Levensbeschouwing binnen een historisch overzicht

16de - 17de eeuwDrs. J.L.C. Marechal

De 16de eeuw en levensbeschouwing

De renaissance: mensbeeld

Renaissance, wedergeboorte van de klassieke oudheid, het veranderende mensbeeld:

Memento Mori werd Carpe Diem (Memento Vivere), Individualisme/virtù: Van mannen werd verwacht dat zij het lot

naar hun hand zetten. Er ontstond een verering van het individu, van 'grote mannen' die zichzelf onderscheidden van hun omgeving. Een dergelijke man, die zijn rivalen overtrof, bezat virtù (= deugd) in de ogen van zijn tijdgenoten. Het werd als een typisch mannelijke kwaliteit beschouwd. Deze verering van het unieke individu was geheel nieuw: ook de oudheid kende een dergelijk verschijnsel nauwelijks.

Er ontstond een nieuw levensgevoel, minder gericht op God en het hiernamaals en meer gericht op de mens en het aardse leven: vorm van secularisering (afnemende invloed van de kerk).

De 16de eeuw en levensbeschouwing

De school van Athene is een fresco van de Italiaanse renaissancekunstschilder Rafaël. Het toont onder andere de filosofen Plato, Aristoteles en Socrates.

De fresco werd geschilderd tussen 1509 en 1510. De school van Athene beeldt het rationele ware uit, oftewel de filosofie en haar rationele zoektocht naar de Waarheid. De school van Athene is een duidelijk voorbeeld van de tijdgeest waarin Rafaël leefde: de renaissance. In deze periode herleefde de belangstelling voor de Klassieke Oudheid, niet alleen de kunst werd weer gewaardeerd, maar ook de klassieke filosofie.

De renaissance: mensbeeld

De mens van Vitruvius is een stelsel van lichaamsverhoudingen zoals Vitruvius die beschreef in zijn ‘De architectura’. Een Vitruviusman is een afbeelding van een man als demonstratie van de voorschriften van Vitruvius. De bekendste Vitruviusman is een tekening van Leonardo da Vinci van omstreeks 1490. De Vitruviusman wordt gezien als een symbool van het humanisme, met de mens als het middelpunt van het heelal.

De renaissance: mensbeeld

Een verschil tussen de middeleeuwen en de renaissance is o.a. het verschil in levensgevoel: De middeleeuwen kenmerkt zich door het begrip: Memento mori: Gedenk te sterven. De renaissance kenmerkt zich door het begrip Carpe Diem: Pluk de dag.

De renaissance: wereldbeeld

Renaissance, wedergeboorte van de klassieke oudheid, het veranderende wereldbeeld:

Hernieuwde aandacht voor wetenschap, i.t.t. alles maar op gezag van de kerk en de Bijbel aan te nemen (secularisering)

Het geocentrisch wereldbeeld werd een heliocentrisch wereldbeeld Vele nieuwe uitvindingen en ontdekkingen De toenemende aandacht voor het hier en nu ten koste van de

nadruk op het eeuwige en transcendente blijkt ook uit het toenemend realisme in de beeldende kunst. Vanaf de renaissance werd van westerse kunst verwacht dat deze de werkelijkheid op een objectieve manier vormgaf en als zodanig herkenbaar was. De ruimte was niet langer onpeilbaar en onkenbaar, maar werd als geordend beschouwd, zichtbaar en meetbaar.

De renaissance: wereldbeeld

De renaissance: wereldbeeld

De aarde is niet meer plat, niet meer het centrum van het universum, omdat het Godsschepping zou zijn of omdat dit in de bijbel staat, of omdat dit op gezag van de machtige kerk zo gezien moest worden. De invloed van de kerk nam af, secularisering. De mensen werden weer nieuwsgierig. De mensen gingen zich weer verwonderen en keken ruimdenkend de wereld in. Hierdoor ging de wetenschap weer (zoals in de klassieke oudheid) een grotere rol spelen en werden er op allerlei terreinen ontdekkingen en uitvindingen gedaan. In de kunst werd de wedergeboorte van het verruimde gezichtsveld gesymboliseerd door o.a. het gebruik van perspectief en in de wetenschap door het heliocentrische wereldbeeld, het zonnestelsel (Nicolaas Copernicus, de Copernicaanse Revolutie later verder uitgewerkt en verdedigd tegenover de kerk door Galileo Galilei)

De renaissance: wereldbeeld

De renaissance: verspreiding

Het is moeilijk een scherpe grens te trekken tussen de middeleeuwen en de renaissance, omdat de renaissance niet overal tegelijkertijd ontstond. De renaissance begon in Italië.

