1

Literatuur in de

middeleeuwen

naam:………………………

klas:………………………..

reader letterkunde

periode B, ‟10/‟11

2

Inhoudsopgave

1. Inleiding 3

2. De middeleeuwen in 7 onderwerpen 6

3. De goddelijke komedie van Dante 12

4. Koning Artur 18

5. Het Boerdespel 25

3

1. Inleiding

Deze periode gaan we aan de slag met literatuur in de middeleeuwen. We gaan fragmenten

lezen van verschillende werken uit die periode. Daarbij horen steeds opdrachten. De theorie

en opdrachten uit deze reader moeten geleerd worden voor de toets. Daarnaast gaan we ook

een middeleeuws werk in zijn geheel lezen. Hiervoor gebruiken we de Tekst in Context-reeks.

Dit zijn boekjes die een Middelnederlands werk bevatten met daarbij extra uitleg en

opdrachten. Dit middeleeuws werk komt op je boekenlijst te staan. We lezen het verhaal

klassikaal en de docent zal opgeven welke opdrachten moeten worden gemaakt. Let op: de

opdrachten uit het boekje moeten in de les gemaakt worden.

De middeleeuwen

De naam middeleeuwen is door geleerden uit de zeventiende eeuw bedacht. Die geleerden

waren van mening dat de beschaving in de oudheid, ten tijde van de Grieken en Romeinen,

haar top had bereikt. Pas sinds de renaissance, rond 1500, was de beschaving, dankzij het

opnieuw ontdekken van de antieke cultuur, weer tot grote hoogte geklommen. Tussen die

twee toppen, 500 en 1500, lag volgens de geleerden een diep dal, een duistere periode van

verval, onwetendheid en barbaarsheid. Deze duistere middentijd werd de middeleeuwen

genoemd.

Gelukkig is die negatieve visie verleden tijd - al

klinkt er nog iets van door in bijvoorbeeld de

uitdrukking „middeleeuwse toestanden‟. Toch heeft

onze maatschappij heel wat aan de middeleeuwen te

danken. Onze staatsvorm bijvoorbeeld, de

parlementaire democratie, heeft haar wortels in de

middeleeuwen. En ons economisch stelsel zou niet

kunnen functioneren zonder de tussenkomst van

banken - een middeleeuwse uitvinding. Verder

woont een groot deel van de bevolking van Europa in

steden; deze verstedelijking is in de middeleeuwen

begonnen.

Ook op technologisch gebied zijn er in de middeleeuwen grote stappen gezet: de windmolen,

het mechanisch uurwerk en de bril zijn in de dertiende eeuw uitgevonden. En dat wij tot slot

een taal schrijven die we allemaal begrijpen, is ook voor een groot deel aan onze voorvaders

te danken. In de middeleeuwen maakte de mondelinge cultuur namelijk plaats voor een

schriftcultuur zoals wij die nu kennen.

Taal

In de middeleeuwen sprak men nog geen Algemeen Beschaafd Nederlands (ABN). Sterker

nog, er was helemaal geen eenheidstaal. Elke schrijver schreef in zijn eigen dialect: Vlaams,

Brabants, Hollands, etc. Voor al die verschillende dialecten die in de Nederlanden werden

gesproken, gebruikten de middeleeuwers de term Diets (van diet = volk). Later hebben

wetenschappers voor dat Diets de benaming Middelnederlands bedacht.

4

Luister nu aandachtig naar de uitleg en kijk goed naar de powerpointpresentatie.

Opdracht 1

Wat betekent de term „middeleeuwen‟ en wanneer was deze periode?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

Omschrijf de standentheorie

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

Omschrijf het feodale stelsel

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

Omschrijf theocentrisme

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

De drie middeleeuwse literaire genres zijn

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

5

Omschrijf de voorleescultuur

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

6

2. De middeleeuwen in zeven onderwerpen

Voor dit hoofdstuk heb je een computer met internetverbinding nodig.

Ga naar de site www.literatuurgeschiednis.nl. Je ziet dat de startpagina onderverdeeld is in

vijf kolommen. We gaan ons bezighouden met de linkerkolom, over de middeleeuwen.

1. De Nederlanden in kaart

Ga naar: `De Nederlanden in kaart`. Bekijk de kaart en zie hoe het Nederland van nu

verschilt van De Nederlanden uit de middeleeuwen. Klik de gewesten aan en lees de

geschiedenis van dat stukje Nederland.

Wat valt je op?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

2. Een pennenproef als begin Ga naar het tabblad de “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan “Een pennenproef als

begin”. Lees de pagina in zijn geheel.

a. Wanneer begint de Nederlandse literatuur pas echt van belang te worden?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

b. Waarom?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

c. Noteer die “eerste zin van de Nederlandse literatuur”.

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

7

d. Schrijf de vertaling op.

