1

LEREN LEZEN / DYSLEXIE IN EEN NTC SETTINGDr Anneke Schreuder, amschreuder@gmail.com

www.DyscalculiaServices.com

2

Waar gaat deze webinar over?

Kinderen met leesproblemen in een NTC klas helpen en voorkomen dat ze uitvallen

HOE? Vroege signalen oppakken Inzicht krijgen in de hersenfunctie bij dyslexie en

begrijpen welke aanpak nodig is Proactief zijn als je leesproblemen ziet: begin

meteen, wacht niet op een dyslexie diagnose Ouders erin betrekken, er samen aan werken Research voor je laten werken Dyslexie methoden zijn goed voor alle kinderen

3

Diagnose: hoe vaak komt het voor?

Het is een officiele psychologische diagnose (DSM-IV)

Ongeveer 5 – 7 % van de kinderen diagnose

Ongeveer 10 -15% heeft verschijnselen, niet ernstig genoeg voor de diagnose

Het is erfelijk je wordt er dus mee geboren, het is niet

‘je schuld’ vraag naar familieleden met

leesproblemen Er is gelukkig veel aan te doen

4

Wat zijn de hoofdpunten?

Dyslexie vraagt veel inspanning veel research gedaan, we weten wat er werkt

Bespreekbaar maken ouders schrikken van het idée dyslexie ze zien alleen negatieve kanten van het label vertel ook de positieve kanten

Voorkom uitstellen onder ogen zien is het begin van een oplossing uitstel maakt het probleem voor het kind alleen

maar groter Goede afloop, persoonlijke ervaring

5

Is het dyslexie ??? 1 van 3

Moeite met schrijven van de letters (b, d, p, q) Moeite met automatiseren klank–letter

combinatie Moeite met spellen: zelfde woord op

verschillende manieren fout spellen Traag en toonloos lezen Veel en ‘rare’ vergissingen met lezen Snel moe of afgeleid bij lezen

let op houding, onduidelijk en zacht spreken Ontwikkelen van ontwijkgedrag

6

‘rare vergissingen’ met lezen 2/3

lange en korte klinkers verwisselen klanken vallen uit of de volgorde is veranderd halve woorden lezen begin van het ene woord wordt verbonden met

het eind volgende woord woord(en) of regel(s) overslaan of dubbel lezen “springen” over de pagina gokken (bv ander woord met de eerste letter

verzinnen) of zelf andere woorden invoegen

7

Bijkomende signalen 3/3

Alle lees of schrijf opdrachten duren langer Werken onder tijdsdruk geeft stress, lager

presteren Tijd indelen is moeilijk Organisatie materialen is een probleem Links-rechts verwarring Schakelen van ene naar andere activiteit

lastig Twee of drie dingen na elkaar doen moeilijjk Afnemend zelfvertrouwen Gedragsproblemen

8

Welke hersenfuncties zijn nodig? Aandacht vasthouden Visueel en auditief patroon

herkennen Korte termijn geheugen (RAM in een

computer)1. Informatie vasthouden2. Informatie bewerken

Lange termijn geheugen (ROM folders)

1. Informatie opslaan2. Informatie terugvinden

9

Wat gebeurt er in de hersenen?

Informatie input, verwerking, terugroepen Auditief, visueel, motorisch; koppelen bestaande kennis

Auditief horen van lettergrepen en aparte klanken in woorden

‘segmenteren’ samenvoegen ‘blenden’ van losse klanken tot woorden

Visueel Herkennen en automatiseren van lettervormen vaste lettercombinaties en hele woorden

Sensorisch-motorisch: oog-hand coordinatie

10

Wat gebeurt er bij dyslecten?

Informatie input en verwerking is traag vergelijk buffering bij een video, maar nu gaat de informatie

input door in de buffer tijd, dus er vallen steeds kleine stukjes uit

Auditief Moeite met het goed horen van alle klanken in een woord Moeite met het samenvoegen ‘blenden’ van klanken tot woorden

Visueel Moeite met letterbeeld, bv omkeringen zoals b -d Moeite met woordbeeld, volgorde van letters in woorden

verwisselen

Informatie terugroepen is ook traag Automatiseren pas na heel veel herhalingen (50) Woordvindingsproblemen leiden tot omslachtige omschrijvingen

