Literatuurgeschiedenis

De negentiende eeuw (1800-1875)

Dautzenberg, hoofdstuk 4

Inleiding

Boris Karloff als Frankenstein

(Mary Shelley, 1818)

Enkele ontwikkelingen op een rij

500-1500

Middeleeuwen

16de/17de eeuw

Renaissance

18de eeuw

Verlichting

Theocentrisme

Memento mori

Antropocentrisme

Humanisme

Homo universalis

Carpe diem

Menselijke ratio kan

alles doorgronden en

oplossen middels

empirisme

Klassieken als autoriteit Herleving klassieken

Translatio, imitatio,

aemulatio

Opkomst nieuwe

genres

o.a. Tijdschriften, korte

verhalen, gedichten

voor kinderen, romans

(o.a. briefromans),

imaginaire reisverhalen

Kleine vorstendommen,

graafschappen,

ontwikkeling van

feodaal geregeerde

koninkrijken

Opkomst van centraal

geregeerde

koninkrijken / absolute

monarchieën

Nederland: statenbond

Absolute monarchieën

Grote groei van

Oostenrijk, Rusland,

Engeland

Nederland: statenbond

Politieke ontwikkelingen in de 19de eeuw

Technologische ontwikkelingen, groter zelfbewustzijn

Heersende idelologie: liberalisme (economische en politieke vrijheid)

• Onafhankelijkheid van Amerika in 1776

• Franse Revolutie in 1789

• Engeland: start industriële revolutie (stoomschip, stoommachine,

stoomlocomotief)

• Afschaffing slavernij en lijfeigenschap

• Meer invloed burgerij

• Ontstaan stadsproletariaat

• Onafhankelijkheidsstreven (Griekenland, Italië)

• 1848: overal in Europa opstanden van arbeiders

De Nederlanden

• 1795: in de noordelijke Nederlanden komen de patriotten in opstand tegen de Republiek der Verenigde Nederlanden.

• Met hulp van een Frans invasieleger wordt de Bataafse Republiek uitgeroepen (1795-1805)

• 1805: Keizer Napoleon stelt het Koninkrijk

Holland in, geleid door zijn broer

Lodewijk Napoleon – invoering

Wetboek van Strafrecht en

Burgerlijk wetboek (en achternamen)

• 1810: Nederland wordt een Franse kolonie

Een van de paleizen van Lodewijk

Napoleon

Universiteit Utrecht, bibliotheek geesteswetenschappen

Drift, Utrecht

De Nederlanden (vervolg)

• 1815: Napoleon bij Slag bij

Waterloo verslagen

• Noordelijke en zuidelijke deel van

de Nederlanden worden herenigd:

Verenigd Koninkrijk der

Nederlanden onder Willem I

• 1830: het zuiden scheidt zich af:

Koninkrijk België

• 1839: Verdrag van Londen (België

en Luxemburg onafhankelijk)

Vernieuwingen op politiek gebied

• Na afscheiding België politieke vernieuwingen onder leiding van de

liberaal J.R. Thorbecke

• Grondwetsherziening van 1848: uitbreiden bevoegdheden Tweede

Kamer, vastleggen vrijheid van godsdienst en onderwijs.

• Industrialisatie papier- en textielfabricage

J.R. Thorbecke

Vernieuwingen op cultureel gebied

• Verlichting: in late 18de en 19de eeuw werden de idealen van de verlichting op politiek gebied in praktijk gebracht

• Romantiek: eind 18de eeuw

• Realisme: stroming die in het midden van de 19de eeuw naast de Romantiek ontstaat.

• Fin de siècle: ontstaat circa 1875

romantiek

• Romantiek: lijnrecht tegenover Verlichting

• Gevoeligheid, verbeeldingskracht en individualisme, originaliteit

• Kunst moet de persoonlijke opvattingen van de auteur weergeven

– Bohémiens: kunstenaars die een los, zwervend leven leiden vol affaires, drugsgebruik etc.

• Verlichting: didactisch / romantiek: lyrisch

Freudvoll Und leidvoll,

Gedankenvoll sein, Hangen

Und bangen In schwebender Pein,

Himmelhoch jauchzend, Zum Tode betrübt –

Glücklich allein Ist die Seele, die liebt.