De renaissance: verspreiding

Vanuit Italië, via de handelsroutes, verspreidde de nieuwe ideeën, de nieuwe mens- en wereldbeelden zich door geheel Europa. Conclusie is dan ook dat de middeleeuwen niet overal op hetzelfde moment eindigde en de renaissance niet overal op hetzelfde moment begon.

De renaissanceHet feit dat het geloofsleven en de wetenschap zich van elkaar losmaakten, gaf nieuwe impulsen aan de wetenschappelijke methoden, maar ook aan de geloofsbeleving. Het legde de basis voor twee belangrijke omwentelingen die in de vijftiende en zestiende eeuw plaatsvonden: 1. De renaissance met uitvindingen en ontdekkingen (zoals de

overgang van geocentrisch naar heliocentrisch wereldbeeld)

2. De reformatie: de poging van hervorming/zuivering van de Rooms-katholieke kerk door o.a. Luther en Calvijn eindigde uiteindelijk met een breuk met de RK-kerk en de vorming van een nieuwe christelijke stroming, naast de Rooms-katholieke en Oosters-orthodoxe stroming, namelijk het protestantisme.

Maarten LutherMaarten Luther leefde van 1483-1546

Maarten LutherLuthers voornaamste punt van kritiek op de katholieke kerk was de handel in aflaten. Hij formuleerde 95 stellingen, het startschot van de reformatie.

Maarten LutherLuther wilde met zijn 95 stellingen niet ‘breken’ met de katholieke kerk, hij wilde slechts een discussie over hervormingen binnen de katholieke kerk op gang brengen. Luther spijkerde zijn 95 stellingen vast aan de Slotkerk in Wittenberg.

Maarten LutherDe katholieke kerk kon Luther moeilijk het zwijgen opleggen, omdat hij in het Duitse rijk al erg veel aanhang onder vorsten, priesters en gewone gelovigen had gekregen, met name Frederik III van Saksen was zijn beschermheer.

Maarten Luther

Maarten LutherHet optreden van Luther had twee ingrijpende gevolgen: één voor de kerk zelf en één voor het Duitse Rijk. Voor de kerk: kerkscheuring tussen de protestanten – de katholieken en voor het Duitse Rijk: Er ontstonden godsdienstoorlogen.

Maarten Luther

De Duitse Boerenoorlog was een opstand van boeren en lage edelen in het Zwarte Woud, die plaatsvond in 1524/1525. De opstandelingen verzetten zich tegen de eisen die hun gesteld werden in geld en diensten. Begin 1525 nam het aantal opstandelingen toe. Ze beriepen zich op de Bijbel en op Maarten Luthers leus over de vrijheid van de christen. Maarten Luther schrok wat hij bij de mensen te weeg had gebracht.

Maarten LutherEnkele kernopvattingen van Maarten Luther:

Alleen het geloof kan de mens verlossen uit de macht van de duivel. Niemand kan genade van God verdienen door boete of aflaatbrieven te kopen;

Tijdens de communie veranderen brood en wijn niet in het lichaam en bloed van Jezus, zoals de katholieke kerk gelooft;

Luther geloofde dat alleen de Bijbel ons kan vertellen wat wij moeten geloven;

Om de boodschap van de Bijbel te begrijpen moesten alle erediensten in de volkstaal en niet in het Latijn worden gehouden.

Maarten LutherEr was al eerder, in 1054, sprake geweest van een scheuring in de katholieke kerk. Er ontstonden toen ook twee geloofsrichtingen: Die van de Westerse christenen en die van de Oosterse christenen (Oosters Orthodoxen).

Maarten LutherDe scheuring van de katholieke kerk in 1517 was niet onvermijdelijk, maar niemand deed werkelijk een poging om de ander te begrijpen. Als beide partijen echt hun goede wil hadden getoond, dan had een breuk mogelijk voorkomen kunnen worden. Maar goed als-dan is ahistorisch.

Maarten LutherHet concilie van Trente werd door de Paus en de bisschoppen bijeen geroepen van 1545 tot 1563 om de misstanden en misbruiken binnen de Rooms-katholieke kerk, ook zelf aan te pakken.