11

Dyslexie heeft ook sterke punten Betere combinatie linker en rechter hersenhelft:

big picture zien, probleem oplossen, uitvindingen Geschiedenis: dyslecten waren in het voordeel

vroeger was lezen niet nodig, beter in veel andere taken

Meer oefening in spreken en luisteren dan lezen contactuele vaardigheden

Goed 3D inzicht design, ingenieurs, architecten, beeldend kunstenaars

Creativiteit grafisch kunstenaars, toneel, fotografie, illustraties

12

Bekende mensen met dyslexie

Leonardo da VinciBachMozartBeethovenHans Christiaan AndersonAlexander Graham BellCharles DarwinMultatuliHenri MatisseNelson RockefellerHenri FordThomas Edison

Walt DisneyAgatha ChristieEinsteinPicasso Wubbo OkkelsAdriaan van Dis Bart VeldkampRichard BrensonJohn LennonSteven SpielbergBill CosbyTom Cruise

13

Dyslecten hebben beter overzicht

14

Wat is de oorzaak?

Het is erfelijk, net zoals blauwe of bruine ogen, meerdere genen spelen mee

Anatomisch hersen verschil zg. ectopias: sommige neuronen zijn op andere

plaatsen

Functioneel hersen verschil doorgeven signaal in synapsen zwakt sneller af signaal ‘takt af’ naar andere gedeelten mn. rechts goed voor creativiteit, niet voor automatiseren

15

‘Ectopias’ aan hersenoppervlak

1. Glenn Rosen, Dyslexia Research Laboratory2. Galaburda, Cognet.MIT.edu

16

Links - rechts connectie tijdens lezen

17

Waarom is extra tijd nodig?

18

Diagnose dyslexie

Stichting Dyslexie Nederland: stappenplan diagnose Start: < 10% lezen, of <16% lezen én <10 %

spelling IQ > 70 Fonologische verwerking: klanksplitsing en

verwisseling Snel Serieel Benoemen (SSB = RAN in Engels) Mglk. andere verklaring uitsluiten

Zg. discrepantie diagnose: ontwikkeling lezen is niet in overeenstemming

met alg. intelligentie

19

Wat kun je zelf constateren?

Leessnelheid van tekst is traag, veel fouten (AVI) Leessnelheid van losse woorden is traag (DMT) Leessnelheid van ‘onzinwoorden’, is traag en

veel fouten (bv. De Klepel test voor 8 – 15 jaar, duurt 5 min.)

Leessnelheid van cijfers en losse letters is traag (SSB of RAN = Rapid Automatic Naming)

Intonatie van het lezen is vlak Moeite met tekstbegrip en details navertellen

20

Informele screening SSB/RAN 1/2 Gebruik een standaard klank/letter leeskaart Controleer voor begin met een andere pagina of de

leerling alle letters die voorkomen kent Maak zelf een kaart met de letters die de leerling kent,

minimaal 5 verschillende bv. r k t s f liefst in landscape, grote font 50 willekeurige hoofd- en kleine letters, in 5 regels van 10 meestal worden moeilijke letters zoals q en x weggelaten voor kinderen die de letters nog niet kennen kun je 50

plaatjes printen in willekeurige volgorde, minimaal 5 verschillende plaatjes bv. zon - hond- schoen - fiets - bal

Registreer het aantal gelezen klanken/letters per minuut snelle lezers doen de kaart 2 keer

21

Informele screening SBB/RAN 2/2

groep 2 35 – 40groep 3 45 – 50groep 4 65 – 75groep 5 90 – 95groep 6 100 – 105groep 7 115 – 120groep 8 125 – 130

Score is 12 - 15 % lager bij 8 –10 jarigen(Edith Willburger, 2008, Austria )

Score is 30 - 40% lager bij volwassenen(John Lymberis, 2009 poster

MIT )

Gemiddelden per minuut

Dyslectische leerlingen

22

Wat zegt de research?

