1

Kunst in de openbare ruimte brengt inwoners samen

Liever verbouwen dan platgooien

Van ezel tot postzegelpark

de mooiste cultuurprojecten uit de provincie nummer 3

okt 20

11

2

4 Het gaat om de mensen HenkMoes,directeurKunst&CultuurOverijsselingesprekmet

HesterMaij,gedeputeerdevandeprovincieOverijssel

7 Historie en kunst op de rivier WeekvandeGeschiedenisinUtrecht

8 Rumoer rond de dorpsrand DorpinZichtinOverijssel

11 Cultuur jaagt ruimtelijke ontwikkeling aan CentreeinZierikzee,Zeeland

12 Kan de lucht blauwer! Overonzeinvloedopruimtelijkekwaliteit

14 Bezuinigen op wegen RenéeWaale,directeurKeunstwurkingesprekmetJannewietske

deVries,gedeputeerdevandeprovincieFriesland

17 12 stekjes LokalebankjesalstoonaangevendelandschapskunstinFriesland

20 Compositie uit het heelal SoundlabDwingelooinDrenthe

21 Lelystad heeft een Romein! HerkomstverhalenuitFlevoland

22 Het best bewaarde geheim van de Randstad Deltapoort,Zuid-Holland

25 Tilburgse ‘Stadsgeheimen’ Publieksparticipatieinoptimaforma,Noord-Brabant

26 Krimp als kans EeenbeterleefklimaatinLimburg

29 In weer en wind Groningenlaatkinderenkunstervaren30 Op het snijvlak van kunst en ruimte Noord-Hollandseprojecten

33 Digitaal in de werkelijkheid Gelderlandmaaktkennismetbuitenkunst

34 Acties voor u

35 Digitale media

36 De Raad van Twaalf

TWAALFiseenuitgavevandeRaadvanTwaalf.IndeRaadvanTwaalfbundelen15provinciaalwerkendecultuurinstellingenhunkrachten.

TWAALF3heeftalsthemaruimtelijkekwaliteit.Nummer3,oktober2011

redactieKunst&CultuurOverijssel:SonjaPaauwKeunstwurk:KieEllensi.s.m.deledenvandeRaadvanTwaalfeindredactieClaarUrbanusvormgeving DeRuimteontwerpers:MarkSchalken,MarliesPeetersillustratiesNinaMathijsen(www.takeadetour.eu)Fotografie Artikelenmetgedeputeerden:Friesland:SandraLuimesOverijssel:IngeborgLukkiendrukPascal,Utrechtoplage 1500verspreidingcontrolledcirculationredactieadresSecretarisRaadvanTwaalfFrankvanderHulstp/aKunstCentraalpostbus1603980CDBunnik0306595520frank.van.der.hulst@kunstcentraal.nlwww.raadvantwaalf.nlcopyrightNietsuitdezeuitgavemagwordenverveelvoudigden/ofopenbaargemaaktdoormiddelvandruk,fotocopie,microfilmen/ofanderewijzezondervoorafgaandetoestemmingvandeRaadvanTwaalf.

TWAALF3staatonderredactievanKunst&CultuurOverijsselenKeunstwurk(Friesland).

◀ In dit nummer vindt u een aantal interessante acties en een handig overzicht van social media en websites over ruimtelijke kwaliteit.

Ruimtel ijke kwaliteit

3

Ruimtelijke kwaliteit en de kracht van kunst voor de samenlevingDeprovincialeexpertisecentrawetenvanwantenalshetomcultuurparticipatiegaat.Alsgeenanderzijnwedagindaguitbezigmetdebasis:metkinderendiekunstmakenengenietenopscholen,metamateursdiefilmen,dansenenmuziekmaken,metdeinwonersdieingrotengetalehiervangenieten,metprofessionalsdiesamenmetamateursprachtigevoorstellingenmaken.Ookalshetomruimtelijkekwaliteitgaatspelenkunstencultuurvaakeenbijzondererol.

Kunstensamenleving,datiszegmaaronsding.Delaatstejarennemenweruimtelijkevraagstukken,toeristischeontwikkeling,hetlevenindestadenderelatietussenverledenentoekomststeedsmeeralsuitgangspuntvanonswerk.Vandaaruitzettenwedestapnaardeinwoners.Metonzekennisvandeprovinciebetrekkenwebewoners,amateursenprofessionals,woningbouwverenigingenenhetbedrijfslevenbijdezevraagstukken.Wijrealiserenmethenbeeldendekunstprojecten,theatervoorstellingen,interactievekunstroutes,verhalenenfilmsdieopzichdemoeitewaardzijnenoponverwachtewijzedekrachtvankunstlatenzien.Diekrachtmanifesteertzichopvelemanieren.Eenabstractbegripalsruimtelijkekwaliteitwordtpersoonlijkenlevendgemaaktdoordemensendieerdirectmeetemakenhebben.Nietalleenheteindproductmaarhetsocialeproceseromheenbindtbewonerseninspireertbestuurders.Cultuuruithetverledenwordtbronvaninspiratievoordetoekomst.Erfgoedorganisatiesontdekkennieuweverbindingenmetamateurkunstenaarsinhunomgeving.Metverbeeldingwordengewoonten,verwachtingenengebaandepadendoorbroken.

InditderdenummervanTwaalfstaatruimtelijkekwaliteitenderolvankunstencultuurdaarincentraal.Debeschrevenprojectenmakenconcreethoedatproceszichindeprovinciesontwikkelt,iederedag.Ikhoopdatditnummerupleziereninspiratiegeeft.

Connie VerberneVoorzitter Raad van Twaalf

Ruimtel ijke kwaliteit

4

Hester Maij is gedeputeerde in Overijssel. Zo

op het eerste gezicht zou je denken dat haar

portefeuilles cultuur en inrichting landelijk

gebied niets met elkaar te maken hebben.

Toch hebben ze duidelijke raakvlakken, want

het landelijk gebied van Overijssel bevat veel

cultureel erfgoed. En dat is bij haar in goede

handen.

‘Het gaat om de mensen’te

kst:

Cla

arU

rban

us

foto

's:I

ngeb

org

Lukk

ien

overijssel

Henk Moes

Hester Maij

5

‘Het gaat om de mensen’KomendvanuitAmsterdammaarmethaarverrerootsinTwente,voeltHesterMaijzichhierophaarplek.Zeverruildedegemeentelijkepolitiekvoorhetprovincialebestuur.Eengrootverschil.‘Inhetprovincialebestuurstajeopeengrotereafstandvandemaatschappij.Daaromzaliksteedsblijvenzeggen:wezittenhiervoordemen-sen,voorhendoenwehet.AlsgemeentepoliticusstondikveeldichterbijdeAmsterdammers.Maarikmoetzeg-gendatheteigenbelangvaneengemeentepoliticuseenveelgrotererolspeeltdaninhetprovinciaalbestuur.IndeProvincialeStatenenhetCollegevanGedeputeerdengaatmenveelmeervoorhetalgemeenbelang.IndiezinisdeProvincieverder.’

modern gebouw met historieHetgaatomdemensen,ishaarcredotijdenshetgesprekdatHenkMoesmethaarvoert.MoesisalsdirecteurvanKunstenCultuurOverijssel(KCO)benieuwdhoedegedeputeerdedenktoverruimtelijkekwaliteit.HesterMaij:‘Hetgaatomdemensenendandenkik:watvoeltbeter–ergenswonenwaarjedegeschiedenisvandieplekkanzienenervaren,ofwonenineenomgevingmetvierkante,kale,glimmendegebouwen?Mijnantwoordis:opdeplekmetgeschiedenis,datísgewoonzo.Jehebtookstedenzondergeschiedenis,metalleennieuwegebouwen.Hetiseenopgaveomdemensenzichdaarprettigtelatenvoelen.Alshetdaarwaait,isheteréchtkoud.Daaromvindikdatjedeculturelegeschiedenisvaneengebiedofeengebouwmoetbehouden.Diemoetzichtbaarblijven.’HetisdanookvolstrektlogischdatditgesprekophaarverzoekplaatsvindtinhetROCvanTwenteteHengelo.Dezeschoolvoorberoepsonderwijsbiedtzijnachtentwintigduizendleerlingeneenleerom-gevingindeenormehallenvaneenenormevoormaligeijzergieterij.‘Ikvindditeenbuitengewoongoedvoor-beeldvanhoejeeenoudgebouwfunctioneelkanmaken.Indezemoderngemaakterobuustefabriekshalziejealshetwaredearbeidersnoglopen.Hetistochprachtigdatjongemensenhierwordenopgeleidvoordetoekomst?Verledenentoekomstkomenhiersamenopeenfantas-tischemanier.Ikdenkdatdezeomgevingdeleerlingenstimuleert.’

hekel aan afbrekenHenkMoes:‘HethavengebiedinDeventeriseenverge-lijkbaargebied,gerichtophavenenvervoer.Metmooiegrotegebouwen.Heteersteplanwasomdeboelplattegooien,maarnuisereennieuwefilosofieontwik-keld,hetBelgisch Bouwen,watinhoudtdatjeevendetijdneemtenhetgeduldopbrengtomtezienwelkeontwik-kelingenzichindestadgaanvoltrekken.Alsdetijdrijpis,gajedegebouwenherbestemmen.Intussenzittenerkunstenaarsenanderecreatievendiedebuurtlevendighouden.’HesterMaij:‘Ja,tijdnemeniseenmooiidee,maareengebiedmoetwelleefbaarblijven,hetmagnietverpauperen.Ikvinddatleefbaarheidhetuitgangspuntmoetzijnvoorruimtelijkekwaliteit.’Demensendus,voorhunwelbevindendoenwehet.Maardanluidtdevraag:hoezorgjevoorhunwelbevinden?Daaropishaarantwoordsimpel.‘Doordeculturelegeschiedenisvaneengebiedserieustenemen.Latenweoudelijnenherstelleninplaatsvansteedsmaarnieuwedingenteverzinnen.Ikhebereenenormehekelaanalsalleswordtafgebroken,wantdanbenjejegeschiedeniskwijt.’Kortom,oudewegen,historischepaden,boerderijen,eeneeuwenoudeplek:watdegedeputeerdebetreft,moetenwedieinerehouden.‘Ruimtelijkeordeningisniksalsjedieculturelewaardenernietbijbetrekt.Pro-fileerdiecultuurgeschiedenis!Danwordthetdynami-scher,creatiever,mensenwonenmetmeerplezier.Dátvindikmijntaakalsoverheid.’

denken in mogelijkhedenDezewoordenklinkenHenkMoesalsmuziekindeoren,wantbinnenAtelierOverijsselwerkthijmetpartner-organisatiesaleentijdaandezevisie.Ditplatformheeftechterervarendaternogbehoorlijkwattewinnenvaltbijbeleidsmakersenuitvoerdersindegemeenten.HenkMoes:‘Wemerkendatdaarsneldevoetopderemgaatalsjebegintoverruimtelijkekwaliteit.Mensteltdaardirectkanttekeningenbij,wantwatzalhetnietkostenintijd,energieengeld?Zelfsbijdeprovincialeorganisatieishetmoeilijkomdeneuzenindierichtingtekrijgen.Hetgaateromdatjemetelkaargaatnadenkenoverdemogelijkhedeneneenavontuurdurftaantegaan.’Hoedenktdegedeputeerdedittegaanstimuleren?Maij:‘Hetisheelbelangrijkomuittegaanvandemogelijkheden.

6

Ikkrijgeraltijdjeukvanalsmensenofoverhedenzeggen‘datkanniet’.Dingenkunnenvaakwel,alsjehetmaarwilt.Hetisaantoonbaarnietwaardatplatgooienenopnieuwbouwengoedkoperis.Alsdateenargumentisdatgemeentengebruiken,danmoetenwijalsprovinciedaareenandereboodschaptegenoverstellen.Ruim-telijkekwaliteitalsonderdeelvandeomgevingsvisieisimmersderodedraadvanhetprovincialeruimtelijkbeleid!GelukkigdoenjulliebinnenAtelierOverijsselonderzoeknaardekostenenbatenvanruimtelijkekwaliteit.Wantjemoetnatuurlijkdemeerwaardekwantificeren.Maakdewinstzichtbaar!OokbenikblijmethetprovincialeProgrammaCultuurenRuimte.’DitprogrammawilmetkunstencultuurdekwaliteitenbetekenisvandeleefomgevingindeopenbareruimtevanOverijsselvergroten.

vouchers voor gemeentenMetdeCultuur-en-Ruimtevouchers,eensoortwaarde-bonnen,kunnengemeentencreatievekennisenkundeinkopen.HesterMaij:‘Ikvindditvooraleengoedmiddelomdatgemeentenwordenuitgedaagdomhetcultu-releaspectinhunplanvormingmeetenemenenzelftebeslissenwelkekenniszewilleninkopen.Overigenskunjealsgemeenteookkleinedingendoen.Hetbetegelenvaneenfietstunneltjemeteenkunstwerkvaneenlokaleschildergeeftookmeerwaarde.’HenkMoesvultaan:‘Indatzelfdeprogrammazijnwebezigmeteenkunstpro-jectbijkanaalAlmelo-DeHaandrik.Hoekijkeninwonerstegendebrugaandievernieuwdmoetworden?Hoezullenzediebruggebruiken,welkvervoeroverhetwatermoeterdoorheenkunnenenhoezatdatvroegerinelkaar?Wehebbennueenbewoneropgespoordmeteengrotecollectiehistorischefoto’svanhetkanaalendebruggen.Hetzoubestkunnendatdezegebruiktwordeninhetkunstprojectronddenieuwebrug-zeerwaarschijnlijkwordtditeenprojectvandeoudeénjongebewonerszelfenniettraditioneelvanéénkunstenaar.’ NogeenanderprojectinhetprogrammaisdeSilolangsdeA1bijdeentreevanDeventer,dieeennieuwefunctiemoetkrijgen,maarhetprogrammastimuleertnietalleenprojectenrondgebouwen.‘Hetkanookomeenhoutwalgaan’,aldusMaij,‘ofomeenpaddatvroegerdeeluitmaaktevandeHanze-handelswegentotaanSt.