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

Bekijk het filmpje op onderstaande website.

http://www.entoen.nu/hebbanollavogala/beeld-en-geluid/canonclip-hebban-olla-vogala-

(voortgezet-onderwijs)#beeld

e. Denk je dat wij onze taal over duizend jaar nog zouden herkennen? Wat zal het

meest veranderen?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

f. Wat is een pennenproef?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

g. Waarom kun je niet zeggen dat “Hebban olla vogalas nestas..”de eerste

Nederlandse literaire zin is?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

8

3. Hendrik van Veldeke Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan "Hendrik van Veldeke". Lees de

pagina in zijn geheel.

a. Wanneer leefde Hendrik van Veldeke en wat is er bijzonder aan hem?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

Klik het door Frank Willaert voorgelezen fragment aan en luister naar de uitspraak en naar

het ritme van het gedicht.

b. Aan welke taal doet het je het meest denken? Waarom is dat niet gek?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

Klik “De Servaaslegende” (in de eerste alinea) aan

c. Lees de bladzijde helemaal en vat het fragment uit dit verhaal in een paar zinnen samen.

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

d. Wie heeft de belangrijkste rol in dit fragment?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

e. Waarom zou Van Veldeke dit zo gedaan hebben?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

9

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

4. Van den vos Reynaerde Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan "Van den vos Reynaerde". Lees de

pagina in zijn geheel.

a. Wie schreef `Van den vos Reynaerde`? En wat schreef hij nog meer? Waar haalde hij zijn

ideeën voor deze roman vandaan?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

b. Waarom wordt het een satirisch dierenverhaal genoemd?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

c. Hoe gebruiken wij Reynaert tegenwoordig nog in een spreekwoord/gezegde?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

d. Waar blijkt in het tekstfragment dat Reinaert een doortrapte schurk is?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

10

e. Welke twee tegenstrijdige gevoelens maakt Reinaert bij de lezer/luisteraar los?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

5. Het boek als bibliotheek Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan “Het boek als bibliotheek”. Lees de

pagina in zijn geheel.

a. Hoe ontstonden verzamelhandschriften?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

b. Waarom waren ze juist rond 1400 zo populair?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

c. Er is een grote kans dat de inhoud van de boekenkast bij je thuis een goede afspiegeling

geeft van de interesses van jou en/of je huisgenoten. Probeer vanuit die gedachte te verklaren

waarom geschiedkundigen erg geïnteresseerd zijn in de samenstelling van middeleeuwse

verzamelhandschriften.

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

11

6. Voorbeeldige levens

Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan „Voorbeeldige levens’. Lees de pagina

in zijn geheel. Klik “Beatrijs” (onderaan) aan en lees ook die bladzijde goed door.

Schrijf in het kort, in je eigen woorden, op waar het verhaal over gaat. Noteer daarna de wijze

les die de middeleeuwer uit het betreffende verhaal te leren had.

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

7. Rederijkerij Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan „Rederijkerij’. Lees de pagina in zijn

geheel.

a. In welke periode was er sprake van Rederijkerskamers?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

b. Welke rol speelden rederijkers bij officiële gelegenheden in de stad?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

c. Waarom en hoe probeerden steden rederijkers aan zich te binden?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

12

3. De goddelijke komedie van Dante

Wie was Dante?

Dante Alighieri was de schrijver van een van de belangrijkste werken van de middeleeuwen:

de Divina Commedia, oftewel de Goddelijke Komedie. Dante werd in 1265 geboren in

Florence, Italië. Daar woonde hij tot hij in 1302 voor de rest van zijn leven verbannen werd.

Hij is gestorven in 1321. Dante was naast schrijver ook politicus en hij werd verbannen omdat

hij het niet eens was met de politieke situatie in die tijd. Italië was toen nog geen eenheid: er

waren verschillende steden met verschillende regerende partijen, die vaak ook nog eens ruzie

met elkaar hadden. De Divina Commedia, een werk dat bestaat uit drie boeken, heeft hij

geschreven tijdens zijn verbanning. Hij is zowel de schrijver van dit boek als de

hoofdpersoon.

Context: Dante en de middeleeuwen

Een „commedia‟ is een term voor een verhaal dat treurig begint, maar een goede afloop heeft.

Hier betekent „komedie‟ dus niet dat het werk grappig is. Dante begint zijn reis door het

hiernamaals in de hel, maar hij eindigt in de hemel. Daar vindt hij ook het meisje terug op wie

hij vroeger verliefd was: Beatrice.

Eén van de redenen dat de Goddelijke Komedie zo‟n groot succes werd, is dat het werk was

geschreven in de volkstaal. In de middeleeuwen was er een verschil tussen de geschreven en

de gesproken taal. Er waren niet zo veel mensen die konden lezen en schrijven en daarom

waren er maar weinig mensen die teksten schreven. Deze teksten waren meestal geschreven in

het Latijn, de taal van de kerk en wetenschap. De taal die gesproken werd, de volkstaal, was

anders. Omdat Dante zijn Goddelijke Komedie in die volkstaal schreef, was het werk geschikt

voor een groot publiek.

Het werk was zo‟n succes dat er verschillende kopieën van werden gemaakt. Toen het boek

uitkwam bestond de boekdrukkunst nog niet, dus moest het werk met de hand gekopieerd

worden. Nu nog zijn er veel van die kopieën/handschriften bekend.