Maarten LutherDe lutherse kerk was lange tijd opgedeeld in de zelfstandige zogenaamde ‘Landeskirchen’ (nationale kerken), omdat een aantal Duitse vorsten wel achter Luther stonden en een aantal niet: Cuius regio, eius religio , is de Latijnse omschrijving van de rechtsregel waarnaar volgens de Godsdienstvrede van Augsburg (1555) in de diverse staten van het Duitse Rijk moest worden gehandeld ten opzichte van de godsdienst,… ofwel ‘Wessen Gebiet, dessen Religion’, Elk gebied zijn eigen religie.

Johannes CalvijnCalvijn leefde van 1509 – 1564

Johannes CalvijnCalvijn wees het celibaat af, hij vond dat je wel mocht trouwen en seks mocht hebben als priester, want zo zei hij: “Wie weigerde te genieten, wees Gods goedheid af”.

Johannes CalvijnCalvijn organiseerde in 1541 zijn kerk in Genève, te Zwitserland. Vanuit Genève verspreidde het calvinisme zich snel over West-, Noord- en Midden-Europa. Het calvinisme sloeg vooral onder de stedelijke burgerij en handwerkslieden aan, omdat de leer van Calvijn de gewone gelovigen de macht gaf binnen de kerk.

Johannes CalvijnCalvijn kreeg vooral bekendheid met zijn boek: ‘Institutie’ of ‘Onderwijzing/onderricht in de christelijke godsdienst’ (Latijn: Institutio Christianæ Religionis).

Johannes CalvijnEen theocratie is een staat die helemaal volgens de geboden van God zou worden bestuurd. Calvijn probeerde een theocratie te vestigen in Genève.

Johannes CalvijnIn de calvinistische kerkelijke gemeenten zijn de gewone burgers de baas, maar in de Lutherse kerkelijke gemeenten is de plaatselijke vorst de baas. In de Rooms-Katholieke gemeenten beslist uiteindelijk de paus.

Johannes CalvijnHet calvinisme heeft een ‘wettische’ mentaliteit. De mensen moeten namelijk leven naar de letter, de regels van de Bijbel. Om te kunnen weten wat mag en niet mag, doen zij veel aan Bijbelstudie.

Johannes Calvijn Het calvinisme gaat uit van de predestinatieleer:

God heeft voordat iemands leven begint al bepaald of hij in de hemel of in de hel terecht komt (voorbeschikking).

Johannes Calvijn ‘Het rentmeesterschap’ van God houdt volgens

Calvijn in dat niemand persoonlijk bezit heeft, alle rijkdom, elk bezit heeft men als het ware van God te leen. Je moet uiteindelijk verantwoording afleggen voor de wijze waarop jij hiermee omgaat.

Johannes CalvijnEnkele kernopvattingen van Calvijn:

De Bijbel is het wetboek van God. Predestinatieleer. De mens kan alleen maar door het geloof gered worden. Rentmeesterschap van God. Het calvinisme kent maar twee sacramenten: de doop en het

heilige Avondmaal. Het kerkbestuur wordt gekozen door alle belijdende, alle actieve

leden van de kerk. De predikant wordt door het kerkbestuur uitgekozen en benoemd.

De Staat moet er als Dienaresse van God op toezien dat haar geboden op aarde worden nageleefd: Theocratie. Als de wereldlijke bestuurders zelf Gods geboden overtreden mogen zij worden afgezet.

De 17de eeuw en levensbeschouwing

Thomas Hobbes Thomas Hobbes leefde van 1588 – 1679, hij kwam uit Engeland.

Thomas HobbesHobbes’ mensbeeld ging er van uit dat de mens van nature een egoïst is. Hobbes zegt dat de mens een “homo homini lupus” is, ofwel Mensen zijn wolven voor elkaar, elkaars concurrent. De titel van het belangrijkste werk van Hobbes is ‘Leviathan’.

Thomas Hobbes versus Jean-Jacques Rousseau

De natuurstaat en het sociaal contract: Thomas Hobbes en Jean-Jacques Rousseau hadden zeer verschillende opvattingen over het wezen van de mens.

Thomas Hobbes versus Jean-Jacques Rousseau

René DescartesRené Descartes leefde van 1596 – 1650, hij kwam uit Frankrijk

René DescartesDe titel van het belangrijkste werk van Descartes is ‘Discours de la methode’. Aan de hand van een systematische twijfel wil hij schijnzekerheden uitbannen.

