- 1 - Leer-

monumentenOpen Monumentendagen

12 & 13 september 2020Haarlem

- 2 - - 3 -

Wat is een leermonument?Naast monumenten die een leerfunctie hadden of hebben (zoals scholen en universiteiten), worden dit jaar ook allerlei andere monumenten ‘leermonumenten’. Van elk monument kun je tenslotte wat leren.

In het woord ‘Leermonument’ zitten allerlei woorden verscholen: Leer - van leren Nu - omdat het een eenmalige activiteit is Monument - de plaats waar het gaat gebeuren Leermoment - de beleving in het monument

Zo kun je tijdens deze editie van de Open Monumentendagen in diverse monumenten deelnemen aan een workshop, een rondleiding of luisteren naar een lezing.

Met het thema Leermonument sluiten we aan bij het thema van de Europese monumentendagen: ‘Heritage and Education’.

Fysiek te bezoeken monumentenIn dit boekje staat het overzicht van alle fysiek te bezoeken monumenten in Haarlem tijdens de Open Monumentendagen. Dat zijn er dit jaar minder dan je gewend bent, vanwege de bijzondere situatie waar we met elkaar in beland zijn.

De nummers vermeld bij de monumenten komen overeen met de nummers op de plattegrond in dit boekje. Voor een bezoek aan de monumenten dient dit jaar online gerserveerd te worden via openmonumentendag.nl. Verdere informatie kunt u tijdens de Open Monumentendagen inwinnen bij VVV Haarlem, adres Grote Markt 2.

Uitleg symbolen

A.

Welkom in HaarlemDe voorbereiding van de jaarlijkse Open Monumentendagen zijn dit jaar wat anders gelopen dan normaal. Dankzij het harde werk en creatieve oplossingen is er gelukkig een manier gevonden om ze voor u mogelijk te maken. Ik ben dus ook zeer verheugd dat we u dit jaar toch kunnen verwelkomen in onze prachtige monumentenstad Haarlem.

Het thema in 2020 is ‘Leermonument’. Nu kun je van elk monument wel wat leren, maar centraal bij dit thema staan de schoolgebouwen. Haarlem kent veel prachtige monumentale schoolgebouwen die de Haarlemse kinderen een bijzondere leeromgeving bieden. Zelf kijk ik met veel plezier terug op het gebouw van het Stedelijk Gymnasium waar ik mijn middelbare schooltijd heb doorgebracht.

We besteden in dit online-programmaboekje ook aandacht aan de vroegere ambachtsgilden in de stad. Een unieke historie die nog op een beperkt aantal plekken in de stad te zien en te beleven is.

Ik vind het belangrijk dat onze monumenten bewaard en beschermd blijven. Dat ze bezocht en bewonderd kunnen worden en dat ze ons iets vertellen over wie we zijn en waar we vandaan komen.

Veel vrijwilligers werken actief mee aan de organi-satie en uitvoering van de Open Monumentendagen. En zeker dit jaar is dat niet een vanzelfsprekendheid. Vanaf deze plek wil ik iedereen hartelijk bedanken voor hun inzet.

Ik wens je een plezierig en bovenal gezond weekend toe.

Floor Roduner, wethouder Monumenten en Erfgoed

AdresOpeningsdagen en tijdenRolstoelvriendelijk (soms gedeeltelijk toegankelijk)Activiteiten

- 4 - - 5 -

1. ABC Architectuurcentrum Groot Heiligland 47 Za & Zo |

Museum Haarlem en het ABC Architectuurcentrum

zijn samen te vinden in het voormalig Sint Elisabeth’s

of Grote Gasthuis. Dit Gasthuis werd gesticht tussen

1350 en 1450 ten behoeve van de zorg voor zieken

en armen. De eraan vastliggende Gasthuisjes werden

tussen 1608 en 1616 gebouwd. Zij boden onderdak

aan Proveniers, mensen die tegen betaling onderdak

en verzorging genoten. In het ABC Architectuurcentrum

worden diverse aspecten op het gebied van

architectuur, stedenbouw, landschap, interieur,

fotografie, beeldende kunst en tuinarchitectuur belicht.

A. Tijdens de Open Monumentendagen zijn vier

exposities te bezichtigen: ‘ECOFIELD - over de ruimte

tussen Haarlem en de zee’, ‘Gebouwde trots’, ‘Een

Amerikaan in Haarlem’ en ‘Uit het atelier’

2. Antiquariaat De Vries & De Vries Damstraat 19 Za & Zo

Het pand van antiquariaat De Vries & De Vries aan de

Damstraat op de hoek van de Nauwe Appelaarsteeg

dateert waarschijnlijk nog uit de 16de eeuw, maar

heeft een voorgevel uit de 18de eeuw. De zijgevel aan

de steeg heeft een uitkragende borstwering op

bakstenen consoles. De sobere, maar voorname

voorgevel wordt omlijst met aan weerszijden een

uitgemetseld pilaster en bovenaan een kroonlijst.

Bijzonder fraai is de voordeurpartij met houtsnijwerk

uit het midden van de 18de eeuw op de deur en in het

kozijn. Het antiquarische uithangteken is een recente

toevoeging van de huidige eigenaar.