Het werk is geschreven aan het einde van de middeleeuwen, in de eerste helft van de

veertiende eeuw. Italië bevond zich toen in een overgangsfase van de middeleeuwen naar de

renaissance. De renaissance begint in Italië en verspreidt zich later over de rest van Europa.

Tijdens de renaissance hadden schrijvers veel aandacht voor boeken en onderwerpen uit de

klassieke oudheid. Dit zie je ook al bij Dante. Veel personages in de Goddelijke Komedie

komen uit de oudheid, zoals Vergilius. Vergilius is de schrijver van Aeneis, een verhaal over

de stichting van Rome. In de Goddelijke Komedie is hij de gids van Dante en samen reizen ze

door de hel en beklimmen ze de Louteringsberg. In het boek komen natuurlijk ook veel

personages uit de middeleeuwen en uit het Florence van Dantes tijd voor. Het werk geeft een

goed beeld van de middeleeuwen; van de theologie, de wetenschappen, filosofie, kunsten en

politiek van die periode.

Reis door het hiernamaals

Zoals gezegd bestaat de Goddelijke Komedie uit drie boeken: Hel (Inferno), Louteringsberg

(Purgatorio) en Hemel (Paradiso). Het is een dichtwerk, geschreven op rijm. We spreken hier

van canti (zangen). Elk deel bestaat uit 33 canti en samen met de proloog zijn er dus precies

100 canti. Het getal 3 komt ook weer terug in het aantal regels per strofe; dit zijn er meestal 3.

Dante heeft zijn werk de titel Mijn Komedie meegegeven. Later heeft een andere beroemde

Italiaanse schrijver, Boccaccio, het werk de Goddelijke Komedie genoemd.

Dante beschrijft een denkbeeldige reis die hij in het jaar 1300 gemaakt heeft door de drie

rijken van het hiernamaals. Deze drie rijken zijn gebaseerd op het christelijke concept van het

13

leven na de dood: mensen die tijdens hun leven slecht waren gingen naar de hel en mensen die

goed waren gingen naar de hemel. Tussen de hel en de hemel was nog een andere plek, de

Louteringsberg, waar mensen heengingen die zondig waren geweest, maar spijt hadden van

wat ze hadden gedaan. De Louteringsberg is dus te vergelijken met het Vagevuur. Op de

Louteringsberg kregen ze een tijdelijke straf, waardoor ze boete konden doen voor hun

zonden, om vervolgens door te kunnen gaan naar de hemel.

Dante reisde eerst door de hel, samen met zijn gids Vergilius. Boven de poort van de hel staat

de beroemde spreuk “Laat alle hoop varen, gij die hier binnen treedt.” In het wereldbeeld van

Dante is de aarde het middelpunt van het universum (geocentrisch wereldbeeld). Binnen in de

aarde is de hel, een soort trechter die uit negen kringen bestaat en uitmondt in de plek waar

Lucifer vast zit in het ijs. Dit is dus het binnenste punt van de aarde, dat het verst verwijderd

is van God. De hel zou zo gevormd zijn toen Lucifer, een opstandige engel, door God uit de

hemel werd gegooid.

In de negen kringen van de hel zitten verschillende zondaars. In de eerste vijf kringen, de

bovenhel, zitten zondaars die zich schuldig hebben gemaakt aan incontinentia, het niet in

bedwang kunnen houden van driften en lusten. In de benedenhel (vanaf de zesde kring), zitten

de geweldplegers en bedriegers. Dante heeft veel van zijn politieke vijanden in de hel

geplaatst. Wat opvallend is, is dat deze hel weinig te maken heeft met vuur. Weinig straffen in

de hel hebben iets met vuur te maken en Lucifer zit opgesloten in het ijs.

In het derde boek betreedt Dante de hemel. Hij doet dit samen met Beatrice. Hij heeft haar

ontmoet toen hij negen jaar oud was en werd verliefd op haar. Zij is later echter met iemand

anders getrouwd en gestorven toen Dante nog leefde. De hemel is een plaats van licht.

Rondom de aarde draaien negen hemelsferen. Ook zijn er engelen te vinden in de hemel, en

natuurlijk God.

De Louteringsberg en de zeven zonden

Voor deze les is het tweede boek het belangrijkst, de Louteringsberg. De Louteringsberg is

een berg die omgeven is door water en bestaat uit zeven ommegangen. In Dantes wereldbeeld

wordt maar één halfrond van de aarde bewoond. Het andere halfrond bestaat uit zee en hier

bevindt zich de Louteringsberg. Op elke ommegang wordt één van de zeven zonden gestraft.

14

Afbeelding: Uit de Nederlandse vertaling van Van Dooren

1. Superbia: hoogmoed, trots. Mensen die willen uitblinken en daarbij andere mensen

vernederen.

2. Invidia: jaloezie, afgunst. Invidere betekent zien, kijken naar.

3. Ira: toorn, wraak willen nemen, verblindende woede.

4. Acedia: luiheid. Mensen zijn te passief, ondernemen niets. Ook mentale traagheid,

melancholie: je komt tot niets.