Petersburg.Zo’npadmoetjenatuurlijknooitweghalen!Hetmogeduidelijkzijndatikerindekomendejarenvoorwilzorgendaterzoveelmogelijkerfgoedbehou-denblijftencultuurindeomgevingzichtbaarblijft.DeCultuurhistorischeWaardenkaartdiewebinnenkortgaanontwikkelenzalbewonersenbeleidsmakersnogmeerbewustmakenvanalleschattendieonzeprovincieherbergt.’

plannenMoes:‘IndeplannendieweopditmomentmetAtelierOverijsselmakenvoor2012tot2016zeggenwedatwegraagwillendatdevouchersinstandblijven.Dankun-nenwedegemeentenheelpraktischadviesblijvengevenoverruimtelijkeontwikkelingenhenhelpendekwaliteitvandeleefomgevingteverbeteren.’Hetnieuwekunsten-planvoordezelfdeperiodeisdaaraangerelateerd.HesterMaij:‘Inonscultuurbeleidsplanzalduidelijkwordenwatwebelangrijkvinden.Cultureelerfgoedgaaterzekereenrolinspelen,inwelkevormdanook.Datishelder.’◀

GedeputeerdeMaijkooshetROCvanTwenteinHengeloalsvoorbeeldvanhoeerf-goedfunctioneelkanwordengemaakt.VroegerwasditeenijzergieterijvanStork.

In 2010 coördineerde de cultuur­scout van de Provincie Utrecht een project rond de Week van de Geschiedenis. Samen met partijen uit Rhenen, Wijk bij Duurstede en Vianen ontwikkelde zij onder het motto ‘Laat je meevoeren door Nederrijn en Lek’ activiteiten die pasten bij het landelijke thema Land en Water. De Nederrijn/Lek had de hoofdrol.

in de rivier gedoken‘Derivierisletterlijkhetverbin-dendeelementtussendeplaatsen.Alledeelnemendepartijenzijnindegeschiedenisenverhalenoverderiviergedoken.Amateurkunstenaarsuitallerleihoekengingenrondditthemametelkaarsamenwerken:fotografen,dichters,toneelgezel-schappen.Zo’nlandschappelijkonderwerpbleekenormtotdeverbeeldingtespreken.Veelmen-senhebbenaanhetprojectmee-gewerkt.’ ‘Wegebruiktenhetlandschapalsverbindingsstuktussenerfgoedor-ganisatiesenamateurkunstenaars.Kunstenaarskunnenbijuitstekdegeschiedenisopeennieuwemanierverbeeldenenbezoekersopeenanderemanierbijerfgoedbetrek-ken.Indieeneweekiserheelveelgebeurd,metnatuurlijkweldenodigetijdaanvoorbereidingen.FotografenbinnendedriehoekRhenen-Vianen-WijkbijDuurstedehebbeneententoonstellinggemaaktrondhetthema‘deveranderenderivier’.DaarinwasdeontwikkelingtezienvandeindustriëlefunctievandeNederrijnnaarderecreatieve.Detentoonstellingzelfwasopzo’noud-industriëleplek,deSteenfabriekBosscherwaardenwaartussenhetweelderigegroennogduidelijkde

sporenvanhetverledentevindenzijnzoalskleiputtenindebodemendetorensvandesteenfabrieken.Defoto’szijnnogeenpaarkeerten-toongesteldengaanmisschiennogwordengebruiktalslesmateriaal.’

cruciale veerponten‘DezevenveerpontenophettrajectRhenen–VianenkregenindeWeekeenprominenterol.Sommigezijnalvijfhonderdjaaroud!Amateur-toneelgezelschappenbrachtenintableauxvivantstijdenshetheen-en-weervarenhetbelangvandezepontentotleven.Derivierenhetveerspeeldenvroegerinallefacet-tenvanhetlokaleleveneencrucialerol:denkaandedoodziekemanofvrouwdiemoestwachtentotdedoktervandeoverkantkwam,deboerendiehunkippenengroentenaandeoverkantgingenverkopen.Ennogsteedsstaanerelkeoch-tendrijenauto’sbijdemeerplaatstewachtenvoordeoversteek.De

acteursbrachtendegeschiedenisprachtigtotleven. Ookwarenerdichtersuitdeomgevingdie–geïnspireerdopdieplekken–gedichtenhaddengeschrevendiezeopdeveerpontkwamendeclameren.’

DezesuccesvolleNederrijn/Lek-week–delandelijkeperskwameropaf–heeftookvoordelangeretermijnzijnvruchtenafgeworpen.Amateurclubsinderegiohebbenelkaargevondenenoplokaalniveauisderelatiever-sterkttussenerfgoedorganisatiesenamateurkunstenaars. DeMaandvandeGeschie-denis2011komteraan.HetnubestaandenetwerkvandeWeek2010isweerenthousiastaanhetvoorbereiden.Enja,watgebeurter?Hetaantalbetrokkenorgani-satiesenmensengroeitverder!◀

utrecht

→ Kijk op actie pagina 34 om het ansichtkaarten-boekje van dit project te ontvangen! 7

historie en kunst op de rivier

8

‘DorpinZichtwaseenrumoerigproject’,verteltHenrietteTavenier,projectleidernamensKunst&Cul-tuurOverijssel(KCO).‘Inaanvangwerdhetprojectsceptischbekeken.Maarjuisthetkunstzinnigemediumfilmwerkteenthousiasmerend.Doorhetoogvandecameraopnieuwnaarjeeigenomgevingkijkenenhierbijcommentaarleverenwerkteletter-lijkalseeneyeopener.Hetresultaatwaspositiefensamenbindend.’InopdrachtvandeprovincieOverijsselstartteKCOin2009metdeuitvoe-ringvanDorpinZicht.Hetprojectbestonduitdriefasen:‘bewustwor-dingenvisievorming’,‘debat’enten-slotte‘zichtbaarenhoorbaarmakenaanoverhedenenexperts’.

fase 1 ► bewustwording en visievormingIndezefase,ookwel‘registrerenenhoren’genoemd,gingendeHori-zonverbredersopstapmetfoto-enfilmcamera’somhundorpsrandeninbeeldtebrengenenhunmede-

inwonersteinteviewen.Zovingenzijinbeeldenwoorddeongepolijstemeningenenvisiesvaninwonersengebruikers,deervaringsdeskundigenwaarhetgaatomderelatietussendorpsrandenlandschap.Terugke-rendethema’sindedriedorpsfilmszijndorpsuitbreiding,aldanniethistoriserendbouwen,machtenonmachtvanpolitiekenprojectont-wikkelaars,ommetjeshetdorpinenuit,betrekkenvanderandenbijhetsocialelevenvanhetdorp,leefbaar-heid,trots,verloederingenwensenoverdetoekomst.

fase 2 ► debatDetweedefasevanDorpinZichtwas‘debatteren’.DoelwasomsamenmetdeHorizonverbredersenanderedorpbewonerszoweldekwaliteitenalsdeknelpuntenrondderuimtelijkekwaliteitvandedorpsrandenvasttestellen.Inalledriedorpenvondendebattenplaatstusseninwoners,gebruikers,overhedenenspecialistenophet

Welke kenmerken en kwaliteiten heeft de dorpsrand en hoe zouden

inwoners die het liefst inrichten? Inwoners van de drie Overijsselse dorpen

Goor, Willemsoord en Zwartsluis gingen als ‘Horizonverbreder’ met de

filmcamera op onderzoek en (her)ontdekten hun eigen dorpsrand. Dorp

in Zicht was een unieke creatieve ervaring waarin een abstract begrip als

ruimtelijke kwaliteit persoonlijk en levend werd gemaakt door de mensen

die er direct mee te maken hebben.

RUMOER

overijssel

9

gebiedvanruimtelijkeordening,onderleidingvaneenprofessioneleinleider.Dezedeskundigeophetgebiedvangebiedsontwikkelingenenruimtelijkekwaliteitvoeddedezaalenreageerdeopreactiesuitdezaal.Natuurlijkbegonnendedebattenmetdevertoningvandefilm,eengoeduitgangspuntvoorhetdebat.Derodeloperlaguit,desfeerwasfeestelijkendezaalzatinalledorpenvol.ErwarenveelHori-zonverbredersengeïnteresseerdenaanwezig,ooktweeburgemeestersdedenmee.IntweedorpenwarendiverseambtenarenCultuurenRuimtelijkeOrdeningaanwezigenindriedorpenraadsledenvanver-schillendefracties.Opvallendwasdatinwonersuitalleleeftijdscate-gorieëndeelnamen.Dejongsteenoudstegeneratiedroegendemeestewensenaan,waarbijdejongstennietbangwarenvoorveranderin-gen,demiddengroepvooraldekwa-liteitenvandeeigendorpsrandenbelichtteendeoudstegroepmetpassiesprakoverheteigendorpenveelmistevanwaterooitwas.

fase 3 ► zichtbaar en hoorbaar maken aan overheden en expertsEenexpositieenslotmanifestatieslotenhetprojectaf.Indeexpositiewarendedriedorpsfilmstezienenfilmverslagenvandedebatten,naastdetoekomstvisiesenkunstprojectenuit‘RafelsRandenenRoutes’,het

projectdatvoorafgingaanDorpinZicht.Indeslotmanifestatie–eenafsluitenddebat–lagdefocusophetprocesvanbesluitvorming.Uitdedorpsdebattenwasnaarvorengekomendatburgerparticipatiebijruimtelijkeontwikkelinghetagendapuntvanbestuurdersenprojectontwikkelaarszoumoetenzijn.Defilmsbewezendathetweldegelijkmogelijkisominwonersderuimtelijkekwaliteiteninhuneigenomgevingtelatenontdekkenenhenhieropeenvisietelatenvor-men.Ruimtelijkekwaliteitheeftalles

Doelstellingen van Dorp in Zicht

1 Bewustwordingvanderelatiedorpenlandschapbijbewonersengebruikersvandorpsranden.

2 VisievormingopruimtelijkekwaliteitdoordeelnameaanhetprojectDorpinZicht.

3 Eenplatformcreërenvoorongepolijstemeningenoverenzienswijzenopruimtelijkekwaliteit.

4 Zichtbaarenhoorbaarmakenvandevisievanbewonersengebruikersaanoverhedenenexpertsopgebiedvanruimte-lijkekwaliteit.

RUMOERROND DE DORPSRAND

temakenmethetproces.Procesenresultaatverbeterenalsdejuistevragenwordengesteldaanhetbeginvaniedereruimtelijkeopgaveenwanneerinwonersalservarings-deskundigenwordeningeschakeldvoordatervastomlijndeplannenzijn.Kunstencultuurkunnenhierbijeenscheppenderolspelen,zoalsdefilmbijDorpinZicht.

vervolgHetisnogtevroegomvasttekun-nenstelleninhoeverredezienswij-zenvaninwonerszullenbijdragenaantoekomstigeplannenmakerijenbesluitvorming.Maarzowelindedorpsdebattenalsinhetslot-debatisdaartoeweldebereidheiduitgesproken.Enenkeleaanzettenzijnalwaarneembaar!InZwartsluisheeftdefilmversterkendgewerktenbijgedragenaaneenpositieveopstellingtenopzichtvanvernieu-wingsplanneninhetcentrum,bijzowelinwonersalsoverheid.InWillemsoordishetprojectdeaan-zetgeweesttoteenvervolgmetdeinwonersvoordeontwikkelingvan

eenwoonvisie/beeldkwaliteitplan.KritischedeelnemersenledenvanHistorischGoorhebbendoordeopenheidvanhetprojecteenfrisseblikkunnentoevoegenaaneenaan-vankelijksceptischehouding.

hoeraEenhoera-verhaal?Deelswel.DorpinZichtheeftdesocialecohesieindorpofwijkverhoogdenlietbur-gersopcreatieve,verbeeldendewijzebijdragenaanhetscheppenvanruimtelijkekwaliteitenindeeigenleefomgeving.Maarwatmetaldiedorpsbewonersdienietpar-ticipeerdeninfilmofdebat?DoordevelepubliciteithebbenzenietkunnenontkomenaandeDorp-in-Zichtdorpsklokdiealtijdwelergensluidde.VoorhenenalleinwonersvanOverijsselliggennogtallozestartmomenteninhetverschietomteparticipereninruimtelijkeontwikkelingsprocessen.KCOheeftdeexpertiseinhuisomprojectenopcreatievewijzemetdeinzetvankunstteontwikkelen.◀

AtelierOverijssel AtelierOverijssel is een onafhankelijke werkplaats voor iedereen die wil leren, ervaring wil opdoen, nieuwe inzichten wil krijgen en geadviseerd wil worden over ruimtelijke opgaven. Het Atelier werkt aan actuele cases in Overijssel: inspirerend, katalyserend en verbindend, met als doel om ruimtelijke kwaliteit een vanzelfsprekend onderdeel van het wer-ken aan ruimtelijke opgaven te laten zijn.

De partners in AtelierOverijssel: • Architectuurcentrum Twente Dienst

Landelijk Gebied• Kunst & Cultuur Overijssel • Landschap Overijssel• Het Overstichtwww.AtelierOverijssel.nl

10

→ Kijk op actie pagina 34 om in aanmerking te komen voor de dvd-box van dit project!