3. Evangelische BroedergemeenteHaarlem

Parklaan 34 Za |

De zaalkerk van de Evangelische Broedergemeente

of Hernhuttergemeenschap is in 1876 gebouwd naar

ontwerp van D.E.L. van den Arend. De voorgevel is

in eclectische stijl met rondboogvensters in zware

omlijstingen en een gevelbekroning met kruisbloem.

In het interieur zijn nog onder andere twee achtarmige

bronzen kroonlijsters aanwezig, oorspronkelijk bedoeld

voor de gasverlichting.

4. Greiner Voorhelmstraat 23 - 25 Za & Zo

In 1903 opende de Haarlemse Huishoud- en

Industrieschool in het Rozenprieel haar deuren. Het

schoolgebouw is ontworpen door de architecten J.F.

Hamersveld en S. Roog. Het oorspronkelijke gebouw

had twee vleugels en een L-vormige plattegrond. Rond

1931 kreeg architect Dick Greiner de opdracht om het

bestaande onderkomen van de school te moderniseren

en uit te breiden met een nieuwe vleugel. De opdracht

resulteerde vier jaar later in een schoolgebouw dat in

die tijd tot de modernste van het land behoorde. Met

de verbouwing is de oude school geheel geïntegreerd

in het nieuwe schoolgebouw. Het nieuwe gebouw

heeft een trapsgewijze opbouw met drie verdiepingen

aan de straatzijde en twee verdiepingen terugliggend.

De gevels zijn deels bepleisterd met een grove, grijze

stuclaag, ook wel terra nova grana of graniti genoemd.

Duizenden meisjes hebben in de vorige eeuw hier

onderwijs gevolgd en werden voorbereid op hun

verantwoordelijke taak van huisvrouw of dienstbode.

Met de invoering van de Mammoetwet in 1968

transformeerde de huishoudschool tot het Lager

Huishoud- en Nijverheidsonderwijs en ging uiteindelijk

op in het huidige VMBO. Uiteindelijk is er tot 1995

onderwijs gegeven in De Greiner. Hierna brak een

nieuwe periode aan.

Vanaf 1995 trekken kunstenaars in het gebouw en

krijgen van de gemeente tijdelijke atelierruimte tot hun

beschikking. In de jaren hierna worden verschillende

plannen geopperd voor de herontwikkeling van het

pand, maar deze worden telkens afgeblazen. Pas in

2008 kon er worden gestart met een renovatie die de

oorspronkelijke pracht van het gebouw weer liet zien.

Sinds 2010 doet De Greiner dienst als huisvester van

verschillende kunstenaars, creatieve bedrijven, het

Tekengilde en een kinderopvang.

5. Groenmarktkerk Nieuwe Groenmarkt 12 Za & Zo

De Groenmarktkerk, de op één na oudste R.K. kerk

van Haarlem, is gebouwd in 1844 ter vervanging

van een schuilkerk in de Damsteeg. Officieel is de

kerk vernoemd naar de heilige Antonius van Padua,

een Franciscaan, maar is voornamelijk bekend als

de patroonheilige van verloren voorwerpen. De

kerk werd ontworpen door Tieleman Franciscus

Suys. Suys was hofarchitect van Koning Willem

I en later ook van de Belgische koning Leopold

I en heeft op die manier een grote hoeveelheid

zogenaamde waterstaatskerken op zijn naam staan.

In Nederland is de Mozes en Aäronkerk in Amsterdam

waarschijnlijk zijn bekendste werk. De Groenmarktkerk

is gebouwd in een Neoclassicistische stijl, zoals bij

waterstaatskerken gebruikelijk was, maar bezit, als niet

officiële waterstaatskerk, voornamelijk binnenin veel

barokke elementen. Het pronkstuk van de kerk is het

hoofdaltaar met engelen, dat werd ontworpen door de

Antwerpenaar Pieter Jozef de Cuyper.

6. Grote of St.-Bavokerk Oude Groenmarkt 3 Za |

De in 1479 tot kapittelkerk verbouwde St. Bavo

werd gebouwd op de plaats van een in de 14e eeuw

grotendeels afgebrande kleinere kerk. Het grondplan

is gebaseerd op de kruisvorm. Met het schip (de lange

zijde van de kruisvorm) is omstreeks 1400 begonnen

met de bouw. Rond 1483 waren het schip en het

koor voltooid. De transepten zijn iets later verhoogd

en waren rond 1496 gereed. In 1520 is de huidige

toren, een eikenhouten constructie omkleed met lood,

toegevoegd aan de kerk. In 1559 werd de St. Bavo

verheven tot kathedrale kerk. Na de beeldenstorm

(Haarlemse Noon in 1578) komt de kerk in het bezit

van de Hervormde Gemeente. In de kerk bevinden

zich o.a. het wereldberoemde Müller-orgel en de

grafstenen van Frans Hals, Saenredam, Pieter Teyler en

vele anderen.