J. W. von Goethe

Romantiek: kunst en cultuur

• Belangstelling voor de natuur, met name de “ongerepte”

(vgl. Engelse tuin versus Franse tuin)

• Ontsnappen aan de wereld van nu d.m.v. fantasie

(heden en verleden / verre streken, exotische

landschappen, het bovennatuurlijke, het religieuze)

Romantiek: wetenschap

Aandacht voor het ‘natuurlijke’:

• Etnologie of volkenkunde / culturele antropologie (studie van de cultuur van niet-westerse volkeren)

• Volkskunde: bestuderen folklore van westerse bevolkingsgroepen

• Behoefte aan talenkennis: vergelijkende taalwetenschap, indelen van talen in families

• Opkomst literatuurwetenschap: vertalen van niet-westerse literatuur, uitgeven van oude teksten, opschrijven van mondelinge tradities (verhalen / gedichten)

Romantiek en bouwkunst

• 18de eeuw: klassiek (ordelijk, symmetrisch)

• Romantiek: verrassend – neogotiek

Rijksmuseum en Centraal Station te

Amsterdam, P.J.H. Cuypers

Romantiek en schilderkunst

• 18de eeuw: tafereel speelt zich volledig binnen de lijst af

(neoclassicistisch – officiële schilderkunst van de academies)

• Romantiek: idee dat er slechts een fragment uit een tafereel wordt

afgebeeld (doorgaans warmer van kleur)

Links: Dominique Ingres (1780-1867) – neoclassicisme

Rechts: William Turner (1775-1861) - romantiek

Romantiek en muziek

• Componisten zelfstandige kunstenaars en niet meer in loondienst bij kerk of vorst

• Verkoop composities, dirigeren en lesgeven als inkomstenbron

• Enkele belangrijke componisten: – Beethoven

– Hector Berlioz

– Fransz List

– Franz Schubert (gedichten van Goethe)

– Guiseppe Verdi

– Frédéric Chopin

– Johannes Brahms

– Gioacchino Rossini

– Felix Mendelssohn

– Richard Wagner

– Peter Iljitsj Tsaikovski

Romantiek en literatuur

• Tegen de verlichting: nadruk op gevoel

• Weltschmerz en Sehnsucht – romantische verlangen en onbereikbare geluk (ideale liefde, maarschappij) / melancholisch

• Persoonlijke devotie – natuurbeleving

• Niet terug naar de klassieken, maar naar de middeleeuwen – herleven genres als ballade en sprookje

Romantiek en literatuur

• Willen ontsnappen aan de alledaagse realiteit

– Belangstelling voor bovennatuurlijke zaken: griezelverhalen

– Situering van verhalen in het verleden (met name de middeleeuwen), de toekomst of verre exotische streken

• 18de eeuw: gothic novel: verhaal dat zich in het verleden afspeelt, maar volledig verzonnen is

• Historische roman: komt uit de gothic novel voort, maar wil de historische setting meer recht doen (wel in een geromantiseerd jasje)

Literaire genres in de romantiek

• Historische romans: Sir Walter Scott, Ivanhoe (1819)

• Romantische griezelroman (horror): Mary Shelley, Frankenstein (1818)

• Voyages extraordinaire (1929: science fiction): Jules Verne, Twintig duizend mijlen onder zee (1864)

• Detectiveroman/detectiveverhaal: Edgar Allen Poe

• Opbloei van het sprookje – optekenen mondeling overgeleverde verhalen: gebroeders Grimm,

Kinder- und Hausmärchen (1812/1815)

– Zelf bedenken van sprookjes (“cultuursprookjes”): Hans Christian Andersen

Sprookjes

Opgetekend door de

gebroeders Grimm, o.a:

Hans en Grietje

Assepoester

De wolf en de zeven geitjes

Vrouw Holle

Roodkapje

Doornroosje

Sneeuwwitje

Geschreven door Hans

Christian Andersen, o.a.:

De prinses op de erwt

De kleine zeemeermin

Duimelijntje

Het meisje met de zwavelstokjes

De nieuwe kleren van de keizer

De Chinese nachtegaal

Het realisme

Romantiek: overheersend in de muziek

Midden 19de eeuw: opkomst realisme in literatuur en kunst.

Realisme: reactie op de lieflijke, sentimentele en

fantastische kant van de romantiek – vastleggen realiteit

van alledag en proberen die zo objectief mogelijk vast te

leggen

Aanvankelijk vooral gericht op leven van de middenklasse,

later ook op de sociale omstandigheden van de

arbeiders (onder invloed van het opkomende socialisme)

Realisme en kunst

Jozef Israëls (1824-1911)

Realisme en literatuur

• Ontstaan van de ‘klassieke’ roman: intrige (plot)

heeft een duidelijk begin, verloop en afsluiting

• Onderwerp: de natuurgetrouwe weergave en/of

sociaal-psychologische analyse van mens en

maatschappij

• Circa 1870: realistische schilderkunst gaat over

in impressionisme, realistische literatuur gaat

over in het naturalisme

Samenvatting: de Nederlanden

• Romantische literatuur (‘gevoelens’,

‘Natureingang’):

– François Haverschmidt (Piet Paaltjes), Snikken en

grimlachjes

– Multatuli (Eduard Douwes Dekker), Max Havelaar

(ook deels realistisch)

• Realistische literatuur (leven van alledag):

– Nicolaas Beets (“Hildebrand”), Camera Obscura

– Guido Gezelle, gedichten