Het Kerkplein in Zierikzee had in 2005 nauwelijks meer een functie. Toren en kerk deden geen dienst meer, de oude weverij stond er te verpauperen en het plein zelf was louter doorgangspad. Woning­corporatie Zeeuwland zag het als een uitdaging daar verandering in te brengen en zocht contact met Scoop, Zeeuws Instituut voor soci­ale en culturele ontwikkeling.

weverij en Dikke TorenAdviseurWillemHuijbreghsver-telt:‘In2005brachthetZeelandNazomerfestivalopdetrappenvandeNieuweKerkeenprachtigetheatervoorstelling:Phaedra.Datwasinspirerend.ZoietswildeZeeuw-landwelvaker.Wezochtennaareenmanieromde‘beleefbaarheid’vanheteilandteverhogen,nietalleenvoordebewonersmaarookvoordetoeristen.Scoopheeftdewensenenmogelijkhedenbijelkaargebracht.’Enzoontstaatereencultuurplein.Deoudeweverij,eigendomvanZeeuwlandwordtverbouwdtotcul-tuurcentrummeteenfilmzaal,eenminitheatereneencultuurfoyervoorlezingenenexposities.VrijwilligersgaanDeWeverijvolledigrunnen.DeStichtingRenesse,diegoededoe-lensteuntuitdeopbrengstenvanvastgoedexploitatieenbeleggingen,wordtmede-eigenaarenbetaaltmeeaandeverbouwing.DeDikkeToren,voorheenalleen‘szomersopen,gaatnuhethelejaardienstdoenalsontvangst-eninformatie-ruimtevandeSchouwseVVV.DeRijksgebouwendienstiseigenaarendenktmeeoverdeaanpassingen.

veelbelovende plannenHuijbreghs:‘OokdeNieuweKerkmoetwordengerestaureerd.Wezoekennaareennieuwebestem-

mingvoordezekerk;cultuurzaldaarineenbelangrijkerolmoetenspelen.Hetgebouwkanookplaatsbiedenaanpresentatiesvanbedrijfs-leven,huwelijkenenandereevene-menten.OmdemogelijkhedenvanhetcultuurpleinteonderzoekenhebbenwedestichtingCENTREEopgericht.NaasthetontwikkelenvanplannenheeftCENTREEmetactiviteitenbudgetuitcultuur-fondsenensubsidieseenaantal‘previews’georganiseerd.Dezevoor-stellingenenconcertengaveneenbeeldvanwaterkanmethetpleinendekerk.Daargaatdiestichtingmeedoor.

de lange adem van CENTREEDekruisbestuivingtussendeini-tiatievenisvooraleenzaakvanCENTREE.Bedrijfsleven,overheidenfondsenzorgenvoordefinanciering.ZodoetdeProvincieZeelandmeeenZeelandia,eenbedrijfdatwereld-wijdbakkerij-ingrediëntenverkoopt.

Inkomstenuitkaartverkoopzijnookbelangrijkennatuurlijkhetwerkvandetientallenvrijwilligers.’Kortom,cultuurishetvliegwielvoorruimtelijkeveranderingenmeteco-nomischegevolgenentevensmetrendementopsociaalgebiedvoordeheleregio.Hetiseenzaakvanlangeadem.‘CENTREEisnuruimvijfjaarbezigenhetvraagtvoortdurendeinspanningomiedereenenthousiasttemakenentehouden.Veranderingroeptookweerstandop.Zoheeftdegemeentebijvoorbeeldgeengeldmeerovervoordeactiviteitenvandestichting.MaarCENTREEheeftinmiddelseenbreeddraag-vlakenredthetookmetdeanderepartners.’◀

11

zeeland

cultuur jaagt ruimtelijke ontwikkeling aan

12

Ishetverplaatsenvaneenbergwerkenaanruimtelijkekwaliteit?Misschienniet,misschienwel. In2002,op11april,hebbenvijfhonderdvrijwilligerseenhogezandduinmetdebreedtevaneenhalvekilo-metereenpaarcentimeterverplaatst.DeduinbevondzichinVentanillaaanderandvanLima,dehoofdstadvanPeru.Deverplaatsingwasminimaal,demetafori-schebetekenisdaarentegengroot.Hoeverplaatsjeeenduin?ToendeBelgischekunstenaar/architectFrancisAlÿsin2000LimabezochtwasheteentijdvanchaosvoordePeruanen.DelaatstemaandenvandedictatuurvanFujimoriwarenaangebroken,deflegmatiekeofzelfspassievebevolkinghadbehoefteaaneenheldendaad,eensymboolwaarmeezijzichkonvereenzelvigen.Velenhaddenhetgeloofverlorenheteigenbestaantekunnenverbeteren.AlthansdatwashoeAlÿshetvoelde.TweejaarlaterkwamhijterugvoorzijnprojectWhen Faith moves Mountains.Alsjemaarwilt,kunjebergenverzet-ten,waszijnboodschap.

belevingswaardeRuimtelijkekwaliteitwordtdoorverschillendemensenopeenverschillendemanieringevuld.“Ruimtelijke kwa-liteit,niemand weet wat het is, iedereen wil het hebben” 1.Watinalleomschrijvingennaastdegebruikswaardealsbelangrijkefactorterugkomt,isdebelevingswaardevanhetlandschap.Identiteit,zingeving,herkenningenschoonheidzijnhierbijterugkerendecriteria. Omdíekwaliteitterealiseren,doetdeoverheidergoedaankunstenaarsbijhaarruimtelijkebeleidtebetrekken.Hetgebrekaanhardecriteriaisfrustrerendvoordeambtenaarmaarinspirerendvoordekunstenaar.Endannietdekunstenaarintraditionelezin,diezijnkijkophetlandschapinzijnwerkweergeeft.Maardekunstenaardieinstaatiseenicoonteverschaffen.Zoals

recentelijkTheAngeloftheNorthinGatesheadofdePoependeManvandezelfdemaker(AnthonyGormley)inLelystad.AnishKapoormetzijnMillenniumDomeinChicago.Zijgevenbegrippenalsidentiteitenherkenningeenstedelijkeofzelfslandschappelijkeschaal. Dekunstenaarkanookopeenanderemanierwordeningezet.Hetontbreektdeplanoloogaangereedschappenomdezachtekantvanhetbeleveninhoudtegeven.Dekunstenaarishiervoorwelgeëquipeerd.Doorzijnmaniervandenken,kijkenenervarenoverlandschappelijkeingrepenteleggen,kanbelevingveelnadrukkelijkerindeplannenwordenmeegenomen.

bewustmakingVoordeRegiovisieGroningen-AssenmaaktedeBelgischekunstenaarChristophFinkeencartografischestudiediegebaseerdwasopdriereizenendrietempi.HijwandeldevanhetnatuurgebiedGrooteZandnaarhetnoordentotdeGroningseNoordzeekust,hijvloogvanIstanbulnaarBrusselenvanParijsnaarSeoul.Hijbrachtdegechro-nometreerdeervaringenmetelkaarinsamenhang.Zijnpreciezeobservatiesmaaktendeplannenmakersenvormgeversopeentotaalnieuwemanierbewustvanhetgebieddatzeaanhetvormgevenzijn. HelenMayerHarrisonenNewtonHarrison,denes-torsvandeeco-artbewegingwerdgevraagdopnieuwnaarEuropatekijkeninrelatietotklimaatverandering.HunstudiewerdonderanderemogelijkgemaaktdoordeEuropeseCommissieenhetMinisterievanLandbouwNatuurenVoedingenwasdusookinhetbelangvandezeinstituties.InhunprojectPeninsulaEurope(2000-2008)

Kan de lucht blauwer !overonzeinvloedopruimtelijkekwaliteit

teks

t:K

ieE

llens

, Adv

iseu

r Bee

lden

de K

unst

, Keu

nstw

urk

13

gingenzeopzoeknaarnieuweiconen.Zeontdektendateensmallestrookland,gedefinieerddoorhoogtelijnenergbelangrijkwasvoordewaterhuishouding.Hetmagduidelijkzijndathoogtelijnenzichnietsvanlandsgrenzenaantrekken.Metditbeeld(hoezietEuropaeruitalswealleenhetgebiedtussentweebepalendehoogtelijneninbeeldbrengen)voorzagenzedeopdrachtgeversvaneennieuwicoonwaarmeehetbelangvaneenverantwoordlandschapsbeheeropdepolitiekeagendakonwordengezet. Ruimtelijkekwaliteitheeftookeencomponentgebruikswaarde(doelmatiggebruik,doelmatigbeheer,functieensamenhang).Doorhetgebruikvandenaveelstudieontstaneiconenwetendekunstenaarseenmen-taliteitsveranderingingangtezettenofiniedergevaldebeleidsmakersvaneennieuwinstrumentariumtevoorzien.

op kleine schaalOverhedenvoelen,nubeeldvormingsteedsbelangrijkerwordt,denoodzaakeenkwaliteitslagtemakenophetgebiedvanruimtelijkekwaliteit.Datzoietsopkleinereschaalookkan,beweesdeProvincieFryslânmetdeinzetvaneenkunstenaarvoorhetformulerenvandeont-werpcriteriavoorDeCentraleAs.Dezenieuweautoweggaataangelegdwordendoorkwetsbaarstrokenland-schap.Hetheeftgeleidtoteenandereinpassinginhetlandschap.Ookvoorhetverkrijgenvanprovincialetoe-stemmingvoorhetrealiserenvaneennieuwbedrijven-terreinindatzelfdekwetsbaregebied,waseenontwerpvanbovengemiddeldniveauvereist.Eenkunstenaar

werktemeeaanhetontwerpenvoorzaghetbedrij-venterreinvannieuwefunctieszodaterdaadwerkelijkopenbareruimteontstond(ennietalleenaan-enafvoer-wegen).Hetstedenbouwkundigbureauwistbovendienkleinschaligelandschappelijkedetailsinhetontwerpoptenemeninplaatsvanzevoorhetterreintelatenwij-ken.Hiermeebleekderuimtelijkekwaliteitnietzozeergehandhaafdalswelvergroot.

De(provinciale)overhedenziendusheilinhetinzettenvan‘kunst’alshetgaatomdeverbeteringvanruimtelijkekwaliteitenhetbewustmakenvandebevolking.Onzeinstellingenzijnhiervoordegesprekspartnersbijuitstek.Wemoetenalskenniscentrazelfideeënontwikkelenoverruimtelijkekwaliteit.Maarwehebbenookeenbelang-rijketaakinhetincontactbrengenvanbeleidsmakersmeticoonproducentenzodatookzijuitschreeuwen‘komlatenwedeluchtblauwschilderen!’

Kan de lucht blauwer !

Bronnen:

WhenFaithmovesMountains(FrancisAlÿs,CuauhtémocMedina,2005)

MooiFryslân,eenprojectterbevorderingvanderuimtelijkekwaliteitin

Fryslân.(DeFrieseMilieuFederatiemetLandschapsbeheerFrieslandin

samenwerkingmetKeunstwurk,2011)

Bouwstenenvanruimtelijkekwaliteitenhunwaardering(Petervander

Molen,DLG)

PeninsulaEurope(HelenMayerHarrisonenNewtonHarrison,2001)

1UitRuimtelijke kwaliteit en proces, AtelierOverijssel,2010

14

Bezuinigen op wegen

Een gesprek tussen de cultuur­gedeputeerde van Fryslân en de directeur van Keunstwurk verloopt geanimeerd. Ze zijn het geheel met elkaar eens. Wat wil je ook. Deze provincie investeert in kunst en cultuur en wordt misschien wel Culturele Hoofdstad van Europa.

teks

t:C

laar

Urb

anus

fo

to’s

:San

dra

Luim

esfriesland

Jannewietske de Vries

15

‘FryslânisuitgeroepentotdemooisteprovincievanNederland.Wehebbendrienationaleparken,tweenationalelandschappenenUNESCOWerelderfgoeddeWaddenzee.Denatuurbeslaatzowatdeheleprovincie!’lachtJannewietskedeVries.DezeFriesegedeputeerdeheeftcultuurenfinanciëninhaarportefeuille,eendroomcombinatievoordecultuurminnaar.Opeenzon-nigedagzitzijopuitnodigingvanTwaalfbijkunstwerkDeTempel,samenmetRenéeWaale.ZijisdirecteurvanKeunstwurk,deFrieseprovincialeinstellingvoorprofes-sionelekunst,amateurkunstencultuureducatie.

Friese wortelsJannewietskedeVriesvervolgt:‘Hetisbelangrijkomdeleefkwaliteittebehoudenenikvindhetzointeressantdatjedatbeterluktalsjedeverbindinglegtmetkunst.Kunstlaatdeinwonershetlandschapopeenanderemanierbelevenendatgeeftverdieping.’DeinwonersvanFryslânzijnverwevenmethetlandschap,waarinwatereengroterolspeelt.‘OnzeomgevinggeeftonskleurenidentiteitendatidentiteitsbewustzijnisinFryslânhoog.Friezenzijnveelbezigmetwatzewelennietmooivindenenwillenhunwortelskennen:waarkomenwevandaan,hoeishetlandschapontstaan,kunnenwenogoudesporenvinden?Hetverledenleefthiervolopenviadatverledenwillenwedetoekomstingaan.Kunstkandaarbijeenvoortrekkersrolspelen.VanhoogtotlaagzijnFriezenbijkunstencultuurbetrokken.’Bekijktdegedeputeerdehetnieteenbeetjeterooskleurig?RenéeWaale:‘Ondersteunendeorganisatiesmoetenernatuur-lijkwelenergieinstoppen,hetgaatnietvanzelf.Maarhebjeeenmaaleendorpinbeweging,danloopthetfantastisch.Erzijnookverschillen.Insommigedorpen

loopthetaltijdenaansommigemoetjemeertrekken.’DeVries:‘Friezenhoudennietvancentralisme,datkomtnogvoortuitdeelfsteden.Alleswatvanonderop,uitdegemeenschapkomtheefteenongelooflijkekracht.Endatwordtdanookgedragen.Alsjedejuistesnaarweetteraken,kanerontzettendveelgebeuren.’

kunst als sociaal vehikel RenéeWaale:‘Eriseenontwikkelingtezienrondkunstinderuimtelijkeomgeving.Toteenjaaroftiengeledenlaghetaccentophetkunstwerkzelf:hetwaseenmar-kering,toevoegingof‘bewijs’vaneengebeurtenisinhetlandschap.Dekunstenaarkreegdeopdrachtomeenkunstwerkvooreenbepaaldeplektemakenenzonderalteveellastenruggespraakginghijaanhetwerk,waarnadeomwonendenmethetresultaatwerdengeconfron-teerd.Indehuidigetijdgaathetweliswaarnogsteedsomkunstinhetlandschapdieietstoevoegt,markeert

Bezuinigen op wegen

GedeputeerdeDeVrieskoosDeTempel(1993)vanIdsWillemsmaalshaarfavorietekunstwerkinhetlandschapwegenshetrustgevende,typischFrieseuitzicht.DeTempelstaatbijMarrumopdeFriesewaddendijk.