René DescartesDescartes kwam, n.a.v. zijn filosofische methode, tot de volgende conclusie: Je kunt overal aan twijfelen behalve aan de twijfel zelf en ik ben degene die twijfelt; ik denk dus ik ben (Cogito ergo Sum). Descartes legt de basis voor het 17de eeuwse rationalisme, waarin het verstand en niet de zintuigen ons tot kennis brengt.

John Locke John Locke leefde van 1632 – 1704, hij kwam uit

Engeland.

John LockeDe titel van het belangrijkste werk van Locke is ‘An essay concerning human understanding’. Locke probeert in dit werk een antwoord te vinden op de volgende twee vragen:

1. Waar halen de mensen hun gedachten en voorstellingen vandaan?

2. Kunnen wij vertrouwen op wat de zintuigen ons vertellen?

John LockeLocke was een kritische bewonderaar van de filosofie van René Descartes.

John LockeIn zijn Essay concerning Human Understanding (1690) stelt Locke duidelijk dat kennis enkel voortkomt uit ervaring en dat men van aangeboren ideeën niet kan spreken. De menselijke geest is als een onbeschreven blad (tabula rasa). Werkelijk alle kennis komt voort uit ervaring (simple ideas) of combinatie ideeën (complex ideas).

Locke concludeert hier echter wel uit dat de natuurkunde nooit een zekere wetenschap kan worden, maar het hoogstens een systeem van meningen (opinions) kan zijn. Slechts de wiskunde kan zo'n zekerheid hebben omdat men daar louter kan werken met complex ideas en deze aan elkaar toetsen en vergelijken

David Hume David Hume leefde van 1711 – 1776. Hij was een Schotse filosoof en geschiedschrijver, uit de tijd van de Verlichting.

David HumeHume was een van de belangrijkste empiristische filosofen en zijn ideeën zijn van grote invloed geweest op Immanuel Kant.

Een empiristische filosoof gaat vooral uit van de zintuigen en niet van het verstand, zoals bijvoorbeeld René Descartes wel deed.

David HumeDe titel van het belangrijkste werk van Hume is: ‘A Treatise of Human Nature’.

David HumeHume wil alle gedachten en voorstellingen aanpakken die niet tot overeenkomstige indrukken kunnen worden herleid. Hij wil dus weten of de samengestelde begrippen die we gebruiken kloppen.

David HumeVoorbeeld: Het complex, samengestelde begrip Engel; een mannelijke gedaante met vleugels. Het is een complex begrip want je ziet namelijk mannen en ook vleugels. Deze twee ervaringen, die in werkelijkheid niet bij elkaar horen, combineer je. Het is dus, volgens Hume, een valse voorstelling die weggegooid moet worden.

David HumeNog een voorbeeld: God is een oneindig intelligent, wijs en goed wezen. We kunnen dan, volgens Hume, ook spreken van een samengesteld idee van God: God is een samengesteld idee dat bestaat uit iets oneindig intelligents, iets oneindig wijs en iets oneindig goeds.

David HumeOok zaken als oorzakelijkheid kan men volgens Hume niet waarnemen. Wanneer een biljartbal de ander zogenaamd doet bewegen (veroorzaakt), ziet men enkel de ene biljartbal tot tegen de andere bewegen, stoppen en de andere bal zien verder rollen. Men ziet de oorzakelijkheid zelf niet. Dergelijke zaken, zoals oorzakelijkheid en substantie, maar ook bijvoorbeeld het bestaan van andere menselijke geesten of personen zijn dan volgens Hume ook niets meer dan een gewoonte (habit) die de mens heeft aangekweekt omdat hij bijvoorbeeld het bewegen van de tweede biljartbal altijd heeft zien samengaan met het aanraken door de eerste. Hier komt Hume dus naar voren als een radicale scepticus: men kan nooit zeker weten dat die substantie of causaliteit echt (morgen nog) bestaat. Toch stelt Hume nog vast dat men als filosoof wel sceptisch kan zijn over deze zaken, maar eens men zijn studeerkamer verlaat zal zelfs de filosoof aannemen dat oorzakelijkheid echt bestaat en met andere mensen omgaan alsof het echte mensen zijn.

David HumeEen wonder is volgens Hume een inbreuk op de wetten van de natuur.