Kurultay ve Numan Çelebi Cihan'ın Şehadeti Uluslararası ......Kırım Hanliği’nin...

100. Yılında Kırım Halk Cumhuriyeti, Kurultay ve Numan Çelebi Cihan'ın Şehadeti Uluslararası Sempozyumu

23 – 24 Şubat 2018

İSTANBUL

Bildiriler Kitabı Proceedings Book Сборник трудов Праці Книга


23 – 24 Şubat 2018 İSTANBUL

Bildiriler Kitabı

Proceedings Book / Сборник трудов / Праці Книга

Editör: Prof. Dr. Kutluk Kağan SÜMER

Kongre Koordinatörü: Prof. Dr. Kutluk Kağan Sümer

KURULLAR

Düzenleme Kurulu:

Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK

Prof. Dr. Nuri KAVAK

Prof. Dr. Kutluk Kağan SÜMER

Doç. Dr. Esra TEBERDAR GÜNEŞ

Yürütme Kurulu:

Celal İçten

Emre Türedi

Seher Türedi

Ergün Sevimsoy

Uğur Mertol

Bilim Kurulu:

Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK Prof. Dr. Nuri KAVAK Prof. Dr. Kutluk Kağan SÜMER Prof. Dr. Saynur DERMAN Prof. Dr. Kemal ÖZCAN Prof. Dr. Abdulkadir EMEKSİZ Prof. Dr. Volodymr KOMAR Prof. Dr. AkhtemDzhhelil Prof. Dr. Tahir KERİM Doç. Dr. Esra TEBERDAR GÜNEŞ Doç. Dr. Serkan ACAR Doç. Dr. Dinçer KOÇ Doç. Dr. Gülnar Seyitvaniyeva Doç. Dr. EniseAbibulla Doç. Dr. NariyeSeydahmetova Doç. Dr. LeniyaraCelilova Doç. Dr. RanettaGaffarova Doç. Dr. Galyana Yüksel Dr.Öğretim Üyesi Muzaffer ÜREKLİ Dr. İlyas KEMALOV Dr. Nikol KANÇAL Kemal GURULKAN Meryem Başkurt Safiye Olgun Bekir Mahmudov ShevketKaibullaiev ShevketMyemyetov ZelfiraShukurdzhiyeva

SEMPOZYUM PROGRAMI

23 Şubat 2018 Cuma 09:30 Kayıt 10:00 12‐30 Açılış Oturumu Saygı Duruşu Milli Marşlar Protokol ve Dernek Başkanlarının Konuşmaları 14:30 Altınordu ve Kırım Hanlığı Oturumu Oturum Başkanı: Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK Prof. Dr. Azmi Özcan Prof. Dr. Nuri KAVAK Doç. Dr. Serkan ACAR Doç. Dr. Dinçer KOÇ Yrd. Doç. Dr. Muzaffer ÜREKLİ 24 Şubat 2018 Cumartesi 10:00‐13:00 Milli Devlet Milli Kurultay Oturumu I Oturum Başkanı : Prof. Dr. Nuri KAVAK Prof. Dr. Abdulkadir EMEKSİZ Prof. Dr. Volodymyr KOMAR Prof. Dr. İvan PATRILYAK Prof. Dr. Remzi Devletov Doç. Dr. RanettaGaffarova Doç. Dr. Gayana Yüksel Hulnara Seitvaniieva Cevdet Tahiroğlu 24 Şubat 2018 Cumartesi 14:00‐17:00 Milli Devlet Milli Kurultay Oturumu II Oturum Başkanı: Doç. Dr. Esra TEBERDAR GÜNEŞ Kemal GURULKAN Doç. Dr. Bekir Mahmudov ShevketKaibullaiev ShevketMyemyetov Meryem Başkurt Safiye Olgun Hande Gündüz Sema Aktaş Mehmet Kerim 17:30 Kırım Türklerinin Vatan Mücadelesi Oturumu Oturum Başkanı: Prof. Dr. Kutluk Kağan SÜMER Prof. Dr. Saynur DERMAN Prof. Dr. Kemal ÖZCAN Prof. Dr. Toğrul İsmayıl Dr. Ataalp Pınarer Nejat Sali 20:00 Kapanış Oturumu ve Deklarasyon

Katılımcı Ülkeler ve Akademik Katılımcı Sayıları Türkiye 19 Kırım 2 Almanya 1 Amerika Birleşik Devletleri 1 Bulgaristan 1 Rusya Federasyonu 1 Romanya 2 Ukrayna 6

İÇİNDEKİLER / INDE / /

Açılış Konuşması (Prof. Dr. Kutluk Kağan Sümer) National liberation movement of the Crimean Tatar people in the interwar period (Prof. Dr.Volodymyr Komar) Kırım Hanlığı ve Osmanlı Kuzey Siyaseti (Prof. Dr.Yücel ÖZTÜRK) Kırım Hanliği’nin Yıkılışı ve Göç Süreci (Prof. Dr. Nuri KAVAK) Ağır Yükle Uzun Yol: Kırım'da Cedidizmden Milli Harekete (Prof. Dr. Kutluk Kağan SÜMER) Edebî, Sosyal ve Kültürel Faaliyetleriyle Kırımlı Süleyman Sûdî Bey

(Prof. Dr. Abdulkadir Emeksiz) 1944 Sürgününden Sonra Kırım Tatar Milli Mücadelesi (Prof. Dr. Kemal Özcan) Kırım Türklerinin Milli Mücadelesi (Prof. Dr. Giray Saynur Derman) Altın Orda Devleti’nin Çöküşü ve Kırım Hanlığı’nın Zuhuru (Doç. Dr. Serkan ACAR) Kırım Tatarlarının Yapay ve Gerçek İki Kimlik Arasında Var Oluş Mücadelesi (Dr. Ataalp PINARER) 1917 Kırım Tatar Milli Kurultayı: Tarih ve Günümüz (Doç. Dr. Gayana Yüksel) Bulgaristan’daki Kırımtatar Diasporası (Geçmişi ve Bugünü) (Cevat Tahiroğlu) Antlı Kurban Numan Celebi Cihan, Kırım Tatarları'nın İlk Cumhurreisi Şehadeti'nin 95. Yıl Dönümünde (Mubbeyyin Altan) Noman Çelebi Cihan’ın Ölüm yıldönümü ve ilk kurultayın 100. Yıl dönümü anma Sempozyumu, 23 Şubat 2018, İSTANBUL (Hasan KIRIMER)