7. Huis Barnaart Nieuwe Gracht 7 Za & Zo

Willem Philip Barnaart, kamerheer van koning

Lodewijk Napoleon en burgemeester van Haarlem liet

in 1804-1807 dit grote grachtenhuis bouwen naar

ont trap. De empirestijl is ook in het interieur terug

te vinden met op de bel-etage de zogeheten Gouden

Zaal, vanwege de goudgele zijden wandbespanningen

en de Etruskische Kamer met op de oudheid

gebaseerde wandversieringen. Van 1880 tot 1940

was dit de ambtswoning van de commissaris van de

Koningin, daarna kantoor van de provincie Noord-

Holland. Sinds enkele jaren is het in bezit van de

Vereniging Hendrick de Keyser.

- 6 - - 7 -

Een ambachtelijk vak leren Geschreven door: Has Kuijpers Secretaris projectgroep Ambachtslieden, Historische Vereniging Haerlem

AmbachtsgildenMet het verwerven van het stadsrecht in 1245 kon het stadsbestuur op diverse terreinen eigen regels vaststellen. Eén van deze regels was dat burgers van Haarlem vrij waren een vak te leren bij een lid van een Gilde om zo zelfstandig vakman te worden. Een gilde was een strak georganiseerde vereniging waarin ‘verwante’ beroepen samengingen, die o.a. prijsafspraken maakten en borg stonden voor kwalitatief goed uitgevoerd werk. Deze reglementen werden door het stadsbestuur gefiatteerd in een Gildebrief. Het Metselaarsgilde (1541-1805) had vanaf 1648 hun Gildekamer in Het Pand, achter het Stadhuis. Het Timmermansgilde (1495-1798) bezat sinds 1698 een Gildehuis op de Smalle Oude Gracht.

OpleidingOp jonge leeftijd (10-14 jaar) ging men bij een Gildemeester in de leer. Als de meester tevreden was, werd hij benoemd tot gezel en kwam in loondienst. Wanneer de gezel alle fijne kneepjes van het vak had geleerd, soms ook in ateliers buiten Haarlem, kon hij de meesterproef afleggen. Dit traject kon wel negen jaar of langer duren. Met de meesterproef kon hij zich als zelfstandig ondernemer vestigen. De proefwerkstukken werden door het gilde voorgeschreven en waar mogelijk in het gildehuis uitgevoerd.

MonumentenonderhoudHaarlem telt 2432 erkende monumenten, een groot deel gebouwd ten tijde van het Gildesysteem, dat in 1818 bij Koninklijk Besluit werd opgeheven. Deze panden bepalen het gezicht van de stad en moeten regelmatig onderhouden of gerestaureerd worden. Veel van de bedrijven die deze werkzaamheden uitvoeren zijn door het Rijk gecertificeerd. Jongeren die in de bouw werken kunnen zich specialiseren in restauratietechnieken. Deze opleiding wordt in een klein aantal plaatsen gegeven en wordt afgesloten met een diploma. Hieraan voorafgaand hebben ze een leertraject van vier jaar VMBO en twee jaar MBO doorlopen. De Historische Vereniging Haerlem organiseert sinds 1996 voor 3e of 4e klassers VMBO een excursie naar een monument in restauratie onder de titel ‘Werk in uitvoering’

8. KoepelKathedraal HaarlemLeidsevaart 146, ingang Bottemanneplein

Za & Zo

De KoepelKathedraal is één van de grootste kerken

van Nederland. Het is een uniek monument door

o.a. de glas-in-loodramen, mozaïek, beeldhouw- en

edelsmeedkunst en schilderingen van Mulders en Gijs

Frieling. De kerk werd tussen 1895 en 1930 in drie

verschillende periodes gebouwd, waardoor er diverse

bouwstijlen zijn terug te zien; neogotisch, Jugendstil,

en een opmaat naar de Amsterdamse School en

Berlage. Bijzonder is dat zowel in het interieur als het

exterieur ornamenten en bouwvormen van oriëntaalse

invloeden te ontdekken zijn. Hierdoor toont het

gebouw hoe de architectuur zich in Nederland in die

periode ontwikkelde. Samen met de Sagrada Família

in Barcelona, de Sacré-Coeur in Parijs, Westminster

Cathedral in Londen en de Basiliek van Koekelberg in

Brussel staat de kerk in de top vijf van belangrijkste

Europese kerken uit de periode 1850-1950.

A. Orgelconcert om 16.00 uur op zaterdag 12

september (toeslag en reserveren) // Extra tour

‘De Wezens van de Kathedraal; aan de buitenzijde

van het monument is veel te zien, op de daken,

torens en steunpilaren heersen de wezens van de

KoepelKathedraal. Je kunt nu op bijna 20 meter

hoogte over het dak van de KoepelKathedraal lopen

om via de traptorens en de kapellen af te dalen naar

de beelden, gemaakt met de nieuwste 3D-technologie.

(toeslag € 4,50 en reserveren).