5. Avaritia: hebzucht, gierigheid, verspillen van geld. Te veel gericht zijn op aards bezit.

6: Gula: vraatzucht, gulzigheid.

7. Luxuria: lust, te veel toegeven aan de liefde.

15

Alle zonden hebben te maken met het te veel of te weinig op iets gericht zijn. Al deze

zondaars konden geen maat houden. Op de Louteringsberg moeten de zielen voor een

bepaalde periode een vervelende taak verrichten of in een bepaalde toestand verblijven om

daarna naar de hemel te mogen. De Louteringsberg is dus te omschrijven als een plek waar

mensen gezuiverd of gereinigd worden van hun zonden.

In de Goddelijke Komedie worden mensen niet met een gevangenisstraf gestraft. Dante heeft

voor iedereen een straf verzonnen die past bij de zonde die ze hebben begaan. We spreken

hier van contrapasso‟s. We kunnen de contrapasso vergelijken met het het (bijbelse) principe

van oog om oog, tand om tand. Dante past de contrapasso op twee manieren toe:

- contrapasso bij contrast: de straf is een tegenhanger van de zonde.

- contrapasso naar analogie: de straf is een wrede voortzetting van de zonde.

Bij de zonde van invidia, jaloezie, past Dante een contrapasso

bij contrast toe. Mensen die tijdens hun leven te jaloers zijn

geweest op andere mensen, en dus te veel naar andere mensen

hebben gekeken, moeten op de Louteringsberg rondlopen met

ogen die zijn dichtgenaaid met ijzerdraad. Ze kunnen nu

helemaal niets meer zien.

Invidia (Gustave Doré)

Een ander voorbeeld zijn de mensen die zich schuldig

hebben gemaakt aan acedia, luiheid. Zij moeten de hele tijd

rondjes rennen.

Acedia (15e eeuws handschrift)

Een derde voorbeeld is de straf van zij die zich schuldig hebben gemaakt aan gula, gulzigheid.

Op de Louteringsberg krijgen zij geen eten en drinken meer.

16

Bij de zonde avaritia, de hebzuchtige mensen en de verspillers,

past Dante een contrapasso naar analogie toe. Deze mensen

waren te veel gericht op aardse bezittingen en moeten nu op

hun buik op de harde aarde liggen.

Avaritia (Gustave Doré)

Een tweede voorbeeld van contrapasso naar analogie vinden

we bij ira, verblindende woede. De zondaars lopen nu in een

dikke rook, die symbool staat voor hun woede.

Ira (Gustave Doré)

Daarnaast zijn er nog de wellustigen (luxuria). Zij zitten gevangen in

een muur van vuur.

Luxuria (William Blake)

17

Opdracht van de vier hoofdzonden

Je weet nu hoe het hiernamaals is ingedeeld, hoe de Louteringsberg eruit ziet en welke zonden

hier worden gestraft. Nu ga je zelf aan de slag met de vier hoofdzonden. Deze vier zonden

zijn acedia (luiheid), avaritia (hebzucht), invidia (jaloezie) en ira (toorn, woede). Bij elke

zonde horen twee krantenartikelen.

De klas wordt in vier groepen verdeeld, elke groep krijgt twee artikelen. Bepaal met je groep

bij elk artikel om welke zonde het gaat. Verzin vervolgens bij deze zonde een straf, zoals we

die in de inleiding hebben gezien. Bij één artikel bedenk je een contrapasso naar analogie en

bij het andere artikel een contrapasso bij contrast. Je krijgt hiervoor 15 minuten de tijd.

Daarna worden de resultaten klassikaal gepresenteerd. Van elk groepje worden één of twee

leerlingen aangewezen om dit te doen. Zij vertellen en laten zien:

- waar het artikel over gaat,

- welke zonde is begaan,

- welke straf ze hebben bedacht en of dit een contrapasso bij contrast of naar analogie

is.

Bij elke besproken zonde geeft de docent(e) een voorbeeld uit de Goddelijke Komedie, dat

aangeeft hoe Dante deze zonde straft.

18

4. Koning Artur

De ridderroman

Vandaag de dag zijn er tal van literaire genres: detectives, thrillers, liefdesverhalen, sience

fiction etc. In de middeleeuwen was dat niet anders. Een verhaalsoort die vanaf de twaalfde

eeuw erg populair wordt bij de adel is de ridderroman. In zo'n tekst beleven ridders allerlei

spannende avonturen. De ridderroman is ontstaan in Frankrijk. Het woord roman, dat

oorspronkelijk „verhaal in het Romaans‟ (= Frans) betekende, herinnert nog aan deze

oorsprong.

In de oudste ridderromans staan Karel de Grote en zijn ridders centraal. In die teksten, die ook

wel Frankische romans, Karelromans of voorhoofse romans worden genoemd, verrichten

Karel en zijn vazallen de ene heldendaad na de andere. Ander kenmerk is dat het er niet

bepaald zachtzinnig aan toe gaat: het wapengekletter vliegt je om de oren en veelvuldig

worden hoofden doorkliefd en ledematen afgehakt. Ook de vrouw heeft bij Karel de Grote

niet veel te vertellen.