1- 3 4- 14 15- 25 26- 40 41- 69 70- 80 81- 93 94-107 108-115 122-130 131-140 141-148 149-151 152


23-24 Şubat 2018 İstanbul

70

Edebî, Sosyal ve Kültürel Faaliyetleriyle Kırımlı Süleyman Sûdî Bey

Prof. Dr. Abdulkadir Emeksiz

Süleyman Sûdî Bey107, 1890 yılında Kırım–Bahçesaray’da doğmuştur. Bahçesaray

eşrafından Süleymanzâde Abdullah Efendi’nin oğludur. Bahçesaray Rüşdiyesi’ni, Simferepol

Rus Akademisi’ni108 ve İstanbul’a geldikten sonra da Vefa İdadisi’ni bitirmiştir.

Süleyman Sûdî Bey, “Cemiyet Kitabhanesi”nde tezgâhtarlık yaparak çalışma ve ticaret

hayatına başlamıştır. Komisyonculuktan fotoğraf malzemelerine, likör satışından

kırtasiyeciliğe, değirmen makinalarından çocuk oyuncaklarına kadar pek çok alanda ithalat ve

ihracat yaparak ticaretle meşgul olmuştur. Ticari faaliyetlerinin yanı sıra Süleyman Sûdî Bey’in

siyasi ve fikri faaliyetleri, derleme ve telif eserlerin yayımlanması çalışmaları olmuştur109.

Kitabhane-i Sûdî’nin kurucusu olan Süleyman Bey, 1908’den 1933 senesine kadar bu

müesseseyi güçlü ve büyük bir yayınevi halinde yaşatmayı başarmıştır. 1914 yılı, yayınevinin

en aktif olduğu yıl olarak dikkat çekmektedir.

Süleyman Sûdî Bey, yazarlık hayatına Çapanoğlu’nun verdiği bilgiye göre Cemiyet

Kitabhanesi’nin çıkardığı küçük roman serisine Şefika adlı bir roman yazarak başlamıştır110.

Sûdî Bey, Tokmak adlı mizah dergisinin başyazarı olmuş, Fatih isimli, dört sayfalık bir akşam

gazetesi de yayımlamıştır111.

Süleyman Sûdî Bey’in çok sayıda eserde isminin yer almış olduğunu ve bunu

gerçekleştirirken de oldukça fazla sayıda müstear isim kullandığını görmekteyiz. Himmetzâde

*Prof. Dr. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Türk Halk Edebiyatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, [email protected] 107 Kırımlı Süleyman Sudi ile biyografileri ve eserleri birbirine karıştırılan, aynı adla anılan başka şahıslar da vardır. Defterdarlık, Muhasebe ve Varidat kalemlerinde hizmet vermiş, Osmanlı mâlî tarihine dair ilk eser olan Defter-i Muktesid’in yazarı Galatalı Süleyman Sudi Bey ( Galata /1835-1896 ) ile sonradan Acarbay soyadını almış olan, İttihat ve Terakki Fırkasından istifa ederek Meşrutiyetin parlamento içinde kurulmuş ikinci muhalefet partisi olan Ahali Fırkasının da kurucuları arasında yer alan ve Birinci TBMM Bayezit (Ağrı) milletvekilliği yapan Süleyman Sudi Bey (Bayezit / 1866 – Bayezit / 7 Ocak 1928) için bk.: Süleyman Sudi, (yay. haz. : Mehmet Ali Ünal) , Osmanlı Vergi Düzeni (Defter i Muktesid), Isparta, 1996, s. 3-4; Kaya Bayraktar, “Osmanlı Maliyesi Üzerine Yapılan Çalışmalar” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Yıl: 2003, s. 121-122, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi artiler 1859 1952, İstanbul, 1952, s. 533, 536; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi artiler C. 1, İkinci Meşrutiyet Dönemi, 2. bs., İstanbul, Hürriyet Vakfı Yayınları, 1988, s. 234-235, 244-245; https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/bitstream/handle/11543/2018/199908195.pdf?sequence=1&isAllowed=y 108 Mehmed Zeki – Mahmud Paçacı, Türkiye Ter cim i Ahval Ansiklopedisi Ter cim i Ahval Kamusı, C. : 1, İstanbul 1928, s. 169. 109 Emin Nedret İşli, “Kitabhane-i Sûdî Tarihçesi ve Süleyman Sûdî Bey ( Bir Deneme )”, Müteferrika, S. : 4, Kış 1994, s. 33-35, 37. 110 Emin Nedret İşli, ilk eserini İtalya Cengi’nin Akıbeti olarak kaydeder. bk.: Emin Nedret İşli, agm., s. 34. 111 Münir Süleyman Çapanoğlu, Basın Tarihimizde Mizah Dergileri, Garanti Matbaası, İstanbul, 1970, s. 84.



71

imzasıyla on tane halk hikâyesi ve letâif kitabı türünde eser yayımlamış olan Süleyman Bey’in

halk edebiyatı sahasında yaptığı yayımların çok ilgi gördüğü, çoğu eserin ikinci, hatta Bekri

Mustafa örneğinde olduğu gibi üçüncü baskısını yaptığı anlaşılmaktadır.

Süleyman Sûdî Bey, eserlerinde şu müstear imzaları kullanmıştır: Himmetzade,

Himmetzade S. Abdullah, -kelime oyunu yaparak adının tersten okunuşuyla- İdus Nemyelüs,

Kırımlı, S. Abdullah, S. Abdullah Himmetzade, S. Sûdî, S. Süleymanof, S.S., Sûdî

Himmetzade, Sûdî Süleymanof, Sûdî Süleymanof Kırımlı, Süleymanof, Süleymanof Kırımlı,

Ydos Namiles. Şah Kasım Hik yesi’nde yazarın kullandığı isim, Himmetzâde S.