9. Mariakerk Rijksstraatweg 355 Za & Zo |

De Mariakerk is in 1936 gebouwd ter vervanging van

een neogotische kerk. In plaats van het vergroten van

de bestaande kerk, koos men hier voor nieuwbouw

naar ontwerp van de architecten A. Voorvelt en

G. Simons. Beide architecten zijn vertegenwoordigers

van de zogenaamde Delftse School. Deze stroming

streefde naar een eenvoudige en harmonieuze

architectuur waarin de functie van het gebouw

herkenbaar was zonder uitbundige decoratie. Dit

komt goed tot uitdrukking in het sobere maar

afgewogen bakstenen in- en exterieur. In plaats van

een afgewerkt plafond is de kapconstructie bewust in

het zicht gelaten. De twee keramische reliëfs van W.C.

Brouwer in de voorgevel en een muurschildering van

Lode Senger in de Mariakerk zijn een van de weinige

decoratieve elementen die de kerk bevat.

Voor de structuur van de Mariakerk, die van oorsprong

‘Onze Lieve Vrouwe van de zeven smarten en Sint

Bavo’ heette, heeft de vroeg christelijke architectuur

uit Italië als inspiratie gediend. Het gebouw is

uitgevoerd als een basilica. Kenmerkend daarvoor is

de hoge middenbeuk die in hoogte boven de zijbeuken

uitsteekt. In het interieur is deze scheiding gemarkeerd

door gemetselde kolommen. Links van de kerk bevindt

zich een semi-vrijstaande klokkentoren en rechts een

semi-vrijstaande doopkapel. De bijzondere glas-in-

loodramen in de kapel zijn van Joep Nicolaas.

Foto’s boven v.l.n.r. 1. Gevelsteen van de “Metsselaers Proef-Kamer” ingemetseld in 1648 in Het Pand (bron: Collectie Frans Hals

Museum). 2. Nieuwjaarsprent van het Timmermansgilde te Haarlem ca. 1600, houtsnede met tekst in boekdruk (bron: Collectie

Rijksmuseum, RP-P-OB-80.503). 3. Voorbeeld van een proef meester-examen timmerman: bouwtekening van een dakconstructie en

raamkozijn (bron: Noord-Hollands Archief).

- 8 - - 9 -

Om wat concrete richtlijnen te hebben bij het ontwerp van nieuwe openbare basisschoollokalen verscheen in 1811 in het tijdschrift Bijdrage, door een anoniem gebleven architect, het artikel ‘Over de belangrijkheid van goede schoolvertrekken, en derzelver vereischtens, benevens de schets van een op zich zelven staande schoolvertrekken voor honderd leerlingen’. In dit ontwerp werd de afmeting afgestemd op het aantal leerlingen. Bij de inrichting van het schoollokaal was de mogelijkheid tot het houden van orde door de onderwijzer het belangrijkste doel. Verder moest het schoollokaal hoog zijn en voldoende daglicht krijgen door hoge ramen. Door de hoge verdieping kon de bovenlucht gezuiverd worden via te openen bovenramen. Het lokaal werd niet meer verwarmd middels een vuur in het midden van het lokaal, maar door een kachel of door warme lucht via buizen vanuit een buiten de school staande stookplaats. De schoolborden hingen aan de ‘werkwand’, aan de lange zijde van het lokaal. De banken waren in rijen geplaatst zodat alle leerlingen met het gezicht naar het schoolbord, en daarmee de onderwijzer, zaten. Het modelontwerp is tot ver in de negentiende eeuw gebruikt bij de bouw van nieuwe schoollokalen.

Ondanks het modelontwerp voldeden veel openbare scholen niet aan het basisidee van de goede school met voldoende licht, lucht en ruimte. In 1867 is door een gepensioneerde onderwijzer, in het tijdschrift Nieuwe Bijdrage, een weergave gegeven van het schoolwezen over de voorgaande decennia. Hij beschrijft de schoollokalen als ‘hoogst eenvoudige gebouwen, meestal laag van verdieping, zonder genoegzame luchtverversing, gewoonlijk te klein en voorzien van steenen vloeren’. Verder waren deze bestaande lokalen koud en vochtig of te warm, tochtig of slecht geventileerd, was er te weinig licht of scheen de zon juist in de gezichten van de leerlingen.

In 1857 werd met de Wet op het lager onderwijs een verdere stap gezet naar een algemeen en kwalitatief hoogstaand lager onderwijs en het verbeteren van het schoollokaal. Niet alleen werd het vakkenpakket uitgebreid, de nieuwe onderwijswet gaf ook de vrijheid om naast de openbare scholen bijzondere scholen, met godsdienstig onderwijs, op te richten. Verder deden onderwijzeressen nu officieel hun intreden in het onderwijs. Regels voor schoolgebouwen werden in 1880 vastgelegd in het Scholenbouwbesluit. Om te voldoen aan de eisen van het Scholenbouwbesluit 1880 moesten bestaande scholen aangepast worden en waren er nieuwe schoolgebouwen nodig. Er ontstond hierdoor een ware ‘scholenbouwexplosie’. Met name de beperking van het aantal leerlingen per school en per klaslokaal nam de vraag naar nieuwe scholen met meer klaslokalen toe. Ook het veranderen van het onderwijssysteem naar een meer vakgericht onderwijs vroeg om meer klaslokalen.