DirecteurRenéeWaalekoosDeWânswerterAchtvandejongeFriesekunstenaarSibeJanKrameralshaarfavorietekunstwerkinhetlandschap.‘Hetisheteerstevandestekjes,eenactueelprojectvanKeunstwurkwaarinjongekunstenaarseenkanskrijgen.’

Renée Waale

16

ofteweegbrengt,maarnugaathetookomhetsocialeproceseromheen.Omwonendenwordenerbijbetrok-kenenlevereneenbijdrageindevormvanverhalenenpratenmeeoverdekeuzevandelocatieenkunstenaar.Datvoegteendimensietoeaandekunstindeopen-bareruimteenonderstreeptdeverbindingtussenkunstenleefbaarheid.’EenvoorbeeldvandezeaanpakishetprojectronddeJelteslootbrugbijSneekwaarbijStich-tingKunstenOpenbareRuimte(SKOR)enKeunstwurkbetrokkenwaren.Dezebrug,vanoudshereenberuchtkruispuntvanallerhandewatersportersenwegverkeer,gingverdwijnendoordebouwvaneenaquaduct.Datbetekendeeeneindeaandedagelijksefiles,maarookaanhetplezierigeschouwspelophetwaterwaarvanvelenopdewaldagelijksgenoten.Mengingzelfs‘eendagjenaardebrug’omelkaarteontmoeten.Omhetverliesvanditontmoetingspuntoptevangen,heeftkunstenaarBenRaaijmansamenmetdedorpsinwonersbedachtomvlaknaasthetaquaducteenklein,houtenopenluchttheater-tjeneertezetten.Jekunterzelfsmetdebootaanmeren.JannewietskedeVries:‘Ikvindditeentypischvoorbeeldvanhoejemetkunsteengemeenschapsdoelkuntberei-kenenikbendanookheelbenieuwdhoedittheatertjegaatfunctioneren.’Alshetgoedis,gaathetwerken,wantopenluchtspelisbijFriezenintrek.DeVries:‘Iederdorpheeftweleenopenluchtspelwaarookdeplaatselijketalentenaanmeedoen,begeleiddoorprofessionals.Ikvinddemensenhiercultuurgevoelig,doorallelagenvandebevolkingheen.OokalsTryaterbestelitairestukkeninhetdorpshuisspeelt,isiedereenvandepartij.’

goed voor het vestigingsklimaat Maarerzijnnogveleanderevoorbeelden.Zoalshetpro-ject‘Kunstbijdeboer’datindezomervan2011draaide.OpleidingscentrumAOCFryslânvroegKeunstwurkomeenconcepttebedenkenwaarinvijfbiologischeboeren-bedrijvenindegemeenteAchtkarspelenmetbehulpvankunstdebiologischevoedingkondenprofileren.Keunst-wurkvroegvijfjongekunstenaarsomhunvisieophetbiologischebedrijfweertegevenineenkunstwerkdatopdebedrijventezienis.Eenspecialekunstroutever-leidtbelangstellendenomdaartegaankijken.Zogaankunsteneconomiehandinhand.Endatisooknodig,wanteenaantrekkelijkcultureellevenversterkthetves-tigingsklimaatvoorbedrijven.Deomgevingmoetinte-ressantblijvenvoorjongemensen,andersraakjehenendaarmeehetbedrijfslevenkwijt.Desamenwerkingtus-senKeunstwurkenhetFriesewatertechnologiebedrijfBrightSparkmaggeldenalseenschoolvoorbeeld.Renée

Waale:‘Wijhebbenjongevormgeversgevraagdomeenvormgevingtemakenvooreenproductvanditbedrijf.Hetleiddetoteenenormetoenameindeafzet,watnietalleengoedwasvoorhetbedrijfmaarindirectookvoorFryslân.Dieinnovatieveslagwaarinwebedrijfslevenencreatievenbijelkaarbrengenkandusinteressantegevol-genhebben.’

vergezicht: culturele hoofdstadEnnuwilFryslânzichookkandidaatstellenvoorCultu-releHoofdstadvanEuropa.IndeRandstadwordtdaareenbeetjeschamperomgelachen.DenktFryslânechteenkanstemaken?JannewietskedeVries:‘Zoalsinmid-delswelduidelijkis,zienweFryslânalscultureleeen-heidenalséénmetropoolmetveel‘park’.Wehebbenveelkleine,kwalitatiefhoogwaardigeelementenenalsjedieopeenslimmemaniermetelkaarverbindt,kunjeveelbereiken.Weversterkenwateralis.Ja,inderestvanNederlandvindenzedatweveeltelaatbegonnenzijn.Maarwijzeggen:wewillenniettevroegpieken.Wewillenheteerstgoeddoordenkenendanpasnaarbuitenkomen.Zodoenwehethier.HetCulturele-Hoofdstad-zijnzoekenweveelmeerindeverbindingmethetland-schapennietinduretheatersofinvesteringeninstenenenbeton.Hetlandschapisééngrootopenpodiumendatjedaarveelmeekunt,gaanwelatenzien.Eenbelangrijkerolisweggelegdvoorhetelementwater.Watertech-nologieiseenspeerpuntinFryslânendaarmeekunnenwewatbetekenenvoordewereld.Ja,hetiseenmooiconceptaanhetworden,vanonderopgedragendoordeFriezen.Anderswordthethierniets.’RenéeWaale:‘Hetgeeftonseenstipaandehorizonwaarwegezamenlijknaartoewerken.Enhetmaaktveelenergielos.Datisnualwinst.’ Hetprovinciebestuurgaatnietbezuinigenopcultuur.Iedereenmoeteentandjeminder,decultureleinstellin-genook,maarhetbouwwerkblijftinstand.‘Wehebbenzelfsgeldomteinvesterenindekwaliteitvanditgebied,dusookincultuur’,aldusdegedeputeerde.‘Wijbezuini-genopwegen.’ Zokanhetdusook.◀

17

RuimhonderdbelangstellendenwarenaanwezigbijdeofficiëleonthullingvanheteerstestekjeinWânswert.Hetheledorpwasuitgelopen.LandeigenaarYpeElgersmadeeddeonthulling:metzijntractortrokhijhetgroeneland-bouwzeilafvandeWânswerter AchtvanontwerperSibeJanKramer.Naafloopvandeplechtighedenzetteeenaantaldorpsbewonerszichonbevangenmeteenbiertjeophetstenenbankje.Alsofheteraljarenstond.Hetkunstwerkvoegtzichnaarzijnomgevingenomgekeerd.Delocatie,eenwatvergetenhoekjeinhetlandaanhetoudekerkepad

tussenmolenenkerk,aangewezendoordelokalebevolking,heefteenvanzelfsprekendenieuwefunctieenbetekenisgekregen.Hetiseenplekgewordenvoorontmoetingen.

vergezichtenKunstdieverbindt:datisdegedachtewaaruitdestekjesinNoordoostFryslânzijnvoort-gekomen.DeprovincieFryslâninventariseerdein2006ideeënvooreenbeterFryslânin2030,dezogenaamde Fryske Fiersichten.Eenvandeingezondenplannenwasomtienduizendspeciaalvorm-gegevenbankjestemaken.Die

zoudenpaarsgewijsopvijfduizendplekkentegenoverelkaarmoetenwordengeplaatst.Dezestekjeszoudenmensendieelkaarnognietkennen,kunnenuitnodigentoteenkennismaking.Bovendienzoudendebezoekersenbewonersdoordekeuzevoordelocatiesdegrotelandschappelijkevariatieenkwaliteitvandeprovinciekunnenervaren.

DitvergezichtsprakdeprovincieaanomdathetgebruikmaaktvanderuimtelijkekwaliteitvanFrys-lân.Daarbijbiedthetkansenvooreeneconomischeimpuls.Meteen

STEKJES12

Stekjes zijn bankjes waarin een

kunstenaar, ontwerper of architect

de essentie van de locatie vangt. Een

stekje nodigt uit tot ontmoetingen

tussen mensen onderling en tussen

mens en landschap. In Noordoost

Fryslân zijn in 2011 twaalf stekjes

gerealiseerd. Zij vormen in meerdere

opzichten een toonaangevende

collectie in het landschap.

De

foto

isg

emaa

ktd

oor

Ren

eV

eenh

uize

n,

het

stek

jez

elfd

oor

Tejo

Rem

yen

Ren

eV

eenh

uize

n.

friesland

lokale bankjes als toonaangevende landschapskunst

18

aantalandereideeënkreegditver-gezichteenplekinhetthemaFryslân stadige streek,eentoeristischconceptdatopFrieseigenwijzeinvullinggeeftaanslow tourism.DebankjescompleteerdenhetaanbodvoorbezinningstoeristeninhetWadden-gebied,waarvoorKeunstwurkeenaanvraagbijhetWaddenfondsdeed.

pilotHetWaddengebiedheeftkwalitei-tendiebezinningstoeristenaan-spreken,zoalsrust,ruimte,erfgoedenauthentiekcultuurlandschap.DeaanvraagbijhetWaddenfondsbundeldeprojecten–zoalsdestekjes-diedezekwaliteitentoe-gankelijkerkondenmakenenopelkaarlatenaansluiten.Toenechterduidelijkwerddatdeaanvraagnietgehonoreerdwerd,zijndestekjesalszelfstandigprojectgerealiseerd.Hetoorspronkelijkevergezichtvantienduizendbankjeswasinmiddelsteruggebrachttoteenbeperkte[pilot].Hetwerdenertien;steedstweestekjesinvijfgemeenten:Dongeradeel,Dantumadiel,Kollumerlandc.a.,SmallingerlandenFerwerderadiel.

gemeenschapskunstProjectendieuitdeFryske Fiersichtenvoortkomenhebbeneengemeen-schappelijkkenmerk:zekrijgenhunvoedingvanuitdeinwoners.Keunst-wurkenLandschapsbeheerFryslân,diedepilotsamenuitvoeren,vroe-gendelokalebevolkingomlocatiesvoordebankjesaantedragen,aandehandvaneenaantalvoorwaar-den.Omdatzehettoeristischeaanbodmoetenversterken,werdzoveelmogelijkgezochtnaarlocatiesaanhetroutenetwerkvanhistori-schewandelpaden.OokstimuleerdeKeunstwurkdebewonersomverdertekijkendandebekendeplekjesindorpenlandschapwaaralvanallesgebeurt.Totslotmoestenhetlocatieszijnmeteengeschiedenisofverhaal. Destekjeszijneigenlijkeennieuwevormvancommunity-art.Wasgemeenschapskunstvanafdejarenzeventigvooralbedoeldom‘hetvolkteverheffen’,inditkunstprojectvoedendeinwonersdekunstenaarsmethunkennisvandeomgeving,geschiedenisenoudevolksverha-len.Hetresultaatisdatdestekjeswordengedragendoordebevolking,getuigeookdeopkomstbijdeont-hullingvandeWânswerterAcht,endatdeontwerpenstukvoorstukeen

duidelijkebindinghebbenmetdelocatie.Destekjesvertel-lenhetverhaalvandeplek.Zovoegenzebetekenistoeaanhetlandschapennemenzetegelijkertijdopnatuurlijkewijzehunplaatsinhetlandschapin.

talent en topHetprojectspreektnietalleendebewonersvandeNoordoostfriesegemeentenaan,maarookkunste-naarsenontwerpers.Keunstwurkschreefeenprijsvraaguitvoorvijfbankjes.Deoogstbestonduithon-derdveertigingezondenontwer-pen.Vertegenwoordigersvandegemeenten,landschapsbeheerenvakjuryledenselecteerdendevijfwinnaars,daarbijdoorKeunstwurkondersteund.Tweeandereontwer-penkwamenvandehandvanjongegetalenteerdekunstenaarsdiehad-denmeegedaanaaneenmasterclassmetJeroenDoorenweerd.Voordeoverigedriestekjeswerdengerenom-meerdeontwerpers,architectenenkunstenaarsgevraagd.DegemeenteTytjerksteradielraakteenthousiastdoordeeersteresultatenvanhetprojectentekendeooknogvoortweestekjes,temakendoorontwer-persuitde(inter)nationaletop.Intotaaltwaalfbankjesdus!

‘Ze zaten met een biertje

bezinningstoerismeOnderbezinningstoerismeverstaatdeprovincieFryslândefysiekebelevingvancultuur,(religieus)erfgoedenland-schapwaardoordebezoekertotzichzelfentotrustkomt.

19

unieke collectieHetresultaatiseencollectiekunstinhetlandschapdieuniekisdoorzijnverscheidenheid.Nietalleendelocatiesenlandschappenzijnheelverschillend–vergelijkhetweidseterpenlandlangsdekustmaareensmethetbeslotencoulissenland-schapvandeNoordelijkeFrieseWouden-ookdedisciplinesvandeontwerpersvariërenenorm.ZoontwierpHaikoMeijervanarchi-tectenbureauOnixeenbankdiegemaaktisvantweeduizendjaaroudeboomstammen,opgedieptuitNieuw-Zeelandsveen.Zezijnevenoudalsdepingo-ruïneinTwijzelwaarbijditstekjewordtgeplaatst,diediametraaltegenoverdevind-plaatsvandestammenligt.MetditontwerplevertMeijereenbijdrageaandeontwikkelingvanlocatie-encontextgebondenkunst. Hetzelfdegeldtvoordebeton-nen‘opblaasbankjes’vanTejoRemyenRenéVeenhuizenvoordelocatieVijversburginTytsjerksteradiel.Eneveneensvoorhetdoorloop-barestekjeuitaardenplaggenvan

architectNynkeRixtJukemadatdekomendejarenmee-ontwikkelten-verandertmethetnatuurgebied-in-wordingbovenFeanwâlden.