Abdullah’tır.

Süleyman Sûdî, adını Moralızâde Vassaf Kadri ile birlikte neşrettikleri Milli Cinayat

Kolleksiyonu’nu oluşturan on kitaplık seri yayım başta olmak üzere başka eserlerinde de

kullanır112. Ölümü hakkında bugün için bilgi edinemediğimiz Süleyman Sûdî Bey’in adının,

müstear adlarının bulunduğu tespit edilen eserlerin sayısının kırktan fazla olduğu

görülmektedir113.

Süleyman Sûdî Bey’in adı veya takma adıyla yayımlanan eserler:

1- S[üleyman] S[ûdî], Küçük Gülnaz’ın Hik yesi ( Millî Masallardan ), İstanbul, Neşreden Kitabhane-i Sûdî, Kadınlar Dünyası Matbaası, ty.

2- Süleyman Sûdî [Sûdî Himmetzade imzasıyla], İtalya Cenginin Akibeti, İstanbul, Manzume-i Efkar Matbası, 1327 (1911), 29 S.

3- Sûdi Süleymanof Kırımlı, Şefîka, İstanbul, Mesai Matbaası, 1330 (1914), 45 S. 4- Sûdi Süleymanof Kırımlı, Şefîkanın Nedameti, İstanbul, Mesaî Matbaası, 1330

(1914), 44 S. 5- Süleyman Sûdî [Süleymanof], Damat Beyim, İstanbul, Vcnüs Matbaası, 1330

(1914), 55 S. 6- Süleyman Sûdî [Süleymanof], Aşub ı Dil, İstanbul, Mesaî Matbaası, 1330 (1914). 55

S. 7- Süleyman Sûdî [S. Süleymanof], Çilingirin Esrarı114, İstanbul, Mesaî Matbaası,

1330 (1914), 43 S. 8- Süleyman Sûdî [S. Süleymanof], Katina, İstanbul, Hürriyet Matbaası, 1330 (1914)

47 S. 9- Süleyman Sûdî [Sûdî Süleymanof], Mihriban (Kumar felaketlerinden), İstanbul, Asır

Matbaası, 1330 (1914), 47 S.

112 Vassaf Kadri ile birlikte neşrettikleri eserde Süleyman Bey’in bir tek satırının bile olmadığı, öteki kitaplarının da şair A. Rıfkı tarafından yazıldığı da iddia edilmektedir. bk.: Münir Süleyman Çapanoğlu, Basın Tarihimizde Mizah Dergileri, İstanbul, Garanti Matbaası, 1970, s. 84. 113 İkinci ve üçüncü basımların ayrı bibliyografik künyelerle verilmesini dikkate alarak ve yazar adına kayıtlı başka eserlerin ortaya çıkabileceğini değerlendirip “kırktan fazla” ifadesi kullanılmıştır. 114 Furkan Gökhan Atlas tarafından yayıma hazırlanmıştır.



72

10- Süleyman Sûdî [Sûdî Süleymanof], Saliha Hanım, İstanbul, Hürriyet Matbaası 1330 (1914). 40 S.

11- Süleyman Sûdî [Sûdî Süleymanof], Sevda Mektupları, İstanbul, yy. 1330 (1914), 47 S.

12- Süleyman Sûdî [Süleymanof], Sevgilimde Bir Gece115, İstanbul Mesaî Matbaası, 1330 (1914), 52 S.

13- Süleyman Sûdî [Sûdî Süleymanof], Sevgilimde Bir Gece, 2. Bs.. İstanbul, Manzume-i Efkâr Matbaası, 1330 (1914), 48 S.

14- Süleyman Sûdî [Kırımlı], Sofya’da Osmanlı Sancağı Osmanlılar İleri Daima İleri, İstanbul, Hürriyet Matbaası, 1330 ( 1914 ), 22 S.

15- Süleyman Sûdî [Ydos Namiles imzasıyla], çünün En Bahtiyarı, İstanbul, Tevsi-i Tıbaat Matbaası, 1330 (1914), 16 S.

16- Süleyman Sûdî [İdus Nemyelüs imzasıyla], Fındıkçı Karı, İstanbul, Mcsaî Matba-ası, 1330 (1914), 15 S.

17- Süleyman Sûdî-Vassaf Kadri, Kanlı eri, İstanbul, Manzume-i Efkâr Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu116 1. Kitap, 1330 (1914), 54 S.

18- Süleyman Sûdî-Vassaf Kadri, Kara Cadı, İstanbul, Manzume-i Efkâr Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu 2. Kitap, 1330 (1914), 47 S.

19- Süleyman Sûdî-Vassaf Kadri, Siyah ençe, İstanbul, Tevsi-i Tıbaat Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu 3. Kitap, 1330 (1914), 46 S.

20- Süleyman Sûdi-Vassaf Kadri Ani Felaket, İstanbul, Tcvsi-i Tıbaat Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu 4. Kitap, 1330 (1914), 48 S.

21- Süleyman Sûdî-Vassaf Kadri, Görülmemiş Bir Aşk, İstanbul, Tevsi-i Tıbaat Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu 5. Kitap, 1330 (1914). 48 S.

22- Süleyman Sûdî -Vassaf Kadri (Moralızade), Yer Altı Şehrinde Bir Cinayet, İstan-bul, Tevsi-i Tıbaat Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu 6. Kitap, 1330 (1914), 48 S.

23- Süleyman Sûdî - Vassaf Kadri, Çın Guguklu Saat, İstanbul, Tevsi-i Tıbaat Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu 7. Kitap, 1330 (1914), 47 S.

24- Süleyman Sûdî - Vassaf Kadri, Kanlı erinin Son Aşkı, İstanbul, Tevsi-i Tıbaat Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu 8. Kitap, 1330 (1914), 47 S.