Met de opsplitsing van de klassen in afzonderlijke klaslokalen was het schoollokaal niet meer de juiste vorm voor de school en ontstond de vraag naar een nieuwe vorm van het schoolgebouw. Binnen deze nieuwe vorm bleef toezicht op de leerlingen een belangrijk aandachtspunt. De keuze voor de vorm, de positionering of de afmetingen van de nieuwe schoolgebouwen werd hoofdzakelijk bepaald door het beschikbare bouwterrein en de bouwkosten. Ongeacht de bouwstijl van de schoolgebouwen was symmetrie het terugkerende thema in de schoolontwerpen. De nieuwe vorm voor het schoolgebouw die het meeste toegepast werd, was de gangschool of corridorschool. Een andere vorm die daarnaast regelmatig gebruikt werd, was de hoekschool. Minder gebruikelijk was de portiekschool, ook wel portaalschool genoemd. Deze nieuwe ontwerpvormen werden in veel variaties toegepast.

Een goede schoolNieuwe vormen voor het basisschoolgebouw in de 19e eeuw Het leren op de basisschool is dit jaar anders dan andere jaren. Tijdens de lockdown stonden de schoolgebouwen leeg en werd er digitaal en op afstand les gegeven door de juffrouw of meester. Dit is een grote verandering in de methode waarop kinderen leren. In de geschiedenis is dit niet de eerste keer dat er een grote verandering plaatsvindt in het onderwijs. De Schoolwet uit 1801 is het markeerpunt voor verandering in het Nederlandse onderwijs. Vanaf dit moment gaat de overheid over de kwaliteit van het onderwijs en de architectuur van onderwijsgebouwen.

Aan het einde van de 18e eeuw krijgt het lager onderwijs een hoge prioriteit vanwege de maatschappelijke en politieke veranderingen. Ongeschooldheid wordt gezien als oorzaak van de armoede. Om hier verandering in te brengen werden, vanuit het beschavingsideaal van de Verlichting, redelijkheid en zedelijkheid in de samenleving bevorderd. Dit vereiste een minimum aan ontwikkeling van alle burgers. Het onderwijs werd gezien als instrument van de volksopvoeding tot goede burgers.

Het ideaal waarbij alle kinderen onderwijs krijgen vergde een ander onderwijssysteem. Tot de 19e eeuw worden de leerlingen bij de onderwijzerskatheder geroepen voor individueel onderwijs. Dit hoofdelijk onderwijs en de inrichting van het veelal vierkante schoollokaal gaf de onderwijzer weinig overzicht en beperkte mogelijkheid tot het houden van orde. Vanaf 1806 werd klassikaal onderwijs voorgeschreven. De leerlingen werden verdeeld over drie klassen die steeds per klas gezamenlijk onderwezen werden door de onderwijzer, staande bij het schoolbord. Bij dit klassikaal onderwijs zaten de drie klassen naast elkaar in één ruimte. Deze vorm van lesgeven vroeg om een langwerpig schoollokaal.

- 10 - - 11 -

Haarlemse basisschoolgebouwen uit de 19e eeuw

Burgwal 69Het pand voor de bewaarschool is in 1869 door de architecten Roog en Van den Ban gebouwd

in opdracht van de Nederlandse Hervormde Gemeente. Direct in het oog valt de asymmetrie

van het gebouw: een twee lagen en een kap tellend hoofdgebouw (waarin de entree en

dienstvertrekken), waar vier klaslokalen omheen zijn gegroepeerd. Het hoofdgebouw is

in neo-renaissancestijl opgetrokken. De basisschool in de 19e eeuw was voor

kinderen vanaf 6 jaar. Vaak gingen de jongere kinderen al mee naar school, omdat de ouders

moesten werken. Vanaf de 2e helft van de 19e eeuw kwam er met de bewaarschool opvang

voor kinderen tussen 3 en 6 jaar.

Antoniestraat 12 De school aan de Antoniestraat gebouwd in 1885 was de tweede Christelijke school die geopend werd door de Vereniging tot Stichting en Instandhouding van Scholen met den Bijbel. Op het beperkende perceel is een variatie van de portiekschool gerealiseerd. Niet lang heeft het pand als school dienst gedaan. In 1933 vestigde Hendrik Smollenaars zijn lampenkappenfabriek in het pand.

Prins Hendrikstraat 1 Rond 1881 is de openbare Meisjesschool gebouwd

naar ontwerp van de stadsarchitect Jacques Leyn. Het is een rechthoekig pand in eclectisch

neo-renaissancevorm. Het pand volgt het concept van een portiekschool, met aan de linker en

rechter zijde twee lokalen achter elkaar.

Wilhelminastraat 43A Rond 1880 is de openbare Jongensschool, met gymnastiekzaal, gebouwd. Het pand in neoclassicistische stijl is als gangschool gebouwd. De lokalen zitten naast elkaar parallel aan de straat. Daar achter was de gymnastiekzaal gevestigd.

Rijksstraatweg 374De Openbare Lagere School A ligt in voormalig

Schoten. De school is in 1885 gebouwd als gangschool. In 1903 was uitbreiding van de

school nodig, omdat het aantal leerlingen toenam. Met de bouw van een nieuwe school in de Overtonstraat was de school in de Rijksstraatweg

niet meer nodig en deze werd in 1920 gesloten. Dit was maar van korte duur, in 1926 werd het

pand weer in gebruik genomen als school onder de naam Openbare Lagere School C. Momenteel

worden in het pand appartementen gerealiseerd.

