Leren lezen en spellen,een aanpak

kt! 2

In het vorige artikel- Instructie

werkt! (r), opgenomen in Praxis~

bulletin, nummer 7 - zijn een "aantal algemene tips beschre-

ven én speciale tips voor de

klankzuiuere periode.In dit vervolgartikel gaat het

om tips voor de niet-klankzuiue-

re periode in groep 3 en de hoge-re groepen. De algemene tips

blijven ook voor deze groepen

gehandhaafd.

!n,tructie we,kt! (2) • Praxi,bulletin 8, apriI2oo3 1.1 '3

'8anktetter'

Niet- klankzuivere periode

De niet-klankzuivere periode start nadat alleletters expliciet zijn aangeboden en geoe-fend. Meestal is dit halverwege groep 3. Ver-volgens loopt deze periode door tot en metgroep8.

Tweede helft groep 3

Als alle letters aangeleerd zijn - halverwegegroep 3 - gaan we geleidelijk aan overstap-pen op de niet-klankzuivere periode.Vanaf dan gaat het systeem van letterlijkkunnen verklanken steeds minder op. Dekinderen zien een woord en moeten wetendat ze iets anders moeten zeggen dan zezien. Of ze horen een woord en moeten we-ten dat ze iets anders moeten schrijven danze horen.In de instructieles leren de kinderen de orde-ning om de problemen zo goed mogelijk aante pakken.

Ordening en denkkader

In de klankzuivere periode hadden we eigenlijk maaréén type woorden: de klankzuivere woorden. Binnen degroep van de niet-klankzuivere woorden zijn meer catego-rieën te onderscheiden.Binnen deze groep horen woorden bij elkaar op over-eenkomstige lees-schrijfwijze. Dat noemen we een ca-tegorie. Het is nu de bedoeling om in de instructieles de-ze ordening aan de kinderen te leren. Als de kinderenmet deze ordening bekend zijn, kunnen ze veel beterberedeneren waarom een woord zo gelezen of geschre-ven moet worden. Het is dus het aanreiken van eendenkkader. We leren de kinderen denken om zo zelfhunwerk te kunnen controleren. Het is niet goed of foutomdat de juf of de meester het zegt, maar omdat er eenreden voor is.Wanneer de kinderen een helder kader aangereiktkrijgen, kunnen ze ook de informatie gerichter opslaan,met als gevolg dat ze die informatie ook weer snellerkunnen terugvinden.

I LezenAlle methodesbehandelen in de niet -klankzuivere pe-riode bij het lezen eenzelfde soort ordening/catego-rieën. De volgorde van aanbieding kan wat verschillendzijn. Je ziet «ng», «nk", «cht», «aai-aai-oei», «eeuw-ieuw», «-d", «open en gesloten lettergreepwoorden»,enzovoort.Het aardige is nu dat je in de niet-klankzuivere perio-de niet meteen de woorden die je leert lezen ook hoeftte gaan schrijven. De kinderen gaan deze categorieënpas later schrijven.• Tip uit en voor de praktijkBij de instructie van het lezen van een categorie noemtde leerkracht al wel de naam. Bijvoorbeeld wachtwoor-den of bankletterwoorden. De leerkracht legt zo al in deweek wat later bij spelling wordt aangeboden.

2 Woorden lezenHet gevaar in deze periode (tweede helft groep 3 en ho-ger) is dat er zo veel nadruk op het lezen van de niet-klankzuivere woorden gelegd wordt dat de klankzuive-re woorden niet meer geoefend worden .

• Tip uit en voor de praktijkHet is daarom zinvol om bij de niet-klankzuivere woor-den (nieuwe categorie en herhaling) die op het zijbordstaan ook altijd moeilijkeklankzuivere woorden te zetten.

14 1.1 Pnrrisbulletin 8, april2""3 • Instructie wed,,! (2)

Bijvoorbeeld per week een rijtje met twee medeklin-kers voor en achter, een rijtje met drie medeklinkersvoor en een rijtje met drie medeklinkers achter. Bij-voorbeeld:

4 SpellingWanneer bij spelling een nieuwe categorie aangeleerdwordt, wordt dezelfde categorienaam gebruikt die eerderbij lezen is aangeboden. De kinderen kennen dezegroep van woorden al, maar moeten nu nog horen hoede regel (of denkwijze) is om te zorgen dat de woordenvan deze categorie goed geschreven worden.

Alleen visueel inprenten of analogie (<<strooi»schrijfje net als «mooi») biedt te weinig houvast voor veel kin-deren.

• Tip uit en voor de praktijkBij spelling gaat de instructie over wat je hoort, maaranders moet schrijven. (Bijvoorbeeld bij «aai-aai-oei».'Je hoort de «j», maar je schrijft de «i».')