Erfelijke anatomische afwijking Goed nieuws: NEUROPLASTICITEIT

je kunt de hersen structuur beinvloeden je kunt nieuwe connecties maken

Het basale probleem aanpakken helpt Auditieve functies verbeteren

fonologie zoals segmenteren, blenden, klanken vervangen

Visuele functies verbeteren visuele discriminatie en automatiseren van

details zoals letters en woordbeeld (big picture hebben ze al)

23

neuro-plasticiteit: bouwen aan je brein

Neuroplasticity: “do it yourself brain surgery” Lees het goede nieuws: bv boeken Dr Judy Willis

We werken ons hele leven aan onze hersenstructuur

Iedere ervaring verandert de hersenen een heel klein beetje

Je vormt connecties in gebieden die je gebruikt Dit vraagt energie en aandacht:

Voorkom overload en houdt regelmatig “syn-naps”: een paar minuutjes iets anders doen: grapje, even bewegen

24

Methoden: 1/2

Auditieve hersengebieden opbouwen oefenen met klanken pakt het basale probleem aan waar hoor je deze klank? begin of eind klank weglaten een klank vervangen (viltjes schuiven) woord verdelen in klanken (slinky, klap, tik,

soundbox) Visuele hersengebieden opbouwen

visuele discriminatie oefenen (zm. multisensorieel) flitsen (‘spacing’ methode: nieuwe letter of woord

drie keer laten zien met tussentijds bedekken)

25

Methoden 2/2 Explicite instructie

voordoen, samen doen, zelfstandig doen, checken Fouten meteen corrigeren

lijst bijhouden van moeilijke klanken en woorden en herhalen

Oefenen met een strategie voor lange woorden ook de strategie zelf aanleren en repeteren

Dezelfde tekst vaak herlezen leerling zelf de snelheid en fouten in grafiek laten zetten leerling ziet dat snelheid stijgt en fouten afnemen: Bravo!

Oefenen met tekstbegrip de strategie van begrijpend lezen aanleren en repeteren doel van het lezen? Wat denk je dat je gaat leren? Klopte het?

26

De psychologische gevolgen Verlies van zelfvertrouwen

“Ik ben toch niet goed op school….” Balans tussen leuk en niet leuk

voldoende tijd geven aan dingen waar ze goed in zijn

Leerlingen moeten weten hoe hun brein werkt dyslexie is niet iets waar je je voor hoeft te

schamen dyslexie is lastig in school door de nadruk op lezen laat je leraren weten dat je dit hebt je leert ermee omgaan je kunt er een prima toekomst mee opbouwen

27

Ontwikkeling: het gaat om fonologie

Indeling per jaar zegt wat een gemiddeld kind kan Indeling kan achterstand op het spoor komen Een klassikale observatie, screening of test geeft

meestal een leeftijdsnivo aan De indeling geeft dan aan welke fonologische

activiteiten nuttig zijn om te oefenen passend bij het ontwikkleings nivo (ook zonder dyslexie diagnose)

Veel fonologische activiteiten zijn in spelvorm De activiteiten zijn leuk en goed voor alle kinderen

28

Ontwikkeling

3 - 4 Beseft dat zinnen bestaan

uit aparte woorden Beseft woorden bestaan

uit aparte klanken Interesse in klanken:

herhaalt klanken, speelt ermee, houdt van rijmen

Herkent 10 letters, vooral van eigen naam

4 - 5 Zegt lettergrepen van

een woord Snapt dat een letter

een eigen klank heeft Herkent meer letters Rijmwoorden

herkennen Rijmwoorden

verzinnen Herkent bijna alle

hoofd en kleine letters

29

30

Zoek 2 woorden die rijmen (jufsanne.com)

31

5 – 6 6 - 7

Matchen op beginklank

Zegt begin klank Herkent alle letters Leest paar makkelijke

woorden Herkent paar

frequente woorden als een geheel

Schrijft woorden met zelfbedachte spelling

Schrijft eigen naam, soms ook van familieleden of huisdier

Begin of eind klank weglaten

Voegt 3 losse klanken samen tot een woord (blending)

Klanken uitwisselen Kan groep 3 boekje lezen Gebruikt letterklanken

om onbekende woorden te lezen

Herkent een paar woorden met ‘onregelmatige’ spelling als een geheel, bv zeven

32

‘In de lucht schrijven’

Maak een grote letter + halve meter hoog Laat leerlingen opstaan, linker hand op rechter

schouder Wijs naar begintpunt letter met gestrekte arm Zeg de klank van de letter, zeg het samen Volg de vorm van de letter in goede volgorde,

kijkend langs de uitgestrekte wijsvinger Benoem de beweging: a is rond en neer Zeg klank, herhaal