- 12 - - 13

-

10. Molen De Adriaan Papentorenvest 1a Za & Zo

De trasmolen de Adriaan werd door Adriaan Dubois

in 1778 gebouwd op de fundamenten van een oude

verdedigingstoren. Gedurende 25 jaar werd hier

onder andere tufsteen vermalen tot tras, waarmee

watervaste metselmortel gemaakt kon worden. In

1932 brandde de molen geheel af. In 1999 is de molen

door inspanning van velen op basis van historische

tekeningen en documentatie herbouwd, in 2002

volgde de voltooiing. De molen is nu museum en

trouwlocatie.

11. Openluchtzwembad de HoutvaartPiet Heinstraat 12 Zo

De Houtvaart is een gemeentelijk zwembad dat

gebouwd is in 1927. Het gebouw is een prachtig

voorbeeld van de ver doorgevoerde kubistische

stijl zoals die in Haarlem ten tijde van L.C. Dumont

werd gerealiseerd en is een uniek voorbeeld van

de Haarlemse gemeente-stijl. De architect, Pierre

de Bordes, werd tevens geïnspireerd door Frank

Loyd Wright. Invloeden zijn in de Houtvaart terug te

vinden. In Haarlem zijn veel van de toen gerealiseerde

projecten in die gemeente-stijl van Dumont

verdwenen. Met de nadrukkelijke architectonische

aanwezigheid van dit sportcomplex werd het belang

van het sporten voor de gezondheid van de mens

onderstreept. In de oorspronkelijke opzet zwommen

mannen en vrouwen gescheiden, er waren aparte

toegangen en een in tweeën gedeeld hoofdbassin.

12. Oude Kerk (Spaarndam) Kerkplein 2, Spaarndam Za & Zo

De Oude Kerk in Spaarndam is een bakstenen

zaalkerkje uit 1627. De plattegrond van de kerk heeft

de vorm van een langgerekte achthoek. Vanwege

ruimtegebrek werd de kerk in 1663 vergroot met een

nieuwe vleugel, een noorderdwarsarm.

Het interieur kenmerkt zich door een houten tongewelf,

een eikenhouten preekstoel en dooptuin uit 1665, een

balustradeorgel uit 1760 en twee laat 18e -eeuwse

scheepsmodellen.

Dat de geschiedenis van de Oude Kerk door de eeuwen

heen is vervlochten met die van het waterschap

Rijnland blijkt ondermeer uit de Rijnlandbank.

Opvallend is het graf van de beroemde landmeter,

candidatus medicinae, toeziener van Rijnland, schout

van Spaarndam en vooral bekend door zijn plannen

tot drooglegging van de Haarlemmermeer: Nicolaus

Samuelis Cruquius (overleden in 1754).

De dooptuin is een door een doophek omgeven ruimte

rond de preekstoel in Nederlandse protestantse kerken.

Hier wordt de doop bediend. Tot in de twintigste eeuw

maakte de dooptuin een standaardonderdeel uit van

de inrichting van de kerken. Sinds 1969 is het gebouw

een rijksmonument. Naast de kerk bevindt zich een

klein kerkhof.

13. Seinwezen Kinderhuissingel 1 Za

Het gebouw van het Seinwezen is een mooi voorbeeld

van spoorwegarchitectuur uit het begin van de

20ste eeuw. Het werd in 1914-1915 gebouwd als

hoofdwerkplaats voor de afdeling Seinwezen van de

Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschappij (HIJSM).

Dit was een onderafdeling van de dienst Weg &

Werken, die het onderhoud van seinen verzorgde. In

het gebouw kwamen onder meer een bankwerkerij,

een smederij, een instrumentmakerij en enkele

magazijnen. De zakelijk-rationele architectuurstijl met

de functionele lichtbeuk onderstreept de industriële

functie waar optimale lichttoetreding gewenst

was. Een opzet die ook in het huidige gebruik als

werkplek en vergaderlocatie goed van pas komt.

Het seingebouw is sinds 2012 een gemeentelijk

monument.

A. Workshop ‘mozaïek’ en aansluitend een

rondleiding (zaterdag, 11.00 en 14.00 uur) //

Workshop ‘spinnenwiel’ en aansluitend een

rondleiding (zaterdag, 11.00 en 14.00 uur)

14. Stadhuis Grote Markt 2 Za & Zo |

Het stadhuis van Haarlem bestaat uit meerdere

gebouwen daterend uit verschillende perioden. Het

oudste gedeelte, direct grenzend aan de Grote Markt,

werd in 1250 gebouwd als onderkomen voor Graaf

Willem II. Dit gedeelte bestaat uit vooruitspringende

gevels met een open zuilenhal, waarachter de

Gravenzaal is gelegen. In 1620 is de zijvleugel langs

de Zijlstraat tot stand gekomen. In deze vleugel

werd de raadzaal gebruikt voor vergaderingen van

het stadsbestuur. De bij het stadhuis getrokken

kloostergebouw van het voormalige Dominicaner

klooster is met de binnentuin en omlopende

kloostergang goed herkenbaar. Het refectorium

(eetzaal), de librije (bibliotheek), het sacristie,

het kapittelhuis met dormitorium (slaapzaal) en

de Pandpoort zijn ook nog behouden. Als laatste

is in 1940 de uitbreiding langs de Koningstraat

gerealiseerd.