25- Süleyman Sûdî - Vassaf Kadri, Esrarengiz Bir Düğün, İstanbul, Tevsi-i Tıbaat Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu 9. Kitap, 1330 (1914), 48 S.

26- Süleyman Sûdî - Vassaf Kadri, Dirilen Cenaze, İstanbul, Tevsi-i Tıbaat Matbaası, Milli Cinayat Kolleksiyonu 10. Kitap, 1330 (1914), 40 S.

115 Furkan Gökhan Atlas tarafından yayıma hazırlanmıştır. 116 Bu yayım serisiyle ilgili daha fazla bilgi için bk.: Üyepazarcı, Erol, “Türkiye’de Polisiye Romanın 129 Yıllık Öyküsü ‘Korkmayınız Mister Sherlock Holmes” / The 129 Year Story of Detective Novels in Turkey ‘Fear Not Mister Sherlock Holmes” , Skylife Aralık 1999, s. 102; A. Ömer Türkeş, “Biz Bu Romanı Okumamış mıydık?”, Virgül, Ekim 2001, S. 44, s. 64; Ayşe Altınbaş Balcı, Türklerin Sherlock Holmes’ü Amanvermez Avni, Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Edebiyatı Disiplini Yüksek lisans tezi ), Ankara, 2005 s. 26. ; Dr. Didem A. Büyükarman, “Moralızade Vassaf Kadri ve Süleyman Sûdî’nin Ortak Ramanları Milli Cinayat Koleksiyonu” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 40, yıl: 2009, s. 190-208. Gece Kuşları romanının kahramanı Nâhid Sâmi’ye bağlı olarak eserin yazıldığı dönem ve şartlarını değerlendiren bir çalışma için bk.: Şahin, Seval, “Nâhid Sâmi: Yirminci Asrın Kibar Hırsızı - Süleyman Sûdî ve E. Âli’nin Gece Kuşları Romanı Üzerine, Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları Modern Turkish Literature Researchs, S. : 1, Ocak - Haziran 2009, s. 179 – 188. “Milli Cinayat Kolleksiyonu” üst başlığıyla on ayrı kitap olarak basılan –yukarıdaki numaralandırmada 17-26. sıra numaraları arasında künyelerini verdiğimiz- bu seri de yayımlanmış olan eserler arasındadır. İlgili yayın için bk.: Süleyman Sudi-Vassaf Kadri (yay. Haz. : Didem Ardalı Büyükarman), Milli Cinayat Kolleksiyonu, İstanbul, Labirent, 2013.



73

27- Süleyman Sûdî [Süleymanof] - E. Ali, Gece Kuşları, İstanbul, Hürriyet Matbaası, 1330 (1914), 224 S.

28- S[üleyman] Sûdî, 1339 Sene i Maliyesine Mahsus Rehber i S l Aile Takvimi I. Sene, İstanbul, Necm-i İstikbal Matbaası, 1331 (1915) 193+2 S.

29- S[üleyman] Sûdî, Kendi Kendine Rusça Yahut Mükemmel Rusça Elifba, İstanbul, Nef’iset Matbaası, 1333 (1917), 16 S.

30- Süleyman Sûdî [Himmetzade S. Abdullah imzasıyla], Arzu ile Kanber, İstanbul, Hikmet Matbaa-i İslâmiyesi, 1332 (1916), 42 S.

31- Süleyman Sûdî [S. Abdullah Himmetzade imzasıyla], Elif ile Mahmud, İstanbul, Sada-yı Millet Matbaası, 1332 (1916), 75+4 S.

32- Süleyman Sûdî [S. Abdullah Himmetzade imzasıyla], Derdi Yok ile Zülfisiyah, İstanbul, t. y., 63 S.

33- Süleyman Sûdî [S. Abdullah Himmetzade imzasıyla], Derdi Yok ile Zülfisiyah 2. Bs., İstanbul, Hikmet Matbaa-i İslâmiyesi, 1332 (1916), 64 S.

34- Süleyman Sûdî [Himmetzade S. Abdullah imzasıyla nakleden], Şah Kasım Hik yesi, İstanbul, Orhaniye Matbaası, 1333 ( 1917), 48 S117.

35- Süleyman Sûdî [S. Abdullah Himmetzade imzasıyla nakleden], Şahmaran Hik yesi118, İstanbul, Çavuşoğlu Matbaası, 1333 (1917), 102 S.

36- Süleyman Sûdî [Süleymanof], Damad Beyim, 2. Bs., İstanbul, Kader Matbaası, 1334 (1918), 48 S.

37- S[üleyman] Sûdî, Şık mı , İstanbul, Kader Matbaası, 1334 (1918), 77 S. 38- Süleyman Sûdî [Himmetzade imzasıyla], Let if i Ebu Nüvas, İstanbul, 1921, 92+3

S. 39- Süleyman Sûdî [Himmetzade imzasıyla], Bekri Mustafa, İstanbul, Mahmud Bey

Matbaası, 1337 (1921), 94 S. 40- Süleyman Sûdî [Himmetzade imzasıyla çeviren], Dağ Kralı, İstanbul, Necm-i

İstikbal Matbaası, 1922, 172 + 3 S. 41- Süleyman Sûdî [Himmetzade imzasıyla nakili], Yedi Alim Hikayesi, İstanbul,

Orhaniye Matbaası, 1338 / (1922), 80 S. 42- Süleyman Sûdî [Himmetzade imzasıyla], Bekri Mustafa119, 2. Bs., İstanbul, Necm-i

İstikbal Matbaası, 1338 (1922), 94 S. 43- Süleyman Sûdî [Himmetzade imzasıyla nakleden], Al attin ve Sihirli L mba, 2. Bs.

(Onuncu Bin), İstanbul, Orhaniye Matbaası, 1340 (1924), 68 S. 44- Süleyman Sûdî [Himmetzade imzasıyla], Bekri Mustafa, 3. Bs., İstanbul, İkdam

Matbaası, 1927, 94S120.