In de dertiende eeuw komt de hoofse ridderroman op. In deze Keltische, Britse of

Arturromans, draait alles om koning Artur en zijn ridders van de Ronde Tafel. Net als zijn

collega Karel, is Artur een superkoning. Ook Arturs ridders zijn dapper en gaan een gevecht

niet uit de weg. In tegenstelling tot Karels volgelingen, zijn Arturs ridders ideale

schoonzoons; ze wassen hun handen voor het eten, zitten niet om een praatje verlegen en zijn

altijd bereid een jonkvrouw in nood te helpen.

Wie de beste koning is, Karel of Artur, is zo een-twee-drie niet uit te maken. Wel is duidelijk

dat Artur meer dan Karel tot in onze tijd zijn invloed laat gelden. Jaarlijks nog verschijnen er

boeken over hem en zijn ridders en ook als acteur heeft Artur al lang en breed zijn debuut

gemaakt.

Terzijde: Strijders te paard

Ridders waren strijders te paard, die hun glorietijd hadden van de

elfde tot de vijftiende eeuw. In oorlogstijd vormden ze de kern van

het leger, in vredestijd hielpen ze mee om de orde te handhaven.

Tijdens de middeleeuwen steeg hun aanzien en rijkdom, zodat ze

deel uit gingen maken van de bovenlaag van de samenleving.

Middeleeuwse ridders volgden een aantal idealen: dapperheid

(moed, kracht en vaardigheid), trouw, vroomheid en hoffelijkheid.

De ridders van koning Artur zijn prima voorbeelden van ridders

die volgens deze idealen leven.

Opdracht 1

1. Wat is het voornaamste verschil tussen Karel- en Arturromans?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

19

Arturs populariteit

Als ridder aan het hof vind je het natuurlijk leuk om naar verhalen over collega's te luisteren.

Zo'n verhaal bevat immers veel herkenbaars. Maar er zijn meer verklaringen voor het succes

van de Arturromans. De veranderende status van het ridderschap bijvoorbeeld. Waren ridders

oorspronkelijk niet meer dan ruige strijders te paard

die er lustig op los hakten, weinig respect hadden

voor vrouwen en hun tegenstanders het liefst

onthoofden (lees Karel ende Elegast er maar eens op

na), vanaf de twaalfde eeuw krijgt het ridderschap

een andere invulling. Een echte ridder ben je pas als

je er een hoofse manier van leven op na houdt. Hoofs

betekent letterlijk zoals aan het hof en figuurlijk

hoffelijk. Die aanbevolen gedragswijze werd

hoofsheid genoemd. Bij hoofsheid hoorden regels. Er

waren regels voor alle gebieden van gedrag: voor

correcte kleding, tafelmanieren, conversatie, wijze

van vechten en de omgang met anderen. Daarnaast

houdt een hoofse ridder rekening met de ander en

weet hij zichzelf te beheersen.

Het toernooi als hoofs tijdverdrijf

Nauw verwant aan hoofsheid is de hoofse liefde. Dit is een hartstochtelijke verering van een

vrouw door een ridder. Hij moet bereid zijn al de wensen van de dame te honoreren, haar te

dienen en pijn voor haar te lijden. Meestal richt de hoofse liefde zich tot een getrouwde

vrouw; daarom moet zij geheim blijven. In de Arturromans is Lancelot (Lanceloet in het

Middelnederlands) de perfecte hoofse minnaar. Hij heeft een geheime relatie met Guinevere,

Arturs vrouw. Zijn liefde voor haar inspireert hem tot grote daden en maakt hem aanvankelijk

tot één van de beste ridders van de Ronde Tafel.

Ook andere ridders van koning Artur trotseren heel wat gevaren omwille van jonkvrouwen.

Daarmee zijn ze bij uitstek voorbeelden van hoofse

ridders. En de echte ridders wilden maar al te graag

worden vergeleken met hen.

De hoofsheid is een ideaal, bedoeld om het

onderlinge verkeer aan het hof te regelen. Daarnaast

was het een middel om zich te onderscheiden van

de rest van de samenleving, die er een minder

verfijnde levensstijl op na hield. Naast vermaak

boden de Arturromans lessen in gewenst en

ongewenst gedrag, vergelijkbaar met de huidige

etiquetteboekjes. Geen wonder dat de verhalen over

koning Artur en zijn ridders aan de middeleeuwse

hoven zo populair waren. Want wie wil er nou niet

trendy zijn en laten zien dat hij weet hoe het hoort?