15. Stedelijk Gymnasium Prinsenhof 3 Za & Zo |

Het Stedelijk Gymnasium Haarlem is een zelfstandig

gymnasium in Haarlem. De school is opgericht in 1389

en daarmee een van de oudste scholen van Nederland.

Het Stedelijk Gymnasium Haarlem is midden in de

binnenstad gevestigd in twee gebouwen achter het

stadhuis van Haarlem. Het hoofdgebouw is gevestigd

op Prinsenhof 3 en dateert uit de tweede helft van de

19e eeuw. Het gebouw is, net als het aan de

Jacobijnestraat 24 gelegen deel van het Stedelijk

Gymnasium, ontworpen door de stadsarchitect Jacob

Ernst van den Arend. In 1924 is een nieuwe vleugel

aan het hoofdgebouw toegevoegd. Deze door architect

J.W.E. Buys ontworpen vleugel was een van de eerste

gebouwen in Haarlem met betonbouw. Beide panden

aan het Prinsenhof zijn een rijksmonument. Tussen de

gebouwen ligt de Hortus Medicus, als onderdeel van

de voormalig kloostertuin van het Dominikanen- of

Jacobijnenklooster.

Tijdens de Open Monumentendagen gaat de

rondleiding/route ook door deze Hortus en leidt langs

de in 1648 ter gelegenheid van de Vrede van Munster

gebouwde Vredestempel.

- 14 - - 15

-

•

••

Kom naar deOpen Monumentendagen

in HaarlemKijk in het overzicht op Openmonumentendag.nl

waar nog plek is en meld je snel aan voor een bezoek aan een van de bijzondere monumenten!*

Op deze website vind je bovendien nog meer informatie over de monumenten in Haarlem en kun

je ook diverse monumenten digitaal bezoeken.

*Om ieders veiligheid te waarborgen is het dit jaar verplicht om vooraf online te reserveren.

16. Teylers Museum Spaarne 16 Za & Zo

Teylers Museum is het oudste museum van Nederland.

Nergens anders in de wereld vind je zo’n authentiek

18de-eeuws museum als hier. Het is alsof je in een

tijdsmachine stapt. Het museum is genoemd naar

Pieter Teyler van der Hulst (1702- 1778), een

vermogende Haarlemse zijdefabrikant en bankier. Als

aanhanger van de Verlichting bepaalde hij in zijn

testament dat zijn vermogen onder meer besteed zou

worden aan de bevordering van kunst en wetenschap.

Na zijn dood werd achter zijn woning in de Damstraat

een ‘boek- en konstzael’ gebouwd. Deze Ovale Zaal,

naar een ontwerp van Leendert Viervant, werd in 1784

opengesteld voor bezoekers en is sindsdien vrijwel

onveranderd gebleven. De flamboyante gevel aan het

Spaarne is ongeveer een eeuw later opgetrokken en is

een ontwerp van de Weense architect Christian Ulrich.

De museumzalen zijn bijzonder goed bewaard

gebleven en worden nog steeds alleen door daglicht

verlicht. Teylers, Museum van de Verwondering, toont

een bijzondere verzameling van mineralen, fossielen,

tekeningen, schilderijen, natuurkundige instrumenten,

munten en penningen.

A. Teylers Ontmoet: Op zondag 13 september

organiseert Teylers Museum om 14.00 en 15.30 uur

een boekenmiddag met Fred de Ruiter over zijn boek

Natuurschatten - natuurhistorische collecties in

Nederlandse musea (vooraf reserveren)

Wandeling o.l.v. een stadsgidsTijdens de Open Monumentendagen kan er onder leiding van ervaren stadsgidsen gewandeld worden langs monumenten. De gidsen vertellen over de historie van de stad, de architectuur, monumenten, hofjes en natuurlijk de anekdotes over Haarlemmers en hun omgeving.

Zaterdag om 12.00 en 14.00 uur en zondag om 13.00 en 15.00 uurKosten € 9,50 per persoonVooraf reserveren via info@vvvhaarlem.nl, telefonisch (023-5317325) of aan de balie van VVV Haarlem (Grote Markt 2)

WandelfoldersLiever zelf op pad met een uitgeschreven wandeling? Ook dat is mogelijk. De leukste plekjes, mooiste routes en bijzondere highlights van Haarlem zijn gebundeld in handige wandelroutes. Deze folders zijn verkrijgbaar bij VVV Haarlem of te downloaden via visithaarlem.com

Speciaal voor de Open Monumentendagen is er een digitale folder met een wandeling langs (verdwenen) Haarlemse gilden en scholen. Deze wandeling is ook geschikt om op een ander moment te doen. Download de wandelroute Leermonument via visithaarlem.com.