Misschienmindermonumentaal,maarzekernietminderverbondenmetdelocatiezijnhetStormhuisvanJeroenMolenaar,datzichdap-pertegendealtijdaanwezigeFriesezeewindbijTernaardweertendeValomvanMartinBorchert.Ditiseensympathiekeodeaandevalom,eenwaterwerkvoorarmestreken.Pas-santenkunneneraltijddroogopzit-tendankzijhetomklapmechanismevanhetstekje.Beidenwonnendeprijsvraagvoor‘hun’locatie.EndatdedenookKristienPilatenDeborahTienstramethuneerbetoonaandeslikwerkersbijKollumerpomp.Hunruimzesmeterlangebankbiedtalleruimteomingedachtenstiltestaanbijdemannendieinweerenwindophandkrachthetlandopdezeeveroverden.

kunst in de openbare ruimteKunstdieverbindtendieuitnodigtomdeomgevingmetandereogentebekijken,datisrelevantekunstdiedeopenbareruimteendegemeen-schapverrijkt.Nietvoornietsvoel-denookdeontwerpersvannaamzichuitgedaagddoorditproject.VoorKeunstwurkishetstekjespro-jecteenvoorbeeldvanhoejekunstkuntinzettenomderuimtelijkekwaliteitvanhetlandschaptever-sterkenenbeleefbaartemaken.Hetiseenrichtinggevendprojectvoororganisatiesdiedeontwikkelingvankunstindebreedtebevorderen.Meteenpilotbekijkjeopbeperkteschaalofietswerkt.Keunstwurkiservanovertuigddatdestekjes-pilotdatheeftbewezeneneenvervolgverdientindeheleprovincie.Tien-duizendwasdeambitie.Nognegen-duizendnegenhonderdachtentachtigtegaan.◀

alsof het er al jaren stond’op het bankje

Drenthe speelt al lang een belang­rijke rol in de radioastronomie. En dat blijft zo, want in Dwingeloo staat straks de grootste radio­telescoop van de wereld.

In1956werdderadiotelescoopinDwingelooingebruikgenomen.In1970deradiotelescoopvanWes-terbork.OpditmomentwerkenwetenschapperseningenieursinDwingelooaandegrootsteradiote-lescoopvandewereld:LOFAR.Dezetelescoopbestaatnietuitschotels,maaruitvijfentwintigduizendkleineantennes.Sterrenkundigenkunnenhiermeestraksmiljardenjarenterugindetijdkijkenwaardoorwemeertewetenkomenoverdeoorsprongvanhetheelal.LOFARwordtuitgevoerddoordestichtingASTRON(ASTRo-nomischOnderzoekinNederland)inDwingeloo,diealruimvijftigjaarsterrenkundigemeetinstrumentenvoorbinnen-enbuitenlandseonder-zoeksinstellingenontwikkelt.

wetenschap en kunstAandevoetvandeeersteradiote-lescoopinDrentheorganiseerdenCentrumBeeldendeKunst(CBK)DrentheenStichtingOerolindezomervan2011hetkunstproject‘SolarSoundEnsemble’.Hetwaseenuniekesamenwerkingtussenkunstenwetenschapineenbeschermdnatuurgebied.Geluids-enmedia-kunstenaarsvertaaldensignalenuitderuimteinbeeldengeluidenprojecteerdendezeopdegrootstetelescoopvanNederland.Astro-

nomieenlandschapgingeninditprojecthandinhandmetgeluids-enmediakunst,dankzijhetastrono-mischonderzoeksmateriaaldathetonderzoeksinstituutAstronbeschik-baarstelde.Hetpubliekzatindelateavondurenronddetelescoop.DekunstenaarswarenAndreasHirsch,HannesHoelzl(sonificatiedataAstron),JuliaScher(teksten),TobiasGrewenig(videobeelden)endetrombonistMatthiasMuche.

gek van geluidenVoorafgaandaanditspektakelwerktenleerlingenuitdeonderbouwvanhetvoortgezetonderwijsaanhetprojectGek van geluidenvanK&C,expertisecentrumenprojectorga-nisatiekunstencultuurinDrenthe.Zijmaaktenhuneigengeluidscom-

posities,waarnazeermetvideo-kunstenaresRosavanHofwegenbeeldenbijmaakten.Foto’svanleerlingenwerdenmet‘moonboun-cing’naardemaangestuurdenweeropgevangen.Deleerlingenvertoon-denhunafbeeldingen,kunstwerkenengeluidscompositiesinhetvoor-programmavanSolarSoundEnsem-bleaanhetpubliek.DaarbijkregenzehulpvanCamras,devrijwilligers-organisatiediedeoudetelescoopinDrentheinzetvooreducatieveentoeristischeactiviteiten.◀

SolarSoundEnsemblewerdondersteunddoor

genoemdeorganisaties,deprovincieDrentheen

gemeenteWesterveld.

20

drenthe

soundlab Dwingeloo

Flevoland heeft geen oude geschiedenis. De bewoners heb­ben wel eigen ‘herkomst’verhalen, en die zijn nu opgetekend in een stripverhaal.

VeelvolwasseninwonersvanFlevo-landzijnernietgeboren.Deprovin-cieisnogtejong.NatuurlijkwordenopUrkkinderengeboreninfamiliesdiealgeneratieslangopditeilandwonen.ZonietinLelystad.Daarzijnde‘herkomst’verhalenanders.DeCultuurscoutvanLelystadkoossamenmetkunstenaarscollectiefOrgacomdewijk‘deLandstreken’uitvooreen‘herkomst’project.Hetplanwasomeenstripverhaaltemakenmetdeverhalenvanbewoners.

veel in huisDeLandstrekenisnietdeeenvoudig-stewijkvoorzo’nproject.Erisgeenwinkelcentrum,buurthuis,centraalpleinofandereontmoetingsplek.DustrokkunstenaarHeinWalterdewijkinommetbewonerstespreken.Zobeldehij‘savondsbijvreemdenaan,vroegnaarhunverhaalenwisthetlostepulken.Zo’nheerheeftwatinhuis. WistudaterooiteenRomeinmetzijngaleiisvergaanindeMarumFlevum?EnwelpreciesopdeplekwaarnudeLandstreken-wijkligt?DegeestvandezeVindusVinexwerddoorhetheienweertot

levengewektendearmeRomeinwerdgeconfronteerdmetdeeenen-twintigste-eeuwsemens.Ditishetcentralegegevenvanhetscenariowaarindeverhalenvande‘Landstre-kers’zijnverwerkt.StriptekenaarEricHeuveltekendedestrip.DéEricHeuvel?Jazeker!Wantzoiemandheeftwatinhuis. Toendestripwasgedrukt,ver-oorzaaktedecultuurscoutindewijkeenRomeinseruis.VanuitzijnthuisbasisDeKubusvertrokkenopmistigetijdenmensennaardeLand-strekenwijkomerhonderdenkleinevlaggetjesteplanten.Natuurlijkwerdookdeschoolgeïnformeerd,depersingeschakeldenkwamendesocialmediainactie.Zo’ncultuurscoutheeftwelwatinhuis. Toenwasdaardedag:decultu-

relebakfietsvanDeKubusvertroknaardeLandstreken.Allebewonersuitdestrip,veelanderewijkbewo-nersendebetrokkenprofessionalskwamenbijelkaar.DewethouderontvingheteersteexemplaarvanVindus Vinex en de Landstrekers enreikteopzijnbeurtdestripboekenuitaandebewoners.NatuurlijkmoestenEricenHeinsigneren. Glimmendeblikken:kijkwatwijmetelkaarinhuishebben!

moraal van het verhaalCommunityartswilookzeggen:haaluitiederebetrokkenealleswatdieinhuisheeftenhaalzodebewo-nersuithunhuis!◀

flevoland

21

Lelystad heeft een Romein!

ZoishetookinDeltapoort,hetversnipperdegebiedtussenRotterdamenDordrecht.Alomzijnerwegen:Betuwelijn,HSL,deA15enA16doorsnijdenhetoudepolderlandschap.Menassocieert‘Kijfhoek’alleennogmethetgrootsterangeerterreinvanNederlanddatdaarsindsdejarenzeventigligt.NergensandersinNederlandisdediscrepantietusseninfrastructuurenhetoudepolderlandschapzovoelbaarenzichtbaaralshier.DitgebiedzoudeomliggendestedenenhetGroeneHart,deBiesboschenHoekseWaardmetelkaarkunnenverbin-denopverschillendeniveaus,metveelmogelijkerecrea-tieplekken.Maardatvraagtomeenanderemaniervankijken. HoewelDeltapoortwerdbenoemdtoteenvandemogelijke‘metropolitaneparken’,ishettotnogtoeniemandgeluktomdaarinhoudaantegeven.Ergebeurtniets,hetontbreektaanbeleving,visieenverbeeldingineeninpotentiewaardevol‘groen’gebied.GeeninwonervanRotterdamofdeomliggendestedenziethetgebiedalsaantrekkelijk,laatstaanalseenuitnodiging.Hoeveranderjehetgebruikvaneengebied?Meteenfiets-padhebjenoggeenfietser.Delistheetkunstmaardananders:kunstwordtingezetalsprime mover,alsprimaireaanzettoteengebiedstransformatie.Kunstalskatalysa-torvanbeleidsprocessen. DatiseldersinNederlandeerdergebeurd.Indeze

D E LTA P O O R TEen wild zwijntje kan zich via ecoducten eenvoudig

ver plaatsen van Limburg naar Groningen, maar de fietser

loopt onherroepelijk vast. Hij raakt verstrikt in een

ver snipperd en ontoegankelijk landschap waar de harde grens

van snelwegen en spoorrails de door stroming verhindert.

22

zuid­holland

hetbestbewaardegeheimvandeRandstad

culturelebenaderingstaathetbelangvandekwaliteitvanlevenvoorop.Metverbeeldingwordengewoonten,verwachtingenengebaandepadendoorbroken.Hetisnietverwonderlijkdatdeuitvoerdersvanditsoortpro-jectenmeestaloplopentegendegrenzenvanwetenregelgevingentegendepubliekeopinie.Hetverkennenvandegrenzenisdeelvanhetcreatieveproces.

onderzoeksatelierWegensdecomplexiteitvanditversnipperdegebiedadviseerdeKunstgebouwvoorafgaandaantoekom-stigeontwerpprocessenenkelevragentestellenindevormvaneenonderzoeksatelier.Watiseralaanweziginhetgebied?Watisdelandschappelijkeessentievanhetgebied?Watwillenwezienovervijfjaar?Enhoekankunstbijdragenaaneenpositievebelevingvanderuim-telijkekwaliteitbijverschillendedoelgroepen?AtelierVeldwerk,schrijverMohammedBenzakourenkunstenaarJeannevanHeeswijkwerkteneenpaarmaandeninhetgebied,hieldenmasterclasses,infor-meerdenambtenarenenpraattenmetbewonersenomwonenden.Zezagendeschoonheidvanhetgebied.Hetonderzoekwerdgesplitstindriedeelterreinen:delandschappelijkekwaliteiten(AtelierVeldwerk),hetscheppenvannieuwevormenvandorpsestedelijkheid(MohammedBenzakour),enhetfietspadennetwerk(JeannevanHeeswijk).

D E LTA P O O R TDenkendaanDeltapoort

zieikbreedeasfaltwegen

traagdooroneindige

spoorlandgaan,

rijenondenkbaar

ijzerenmasten

alshoogepluimen

aandeneinderstaan;

enindegeweldige

ruimteverzonken

defabrieksterreinen

verspreiddoorhetland,

containers,hijskranen,

glazenkassen,

kerkenenasfaltwegen

ineengrootschverband.

Deluchthangterlaag

endezonwordterlangzaam

ingrijzerokerige

dampengesmoord,

eninallegewesten

wordthetgedreunvandetrein

metzijneeuwigerampengevreesdengehoord.