Het hoofse spel bij uitstek: schaken

20

Lanceloet

Een beroemd handschrift vol met verhalen over Artur en zijn ridders is de Haagse

Lancelotcompilatie. Dit handschrift is een gedeeltelijk bewaard gebleven vertaling op rijm

van de Franse Lancelot-en-prose. De hoofdpersoon in dit werk is de door zijn overspelige

liefde voor Aturs vrouw Guinevere gedreven ridder Lanceloet. In de Haagse

Lancelotcompilatie is ook een aantal afzonderlijke ridderromans ingevoegd. In deze

ingevoegde romans is veelal een positieve rol voor ridder Walewein weggelegd.

Een kort Arturverhaal uit de Lancelotcompilatie is Lanceloet en het hert met de witte voet.

Een jonkvrouw verschijnt aan Arturshof met een boodschap. Wie het witte voetje van een

door leeuwen bewaakt hert te pakken krijgt, mag met haar koningin trouwen. Hert en leeuwen

bevinden zich in een besloten plek tussen de bergen. Een hondje zal de weg naar het hert

wijzen. Als eerste vertrekt Keye, maar die faalt.

Keye durft de river (de barrière met het

avonturenland) niet over. Dan vertrekt Lanceloet.

Hij overwint de leeuwen en snijdt het witte voetje

van het hert af. Op dat moment verschijnt een

anonieme ridder die Lanceloet ernstig verwondt en

met het witte voetje naar de koningin gaat. Hij wil

haar huwen. Ondertussen is Walewein ongerust

geworden. Hij zoekt Lanceloet, zorgt voor z‟n

genezing bij een dokter in de stad en verslaat de

anonieme ridder. Lanceloet en Walewein keren dan

terug naar Arturs hof.

Arturs ridders gaan op pad voor weer een avontuur

Onderstaand hertaald (aangepast aan deze tijd) fragment komt uit Lanceloet en het hert met de

witte voet. Als het fragment begint, heeft Lanceloet de leeuwen die het hert bewaakten,

overwonnen en rijdt hij met een jachthondje het gebied binnen waar het hert met het witte

voetje zich bevindt.

Hij hoorde vogelgeluiden: de geur van heerlijke kruiden, waarvan en vele in het bos

waren, gaf hem zelfvertrouwen. Hij reed wat heen en weer. Hij hoorde veek vogelgezang,

het deed hem goed en verzachtte zijn leed. Hij speurde overal rond, en onder een

kruidnagelboom zag hij toen het hert liggen. Luister wat Lancelot toen deed. Hij gaf zijn

paard de sporen. Het hert zag het en rende weg. Lancelot achtervolgde hem, ook al voelde

hij zich moe en ziek. Het hondje liep nog sneller. Voor Lancelot het in de gaten had, had

hij het hert te pakken. Toen het hondje het hert gedood had, reed hij er in volle draf

naartoe en steeg af. Hij was begerig naar de witte voet en sneed hem af met zijn zwaard.

Toen viel hij op de grond neer: hij kon niet meer blijven staan.

Op hetzelfde ogenblik zag hij een ridder op een prachtig paard aankomen. Lancelot

vroeg hem bij hem te komen en de witte voet mee te nemen. De ridder moets beloven dat

hij de witte voet naar de jonkvrouw zou brengen en haar bovendien zou zeggen dat

Lancelot zeer zwaar gewond in het bos lag. Hij zou komen zodra hij kon en zij moest

beslist niemand tot man nemen voor hij bij haar zou zijn. “Zeg haar dat het haar altijd

goed moge gaan. Ik heb me zo erg ingespannen ter wille van de eer en deugd die ik van

haar heb horen vertellen.” Hierop stak hij zijn hand uit en gaf hij de ridder de voet. Het

zou beter voor hem geweest zijn als hij hem niet gegeven had. Maar wat gebeuren moet,

gebeurt nu eenmaal ook onherroepelijk. Nadat de anonieme ridder de voet had

21

aangenomen, greep hij zijn zwaard en sloeg Lancelot zo dat hij het nauwelijks overleefde.

Hij pleegde een schandelijke, eerloze daad. Was er maar iets aan te doen geweest! Hij

vond hem gewond en verwondde hem nog erger en vergold goed met kwaad, zoals zo vaak

in heden en verleden. Moge de onsterfelijke God alle slechte mensen weerhouden opdat

zij zich zullen bedenken en zich van alle slechtheid afwenden om zich op de juiste wijze te

gedragen. Nadat hij Lancelot zo verwond had dat hij dacht dat deze daardoor zou sterven,

ging de aartsgemene ridder naar de verblijfplaats van de koningin. Hij was bijzonder

opgetogen dat het hem zo vergaan was. Hij verwachtte nu wel een vorst te zullen worden.

Maar hij zal spoedig ondervinden of zijn streek hem iets zal opleveren. Wat zou het baten

als ik lang van stof zou zijn?

De Graal Artur en zijn ridders ontlenen veel van hun roem aan de

Graal. De Graal duikt voor het eerst op in de laatste roman

van Chrétien, Le conte du Graal (ca. 1190). Door zijn dood

heeft hij het verhaal niet kunnen voltooien; na ruim 9000

verzen breekt het plotsklaps af.