Bij «eeuw-ieuw» horen de kinderen de «u» niet. Dan ishet natuurlijk handig te zeggen dat ze de «u» niet moe-ten vergeten. ('«Eeuw-ieuw» is een viertekenklank endan moet je de «u» niet vergeten.')

3 Auditieve lettergrepen (klankvoeten)Het verdelen van woorden met twee of meer lettergre-pen zoals kleuters dat doen, noemen we: lezen in audi-tieve lettergrepen. Bijvoorbeeld: «ka-t(t)en», «sti-p(p)en»,enzovoort. (Zie meer voorbeelden op de websitewww.praxisbulletin.nl.) Kooreman heeft hier de termklankvoeten voor bedacht. In het video-instructiepakketZo leerje kinderen lezen en spellen (J. L.M. Schraven) is eenbewerking van dit type woorden uitgewerkt. Het oefe-nen van het klankvoetensysteem als voorbereiding ophet ontsleutelen van tweelettergrepige woorden blijktveel houvast te bieden.

• Tip uit en voor de praktijkHet lezen van woorden in auditieve lettergrepen c.q.klankvoeten is een strategie om lange woorden te Ierenontsleutelen. Als kinderen de woorden nog niet in zijngeheel kunnen overzien, is de instructie: 'Lees maar inklankvoeten.' De leerkracht leert de kinderen hoe ze hetwoord zelf kunnen ontsleutelen.

5 Auditief dicteeIn de instructieles zijn we steeds bezig te kij-ken of de kinderen de woorden goed kunnenordenen, dat wil zeggen: bij de goedecategoriekunnen indelen. Elk woord hoort bijeengroep/categorie. Als het kind weet bij welkecategorie een woord hoort, dan kan het ervervolgens de regel (of denkwijze) aan kop-pelen en weet dan hoe het woord geschrevenmoet worden. In het dictee, dat elke dag gege-ven wordt, komen alle aangeleerde categorieënterug om deze steeds te herhalen.

• Tips uit en voor de praktijk- Bij het dictee is het belangrijk dat de kinde-ren eerst denken (bij welke groep hoort hetwoord?), vervolgens de regel oproepen en dangaan schrijven.

Om dit te stimuleren, wordt vaak een cate-goriekaart gebruikt (als visuele ondersteuning),waar symbolen op staan van de categorieën.Elke categorie heeft een cijfer. De cijfers zijneen verkorting voor de categorienaam.

Een voorbeeld. De wachtwoorden hebbenhet cijfer 2. Kinderen moeten het woord«tocht» opschrijven. En bij de nabesprekingzegt het kind dat het woord «tocht» eenwachtwoord is. Het grote gevaar is nu dat dekinderen en de leerkracht gaan praten in cij-fers. Het cijfer vertelt niet hoe je moet den-ken. De categorienaam wél. Bijvoorbeeld bijeen wachtwoord hoort de regel: korte klankplus «-cht» met de «ch» van «wacht».

De nabespreking (verwoording) is zowelherhaling als observatie, om te kijken ofhetkind goed gedacht heeft.- Het ordenen is ter afwisseling wel eens au-ditief te oefenen. De leerkracht zegt bijvoor-beeld: 'Taai.' De leerling zegt: 'Drietekenklank.Je hoort de «j»,maar je schrijft de «i».'Deleerkracht zegt: 'Plank.' De leerling zegt:'Bankletter. Er mag geen «g» tussen.'

dikstdanst

groenst

streepsproetspleet

stampklimtstopt

ooimooigooi

oeiroe!boei

aaimaaizaai

In,tructie weckt!(2) • Praxi,bulletin 8, april2oo3 1.1 IS

2 LezenIn groep 4 en de hogere groepen - tot het technischleesniveau van AVI 9 is bereikt - blijft expliciet oefenenzinvol. Hiervoor hoeft weinig speciaals aangeschaft teworden. Veel scholen hebben daar aardig wat materiaalvoor in huis, zoals SpecialeLeesbegeleiding(LucKoning,Malmberg, 's-Hertogenbosch), leesboekjes van DeLees-weg (ThiemeMeulenhoff, Utrecht) of andere materia-len. Het is waardevol om deze materialen preventief inte zetten.• Tips uit en voor de praktijk- Net zoals in groep 3 kan er pei week één nieuwe cate-gorie aangeleerd worden. En vervolgens kan er elke dagworden geoefend met het blad waar deze categorie opuitgewerkt staat. Dat wil zeggen: met elkaar hardop le-zen en herhalen.Kritisch kijken (vanuit het denkkader) naar het mate-riaal blijft belangrijk, omdat niet altijd alle woordengoed geordend staan op een blad. Bijvoorbeeld: op eenblad met twee keer de onbeklemtoonde «e» (zoals in«wandelen,,) moet geen woord staan als «bevelen». Ditis verwarrend. Deze woorden kunnen dan doorge-streept worden.- Een woordrijboeRje per AVI-niveau voor ieder kind werkthet handigst. (Voor de samenstelling hiervan: zie hetplanningschema op de website www.praxisbulletin.nl.)- Het is heel zinvol om ook na te vragen of kinderen nogandere categorieën op de betreffende pagina zienstaan. Bijvoorbeeld bij het woord «winkelen» zit er nogeen bankletter in. Ofbij een heel ander type woord zoals«vergissing» kunnen de kinderen dan antwoorden:'Voorvoegsel,klankuoet met de dubbelzetter en een Chineseletter:Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat er per woordsteeds meer categorieën voorkomen. In de instructieleswordt vooral de ordening van de woorden c.q. woord-delen aangeleerd. Vervolgens kan gewoon in de lees-boekjes gelezen worden.