Digitale speurtochtenHaarlem liever vanuit huis ontdekken? VVV-stadsgids Marius Bruijn en Wim Cerutti van Historische Vereniging Haerlem nemen je in verschillende afleveringen mee voor een digitale stadswandeling.

Bekijk o.a. de filmpjes over de middeleeuwse magie op straat of ga ondergronds in Haarlem op visithaarlem.com.

- 16 - - 17

-

Grote Markt

Koni

ngstr

aat

Gedem

pte Oude G

racht

Gedempte Oude Gracht

Zijlstraat

Zijlstraat

Grote H

outst

raat

Grot

e Hou

tstra

at

Gasthuisvest

Gasthuissingel

RaamvestRaamsingel

Kampervest

Kampersingel

Klei

ne H

outw

eg

Hout

plei

n

Flor

apar

k

Dree

f

Frederikspark

Klei

ne H

outw

eg

PaviljoenslaanKamperlaan

Klei

ne H

outw

eg

Font

einl

aan

Wagenweg

Lore

ntzp

lein

Van

Eede

nstr

aat

Wagenweg

Rustenburgerlaan

Schipholweg

Europaweg

Lang

e Here

nves

t

Ged

empt

e O

oste

rsin

gelg

rach

t

Spaarne

Donkere Spaarne

Koude

nhorn

Bake

ness

ergr

acht

Nieuwe GrachtNieuwe Gracht

Nieuwe Gracht

Jans

stra

atNass

aulaa

n

Botermarkt

Zijls

inge

l

Zijlv

est

Wilh

elm

inas

traat

Kind

erhu

isves

t

Zijlweg

Parklaan

Parklaan

Parklaan

Parklaan

Spaa

rne

Jans

stra

at

Jans

wegKr

uisw

eg

Krui

sstra

at

Kind

erhu

issin

gel

Kenaupark

Staten Bolwerk Kennemerplein

Prinsenbolwerk

Hooimarkt

Scha

lkw

ijker

stra

at

Schalkwijkerstraat

Zuid

er B

uite

n Sp

aarn

e

Klei

ne H

outs

traat

Klei

ne H

outs

traat

Gier

straa

t

Gie

rstra

at

Frederikspark

Florapark

Haarlemmerhout

Haarlemmerhout

Breestraat

SmedestraatBa

rtel

joris

stra

at

Spekstraat

Scha

ghels

straa

t

Nassaustraat

Grot

e Ho

utst

raat

Anegang

Krocht

Ursulastraat

Magdalenastraat

Witt

e He

rens

traat

DrossestraatHortusplein

‘t Pa

nd

Gede

mpt

e Ou

de G

rach

t

Jacobijnestraat

Stoofsteeg

KorteGier-straat

Korte Houtstraat

Kerkstraat

Lang

e Ra

amst

raat

Vlam

ings

traat

Oude

WijdeAppelaarsteeg

KorteBegijnestraat

Lang

e Be

gijn

estra

at

Riviervismarkt

Groo

t Heil

iglan

d

Lang

e An

nast

raat

Tuch

thui

sstra

at

Groenmarkt Damstraat Nauwe A

ppela

arstee

g

Lang

e Vee

rstra

at

Nieu

we

Kerk

sple

in

Drapenierstraat

Barrevoetestraat

War

moe

sstr

aat

Kenn

emer

brug

Schotersingel

Schotersingel

Raaks

Open Monumenten 2020

ABC Architectuurcentrum Groot Heiligland 47

Zaterdag & Zondag

Antiquariaat De Vries & De VriesDamstraat 19

Zaterdag & Zondag

Evangelische Broedergemeente Haarlem Parklaan 34

Zaterdag

Greiner

Voorhelmstraat 23 - 25

Zaterdag & Zondag

GroenmarktkerkNieuwe Groenmarkt 12

Zaterdag & Zondag

Grote of St.-BavokerkOude Groenmarkt 3

Zaterdag

Huis BarnaartNieuwe Gracht 7

Zaterdag & Zondag

KoepelKathedraal Haarlem Leidsevaart 146, ingang Bottemanneplein

Zaterdag & Zondag

Mariakerk Rijksstraatweg 355

Zaterdag & Zondag

Molen De AdriaanPapentorenvest 1a

Zaterdag & Zondag

Openluchtzwembad de HoutvaartPiet Heinstraat 12

Zondag

Oude Kerk (Spaarndam) Kerkplein 2, Spaarndam

Zaterdag & Zondag

SeinwezenKinderhuissingel 1

Zaterdag

StadhuisGrote Markt 2

Zaterdag & Zondag

Stedelijk Gymnasium Prinsenhof 3

Zaterdag & Zondag

Teylers Museum Spaarne 16

Zaterdag & Zondag

- 18 -

Haarlemmarketing Visithaarlem www.visithaarlem.com

ColofonRedactie en productie: Gemeente Haarlem, Team Erfgoed en Haarlem Marketing

Fotografie: Teylers Museum (cover), Hans Guldemond e.a. Vormgeving: Frederiek van Waes

© September 2020, Haarlem Marketing. Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestem-

ming verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt. Wijzigingen voorbehouden.

Volg ons via