117Bu kitabın metni ve incelemesiyle ilgili olarak bk.: Abdulkadir Emeksiz, Dede Korkut’un altosu Bamsı Beyrek Boyu ( İnceleme Çeşitlemeler Şah Kasım Hik yesi Metni ), İstanbul, Boğaziçi, 2016. 118 Gizem Ünsal’ın Şahmaran Kitabı Kazak Tilinde Adlı Eser zerine Mukayeseli Bir İnceleme konulu olarak danışmanlığımızda devam eden doktora tez çalışmasında Şahmaran Hik yesi, metin olarak kullanılmaktadır. 119 Bu kitabın metni ve incelemesiyle ilgili olarak bk.: Dr. Abdulkadir Emeksiz, Bir İstanbul Kahramanı Bekri Mustafa ( inceleme – metin ), İstanbul, Mühür, 2010. 120 Emin Nedret İşli, “Kitabhane-i Sûdî Tarihçesi ve Süleyman Sûdî Bey ( Bir Deneme )”, Müteferrika, Kış 1994, S. : 4, s. 42-44.



74

Kırımlı Süleyman Sûdî Bey’in Yayın Faaliyetleri

Dönemlere ve şartlara bağlı olarak kısmî inkıtalar olsa da tarih boyunca Türk boyları

arasında edebî, ilmî, sosyal ve kültürel ilişkilerde bir süreklilik olduğunu söyleyebiliriz.

Osmanlı Türklüğü ile İdil Ural Türklüğü açısından konuya yaklaşacak olursak görülmektedir

ki Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) zamanında Kırım Hanlığı’nın alınmasıyla birlikte İdil

Ural Türklüğü ile, yani Tatarlar ve Başkurtlar ile Osmanlı Türklüğü komşu olmuştur ve

Osmanlı eserleri sürekli olarak Kazan’a gitmiş, el yazması olarak çoğaltılmıştır121.

Kırım’ın 1475’te ilhakından XVI. asrın sonlarına kadar Osmanlı etkisi belirginleşmiş,

Kırım’ın Ruslar tarafından işgal edilmesinden, 1783’ten sonra, hac yolu olarak İstanbul

üzerinden seyahat edilmesi ve İstanbul’da matbaacılık işinin gelişmiş olması bu etkinin değişen

nedenleri arasında dikkat çekicidir122.

“XIX. asrın ortalarına kadar Türkistan’ın her yerinde, Batı ve Doğu Türkistan’da, Kazak

ve Kazan ülkelerinin hepsinde umumî edebî Çağatay dili kullanılıyordu. Türk hükümetlerinin,

hanların, beylerin ve ahalinin iş ve muamele dili bu idi.123”

XIX. yüzyılın ortalarına gelince Türk dünyasının birbiri ile münasebetinde bilim yolunun

daha işler duruma geldiği görülmektedir. Meşrutiyet yıllarında doğrudan doğruya İttihatçıların

verdiği burslarla Türkiye’de, İstanbul’da okuyan öğrenciler vardır124.

XX. yüzyılın ilk çeyreği Türk dünyası fikriyatı ile ilgili yayımlar bakımından oldukça

dikkat çekici bir dönemdir ve ayrıca incelemeye değerdir. Biz çalışmamızın sınırları

bakımından sadece Kırımlı Süleyman Sûdi Bey’in yayım faaliyetlerinden bazılarından söz

edeceğiz.

Kırımlı Süleyman Sûdî Bey’in yayın faaliyetlerinin birçok cephesi vardır. Sûdî Bey bir

yandan idareci olarak kitap basım işleri ve dergi yayıncılığı ile bir yandan takma adlarla

hazırlanmış kitapların basımı ile meşgul olmuştur. 1913 yılının Ekim ayında kurulmuş olan

Umur-ı [İskân-ı] Aşâir ve Muhacirin Müdüriyeti’nin125 yayım faaliyetlerinde Kitabhane-i Sudi

121Ahmet Bican Ercilasun, “Osmanlı Devleti ile Türk Dünyasının Dil ve Kültür İlişkileri”, Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. 4, Yıl: 2000, s. 14. 122 A. Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve yakın Tarihi, Cilt: I, 2.bs., İstanbul, 1981, s.487. 123 A. Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve yakın Tarihi, Cilt: I, 2.bs., İstanbul, 1981, s.486. 124 Ahmet Bican Ercilasun, “Osmanlı Devleti ile Türk Dünyasının Dil ve Kültür İlişkileri”, Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. 4, Yıl: 2000, s.15. 125 Aşâir ve Muhâcirîn Müdiriyet-i Umûmiyesi ile ilgili olarak bk.: Ufuk Erdem, “Aşâir ve Muhâcirîn Müdiriyet-i Umûmiyesi (1913-1922)”, ZfWT, C. 9, S. 1, Yıl: 2017, 57-80.



75

de yer almıştır126. Bu yayınlardan biri Aşâir ve Muhâcirîn Müdüriyet-i Umûmiyesi’nin ikinci

neşriyatı Türkmen Aşiretleri, Muharriri: Doktor Frayliç ve Mühendis Ravlig, Almancadan

tercüme edilmistir. Tab' ve naşiri: Kitabhâne-i Sudi, İstanbul 1334, Matbaa-yi Orhaniye, 36 S.

künyeli olanıdır127.