Mohammed Benzakour, januari 2011

23

hetbestbewaardegeheimvandeRandstad

24

vierkunstwerkenverbindingenscheppeninhetRoute-netwerk.Hetzijnkunstwerkendiealssocialeoverbrug-gingenfungerenensocialeinteractieuitlokken.Bijhetontwikkelenervanwordenbewonersenomwonenden,bedrijvenendeskundigenbetrokken.Zestelthenvra-genals‘watalsdefietsdepoëzievanhetlandschapviaallezintuigenbeleefbaarwilmaken?’,‘watalsdefietsdenieuwebrugtussengeestelijkeenlichamelijkeervaringwilzijn?’,‘watalshet‘systeemfiets’inonzesteedsverderindividualiserendewereldderolvan‘fysiekedatingsite’wilvervullen?’,‘watzoueenfietserachterkunnenlatenofkunnenbijdragenaanhetlandschapenhetbestaandebeeldvandeomgeving?’,‘watalsiedereeneenzaadjes-dispensermeteenbeplantingsmixmeeachteropneemt?’,‘watalsereenfietsomwisselpuntkomt,waarbijfietsersuitdeenerichtingvanfietsmoetenruilenmetdeper-soonuitdeandererichting?’,‘hoeintroducerenweeensociaalnetwerkinhetbinnengebiedvandepolder?’.

nieuwe netwerkenIndezeonderzoekstrajectenpresenterendekunstenaarshetgebiedalseennetwerkwaarindeonderlingerelatietussenplekken,dingen,mensenendierenvooropstaat,inplaatsvanalseengebiedwaarhetindividuzichzosnelmogelijkdoorheenwilverplaatsen.Nietdeinvullingvanhetvlakvoertdeboventoon,maarhetdoorstromenvanhetnetwerk.Nietdemonumentalepoort,maarhetgelaagdeknooppunt.Niethetautonomekunstwerk,maardeverbeeldingvanhetgebied.Nietdecorridormaardeslow-motion.Nietdesnelwegmaarhetfietspad.Dekunstwerktalseenuitnodigingaandemensenomhetgebiedtegebruikenenzelfnatedenkenoverthe-ma’salsduurzaamheid,gezondheid,milieuendekwali-teitenhetgebruikvanhunleefomgeving.◀

landschappelijke kwaliteiten: het landschap ontleedRudyLuijtersenOnnoDirkervanAtelierVeldwerkbenoemenhetgebiedtoteenwaterbouwkundigmonu-ment.AllesinDeltapoortisversnipperd,behalvehetwatersysteem.Ditgavesysteemvandroogmakenendrooghoudenkunjebeschouwenalsonderlegger.Dekunstenaarswillendezeonderleggerzichtbaarenbeleef-baarmaken.Endatismogelijk,zonderingrijpendever-anderingen.Methetzichtbaarmakenvandeprocessenkolken,pompen,draaienenmalen,maakjeankersinhetlandschap.DeBosmanmolendieindeplannenvanhetWaterschapgaatverdwijneniseenmetafoorvoordyna-miek,ondernemerschap,waterbeleid,innovatieenvoordezichtbaarheidvanhetsysteem.

van poort naar brug, een ezelsbrugMohammedBenzakourwoontinhetgebied.Deltapoortwasinzijnogeneenno go-area.Tijdenswandel-enfiet-stochteninhetgebiedsteldehijzichdevraag:watvoorlevendig,aangenaamsentegelijkbetekenisvolsmoetjeaanditinmijnogenlege,gure,koudegebiedtoevoe-genomeroptimaalgebruikvantekunnenmaken?Hijbedachtietswatzijngevoelvanonbehagenkanwegne-men.Eenlistwaarmeehetgebiedvoorhemletterlijkenfiguurlijkbegaanbaarwordt.Zijnantwoordisdeintro-ductievanHenkdeEzel.Deezelsluitaanbijoudegebrui-kenenandereculturenenbijhetnieuwegebruikvanhetgebiedalsroutepark.NatuurlijkheeftHenkdeEzeleenontspannendewerkingenishijbovendienlaagdrempeligentoegankelijkvooralleculturen.Privatepartijenkun-nendienstenontwikkelenronddeezelenhetdierkankunstenaarsinspirerenomderelatietussenstadenplat-telandinhetgebiedverdervormtegeven.

fietspadennetwerk: geforceerde verbindingenVoorditgebiedstaateennieuwfietsroutenetwerkgepland,waarmeehetvoorlangzaamenrecreatiefverkeerwordtontsloten.JeannevanHeeswijkwilmet

→ Kijk op actiepagina 34 om in aanmerking te komen voor de roadmovie van Jeanne van Heeswijk!

De term publieksparticipatie dekt veel ladingen. Iedereen gebruikt hem anders en bedoelt er wat anders mee. Voor Kunstbalie betekent het veel en verschillende mensen betrekken bij de acti­viteiten die de Brabantse ama­teurkunst ondersteunen en de kunsteducatie stimuleren.

IndeafgelopenjarenheeftKunst-balieactiviteitengerealiseerdmetspecifiekeaandachtvoorhetberei-kenenlatendeelnemenvaneenbreedpubliek,zoalsdedansover-vallenendansparadestijdensdeDansmaand.Daarkomthetpubliekalsnelletterlijkin‘aanraking’metdekunsten.Alsdeelnemer,maarookalstoeschouwer.Dergelijkeactiviteitentrekkenvaakpubliekdatsowiesoalgeïnteresseerdis.Maarispublieksparticipatieernietopgerichtomnieuwedoelgroepenaanteboren,teinteresserenenzelfsteenthousiasmerenomactiefdeeltenemen?Kunstbalievindtvanwelenwerktnuaaneenbijzonderprojectwaarinechtiedereenparticipeertenvandevoorstellingdeeluitmaakt.DatprojectisStadsgeheimen.

verborgen straattheaterIn2008ontwikkeldeartistiekleiderenregisseurvanHetZuidelijkToneelMatthijsRümkehetconcept‘verbor-genstraattheater’.ZijnvoorstellingAnalemmaspeeldezichafopeenplein,onopvallend,tussendemen-

sendiezichdaartoevalligbevondenenvoortbewogen.Erwarentoe-schouwers.Zijkondendeacteursenhundialogenviakoptelefoonsvolgen.Maarerwasbovenalveelpubliek.Publiekdat,zonderhetzelfteweten,inditstukparticipeerde.Alsfigurant,decorenentourage.

HieropgeïnspireerdisKunstbalieinsamenwerkingmetRümkeeennieuwevoorstellinggaanmaken:Stadsgeheimen.Eentekstvanschrij-verMarcelOsteropvormtdaarvoordebasis.Stadsgeheimenverteltvijfendertigverhalen.Zekenneneenonderlingverband,maarderond-wandelendetoeschouwerkanzeinwillekeurigeenzelfgekozenvolgordebekijken.Despeellocatieisdebin-nenstadvanTilburgwaarmensenwonen,werken,kopen,lopen,sla-pen,eten.Descèneszijnopplekkenwaarmensenzichophouden:bijeenbushalte,opstraat,eenterras,eenbalkon,ineenkantoor,winkelofwoonhuis.Elkescèneisopgezet

alseenminiproductieenwordtgespeelddooramateurs.Kunstbaliedachtmeeoverdeopzetenwierfdespelersenregisseursuithetamateurtheatercircuit.Hetprocesstarttemetworkshopsenhetschrij-venvandescripts,daarnavolgdenderepetitiesende‘uitvoeringen’waaraanheelveelpubliekmeedeedzonderhetteweten.

Ditistochpublieksparticipatieinoptimaforma.Iedereendoetmeeendestadisonstoneel!Ofkunnenwehetpasechtpublieksparticipatienoemenalshetpubliekbewustdeel-genootis...◀

noord­brabant

25

publieksparticipatie in optima forma

26

‘Limburg is een vergrijsde,

krimpende provincie’, schreef

het CBS in 2010, ‘met een

relatief laag opgeleide

beroepsbevolking, lage

inkomens en een hoge

werkloosheid.’ Het kwam

wat negatief over. Maar veel

mensen in Limburg zien de

krimp als een kans. In Heerlen

bijvoorbeeld.

LexSmeets,dewethoudervanHeerlenenportefeuillehouderRuimte,WonenenCultuurwordtopveelplaatsenalskrimpdes-kundigebinnengehaald.DevoorspellingenzijndatinHeerlendeLimburgsebevolkingskrimphetgrootstzalzijn,tot2025.Alsbestuurdermaakthijzichhardommensenopeenandere,positievemaniernaardekrimptelatenkij-kenonderhetmotto‘geenkwanti-teit,maarkwaliteit’.

lege plekkenHeerlenmaaktdeeluitvanPark-stadLimburg,eensamenwerkings-verbandvanachtgemeentenindevoormaligeOostelijkeMijnstreek.ParkstadLimburgisaangewezenalsproeftuinvoordegevolgenvankrimp:toekomstscenario’sen

beleidwordendaaruitgeprobeerd.IndegemeenteHeerlenwordenbijvoorbeeldnualwoningenvanslechtekwaliteitgeslooptenslechtsdeelsvervangendoorhoogwaardigerewoningen.Opdelegeplekkendiezoontstaankomenvoorzieningendiehetleefklimaatindewijkverbeteren.DegemeentebenaderdehetHuisvoordeKunstenLimburgomoverdezeinvullingteadviseren.BeleidsmedewerkerCarolavanIersel:‘WijschakeldenhetHuisvoordeKunstenLimburginomdathetveelervaringheeftmetproces-senrondomkunstindeopenbareruimteenhetdaarbijbegeleidenvankunstenaars,gemeentenenomwonenden.’

KRIMP ALS KANSeenbeterleefklimaatinLimburg

limburg

27

KRIMP ALS KANSpostzegelparkDegemeentewildeuitdrukke-lijkdatdeomwonendennauwbetrokkenzoudenzijnbijhetvindenvaneeninvullingvoordeopenplekken.DeconsulentBeel-dendeKunstvanhetHuisvoordeKunstenLimburgheeftinoverlegmetdegemeentealsuitgangs-punthetzogenaamdepocket parcgenomen,ookwelpostzegelparkgenoemd.DitfenomeenkomtuitdeVerenigdeStaten.Lokalegemeenschappennemenkleinestukjesopenbareruimte(vaakgroen)onderhunhoede.Veelgekozeninvullingenvoorzo’npoc-ket parc zijneenspeeltuin,moes-tuin,eenontmoetingsplekofeensportveldje.InHeerlenadviseerdehetHuisechteromerbeeldendkunstenaarsbijtebetrekken,om

zoopeenbijzonderewijzekwali-teitindebuurttebrengen.

utopisch of waanzinnigHetHuiszochtcontactmetKun-stencentrumSigne(kuS)inHeer-lenensamenvroegenzijtwaalfkunstenaarsommetideeënenvisiestekomenvoordeinvul-lingvaneenofmeervrijgekomenplekkenindestad.Ditwasmoge-lijkdankzijfinanciëleondersteu-ningvandeProvincieLimburg.Hetliefstmoesthetideeofdevisieeenkwaliteitsimpulsaandewijkgeveneneventueelbijdragenaandesocialecohesieenleef-baarheidindewijk.Hetmochteenutopisch,waanzinnig,subtieloffragmentarischideezijnenhethoefdenietpersegerealiseerdtekunnenworden.Vooropstonddat

hetdegeestenvandebewonersenbeleidsmakerszouvoeden.In2010werdendebedachteideeëninkuStentoongesteldonderdetitelHorror Vacui.

uiteenlopende ideeënKunstenaarEtiennevanBerlohieldbijvoorbeeldviamaquet-teseenpleidooivoorhetverval,onderhetmottowaar geen ver-val is, is geen levendigheid.JeroenBisscherouxsteldevooromopleegstaandeplekkeneenpocket parc hoteltebeginnen,eenmobieléénkamerhotelwaarinHeerlena-rentoeristkunnenzijnineigenstad.LudoBlokwildedeverhalenarchiverenvandeplekkenwaargeslooptwordt,omzodeplek-kentemarkeren.Jean-MichelCrapanzanoconstateerdedat

27

28

burengenetischmeerkunnenverschillendanmensenvanverschillendecontinentenensteldevoorompar-kendusdaniginterichtendatmeeruitwisselingvanDNAmogelijkwordt.BarbaravanderCruijsensteldevoormeeridentiteittegevenaanplekkenindestad,alishetmaardoorhetachterlatenvankauwgum-propjes.FrancyFinkeconstateerdedatplekkenhunlevendigheidkrijgendoorzeletterlijkinhetspotlichtteplaatsen.DeborahdeHaashieldeenpleidooiomvooralhetgroenterugtebrengenindestad.CharlesKrutzenwildeopenterreinenthematiseren,bijvoor-beeldalsgraffitipark.TonnPrinswildesloopmateriaalgebruikenalsvoedingsbodemvooreennieuwcultureelennatuurlijkhabitateninDianaRamaekers’voorstelwerdendevrijgekomenplekkenalsdusdanigbehoudenomdefantasiedevrijelooptegeven.HanRamec-kersleverdemeerdantwintigideeënin,vankleintotgrootenvanbanaaltotabsurdistisch.InesdenRooijentenslottepleittemeteenmaquettevaneenmussen-magneetvoorderustenstiltevandeopengevallenterreinen.

twee succesvolle pilotsTegelijkertijdstarttenhetHuisendegemeentetweepilotsinachterstandswijken.Zijvroegendekunste-naarsKarinPeulenenRoelVandebeekommettweepocket parcsconcreetaandeslagtegaan.Zehaddendeuitdrukkelijkeopdrachtomgeenkunsttemaken,maaromdeplekteverbijzonderen.Deideeëndaarvooront-wikkeldenzesamenmetdeomwonendenenzededendatvooralalsaanjagereninspirator.Zijnodigdendeomwonendenuitomeens‘overdeschutting’tekijken.Hetresultaatisinmiddelsklaar.KarinPeulenheeftsamenmetdeomwonendeneenkleinparkjeingerichtwaarhetgoedtoevenis.Hetparkbevateenender-tigbijzonderebomen,negentienlavendelsoortenenzitstenenenanderezithoeken,eensmulhaageneen

speelhoekvoorkinderen. RoelVandebeekisaandeslaggegaanmeteenterreinwaarveelverschillendefunctiesvanhetter-reingewenstwarenvoorverschillendedoelgroepen.Middelseen‘lijn-en-spel’heefthijdoorvormgevendeingrepenzoweldeverschillendedoelgroepenalsdeverschillendefunctiesmetelkaarproberenteverbinden. Deomwonendenendegemeentewarenergtevre-denoverderesultatenvandezetweepilots.Debij-zondererolvandekunstenaarinzulkeprocessenwasduidelijkzichtbaar.Degemeenteheeftdanookbeslo-tenomookbijdevolgendepocket parcskunstenaarsinteschakelen. Zokunjedusopeenpositievemaniermetkrimpomgaan.Deleefbaarheidenleefkwaliteitindewijkwordenerbetervan!◀

HetHuisvoordeKunstenLimburgadviseertdiverseLimburgsegemeentenoverkunstindeopenbareruimte.Ookprobeertzijeenroltespelenindeinformatievoorziening,bijvoorbeelddoorhetorganiserenvansymposia.Op13okto-ber2011wasdathetjaarlijksesymposiumvanhetLandelijkOverlegKunstinOpdracht(LOKO)datdezekeerkrimpeninternationaliseringalsthemahadensamenmetStichtingKunstenOpenbareRuimte(SKOR)wordtgeorganiseerd.