33

Voorbeeld letter herkenning

abgo

a p d a 0 a o q d b p b p b d g j 9 g q g g o a o d a 9 o

34

b

Links-rechts verwarring

e

B

bv: Wijs eens met je rechter hand naar je linker knie. Dat kunnen ze wel, maar het kost even

moeite en dus tijd

Dus de b en d zijn ook heel lastig B waar is de kleine b ‘verstopt’?

bed

b d

35

Klankboxjes : segmenteren en blenden

Woord is bv. trein: t-r-ei-n Kinderen herhalen het woord Hoeveel klanken hoor je? Zeg het woord langzaam Kinderen schuiven een rondje in een

box bij iedere klank die ze horen

Zeg in een keer

36

37

7 – 8 8 – 9

Voegt klanken samen in lange woorden

Leert ‘aanvalsplan’ voor woorden met meer lettergrepen

Leest een paar bekende woorden met meerdere lettergrepen

Leest “onzin woorden” of delen van een woord

Spellend lezen gaat over in vloeiend lezen, meer uitdrukking

Zegt de klanken hardop tijdens schrijven en zegt dan het woord

Begint zelfstandig te lezen Leest groep 2 boekje met begrip

Onthoudt en past spellingregels van voorgaande lessen toe

Gebruikt kennis van woorddelen om nieuwe woorden te begrijpen

Vraagt naar betekenis van nieuwe woorden of zoekt het op

Gebruikt lezen om iets te leren

Kan het terugvertellen en samenvatten

Leest voor zijn plezier Leest groep 3 boekje met

begrip

38

Wat betekent dit voor een NTC klas?

Beperkte contacttijd, meestal 3 uur per week Voor lezen een lijstje bijhouden van moeilijke leeswoorden voor een

dyslectische leerling en vaak herhalen, meegeven naar huis zodat ouders kunnen helpen

Minder Nederlands buiten schooltijd vriendjes spreken vaak geen NL, TV in taal van gastland

Huiswerktijd wordt opgevuld met werk van de dagschool, dit duurt ook langer bij dyslecten

Leestijd thuis veelal ingevuld door leesopdrachten in de taal van de dagschool

Bijna altijd een beperkte woordenschat dus meer moeite met technisch lezen en tekstbegrip

Spelling verwarring met spelling van de taal van gastland vooral Engels is een dyslexie onvriendelijke taal

39

Welke aanpak in een NTC klas?

Dilemma: tijd is een cruciale factor en het moet leuk blijven, anders krijg je uitval

Doel van lezen is tekstbegrip: lezen voor informatie lezen voor plezier

Wat is essentieel en wanneer? vanuit educatief oogpunt vanuit oogpunt van de ouders differentiatie in hoeveelheid en tempo niet alles hoeft, overleg met de ouders

40

Woordenschat

De woordenschat op peil houden is essentieel Kip en ei principe:

ze lezen minder dus zien minder nieuwe woorden woorden die je niet kent zijn moeilijker te lezen ze moeten het word al VAKER gehoord hebben

om het te kunnen onthouden ze moeten een woord VEEL VAKER lezen om het

vlot te herkennen Houdt een lijstje bij van woorden die moeilijk

zijn voor een dyslectische leerling voor herhaling

41

introductie nieuwe woorden

Wat denk je dat het woord betekent? Geef synoniem en verklap of het een persoon, ding ,

kleur, gevoel of ... is Herhaal samen het woord Verklaar het woord met bekende begrippen Geef een voorbeeld hoe het anders gebruikt wordt Vraag kinderen om het zo te gebruiken Gebruik het zelf en vraag of de zin klopt Lees verder voor tot het volgende nieuwe woord Gebruik alle nieuwe woorden in een zin Houdt een lijst bij en herhaal de woorden

42

Leesplezier

Ze kunnen meestal alleen “te kinderachtige” dingen vlot zelf lezen

Makkelijke boeken zelf laten lezen Kiezen voor interesse gebieden Boeken met grafische ondersteuning Moeilijke boeken voorlezen / gedeelten

afwisselen Luisterboeken op CD of Ipod De ouders erin betrekken

43

44

Ruggesteuntje 1 Strategie moeilijke woorden lezen:

1. bekijk of onderstreep gedeelten die je kent2. probeer de restjes 3. zeg het hele woord4. klinkt het logisch in de zin?

a) Bingo: lees verderb) Geen bingo? vraag het woord of zoek het op

Strategie actief/critisch lezen: 1. stel jezelf voortdurend vragen over de tekst:2. begrijp ik wat ik lees? 3. klopt het wel? check plaatjes, grafieken, praat

erover, zelf vragen maken etc.