Birinci Dünya Savaşı’nın iç göç olaylarını tetiklemesi ve içerideki gayr-i Müslim

unsurların bir takım karışıklıklar çıkarmaları, Aşâir ve Muhâcirîn Müdüriyetinin

sorumluluğunu daha da artırmıştır. Bu sorumluluk artırımı, beraberinde yetki artırımını da

getirmiş, müdüriyetin teşkilât şeması değiştirilerek Aşâir ve Muhâcirîn Müdüriyet-i Umûmiyesi

şeklinde ifade edilen genel müdürlük haline dönüştürülmüştür. Yetki artırımı ile birlikte

Müdüriyet-i Umûmiyenin mesuliyetindeki nüfusun yelpazesi genişlemiş ve etnik olarak farklı

gruplar da sorumluluk kapsamına girmiştir. Farklı grupların sevk, iskân ve iaşeleri konusu

Müdüriyet-i Umûmiyenin çalışma sahası olmuştur. İskân-ı Aşâir ve Muhacirin Müdürü Şükrü

Bey’in Kırım Savaşı’ndan beri devletin muhacir işleriyle iştigal ettiğini belirterek ve kısa bir

muhacir komisyonu tarihçesi anlatarak Aşiretler ve Muhacirler Müdürlüğünün, genel müdürlük

şeklinde yapılanması çalışmaları sırasında oldukça etkili bulunduğu değerlendirilebilir.128

Kırımlı Süleyman Sûdî Bey’in kitaplarla ilgisi sadece ticari hayatıyla sınırlı olmayıp idari

sahayı da içine almaktadır. Matbuat Dâhiliye Müdiriyeti’nden verilen izin belgesine göre

imtiyaz sahibi olduğu ve sorumlu müdürü bulunduğu on beş dergi vardır. Bu dergilerden;

Haber, Kırım Mecmuası, Musavver Çocuk Postası ve Sûdî’nin bizzat kendi yönetimi altında

yayımlandığı anlaşılmaktadır129.

Kırım Mecmuası’nın bütün bu yayım çalışmaları içinde ayrı bir yeri ve özel bir önemi

vardır. Kırım Mecmuası, Kırımlılar Cemiyet-i Hayriyesi’nin yayın organı hüviyetindedir. Bu

cemiyetin öncelikli hedefi ve çalışmaları İstanbul’da eğitim gören öğrenciler başta olmak üzere

126 Müdürlük tarafından gerçekleştirilen çalışmalar altı ayrı kitap olarak yayımlanmıştır ve bu kitapların üçü Kitabhane-i Sudi tarafından neşredilmiştir. 127 Bu kitabın muharriri olarak Doktor Frayliç ve Mühendis Ravlig gösterilmektedir. Bazı kayıtlarda kitabın Almanca’dan tercümesinin Habil Adem tarafından yapıldığı ifade edilmektedir. Kitap, bu adı geçen şahıslara ait değildir. Habil Adem de gerçek isim değildir. Habil Adem, Naci İsmail (Pelister)’in pek çok telif ve tercüme eserinde kullandığı müstear isimdir. Tıpkı Kırımlı Süleyman Sudi Bey’in, İdus Nemyelüs şeklinde adının tersten okunuşunu takma ad olarak kullanması gibi Habil Adem de Prof. Libah müstear adıyla da yazmıştır. İttihat ve Terakki ile müstear isim kullananları ilgileri ve bu denli farklı takma ad kullanmanın nedenleri başlı başına bir araştırma konusudur. Habil Adem takma adıyla gerçekleştirilen yayım faaliyetleri, sosyal ve siyasî faaliyetleriyle ilgili olarak daha fazla bilgi için bk.: Mustafa Şahin-Yaşar Akyol, “Habil Adem ya da Nam-ı Diğer Naci İsmail (Pelister) Hakkında…”, Toplumsal Tarih, Cilt: 2, Sayı: 11, Kasım 1994, s. 6-14; Mustafa Şahin-Yaşar Akyol, “Habil Adem ya da Nam-ı Diğer Naci İsmail (Pelister) Hakkında-II, Toplumsal Tarih, Cilt: 2, Sayı: 12, Aralık 1994, s. 17-23. 128 Ufuk Erdem, Aşâir ve Muhâcirîn Müdiriyet-i Umûmiyesi (1913-1922), ZfWT, C. 9, S. 1, Yıl: 2017, s. 77. 129 Emin Nedret İşli, agm., s. 39.



76

Osmanlı ülkesindeki Kırım muhacirlerine yardımcı olmak ve Kırım Türklerinin milli

meselelerine destek bulabilmek için Osmanlı kamuoyunu ve devlet büyüklerini

aydınlatmaktır130. Kırım Mecmuası, 2 Mayıs 1918 tarihinden itibaren Mayıs 1919’a kadar 23

sayı yayımlanabilir.

Yazar kadrosu içinde Ömer Seyfeddin, Hamdullah Suphi, Hüseyin Cahid gibi dönemin

meşhur Osmanlı aydınlarının da bulunduğu Kırım Mecmuası’nda, Kırım’ın yanı sıra Türk

dünyası ile ilgili ilmi, edebi, dini ve içtimai konular da işlenmiştir131. Ömer Seyfeddin Kırım

Mecmuası’nda “İctimaiyyat” başlıklı yazıya “Büyük Türklüğü Parçalayan Kimlerdir?”

sorusuyla başlar ve bu soruyu şu şekilde cevaplandırır: “Eskiden Türk milletini parçalayan iki

kuvvet vardı. 1- Rus pençesi, 2- Milli gaflet. Birinci kuvvet artık kırıldı. Fakat ikinci kuvvet

hâlâ duruyor. Bu kuvvete karşı uğraşmak bugün bütün milliyetini idrak etmiş Türkler için bir

farzdır.132”

Kırım Mecmuası, İstanbul’da yayımlanan ve yürekleri eski yurt Kırım’a ağlayan

insanların Türk birliği için mücadele zemini olarak bir araya geldikleri mecmuadır133.

Mecmuanın ilk sayısında “Tuttuğumuz Yol” başlığı altında Büyük Turan Mefkûresine göre

hareket edileceği ilan ve Osmanlı Türkleri ile Rusya Müslümanlarının ilmî ve kültürel

rabıtasına çalışılacağı beyan edilmiştir. “İttihad-ı İslâm’a Doğru”, “Çarizm’in Hortlaması

İhtimali” başlıklı yazılar yayımlanmıştır. Tercüman’ın faaliyetinin 25. senesi münasebetiyle

Bahçesaray’da düzenlenen toplantı ve İsmail Gaspıralı Bey’in Türk gençliği için

gerçekleştirdiği çalışmalarla ilgili hatıralar da mecmuanın ilk sayısında yer almıştır134.