Het educatieve project In weer en wind rond kunst in de openbare ruimte van Groningen geeft hand­vatten om kinderen en jongeren bewuster te laten kijken, hun eigen omgeving met andere ogen te leren zien en ze te laten ervaren dat de wereld er anders uitziet dan ze misschien dachten.

Inditprojectontdekkenleerlingendatkunstenvormgeving overalomhenheenkanzijn,dusookopstraat.Kunstindeopenbareruimteroeptvragenopwaaropmeerant-woordenmogelijkzijn.Kinderenenjongerenlerenhuneigenmeningtevormen,dezeteverwoordenenomtezettenineeneigenbeeldtaal.Ditwerktvormend.In weer en windwilheneenruimereblikopdewereldgeven.Kunstinspireert,daagtuit,verteltverhalen,verbindt.Daaromishetbelangrijkdatkinderenkunstervaren.

lesmaterialenHetprojectisontwikkeldvoorhetbasisonderwijsendeonderbouwvanhetvoortgezetonderwijsindeprovincieGroningen.Centraalstaankunstwerkenindeopenbareruimtevandeprovincie.Hetlesmateriaalbestaatuiteeninspirerendenprach-tiggeïllustreerdboekoverkunstindeopenbareruimte,eenintroductie-filmenuitgewerktelessenenles-suggesties.HetboekIn weer en wind. 30 kunstwerken in Groningendientalsinspiratiebronvoordedocenten.

AnkieBoomstraheeftdaarvoorruimdertigkunstwerkengeselecteerddieindeopenbareruimtevanGronin-gentevindenzijn:spannende,troos-tende,verwarrendeenverwonderingwekkendekunstopvaakverrassendmooieplekken.Zijbeschrijftdetotstandkomingenbetekenisvandekunstwerken,begeleiddoorfoto’svanHarryCock.Hetboekbevatdetailkaartenwaaropdevindplaat-senstaanenookstaandeadresge-gevensenGPS-coördinatenbijdewerkenvermeld.

samenwerking met scholenKunstindeopenbareruimtehebjeoveral.Erstaataltijdweleenbeeldindebuurtvaneenschool.Elkeschoolkanermeeaandeslag.Driescholenhebbenmeegedachtoverdeinhoudvanhetlesmateriaalenhetindepraktijkgetoetst.Daaronderwasookeenschoolvoorbijzonderonderwijs;tweedocentenbeeldendvandezeschoolhebbenadviezen

gegeven.Zijhebbenmeegedachtbijhetschrijvenvanhetlesmateriaalenophunaanradenisereentweede,aangepasteversievandeintroduc-tiefilmgemaakt,metondertitelingendoventolk.Scholendiehetprojectgaandoen,kunneneenkunstenaarvragenomworkshopstekomengeven.Erzijnookkunstenaarsmetdespecifiekecapaciteitenomdittedoeninhetbijzonderonderwijs,waardoorookdiescholenaanhetprojectkunnenmeedoen. Inweerenwindhelptscholenomdestapbuitendedeurtezet-ten.Endooralleinteressantelinkskunjebuitennaarbinnenhalen!Hetboekjeisverleidelijk.Allekansdatscholenergretiggebruikvanmaken.◀

Ditprojectisinopdrachtvandeprovincie

GroningenuitgevoerddoorhetIVAKen

KunstStationCteWinsum.

groningen

29

Groningen laat kinderen kunst ervaren

30

O P H E T S N I J V L A K V A N K U N S T E N

Noord-Holland Biënnale

HetthemavandetweejaarlijkseNoord-Holland Biënnalewasin2010‘deontmoetingvanlandenwater’.DeBiënnalewaseensamenwerkingsprojectvanKunstenCultuurNoord-Holland(inmiddelsCultuurcompagnieNoord-Holland)envijfbeeldende-kunstinstellingenindeprovincie:KCBinBergen,DeGroteKerkinSchermerhorn,deBoterhalinHoorn,DeVishalinHaarlemenMuseumWaterlandinPurmerend.

creatief in kustplaatsenIneenvandeBiënnale-projectenonderzochtenkunste-naarstijdenseenverblijfvanenkelemaandendeiden-titeitvanvierkustplaatsen.Watmaaktdezeplaatsenuniekenauthentiek?Hoekanhunidentiteitwordenversterktenhunkwaliteitverhoogd?Deprovincieonder-steundedegemeentenbijditcultureletraject,omdatversterkingvandekustplaatsenvangrootbelangisvoordeNoord-Hollandseeconomie.Eensterkeidentiteitmaaktonzekustaantrekkelijkervoorbewoners,onder-nemersenbezoekers.InspiratiebronwasdepublicatieVerlangen naar zee,speciaalgemaaktvoorditproject,metessaysengedichtenoverhetkustgebieddoordiverseschrijvers.Dekunstenaarskwameniedernahunonder-zoekmeteencreatiefproject. InCitycamp CastricumdeedSabrinaLindemannmethaarteameenberoepopdegastvrijheidvandeinwonersinCastricum,enmetsucces.DeCastricummerslietenwildvreemdeninhunprivétuinenenplantsoenenkampe-ren.Dezetijdelijkeimpulszorgdevooreengroteonder-lingebetrokkenheidvandebewoners. InBuro BoulevardrealiseerdenJeannevanHeeswijkenFrancoisLombartsinZandvoortdegrootstestraatteke-ningvanNederland,vierduizendvierkantemetergroot.Detekeninggeeftinzichtindeniet-gerealiseerdeplannen

noord­holland

31

O P H E T S N I J V L A K V A N K U N S T E N

Cultuurcompagnie Noord­Holland voert samen

met kunstenaars talrijke cultuurprojecten uit in

de Noord­Hollandse ruimte om ervoor te zorgen

dat het publiek het erfgoed in de ruimte beter

kan beleven. Zoals bij de Noord­Holland Biënnale

en Overstad Alkmaar.

Overstad Alkmaar

culturele biografie van een stadsdeelHetandereprojectisOverstad Alkmaar.OverstadiseenbedrijventerreinaanhetNoord-Hollandskanaal,gelegenaandeoverkantvandehistorischekernvanAlkmaar.AleeuwenisOverstadonderdeelvandestedelijkecultuurendynamiekvandezekaasstad. Hetgebiedheeftzichontwikkeldvaneenagrarischeeconomietoteenbedrijventerrein,ontstaanronddechocoladefabriekvanRingers,toentertijdhetwarm-kloppendehart.Inmiddelsisheteenbedrijventerreinzoalsweerveleeindtwintigsteeeuwaanderandvanhistorischecentrazagenontstaan.

bedrijventerrein met historieIndekomendejarenzalhetgebiedeeningrijpendever-anderingondergaan.Hetwordteenwoon-,winkel-enwerkgebiedengaatonderdeeluitmakenvanhetnieuwecentrumvanAlkmaar.Omdezeontwikkelingteonder-steunenrealiseerdeKunstenCultuurNoord-Hollandin2009inopdrachtvandegemeenteAlkmaarhetprojectCulturele Biografie Overstad.EllenKlausvandeafdelingCultuurenInnovatie:‘Wewildengraagduidelijkkrij-genwatdezielisvandezeplekenwelkeverhalenerbij

R U I M T E

vandeafgelopentwintigjaarrondhetplein. OpludiekewijzewerdeninIJmuidenthema’sals‘visvangstinrelatietotdeeconomie’aandeordegestelddoorbeeldendkunstenaarsTamaravanderLeek,LotjevanLieshout,JoopStoopenWouterKlein-Velderman.Ludiekwasdeoptochtdoorhetstadje,meteenenormevis.

migreren en contemplerenInandereplaatsenwarenertijdensdeBiënnaleten-toonstellingenronddegrotethema’smigratieenreli-gie.ZewerdenlokaalingekleurdenvarieerdenvaneenreddingsvlotophetIJsselmeeromoptecontempleren(Dispereert niet doorMarjoleinDijkman&JoséCarlosMartinat),installatieszoalsinDeVishalinHaarlemrondhetthemaillegalemigratie(Lontano nel mare doorMariaIorio&RaphaëlCuomo)eninMuseumWaterlandronddeangstvoordeislam(LuukWilmering),toteengroepstentoonstellinginSchermerhorn(FikretAtay,MariaBarnas,MazedeBoer,JobKoelewijn,AhmedÖgüt,PaulienOltheten,HenkSchut,LuukWilmeringenMiekeWoestenburg)eneenfotoserieinBergen(AlbertvanWesting).Rondaldezetentoonstellingenkonhetpublieklezingenbijwonenenwasereeneducatieftrajectvoorschoolkinderen.

32

75

Atlas Overstad

Heb

bes

Woo

nout

let

Act

ief T

alen

t

Tram

polin

ever

enig

ing

Triff

is A

lkm

aar

Brijd

er

Vers

lavi

ngsz

org

Voed

selb

ank

Alk

maa

r

Tankstation

HGA

Auto- & Bandcentrum “Alkmaar”

De Blankhouten Meubelmarkt

Brouwer Tech-

nische Handel-

sonderneming

VMK Administratie

& Advies

Rood & Bakk

er

Garage Pri

motoIns

tallatie

bedrijf

Hofland

Zaansta

d Motoren

POA

Kantoorgo

ed

Sunris

e Boten

De Autohoek

Schoehuijs Tuinhout

& Steengoed

Uitgeve

rij

De Alk B.V.

Schilde

rs- en

Afwerking

s-

bedrijf

G. Bult

Silent Autos/

Sleiman C

ars

Kaufmann

Fabrie

kswink

el

Easym

atras

Poppeliers European Furniture Masters

Kuitert Interieurbouw

MeubelmakerMat

rasla

ndSo

fa H

ouse

Supe

rmeu

bel

Woo

ncen

trum

Alk

maa

r

Supermarkt Plus

Media Markt

Toys XL

Fitness First

Koster & Co

Veelzijdige

Schoonmakers

Alb

ert H

eijn

Gal

l & G

all

Kam

m B

rass

erie

Inter

spor

t

Megas

tore

It’sOilil

y Out

let

Nuon E

nerg

iewink

el

ANWB

Noord

er

Arcad

e Digital APS Center

Lunch Café Barista

ZiggerD-Reizen Vakantiewinkel

Primalicht

Toys ‘R’ UsTrendhopperVoldammer Delicatessen

Businesscenter Overstad

Buiten

Gew

oon

BlockKler

cq

Banden- en

Uitlaatservic

e

Noorderkade

B.V.

KeukensScheer Foppen

Van Til Interieur

Design H

allen

Meubelm

erken

Outlet

Autobedrijf D

ave

Kuys

Sportcafé O

verstad

Kringloop W

inkel

Alkm

aar

Versani Badkamers

WN

K G

roenR

ataplan K

ringloopbedrijf

Mul

ticop

y

Aud

io V

ideo

Serv

ice

Cen

ter

Borst Bedden

Victoria G

arage

Autotechnische

Service Centrum

Am

afilter

Group

MC

A M

onta

ge-

en C

onst

ruct

ie-

bedr

ijf A

lkm

aar

B.V.

Art

Unlim

ited

Bergerac D

epot

Keuken

Outlet

Diplan

Sport- M

edisch Fitness C

entrum

LidlC

arpet Right

BCC

Palm Beach

Zonnestu-

dioSportcen-

trum G

ym

Alkm

aar

Dan

scen

trum

De

Brui

jn-B

onel

The

Coo

king

Fact

ory

Mon

tel

Bete

r Be

d

Hal

ford

sPr

onto

Won

en

Keu

ken

Con

curr

ent

Baby

land

Mob

i Des

ign

Kwantum

Leen Bakker

Bread &

Butter Bele

gde Broodjes

Westra

Alkmaarse

Motoren

Revisie

Ala

ddin

Lam

pen

Vlo

eren

mar

kt

Kar

Wei

Eko Plaza

Will

kos

B.V.

Alk

maa

r K

appe

rsm

eubi

lair

LaminaatOutlet.NL

Rain X Autowas

Woonoutlet

Teak - Outlet

Rijwiel Handel

IIWA

Arbeids

integr

atie

Alexand

er Cald

er

Arbeids

integr

atie

INOVA

Alkmaar

De Slaap Z

aak

Binnen Huis Center

Four

Sta

r N

eder

land

B.V

.

Roy

al In

gred

ient

s G

roup

B.V

.R

etur

n R

eint

egra

tie

Rea

ch R

eint

egra

tie

Lei W

agen

inge

n-U

r

Dig

tal 4

UH

olla

nd P

rodu

ce B

.V.

Bure

au v

oor

Ond

erne

mer

s Adv

ieze

n B.

V.

Empo

wer

Vis

inet

h B.

V.V

isua

l Ste

ps B

.V.

Stic

htin

g Le

arnc

are

Flex

Cen

ter

Allb

ouw

- G

roep

verkocht in OverstAd

horen.DaaromhebbenweeenculturelebiografielatenmakenvanOverstad.Hetgebiedmaaktopdehuidigebezoekerdeindrukvaneenverrommeldbedrijventer-rein,maarerzitnatuurlijkeengeschiedenisachter.Wijzijnopzoekgegaannaardewetenswaardighedenenverborgenschoonheidvanditgebied.DekennisdiewezohebbenvergaardkanwordengebruiktbijdeontwikkelingvanhetnieuweOverstad.Eenontdek-kingwasbijvoorbeelddatervroegereenlusttuinheeftgelegen.Watisermooierdanopdiepleknueenstads-tuintemaken?Hopelijkgaatdatgebeuren.’ Naasthetverledenwerdookhethedenonder-zocht.DevraagwaswatderelatieisvanOverstadmetdestadAlkmaarenzijnsocialegeschiedenis.Ontwerp-buroKetter&CozettezichhieraanenbedachttevenshoedeCultureleBiografiealsinstrumentkanwordeningezetbijdedaadwerkelijkeontwikkelingvanhetnieuweOverstad.