Bij Chrétien is de Graal een schotel die licht uitstraalt, in

andere middeleeuwse verhalen is het de schotel die door

Christus bij het Laatste Avondmaal werd gebruikt. Volgens

een andere traditie ving Jozef van Arimathea in de Graal het

bloed op uit Christus' zijde toen men hem aan het kruis met

een speer stak. Deze Jozef zou de Graal naar Engeland hebben gebracht, waar hij wonderlijke

mysteries veroorzaakte.

De queeste naar de Graal is het onderwerp van verschillende Arturromans. Heel wat ridders

trekken er op uit om de Graal te vinden. Maar alleen een werkelijk volmaakte ridder kan die

zoektocht volbrengen. Gevestigde namen zoals Walewein en Lancelot falen. Ondanks dat ze

dapper en hoofs zijn, zijn ze niet in alle opzichten perfect. Walewein bijvoorbeeld wordt in de

Graalromans getypeerd als een berouwloze zondaar, terwijl de onwettige verhouding met

Guinevere Lancelot verhindert de Graal te vinden. Juist nieuwkomers aan Arturs hof lukt het

om de Graalqueeste te voltooien. Een voorbeeld hiervan is Galahad, Lancelots zoon. Hij

overtreft zijn vader in volmaaktheid en zuiverheid, waardoor hij slaagt in de zoektocht naar de

Graal. Andere nieuwkomers en Graalridders zijn Bohort en Perceval.

De boodschap die in de Graalromans doorklinkt, is

dat de vroegere ridderlijke waarden, dapperheid en

hoofsheid, hun langste tijd hebben gehad. In

Chrétiens laatste roman wordt voor het eerst de

keerzijde van het ridderschap belicht als een wereld

van ijdele roem, destructie en geweld. De

Graalteksten uit de middeleeuwen verlegden het

accent van een wereldlijk naar een geestelijk

ridderschap. In feite gaat het hierbij om een

mystieke zoektocht naar God. De nieuwe helden

zijn weliswaar hoofs en dapper, maar voelen zich

vooral aangetrokken tot God. De wereldlijke ridder

die nog wel eens een slippertje maakte, heeft

plaatsgemaakt voor een onfeilbare, kuise en zuivere

ridder die zijn ridderschap in dienst stelt van God.

De Graalridders hebben de Graal gevonden

22

Terzijde: Nazi's op Graaljacht

Al meer dan 800 jaar zijn mensen op zoek naar de Graal. Ook de Nazi's hebben naar dit

magische voorwerp gezocht. Terwijl de oorlog in volle gang was, stuurde Hitler diverse hoge

SS-officieren op een geheime missie om de Heilige

Graal te bemachtigen. Afgaande op aanwijzingen in

de Parzifal, een middeleeuwse tekst van Wolfram van

Eschenbach over Percevals zoektocht naar de Graal,

en bij Duitse geleerden en dichters uit de

middeleeuwen, vertrok de groep naar Montségur in

de Franse Pyreneeën. Deze burcht, die ook als

tempel dienst deed, zou gebouwd zijn door Jozef van

Arimethea. Jozef, die volgens de verhalen, de Graal

naar Engeland zou hebben gebracht en het bloed van

Jezus' lichaam met de Graal opving, zou van Jezus

Christus de opdracht hebben gekregen om na zijn

dood voor de Graal te zorgen. Jozef belandde in

Frankrijk waar hij op de berg Muntsalvach, wat Verlossersberg betekent, het kasteel bouwde

en de Graal verborg. De missie van de Nazi's leverde niets op.

Opdrachten

2. Leg uit waarom de verhalen over koning Artur en zijn ridders enorm populair waren aan de

Europese hoven.

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

3. De middeleeuwse Arturromans lijken op onze detectives, thrillers of doktersromans.

Verklaar deze bewering.

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

4. Arturromans zijn spiegels van hoofsheid. Onder andere blijkt dit uit de pracht en praal aan

het hof en de manier waarop de ridders en jonkvrouwen met elkaar omgaan. Lees het verhaal

Lanceloet en het hert met de witte voet nog eens door.

23

a. Zijn Lanceloet en de anonieme ridder typen of karakters? Wie is de positieve figuur?

Waarom?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

b. De anonieme ridder zondigt tegen de regels van de hoofsheid. Wat is er onhoofs aan zijn

gedrag?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

c. Welke les bevat dit fragment voor het publiek aan het hof?

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

Op vakantie met Artur

Niet alleen aan het eind van de vijftiende eeuw, maar ook nu nog wordt op talloze plaatsen in

Groot-Brittannië de herinnering aan koning Artur levend gehouden. Het wemelt van de

Arturstenen, -grotten, -zetels, -fonteinen en -

bomen in Engeland, Schotland en Wales. Vele

daarvan zijn moeilijk te bereiken en en/of

nauwelijks interessant. Meestal beëindig je zo'n

queeste onverrichterzake in een plaatselijke pub

met de voorspelbare naam Artur's Hall of Merlin's

Cave. Toch zijn er met name in Zuid-Engeland

een aantal bezienswaardigheden die de moeite

waard zijn.