Kırım Mecmuası’nın 16 Mayıs 1918 tarihli ikinci sayısında Kırım’da milli kurultayın

toplanması ve devlet ilanı ile ilgili bilgilerin verildiği “Kurultay Kânun-ı Esâsisi ve Hükûmet-i

130H. Murat Arabacı, “Türkiye’de Kurulan İlk Kırım Türk Teşkilatları” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal Of International Social Research, Volume 1/2, Winter 2008. s. 62-63; Kırım Mecmuası’nda ayrıca “Kırım Yararına Müsamere” ilanından “Macaristan’a Talebe İ’zamı’na kadar pek çok konunun işlendiği görülmektedir. Kırım Mecmuası’nın tanıtımı ile ilgili olarak bk.: Hatem Türk, “Kırım Mecmuası”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 18, Yaz 2008, s.71-81. 131 H. Murat Arabacı, agm., s. 63. 132 Ömer Seyfeddin, “İctimaiyyat”, Kırım Mecmuası, Yıl: I, Sayı: 1, 2 Mayıs (1334/ 1918), s.3. İsmail Gaspıralı’nın Türklük ile ilgili İstanbul’daki faaliyetleri ile ilgili olarak bk.: Sezai Balcı, “İsmail Bey Gaspıralı Döneminde (1851-1914) İstanbul’da Bulunan Kırım Uleması”, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi rof. Dr. Yılmaz Kurt Armağanı, C. :1, Ankara, Akçağ, 2016, s.165-183. 1917 Bolşevik İhtilalinden sonra Türkiye’ye gelen aydınlar, Türkistan coğrafyasının bağımsızlık mücadelesinde öncü olmuşlardır. Bu dönem ve yayım faaliyetleriyle ilgili olarak bk.: Rasim Bayraktar, “Türkistanlı Aydınların Siyasi ve Yayın Mücadelesi: Mustafa Çokayoğlu ve Etrafındakiler”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 39, Erzurum 2013, s. 307-336; Kırım Sözü gazetesi hakkında da bilgiler içeren ve Kazak Türklerinin bağımsızlık düşüncesini diri tutan yayım olarak Kazak Gazetesi hakkında bk.: Vahit Türk, “Kazak Gazetesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 19, Yıl: 2005, s. 131-138. 133 Hatem Türk, “Kırım Mecmuası”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 18, Yaz 2008, s.72. 134 Kırım Mecmuası, Yıl: I, Sayı: 2, 16 Mayıs (1334/ 1918).



77

Milliye” başlıklı yazı, “Osmanlı Tarihinde Kırım” örneğinde olduğu gibi tarihle “Türklük-

Tatarlık” başlığı altında kavramlar ve yaklaşımlarla ilgili yazı, “Türk Birliği Yolunda” ve

“Kırım’ın İstiklali” örneklerinde olduğu gibi Türk gençliği için yol gösterici yazılar

yayımlanmıştır. Kanaat Kitabhanesi yayımı olarak “Köprülüzâde Mehmed Fuad Bey’in

eseridir” bilgisi verilip içeriği hakkındaki malumat ile Nasreddin Hoca Manzum Hik yeler

ve Kitabhane-i Sudi yayımlarından Türkmen Aşiretleri kitaplarının tanıtımı, Kırımlılar

Cemiyet-i Hayriyye’nin tertip ettiği müsamerenin duyurusu da yine Kırım Mecmuası’nın ikinci

sayısında yer almıştır135.

Sonuç ve Değerlendirme

Kırım’da doğmuş olan Süleyman Sûdî Bey, hem Bahçesaray’da hem de İstanbul’da

eğitim görmüş, hayatının büyük bir kısmını İstanbul’da ticaret ve yanı sıra yayın faaliyetleriyle

geçirmiştir. Kırımlı Süleyman Sûdî Bey’in, kurucusu olduğu Kitabhane-i Sûdî vasıtasıyla

yayınevi çalışmaları, mecmuaların idaresinde bulunmak suretiyle yönetim çalışmaları, adı veya

takma adlarıyla-kimi zaman da başyazar olarak- yayınlar gerçekleştirmesiyle yazar olarak pek

çok farklı cephesiyle kitap ve dergilerle ilgili olduğu anlaşılmaktadır.

Sûdî Bey, roman, halk hikâyesi, fıkra gibi türler başta olmak üzere edebiyat sahasındaki

yayımlarda kendi adı veya takma adına yer vermiştir. Yayınevi olan Kitabhane-i Sûdî’de-Hâbil

Adem takma adıyla- yayımlananlar başta olmak üzere İttihat ve Terakki devrinin kurumlarının,

sosyal, siyasî, hatta ideolojik konuları işledikleri çalışmalarını yayımlamıştır. İdaresinde

bulunduğu mecmualar vasıtasıyla da Türklük adına önemli hizmetler gerçekleştirmiştir.

Süleyman Sûdî Bey’in yönetiminde yayımlanan Kırım Mecmuası, dünyanın neresinde

yaşamakta olursa olsun Türkler için birleştirici, millî varlık ve birliğin korunması için yol

gösterici faaliyetlerde bulunan bir yayın organı olarak dikkat çekmiştir. Dilde, fikirde ve işte

birlik sağlama hedefinin gerçekleşmesi için önemli bir vasıta olarak değerlendirebileceğimiz

Kırım Mecmua’sının yeniden yayımlanması ve hakkında çalışmalar yapılması lazım, hatta

elzemdir.

Pek çok bakımdan “ilk” olma özelliği gösteren, kendi devrinde faydalı olmuş ve

zamanımıza da fayda sağlayabilecek faaliyetler gerçekleştirmiş olan Kırımlı Süleyman Sûdî

135 Sözü edilen yazılar ve duyurular için bk.: Kırım Mecmuası, Yıl: I, Sayı: 2, 16 Mayıs (1334/ 1918).



78

Bey’in hayatının ve sosyal çevresinin daha etraflıca araştırılması, edebiyat tarihi kadar sosyal

ve siyasî tarih bakımından da önemli sonuçlar ortaya çıkarabilecektir.