Atlas OverstadDebevindingenzijngebundeldineenprachtigboek:Atlas Overstad.Kaartenenbeschrijvingenbrengeninbeeldhoehetlandschapzichheeftaangepastaandenodeneneisenvandetijd.AtlasOverstadgaatuitvandrieperspectieven.Wekrijgeneenbeeldvanhetverledenvanhetgebiedaandehandvankaartenvanarcheologische,geografischeenstedenbouwkundigeelementenenstructuren.Vervolgenskomthetnuaandeorde,meteenanalysevanhetgebiedinrelatietot

destadAlkmaar.Eninzesgeschrevenportrettenvandeondernemersdiehunbedrijfaljarenopditterreinhebben,lezenwewatzijverwachtenvandetoekomst. AtlasOverstadiseeninventarisatievanhistori-schefragmentenendedocumentatievaneensocialegeschiedenis-ennueensnietvanhethistorischestadscentrum.Bijnadereverkenningontstaathetinzichtdathetgebiedzichlaatlezenalsdeecono-mischegeschiedenisvandeafgelopendecennia.Hettoonthetproceswaarinveranderingenvormkrijgenvanuiteenconcretebehoefte.Bijzonderishoedehandwerksman,deindustrieende‘retail’hiernaastelkaarbestaan. DoordeveranderingeninkaarttebrengeniserookeenbeeldontstaanvandehuidigestedelijkecultuurvanNederland,metzijninfrastructuur,bedrijventer-reinen,historischecentraenna-oorlogsenieuwbouw-wijken.AtlasOverstadisnietalleeneenschetsvanhetverleden,maarookvoordetoekomst.Historie,actua-liteitentoekomstwordeninsamenhanggetoond. RonddeverschijningvandeAtlaszijnverschil-lendebijeenkomstengeorganiseerdmetwethouders,gemeenteambtenaren,architecten,projectontwik-kelaars,ontwikkelingseconomenenanderestake-holders.Zijraaktendoordrongenvanhetbelangvandezezoektochtengaandebevindingenhopelijkinhunplannenmeenemen.◀

Beeldende kunst op straat brengt mensen in aanraking met cultuur. In Gelderland komt cultuur nog dichter bij de mensen, dankzij nieuwe presentatiemogelijk­heden: een vernuftige website en ‘augmented reality’.

beelden van GelderlandMetdewebsitebeeldenvangel-derland.nlheeftGelderlandeenlandelijkeprimeur.Alseerstepro-vincieheeftGelderlandzijncom-pletecollectiebeeldendekunstindebuitenruimtedigitaalgedocu-menteerd.Allekunstwerkenindeopenbareruimtestaanerop,alszetenminstegemaaktzijndoorprofes-sionelekunstenaarsinopdrachtvangemeentenofprovincie.Degeïnte-resseerdetoeristmaarookGeldersetoeristischeorganisatieskunnenblijzijnmetdezevernuftigesite.ProjectleiderErnaaandeStegge:‘Gelderlandheefteenindrukwek-kendebuitenruimtecollectieeneenrijkewandel-enfietstraditie.Jekuntopbeeldenvangelderland.nlheelgemakkelijkeentochtuitstippelenlangsdewerkenvanjekeuze.Jekuntdaarvoorgebruikmakenvandecategorieënopdesite,zodatjelangsallekunstwerkenvanbij-voorbeeldeenbepaaldekunstenaar

komt,inhetgebiedvanjekeuze.Jekuntechterookzelfdekunstwerkenuitzoeken;hetprogrammamaaktdanvoorjoueenmooieroute.Deachtergrondinformatiekunjevoorafthuislezen,ofopinternetviajemobieletelefoon.Digitaalkunnenweuitgebreidereachtergrondinfor-matiegevendanopeentekstbordterplekke.Metdezewebsiteverster-kenwedecultuurenhettoerismeinonzeprovincieenorm.’ NietalleendeparticulieretoeristmaarookVVV’skunnenergebruikvanmakenenmaatwerkproductenontwikkelen,zoalsfietsroutesofeenfotowedstrijdlangsdeeigengemeentecollectie. Hetzoumooizijnalsalleprovin-ciesopdezemanierhunbeeldenbijhetpubliekgaanbrengen.

de werkelijkheid verrijktIservoordebezoekersvandeVeluwealgenoegtezienentebeleven,sindsjunizwevenhierooknogeenstwaalfspeciaalontwik-kelde,virtuelekunstwerkendoordeether.Zezijnalleenzichtbaarviadecameravaneensmartphone.MarjanWillemsen,regiocoördi-

natorvanCultuurpactVeluwe:‘Ditiseenbijzonderetoepassing.Wijvoegeneenculturelebelevingtoeaanderealiteit,passendbijspecifiekeplekkenvandeVeluwe.Detwaalfdigitalekunstwerkenbestaanuitfilmpjes,foto’s,verha-lenengeluidsfragmentendiejealshetwarealseenextralaagjeoverdewerkelijkheidlegt.Zo’ntoepas-singheet‘augmentedreality’ofwel‘verrijktewerkelijkheid’.Dedigitalekunstwerkenkomenalleentotlevenwanneereensmartphonebezitterzichnaareenbepaaldelocatieheeftlatenleiden.Dezeaugmented-rea-litykunsthebbenwegekoppeldaanDeVeluwelayar.Ditiseenapplicatiewaarmeejeopjesmartphoneallekunst-encultuurinformatievanjedirecteomgevingmeticoontjesenachtergrondinformatieinjebeeld-schermziet.Ennatuurlijkstaanallevirtuelebeeldenookopbeeldenvan-gelderland.nl.Opdezemanierlatenweziendatfeitelijkeenvirtueleinformatiezichprimalaatcombine-ren,juistinhetaanbodvankunstencultuur.’◀

→ Kijk op actie pagina 34 voor het gratis infomapje van dit project en voor andere materialen!

gelderland

33

Gelderland maakt kennis met buitenkunst

34

OVERIJSSEL

dvd­box Dorp in ZichtVanhetprojectDorp in Zichtiseenprachtigedvd-boxgemaakt.Interesse?Kunst&CultuurOverijsselstelt20exemplarenbeschikbaar.Stuursneleene-mailnaarSonjaPaauw,spaauw@kco.nlovvActieTwaalfdvdDorpinZicht.

OVERIJSSEL

publicatieOverijssel is een werkplaatsIn2009starttedecampagneOverijssel is een werkplaats.AtelierOverijsselstelt15boekjesbeschikbaar.Interesse?Stuursneleene-mailnaarSonjaPaauw,spaauw@kco.nlovvActieTwaalfOverijsseliseenWerkplaats.

ZUID-HOLLAND

dvdEen dag uit het leven van een provinciale wegKunstgebouwverloot5xdedvdEen dag uit het leven van een provinciale weg,eenroadmoviemet120portrettenvanmensendiegebruikmakenvandenieuweprovincialewegN470,gemaaktdoorJeannevanHeeswijk.Mailvoor1december2011uwadresgegevensaanpr@kunstgebouw.nlondervermeldingvan‘dvdN470’.

UTRECHT

ansichtkaartenboekje Laat je meevoeren door Nederrijn en LekVoordeWeekvandeGeschiedenis2010maaktenamateurkunstenaarsenerfgoedorganisatieseenansichtkaar-tenboekje.Erzijn25vandezeleporello’sbeschikbaar.Interesse?MailnaarMar-tineSpanjers,m.spanjers@zimihc.nl

GELDERLAND

routeboek Kastelen in Rivierenland GaopontdekkingsreislangsdekasteleninRivie-renlandengebruikditrouteboek.Overzichts-kaartenenbeschrijvingengeveneenbeeldvanwatdezestreekaankastelenenlandhuizentebiedenheeft.KunstenCultuurGelderlandgeefter20weg.Mailsnelnaarinfo@kcg.nl

GELDERLAND

publicatieBakens aan het water DeprijsvraagBakens aan het waterleverde107

voorstellenopvanbeeldendkunstenaars,vorm-geversenlandschapsarchitecten.Dezepublicatielaatzienwelkebijdragezijwillenleverenaanderuimtelijkekwaliteit.KunstenCultuurGelder-landgeeft30exemplarenweg.Mailsnelnaarinfo@kcg.nl

GELDERLAND

boek Verdronken dorpen JanenSanneTerlouwvertellendevergeten

geschiedenisvandorpendiedooroverstro-mingenuithetlandschapzijnverdwenen.KunstenCultuurGelderlandgeeft25exem-plarenweg.Mailsnelnaarinfo@kcg.nl

GELDERLAND

Gelderse­cultuurraamstickers VrolijkeraamstickersmetGelderseencultureleplaatjesvoorindeauto,ophetkeukenraamofomjebeeldschermmeeteversieren.KunstenCultuurGelderlandgeeft25exemplarenweg.Mailsnelnaarinfo@kcg.nl

GELDERLAND

mapje beeldenvangelderland.nlEenmapjemetinformatieoverbeeldenvangel-derland.nl:fietsroutekaarten,eenaffichevolkunstwerkenuitdeGeldersebuitencollectie,eenpuzzelennogveelmeer!Vraag‘mgratisaanviainfo@kcg.nl

FLEVOLAND

stripboekVindus Vinex en de LandstrekersStichtingDeKubusCentrumvoorKunst&Cul-tuurinFlevolandbiedt20exemplarenvanVindus Vinex en de Landstrekersaan.Inte-resse?MailnaarMartinKamphuis,m.kamphuis@kunstindebuurt.nl

WEEK VAN DE GESCHIEDENIS 2010 - ANSICHTKAARTEN VOORSTEL ONTWERP77©2010/2518

ACTIES VOOR U! DIGITALE MEDIA

35

ACTIES VOOR U! DIGITALE MEDIAOverijssel wwwKunst & Cultuur Overijssel: kco.nlAtelierOverijssel: atelieroverijssel.nlLandschap Overijssel: landschapoverijssel.nlHetWielvanOverijssel(voor RO

ambtenaren) linkedinAtelierOverijssel,werkplaatsvoor

ruimtelijkekwaliteitLandschapOverijsselKunst&CultuurOverijssel twitter@KCOverijssel@actwente@rondeeldeventer@projectdwg@wiel_overijssel(voor RO ambtenaren)

Utrecht wwwprovincie-utrecht.nllandschaperfgoedutrecht.nlcbk-utrecht.nlutrechtslandschap.nldevenen.nlbovenhetland.nlutrechtsewaarden.nl

Zeeland wwwdorpstadenland.nlrecreatieenruimte.nlcbkzeeland.nlzwdelta.nlhetzeeuwselandschap.nlzeeland.nl

Noord Brabant wwwdorpstadenland.nlbkkc.nlsonax.org

Noord Holland wwwcultuurcompagnie.nlcultureelerfgoednh.nlparknoordholland.nlnoord-holland.nlnhbnl.nlherbestemmingnh.nlfw.nl

Gelderland wwwgeldersbouwmeesterschap.nlgsro.nlherbestemming. geldersgenootschap.nlbeeldenvangelderland.nltijdschriftoost.nlgeldersgenootschap.nlideefabriek.eu linkedinIDeefabriekAchterhoek twitter@HerbestemmingGG@IDeefabriekAH 

Drenthe wwwkcdr.nlateliermooidrenthe.nldrentsplateau.nlkunstveld.orgherbestemmingdrenthe.nldrentslandschap.nlcbkdrenthe.nl linkedinK&C,expertisecentrumenproject-

organisatiekunstencultuur

Limburg wwwplattelandinuitvoering.nlhklimburg.nlparkstad-limburg.nlheerlen.nl.kunstencentrumsigne.nlvanmeernaarbeter.nl twitter@huisvdkunsten

Flevoland wwwdekubuslelystad.nldekunstlinie.nlflevolanderfgoed.nlkunstindebuurt.nl facebookKunstlinie twitter@Kunstlinie@LandArtAlmere

Friesland wwwlandschapsbeheerfriesland.nlatelierfryslan.nlarkfrysland.nlaspfryslan.nlsien-n.nl linkedinarkfryslan twitter@arkfryslan

Groningen wwwarchitect-toon.orggroningerkerken.nltheatervandenatuur.eulemmer-delfzijl.nl

Zuid Holland wwwkunstgebouw.nlerfgoedhuis-zh.nl facebookkunstgebouw linkedinGebiedsontwikkelingenkunst twitter@kunstgebouw

overruimtelijkekwaliteit

36

De Raad van TwaalfKunstbalieCultuureducatie en Amateurkunst in Noord-Brabantwww.kunstbalie.nl

De KubusCentrum voor Kunst & Cultuur Lelystadwww.dekubuslelystad.nl

EDU­ART Specialisten in cultuur en onderwijswww.edu-art.eu

Huis voor de Kunsten Limburgondersteuning amateur- en professionele kunsten en cultureel erfgoed www.hklimburg.nl

KCO Kunst & Cultuur Overijsselwww.kco.nl

Keunstwurk Culturele dienstverlener in Fryslânwww.keunstwurk.nl

Kunst Centraal Kunst- en cultuureducatie provincie Utrechtwww.kunstcentraal.nl

Kunst & Cultuur Drentheexpertisecentrum en projectorganisatiewww.kcdr.nl

KCGGelders Kenniscentrum voor Kunst en Cultuurwww.kcg.nl

Cultuurcompagnie Noord­Hollandontwikkelaars in kunst en erfgoedwww.cultuurcompagnie.nl

Kunstgebouw Stichting Kunst en Cultuur Zuid-Hollandwww.kunstgebouw.nl

Kunststation C Bureau voor cultuureducatie in de provincie Groningenwww.kunststationcultuur.nl

SCOOP Zeeuws instituut voor sociale & culturele ontwikkeling www.scoopzld.nl

ZIMIHC Huis voor Amateurkunst Utrechtwww.zimihc.nl

www.raadvantwaalf.nl