45

Ruggesteuntjes 2

Vragen beantwoorden

1. Kijk alleen naar de opmaak: a) lees titel, subkopjes, vetgedrukte

woorden, bekijk plaatjes en lees de onderschriften; diagrammen, grafieken

b) wat herinner je je over het onderwerp?

2. Lees de vragen stel de vragen in je eigen woorden

3. Lees nu de tekst in zijn geheel wat zegt iedere alinea?

4. Beantwoordt de vragen ga voor iedere vraag terug naar de

tekst en check het antwoord

Effectief studeren

veel methoden zijn effectief probeer uit wat werkt

bv. SQRRR:Survey lees de opmaakQuestion maak van ieder

subkopje een vraag Read lees de tekst

doorRecite beantwoord de

vragen van de subkopjesReview   leer de

antwoorden

46

Wat hebben we besproken?

vroege signalen oppakken inzicht in de hersenfunctie bij dyslexie hoe je in de klas met bestaande testen al een goede

indicatie kunt krijgen fonologische ontwikkeling per jaar specifieke aandachtspunten in NTC omgeving proactief zijn als je leesproblemen ziet

begin meteen, wacht niet op een dyslexie diagnose openheid, dyslexie is geen schande ouders erin betrekken, er samen aan werken research voor je laten werken dyslexie methoden zijn leuk en goed voor alle

kinderen

47

Kernpunten

Dyslexie is erfelijk Research is positief

je kunt er veel aan doen, basale probleem aanpakken helpt

Van belang om het zo vroeg mogelijk op te sporen

Snel beginnen met een research based methode geeft het beste resultaat met lezen

Snel beginnen voorkomt verlies van zelfvertrouwen en gedragsproblemen

Er is prima mee te leven verdere opleiding en baan vinden

48

Boeken Kort, research based, ook geschikt voor ouders:

How your child learns best: brain friendly strategies Your Brain Owners Manual, ea. zie www.ascd.org/books

Kort, research based voor leraren Teaching the Brain to Read: Strategies for Improving

Fluency, Vocabulary, and Comprehension, Judy Willis Much more than the ABC’s, Judith Schickedanz Bringing Words to Life, Isabel Beck Ignite Student Learning (beschrijft oa. de “Syn-Naps”)

Studie/overzichtsboeken Overcoming Dyslexia, Sally Shaywitz Multisensory Teaching of Basic Language Skills 3rd ed.

Birsh

49

Zijn er vragen?

Resources lesmateriaal Er is veel (ook gratis) materiaal beschikbaar

zoek naar research based methodes, bv op universiteits websites, liefst uitgetest per leeftijdsgroep die je lesgeeft

Bekende sites zoals: Leermiddelenplein Kennisnet speciaal onderwijs Expertisecentrum Nederlands

Een paar kant en klare voorbeelden Memory dierengeluiden Henk v. Mourik, NOB mijn school Spellingkaartjes Laat zien Marieke Geurts, NOB mijn

school Geluidenbingo en rijmen www.jufSanne.com

50

Zijn er vragen?

Technologie Nederlandse luisterboeken CD / iPod In auto CD’s en Nederlandse podcasts luisteren Gesproken ebooks downloaden Oefen software: bv. Woordenhaai Verschillende Tekst naar Spraak en vv.

programma’s Lexima ICT, oa:

ClaroRead (ook op USB stick) Kurzweil 3000 leest tekst voor met tegelijkertijd high-

lighten van de woorden (uitgebreider en duurder) Engels Speech to Text programma:bv. Dragon Naturally Speaking, Dragon nu ook in Nederlands

51

Zijn er vragen?

Internet resources Steunpunt Dyslexie website Stichting NOB: mijn school International Dyslexia Association: www. IDA.org British Dyslexia Association: bdadyslexia.org.uk www.DyslexiaHeadlines.com The Upside of Dyslexia, NY Times 5 febr 2012 The center for dyslexia and creativity www.yale.edu

Tot slot: zijn er vragen/onduidelijkheden nav de presentatie? mijn email is amschreuder@gmail.com

52

Reserve: samenspel auditieve en visuele info