van de Europese noodfondsen.

6.5. Ricardiaanse equivalentie

In vroegere hoofdstukken hebben we reeds gesteld dat vele economen niet geloven in een beleid van budgettaire expansie, d.w.z. een verhoging van de overheidsuitgaven of een verlaging van de belastingen, om de economie te stimuleren en laagconjunctuur te bestrijden. Het keynesiaans argument dat zo een beleid via de toename van de autonome bestedingen en de multiplicator-werking de productie en het inkomen meervoudig doet toenemen (significante verschuiving van de IS-curve naar rechts), wordt door deze economen in twij-fel getrokken.

Eén punt van kritiek werd aangehaald bij de bespreking van de alternatieve consumptietheorie in vorig hoofdstuk. Wanneer consumenten niet zeker zijn dat de inkomensstijging die ze ervaren na een budgettaire expansie, blijvend is, zal hun reactie inzake bijkomende consumptie zeer zwak zijn: de MCQ(KT) < MCQ(LT). Concreet, de toename in het beschikbaar inkomen dankzij een belas-tingverlaging wordt niet nu geconsumeerd, maar gespreid over alle resterende perioden van het leven. De multiplicatorwerking zal daardoor zwakker uitvallen dan de keynesianen voorhouden. Zoals in vorige paragrafen gezien, zal ook de inkomstenbelasting, die in Europa hoog is, de multiplicator verzwakken. In latere hoofdstukken zullen hier nog andere punten van kritiek aan toegevoegd worden. Zo zal ook de invoer van goederen en diensten in een open economie het multiplicatoreffect ondermijnen (hoofdstuk 7). Verder is er het ‘crowding out’-probleem. Budgettaire expansie kan tot rentestijging leiden en daardoor de private investeringen verdringen. Dit probleem komt aan bod in hoofdstuk 9.

Het verst van al gaat echter de kritiek van Robert Barro en de aanhangers van de zogenaamde ‘ricardiaanse equivalentie’ (zie bijv. Barro, 1974; Barro, 1989)13. Hun stelling luidt dat het voor de economie geen verschil maakt of de

13 Barro ontleende de equivalentie-idee aan de bekende 19de eeuwse Britse econoom David Ricardo. Allicht interessant is er op te wijzen dat Ricardo zelf niet echt in deze idee geloofde, maar ze eerder naar voor bracht als een theoretische mogelijkheid.


Hoofdstuk 6 De overheid in de macro-economie: …fheylen/macro-economie/Heylen...De overheid 211...

Documents

Transcript of Hoofdstuk 6 De overheid in de macro-economie: …fheylen/macro-economie/Heylen...De overheid 211...