Kaynakça

Arabacı, Dr. H. Murat , “Türkiye’de Kurulan İlk Kırım Türk Teşkilatları” Uluslararası Sosyal

Araştırmalar Dergisi The Journal Of International Social Research, Volume 1/2 Winter 2008,

s. 47 - 65.

Balcı, Ayşe Altınbaş, Türklerin Sherlock Holmes’ü Amanvermez Avni, Bilkent Üniversitesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Edebiyatı Disiplini Yüksek lisans tezi, Ankara,

2005.

Bayraktar, Kaya, “Osmanlı Maliyesi Üzerine Yapılan Çalışmalar” Türkiye Araştırmaları

Literatür Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Yıl: 2003, s. 115-145.

Bayraktar, Rasim, “Türkistanlı Aydınların Siyasi ve Yayın Mücadelesi: Mustafa Çokayoğlu ve

Etrafındakiler”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 39, Erzurum 2013, s.

307-336.

Balcı, Sezai, “İsmail Bey Gaspıralı Döneminde (1851-1914) İstanbul’da Bulunan Kırım

Uleması”, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi rof. Dr. Yılmaz Kurt Armağanı, C. :1,

Ankara, Akçağ, 2016, s.165-183.

Büyükarman, Dr. Didem A. “Moralızade Vassaf Kadri ve Süleyman Sûdî’nin Ortak Ramanları

Milli Cinayat Koleksiyonu” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 40, yıl: 2009,

s. 190-208.

Çapanoğlu, Münir Süleyman, Basın Tarihimizde Mizah Dergileri, İstanbul, Garanti

Matbaası, 1970.

Emeksiz, Abdulkadir Bir İstanbul Kahramanı Bekri Mustafa ( inceleme – metin ), İstanbul,

Mühür, 2010.

Emeksiz, Abdulkadir Dede Korkut’un altosu Bamsı Beyrek Boyu ( İnceleme

Çeşitlemeler Şah Kasım Hik yesi Metni ), İstanbul, Boğaziçi, 2016.

Ercilasun, Ahmet Bican, “Osmanlı Devleti ile Türk Dünyasının Dil ve Kültür İlişkileri”, Ege

Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. 4, Yıl: 2000, s. 11-16.

Erdem, Ufuk, “Aşâir ve Muhâcirîn Müdiriyet-i Umûmiyesi (1913-1922)” , ZfWT, C. 9, S. 1,

Yıl: 2017, s. 57-80.



79

https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/bitstream/handle/11543/2018/199908195.pdf?sequence=

1&isAllowed=y

İşli, Emin Nedret, “Kitabhane-i Sûdî Tarihçesi ve Süleyman Sûdî Bey ( Bir Deneme )”,

Müteferrika, Kış 1994, S. : 4, s. 33- 44.

Kırım Mecmuası, Yıl: I, Sayı: 1, 2 Mayıs (1334/ 1918).

Kırım Mecmuası, Yıl: I, Sayı: 2, 16 Mayıs (1334/ 1918).

Mehmed Zeki - Mahmud Paçacı, Türkiye Ter cim i Ahval Ansiklopedisi Ter cim i Ahval

Kamusı, C. : 1, İstanbul, 1928.

Ömer Seyfeddin, “İctimaiyyat”, Kırım Mecmuası, Yıl: I, Sayı: 1, 2 Mayıs (1334/ 1918) s.3-5.

Süleyman Sudi, (yay. haz. : Mehmet Ali Ünal) , Osmanlı Vergi Düzeni (Defter i Muktesid),

Isparta, 1996.

Süleyman Sudi-Vassaf Kadri (yay haz. : Didem Ardalı Büyükarman), Milli Cinayat

Kolleksiyonu, İstanbul, Labirent, 2013.

Şahin Mustafa -Yaşar Akyol, “Habil Adem ya da Nam-ı Diğer Naci İsmail (Pelister)

Hakkında…”, Toplumsal Tarih, Cilt: 2, Sayı: 11, Kasım 1994, s. 6-14.

Şahin, Mustafa -Yaşar Akyol, “Habil Adem ya da Nam-ı Diğer Naci İsmail (Pelister) Hakkında-

II, Toplumsal Tarih, Cilt: 2, Sayı: 12, Aralık 1994, s. 17-23.

Şahin, Seval, “Nâhid Sâmi: Yirminci Asrın Kibar Hırsızı - Süleyman Sûdî ve E. Âli’nin Gece

Kuşları Romanı Üzerine, Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları Modern Turkish Literature

Researchs, S. : 1, Ocak - Haziran 2009, s. 179 – 188.

Togan, A. Zeki Velidî, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve yakın Tarihi, Cilt: I, 2.bs., İstanbul,

1981.

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi artiler 1859 1952, İstanbul, 1952.

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal artiler C. 1, İkinci Meşrutiyet Dönemi, 2. bs.,

İstanbul, Hürriyet Vakfı Yayınları, 1988.

Türk, Hatem, “Kırım Mecmuası”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 18, Yaz 2008, s. 71-81.

Türk, Vahit, “Kazak Gazetesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 19, Yıl: 2005, s.

131-138.

Türkeş, A. Ömer, “Biz Bu Romanı Okumamış mıydık?”, Virgül, Ekim 2001, S. 44, s. 62- 66.



80

Üyepazarcı, Erol, “Türkiye’de Polisiye Romanın 129 Yıllık Öyküsü ‘Korkmayınız Mister

Sherlock Holmes” / The 129 Year Story of Detective Novels in Turkey ‘Fear Not Mister

Sherlock Holmes” , Skylife, Aralık 1999, s. 94-105.

Kurultay ve Numan Çelebi Cihan'ın Şehadeti Uluslararası ......Kırım Hanliği’nin...

Documents

Transcript of Kurultay ve Numan Çelebi Cihan'ın Şehadeti Uluslararası ......Kırım Hanliği’nin...