Tintagel Castle, het befaamde kasteel

waar Artur geboren is

24

Artur vandaag de dag

Op het graf van koning Artur zou geschreven hebben gestaan: Hic iacet Arturus, rex quondam

rexque futurus. Dit betekent: hier ligt Artur, koning eens en voor altijd. En inderdaad, ook na

de middeleeuwen is de beroemde vorst de verbeelding van kunstenaars blijven inspireren. Er

zijn opera's over hem gemaakt, schilderijen, musicals, toneel- en balletvoorstellingen, maar

vooral in literatuur en film leeft Artur onverminderd voort. Zo schreef Terence H. White de

vijfdelige romanreeks The Once and Future King, waarin de complete geschiedenis van Artur

wordt verteld. Ook in Tolkiens Lord of the Rings zijn volop Arturmotieven aanwijsbaar: de

queeste, de Andere Wereld, magische voorwerpen etc. En zo zijn er nog honderden boeken te

noemen waarin Arturstof de hoofdmoot vormt.

Ook voor het witte doek werd het Arturverhaal bewerkt.

First Knight, Quest for Camelot en Excalibur zijn enkele

films waarin Artur een hoofdrol speelt. Voor de

liefhebber van kolder is Monty Python and the Holy

Grail een absolute aanrader. Een andere populaire film

waarin de Graallegende doorklinkt is Indiana Jones and

the Last Crusade. En tot slot werken ook in fantasy-films

als Star Wars Arturthema's door.

Artur (Sean Connery) en Guinevere (Julia Ormond), een

scène uit First Knight

Opdracht 5

Arturs Ronde Tafel leeft in onze tijd voort in het verschijnsel van de rondetafelconferentie.

Leg uit wat dit verschijnsel te maken heeft met de Ronde Tafel uit de Arturverhalen.

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

25

5. Het Boerdespel

Zelfs vandaag de dag nog worden er teksten gevonden die

geschreven zijn in de middeleeuwen. Omdat er tijd nodig is om

alle teksten te onderzoeken worden veel teksten tijdelijk

opgeslagen, in Nederland of in Duitsland. Stel je de volgende

situatie voor: begin maart 2009 is het archief van Keulen, in

Duitsland, in elkaar gestort. Daarbij zijn enkele

Middelnederlandse teksten uit de middeleeuwen verloren

gegaan die daar lagen opgeslagen. Gelukkig hebben

wetenschappers delen van teksten kunnen redden uit de

puinhopen.

Een van de weinige verhalen in het Middelnederlands die we

nog over hebben, is het verhaal van Tgoede wijf maect den

goeden man ende den goede man maect tgoede wijf. Hierbij is

een probleem: alle coupletten van het verhaal zijn door elkaar

gehusseld en het verhaal is niet helemaal compleet terug

gevonden. De bedoeling van dit spel is om alle losse coupletten in de juiste volgorde zetten en

er een goed verhaal van maken. Dat is wat we vandaag gaan doen.

Wat is een boerde?

De boerde is een komisch verhaal met meestal een schunnige inhoud. Deze verhalen kwamen

niet alleen in Nederland voor, maar ook in Frankrijk en Duitsland. De boerde werd

voorgedragen door vertellers of minstrelen die rondreisden langs de steden en dorpen.

Boerden werden vaak voorgedragen of gespeeld op een kermis of dorpsfeest. De inhoud ging

over het algemeen over het leven van de lagere kringen van de samenleving, zoals boeren,

zwervers, armoedzaaiers etc. Ook kwamen er vaak burgers in voor zoals molenaars en

ijzersmeden. De schrijver van een boerde was meestal niet bekend; de minstrelen voegden

vaak zelf teksten toe en brachten veranderingen aan.

Het spel

De klas wordt verdeeld in twee groepen, groep 1 en 2. Iedere groep wordt weer onderverdeeld

in 6 groepjes (twee- en drietallen). Ieder groepje krijgt twee coupletten van de boerde die ze

gaan vertalen naar het modern Nederlands. De coupletten staan op een blad met een kleur. De

vertaling wordt gemaakt op een apart blad. De twee- of drietallen werken samen en mogen

niet overleggen met andere groepjes.

Als de leerlingen klaar zijn met het vertalen dan gaan ze proberen aan de hand van de

vertaling die ze zojuist gemaakt hebben, de boerde in de juiste volgorde te leggen. De twee-

of drietallen komen hiervoor bij elkaar in groep 1 of 2. Beide groepen maken hun eigen

volgorde. Het op volgorde leggen van de boerde moet gedaan worden met bladen met een

kleur, zodat er uiteindelijk een kleurcode ontstaat.

Hierna wordt de juiste Nederlandse vertaling uitgedeeld en de tekst in willekeurige volgorde

klassikaal doorgelezen. Daarna gaan beide groepen nog eens een kleurcode bepalen aan de

hand van de uitgedeelde vertaling. De groep (groep 1 of groep 2) die de het dichtste bij de

juiste kleurcode zit of de volgorde helemaal juist heeft, wint.