Expliciete instructie vanaf groep 4

Ook in groep 4 en hoger blijft het belangrijkexpliciete instructie bij lezen en spellen te geven.Het is zinvol kritisch naar de oefeningen tekijken. Hebben de oefeningen te maken methet doelwat bereikt moet worden? Vaak wor-den er bij technisch lezen oefeningen aan-geboden die niet tot het doel leiden. Somswordt meer tijd aan woordverklaring en aanschriftelijke verwerking besteed, terwijltechnisch lezen het doel van de les was. Dat isjammer, aangezien men meestal tijd te kortkomt.

I CombinatieIn de praktijk blijkt dat de combinatie van le-zen en spellen - zoals hiervoor bij het nlet-klankzuivere deel van groep 3 is beschreven- kan worden voortgezet in groep 4 en hoger.Eerst wordt uitleg gegeven over hoe een be-paalde categorie gelezen moet worden. La-ter komt bij de spellinginstructie deze cate-gorie weer terug en wordt verteld hoe dewoorden goed geschreven kunnen worden.

• Tip uit en voor de praktijkDoor elke week één nieuwe leescategorieexpliciet dagelijks te oefenen en elke dageen kort dictee te geven (zeven woorden eneen zin), wordt de effectiviteit verhoogd.

3 Spelling (auditief dictee)Behalve dat er in groep 4 tot en met groep 8 nieuwe ca-tegorieën aangeboden worden, zien we dat er nu ooksteeds vaker meerdere categorieën in éénwoord geschre-ven moeten worden. Dit wordt geleidelijk aan opge-bouwd van twee naar drie en meer categorieën perwoord. (Zie het planning schema op de websitewww.praxisbulletin.nl.) Er komen nieuwe categorieën bij,maar de kennis over de basiscategorieën blijft in allegroepen een belangrijke rol spelen.

,6 1.1 PJaXi,bulletin 8, aprl12oo3 • ln,tructie we,kt! ('1

'Tekeiuiief '

• Tips uit en voor depraktijk- De leerkrachten in alle groepenmoeten goed op de hoogte zijn vanalle categorieën om goede instruc-tie te blijven geven. Neem bijvoor-beeld een woord als «veJ;:Ilieuwing»..Dit woord bestaat uit een voorvoeg-sel, een viertekenklank en een Chine-se letter. Of neem een woord als«chocolade». Behalve dat de «ch»-categorie en de «c»-categorievoorko-men, is er ook de open lettergreep of-tewel klankvoetendeel met drie keereen tekendief aanwezig.- Zoals in groep 3 blijft het dagelijksedictee in groep 4 en hoger belangrijkvoor de inoefening. Per week ko-men ook weer alle eerdere catego-rieën ongeveer drie keer terug.Hiervoor kunnen de woorden zoweluit de methode aIs uit allerlei andermateriaal gehaald worden.- Het samen nakijken - waarbij dekinderen verwoorden bij welke cate-gorie het woord hoort en hoe ze ge-dacht hebben - is heel belangrijkom de ordening te oefenen. Ook indeze groepen blijkt dat elke dag oe-

fenen voorkomt dat de informatiewegzakt bij de kinderen. De leer-.kracht weet goed hoe de kinderenfunctioneren en kan daar meteende volgende dag op aansluiten. Uit-gebreide handelingsplannen wor-den zo overbodig .

Afsluiting

Het zal duidelijk zijn dat dit allesniet vanzelf gaat. Oefening doormiddel van begeleid werken en uit-dagen in dagelijkse momenten dievolgens een vast patroon "zijn opge-bouwd, geven veel structuur enhouvast.

De basisoefeningen zijn nodig omtot een geautomatiseerd procesvan lezen en spellen te komen.Wanneer in de instructie les een ste-vige basis gelegd wordt, kan er bin-nen allerlei andere lessen - zoalsbij begrijpend lezen en wereldoriënta-tie - veel meer zelfstandig gewerktworden.

Ik wens u veel succes!

!n'tructie weckt! (2) • Prmd,bulletin 8, april2oo3 1.1 17